Jahonnoma

Ўзбек тили ва Интернет тили

САВОЛ: Сиёсат жонимга тегди. Сиёсий бўлмаган бир савол бермоқчиман. Яқинда бир хабарда 25-30 йилда дунёдаги 60 фоиз тил йўқолади, дейилганини ўқидим. Ўзбек тили нима бўлади деб ўйлайсиз? (Рустам).

ЖАВОБ: Аслида бу энг катта сиёсий масала. Ўзбек тили 25-30 йилда йўқ бўлмаса ҳам  унинг бугунги аҳволи ўзгармаса келажаги фожеалидир.

Бундан 30-35 йиллар чамаси олдин дунёдаги энг йирик олтита тилдан бир муштарак тил-Эсперанто тили вужудга келтирилган эди. Ўшанда ярим аср ичида бу тил дунёнинг ягона гаплашиладиган тилига айланиши башорат қилинганди. Лекин Эсперанто “ўсмай” қолди. Аммо бу сохта тил билан айни даврда Интернет тили ҳам туғила бошлади ва жуда тез ривожланмоқда. Бугунга келиб, Интернет тилидаги сўз бойлиги Ўзбек тилининг сўз бойлигидан беш маротаба кўпдир ва бу тилни бемалол қўлланадиганлар дунёдаги ўзбекларнинг умумий сонидан 2-3 маротаба ортиқ.

Интернет тилининг бир қисмини Инглиз тили ташкил этади.  Ўтган йиллар давомида Франция, Хитой ва Россия Интернет тилидаги калималарни ўзларининг тилларидаги сўзлар билан алмаштиришга уриндилар. Лекин бу билан “улкан ишғол”ни тўхтата олмаяптилар ва тўхтата олмасалар ҳам керак.

Келажакда дунёда умумий бир тил вужуда келишининг замирида Интернет  мавжуд ва шунинг учун ҳам юз йиллардан кейин бутун дунёда одамлар ягона Интернет тилида бир-бирларини бемалол тушуна оладиган даражага етадилар. Бу ўз навбатида  уларнинг она тилларини таҳлика остига қўяди.

Ўзбек тилига келсак, бу тил бугуннинг ўзида таҳлика остидадир. Биз тил нуқтаи назаридан дунёдаги энг чаласавод гуруҳлар сафига киришимиз мумкин.

Халқ тили, адабий тил ва расмий тил орасидаги кескин фарқ бу чаласаводликнинг бир боисидир.

Интернетдаги истаган бир ўзбек саҳифани очиб кўринг, истаган меҳмонлар китобига кириб кўринг, қани Ўзбек тилининг талаб даражасига жавоб берадиган ёзувларни топа оласиз-ми? Имловий хатолар ёзувларни компютерга киритиш давомида юз беришини инобатга олсак, қолганлари-чи? Оддий жумлани туза олмаслик, замон феълларидаги чалкашлик, қўшма гапларнинг қовушмаслиги, сўзларни нотўғри ўринларда, нотўғри маъноларда қўлланиш, ўз фикрини очиқ тушунтира олмаслик… каби манзарани нафақат Интернетда балки кундалик матбуотда ҳам кўрмоқдамиз. Афсус. Бу фожеанинг бир жиҳати.

Иккинчи жиҳати эса: озгина ақлини таниган ўзбеклар бугун Интернетда асосан Рус тилида ёки Инглиз тилида мулоқот қилишга ўтдилар. Яъни ўз гапларини Ўзбек тилида айтишдан кўра, бошқа тилда айтиш уларга осонроқ келмоқда.

Фожеанинг учинчи жиҳати алифбога, ёзувга муносабат билан боғлиқ. Дунёда бирор-бир халқ ўз ёзувини 100 йилнинг ичида беш марта ўзгартирмаган. Лекин бизнинг халқимиздан чиққан сиёсатчилар бу халқнинг қадриятларини, ўзлигини оёқ ости қилганлари каби, она тилини нафақат ҳимоя эта олмадилар, балки топтадилар, русларнинг талаби билан ёзувини қайта-қайта ўзгартирдилар ва бугун ҳам лотину кирил ёзувлари орасида жонимиз талвасада. Бу эса оммавий чаласаводликка олиб келди.

Мен ҳар куни турли одамлардан ўнлаб “электрон” мактублар оламан. Ҳатто Ўзбекистонда  энг муҳим идорада ишлайдиган одам ўзбекча хатини эплаб ёзолмайди. Ўзини бош вазирликка, оз қолсин президентликка лойиқ кўрадиганлар ҳам шу аҳволда. Кейинги бир йил ичида фақат Муҳиддин деган йигитдан Ўзбек тилининг гўзал ва мукаммал юзини кўрсатадиган бир неча мактуб олдим ва ҳавас қилиб, одамларга кўрсатиб юрибман. Она тилимиздан ана шундай учқунларгина қолаётгани ачинарлидир.

Бунинг устига ўзбек зиёлиларининг бугун ёзган асарлари билан қилган ишлари бир-бирига зид тушиб қолгани халқнинг матбуотдан, китобдан юз ўгиришига, она тили хазинасидан узоқлашишига олиб келди.

Ана шуларнинг ҳаммасини бир нуқтага жамлайдиган бўлсак, Ўзбек тилининг келажаги зулмат ичида эканлигини тасаввур қилиш қийин бўлмайди. Аммо умид ўлган эмас. У ҳолда нима қилиш керак?

Ишни Ўзбек тилини ўрганишдан бошлаш керак. “Гаплаша оламан-ку!” дейишингиз мумкин. Бу эса “Тилимиздан “вотти-вотти”, аста секин кетивотти” деган кинояни эслатади.

Жаҳонгир Маматов,

“Зеҳният жумбоғи”(2004) китобидан.

Filed under: Savol-Javob |