Jahonnoma

“QUVG’IN” -Tarixiy roman

IKKINCHI KITOB

24.”TANGRICHALAR”

Karimov sho’rolar imperatorligining yiqilishiga aslo ishonmasdi. U imperatorlikni baland  devorlar bilan o’rab olingan qal’aga o’xshatardi. Bu qal’aning devori shu qadar baland ediki, uni inson zoti u yoqda tursin, hatto biror bir maxluqning oshib o’tishi amri mahol deb o’ylardi. Na ichkariga kirish va na tashqariga chiqish mumkin. Qal’a ichida yuz berayotgan voqealarni kuzatib turish uchun devor ustiga ming-ming qo’riqchi chiqarilgan. Karimov o’zicha bu qo’riqchilarni “tangrichalar”, qal’a ichidagilarni esa “chumolilar”deb atardi. “Tangrichalar” kunni kun, tunni tun demasdan “chumolilar”ni kuzatib turishar, o’z chizig’idan chiqqanlarni ezg’ilab tashlashardi.

Avvaliga Karimovning orzusi “tangrichalar”safidan o’rin olish edi. Bu orzusiga etgach, ko’rdiki “tangrichalar” tepasida “tangrilari”bor ekan.

Qal’a devorining ustiga chiqqach, imperatorlikning mustahkamligiga yana bir bor ishondi. Karimov “Bu qal’a yiqilishi mumkin”, degan fikrni xayolidan o’tkazishga qo’rqardi. Faqat bir marta “Bu chumolilar qal’a devorlarining ostini o’yib tashlagan bo’lsalar-chi?”degan savol ko’nglidan kechganda, tizzalari titrab, ko’ngli behuzur bo’lgandi. Bu qal’a yiqilsa “tangricha”likdan ayrilish qo’rqusi emas, balki ko’nglidan o’tganini o’zidan yuksakdagi “tangri”lari payqab qolishidan titrash edi.U jumhuriyatga “birinchi” etib tayinlangach, KPSS Markaziy Komitetining Siyosiy Byurosiga a’zo bo’ldi.  O’shanda ilk bor sevinch degan tuyg’uning lazzat sarhadlari bepoyonligini,  g’urur degan kuchning salohiyati hududsiz ekanligini yurakdan his qilgandi.

Hatto Toshkentga qaytarkan, uchoqdan tushishi bilan muxbirlarni yoniga chaqirib “Xalqimga etkazing, men Politbyuroga a’zo bo’ldim. Bu xalqimizning uzoq yillik orzusi edi. Uni amalga oshirish mening gardanimga tushdi. Bu nafaqat men uchun, balki butun xalqimiz uchun yuksak ishonch. Bugun hammamiz uchun katta bayramdir!”degandi.

Lekin Karimov istasa-istamasa qal’a yiqilayotgandi. U jon-jahdi bilan elkasini qal’a devorlariga tirab, uni tutib qolishga urinayotgan kishilardan biriga aylandi. Qal’ani saqlab qolish uchun har turli yo’l qidirayotgan kunlarida jumhuriyatda ham qal’a devorining ostini “o’yayotganlar” ko’payib qoldi. Karimov bu ishning boshida turganlar bilan “odamga o’xshab” gaplashib qo’ymoqchi bo’ldi. Avval Iso Xolisni chaqirdi.

-Uka, siz mashhur odamsiz, -dedi unga. -Sizning har bir qadamingizni kuzatib, ko’rib turibman. Ayniqsa paxta monopoliyasi, oilani rejalashtirish, Orolni qutqarish borasidagi nutqlaringiz meni hayajonlantirdi. Har kim ham o’z xalqi dardini bu qadar jasorat bilan o’rtaga olib chiqolmaydi. Bugun bu ishni siz boshladingiz.

-Bugun emas, buni bir necha yil oldin boshlaganmiz. Bundan olti yil burun Polityuroga shikoyat maktubi yo’llab, xalqimizning dardini ifoda etganmiz.

-Lekin bu dard shikoyat bilan malham topmaydi. Uning malhami aql, idrok, kuch va intizom, -dedi Karimov Iso Xolisga uzoq gapirish uchun izn bermay. Siz namoyishlarni to’xtating, men esa ertaga ish boshlaydigan sessiyada til masalasini ko’tarib chiqay. Bilasiz, man yangiman, parlamentda esa kuch eskicha fikrlovchi kishilarning qo’lida. Buning ustiga rus tilida gapiruvchilarni ham hurmat kilishimiz kerak. So’z beraman, o’z tilimizni davlat tili deb e’lon qilish uchun butun kuchimni ishga solaman. Siz esa bunga javoban namoyishlarni to’xtatasiz…

Iso Xolis mamnun qiyofada chiqib ketarkan, Karimov Shavkat Temurni chaqirdi.

-Sizni ancha cho’rtkesar odam deyishardi. Lekin ko’rinishdan yumshoq kishiga o’xshayapsiz, -dedi Karimov Shavkat Temurga. -Bugun namoyishlarda o’rtaga otilayotgan shiorlar bilan men bajarmoqchi bo’lgan orzularning hech qanday farqi yo’q.

-Unday bo’lsa nima sababdan namoyishga chiqqanlarni kaltaklayapsiz,  qamoqqa tashlayapsiz, ta’qib etayapsiz?

-Siz meni so’roq qilishga keldingizmi? -Karimovning jahli chiqdi. O’rnidan turib xonada u yoqdan bu yoqqa ikki uch marta borib keldi-da oyna yonida to’xtab tashqariga termuldi. Shahar markazidan oqib o’tadigan ariqning sohillaridagi majnuntol daraxtlari ostida odamlar o’tirishganini ko’rib qoldi. “Bularning ishi yo’qmi?” deb o’yladi. Kuppa kunduz kuni bu erda nima qilishadi? Balki talabalardir? Talaba bo’lsa, darsiga borsin! Balki oshiq-ma’shuqlardir? Nima, bu yer ularga sevgi xiyobonimi? Aslida bu binoning atrofini o’rab olishim, sohil bo’ylarini tartibga keltirishim kerak. Binoni temir panjara bilan o’rab olishni tezlashtirmasam, mana bular bostirib kelishdan ham qaytishmaydi. Qaysi kun askarlikda o’lgan bolaning tobutini shu erdan olib o’tishdi. Mana bu ham ularning orasida edi. Yangi do’ppi kiyib tobutning oldida borayotgandi. O’zlaricha namoyish, isyon qilishga urinishdi. Lekin bir imo qilgandim mirshablar kavushlarini to’g’rilab qo’ydi. Ayb bizda emas, ayb yuqorida. Yuqoridagilar jilovni bo’shatib yuborishdi. Butun mamlakatni ana shundaylarning qo’liga berib qo’yib majlisxonaga aylantirishdi. Mana endi menday odam ham uning bema’ni savollari qarshisida qolishga majburman. Hozirning o’zidayoq uni bu erdan quvib chiqarishim mumkin. Hatto qamab qo’yishim ham hech gap emas. Yoki qo’l oyog’ini bog’latib, soyga otib yuborsam ham guldur gup! Gum bo’lib ketadi. Lekin yuqori ularni qo’llayapti. Ba’zilar bularni yuqorining o’zi tashkillashtirgan demoqdalar. Shuning uchunmikan yuqoridan ularga tegmanglar, deyishyapti. Xo’sh, nima qilish kerak? Ularning majlisini tomosha qilish bilan kun o’tkazamanmi?

Darvoqe, nega bularni ayri-ayri chaqirdim, nega har ikkalasi bilan birdaniga suhbat qilmadim?  Yo’q, u holda bir-birining oldida o’zlarini ko’rsatib qo’yish uchun mening yoqamga yopishishardi. Ha-ya, dushmaningni parchala, keyin yo’q qil, degan gapni kim aytgan ekan? Bular bilan teng kelib o’tiramanmi? O’zlarini o’zlariga ediraman! Men chetda qolib tomosha qilaman, bular esa bir-birlarining yuzlarini yulishadi. Ha, bugun bir tovoqdan osh egan birodarlarni ertaga qon qasos dushmanga aylantiraman. Mening sovunimda kir yuvish qandayligini ko’rib qo’yishsin. Bir umr dushman bo’lishadi, hatto avlod-ajdodlariga qadar singadi bu dushmanlik. Ammo xato qilmasligim kerak. Narigisini aldash oson, istagan joyidan qarmoqqa ilintirish mumkin. Lekin buni-chi? Buni ham o’yinga keltirishning yo’lini topaman.

Karimov o’rniga kelib o’tirdi-da, yumshagan ohangda Shavkat Temurga gapira boshladi:

-Oldimizda saylov bor. Sizlarga bitta o’rin ajratdik. Sizning nomzodingiz uchun.

Shavkat Temur xuddi egasining qo’lida suyak ko’rgan itdek tamshanib qoldi. Karimov bundan foydalanib, asosiy gapni aytdi.

-Ammo Iso Xolis qarshi bo’ldi. Faqat sizdan iltimos bu suhbatimizni undan uzoq tutsangiz.

Shavkat Temur sevinchli ko’zlarini o’ynatib, boshini likillatdi. Karimov undan nafrat qildi. Juda oson sotiladigan turidan ekan. Bundaylarga bir narsa berib ham mazza qilmaysan. Uni quruq gap bilan bozorga solaman. Ana unga qarshi shunday o’ynatamanki, tarix bunaqa tomoshani juda uzoq eslaydi. Buning ikki qulog’ini kesib qo’yaman. Quturib qoladi. “Fas” dedimmi bosadi. Butun umrini shunga sarflatman. Buning uchun uni avval vatanparvar, millatchi qilib ko’rsatishim kerak. Buni Melkumovga topshirsam o’zi boplaydi.

25. PARCHALASH

Karimov KGB raisi Melkumov va ikkinchi kotib Anishchevni chaqirdi. Ularning har ikkalasi ham yuqorining odami. Bu ish bilan ularni sinab ko’rmoqchi bo’ldi. Agar bajara olmasalar, bir bahonasini topib, quyruqlariga supurgi bog’lashga, bajarsalar bundan keyin birga ishlashga qaror qiladi. Nima bo’lganda ham Siyosiy kengashning a’zosi bo’ldi. Endi bularning gapi emas, o’zining gapi o’tadi.

-Sizlarga mamlakat boshlig’i Mixail Sergeevichning talabini etkazib qo’ymoqchiman. U kishi bizdan demokratiya, oshkoralikni istayaptilar, erkin va ozod saylovlar o’tkazishimizni, muxolifatni qo’llab-quvvatlashimizni so’rayaptilar. Demak, biz ko’cha-ko’yda to’polon qilgan odamlarni muxolifat, deya hurmat qilishimiz kerak emas. Bizning vazifamiz muxolifatni ham o’zimiz etishtirish, konstruktiv muxolifat tayyorlashdir. Ko’cha-ko’yda janjal qilayotganlar esa atroflariga dor ostidan qochganlarni to’plab, tobora katta kuchga aylanmoqdalar. Bu esa mamlakat xavfsizligiga putur etkazadi. Parkentda, Bo’kada, vodiyda yuz bergan voqealarning tutuni hali so’ngan emas. Xo’sh, gapni qisqa qilaylik, qanday takliflar bor?!

Melkumov,”Siz mendan yuqoridasiz, oldin siz gapiring, degandek ko’z qiri bilan ikkinchi kotibga qaradi. Ikkinchi kotib “Hali ham men turganda sen gapirarmiding” degandek so’zlarini dona-dona qilib o’zidan so’ng xavfsizlik qo’mitasi raisiga biror gap aytish uchun bo’shliq qoldirmaslikka urindi:

-Hurmatli Islom Abdug’anievich, bizga muhlat bering, bu xususdagi takliflarimizni tayyorlab kelaylik.

Karimov o’ylab turdi-da:

-Men Plenumga hozirgarlik haqida gapirayotganim yo’q. Qarshimizdagi to’dani nima qilamiz, deyapman?

Ikkinchi kotibni bu mushkul ahvoldan qutqarish uchun KGB raisi suhbatga aralashdi:

-Parchalab tashlaymiz…

Parchalab tashlaymiz! Buni qaysi ma’noda aytdi, ekan, deb o’yladi Karimov. Kuch bilan bostirib, tor-mor qilishni nazarda tutdimi yoki mening fikrlarimni uqib oldimi? Agar men o’ylaganlarimni o’ylayotgan bo’lsa, u holda masalani boshqa kunga qoldirishim kerak. Chunki tashabbus undan emas, mendan chiqishi lozim. Aks taqdirda Karimov mening yo’limga yuryapti, deb hovliqib ketadi.

-Fikringizni ochiqrok ayting, -dedi Karimov KGB raisiga.

-Hammasining ro’yxati qo’limizda bor. Bundan keyin bir erga to’planishlariga izn bermaymiz. Ta’qibni kuchaytiramiz. Har bir qadamlari nazorat ostida bo’ladi. Bu ishni bajarish uchun yana besh ming kishini ishga olishimiz kerak. Takliflarimizni hurmatli ikkinchi kotib bilan Sizdan oldingi rahbarga bergandik. Lekin e’tiborsiz qoldi.

-Yaxshi, takliflarni ko’rib chiqamiz,-dedi Karimov.-Hozir haqiqatdan ham parchalab tashlash kerak. Lekin siz aytgan uslubning zamoni o’tdi. Bu yo’l bilan ularni kuchlantiramiz. Bugun aql bilan ish ko’radigan payt. Hozir muxolifatning ichida bir necha kishi liderlikka da’vogar. Bizning vazifamiz ularni bir-birlariga qarshi qo’yishdir. Xo’sh, aytingchi, muxolifatning ichida necha foizi sizning odamingiz?

-Aniq aytishim qiyin.

-Aniq aytsam Olmoniyada har uchinchi odam xavfsizlik xizmatiga ishlagani fosh bo’lganidek faoliyatimiz ochilib qoladi, deb qo’rqayapsizmi yoki mendan sir saqlayapsizmi?

-Aslo, aslo,-deya suhbatga aralashdi ikkinchi kotib.

-Men iloji boricha muxolifat ichiga ko’p odam suqmang, bir joyda sirimiz ochilsa, olamga sharmanda bo’lamiz, deya topshiriq bergandim. Shu sababdan bu xususda biroz istihola qilayaptilar.

Bundan keyin Melkumovni qo’lga olishim kerak, deb o’yladi Karimov. Umuman kuch vazirliklarini ikkinchi kotibning qo’lidan chiqarmog’im va o’zimga tobe qilmog’im lozim. Bu ishlarda uchinchi kishi ortiqcha. Buni qanday qilib amalga oshirsam? Nazarimda ba’zi jumhuriyatlarda Prezident vazifasi tashkil etilib to’g’ri qilinayapti. Men ham shu yo’ldan borsam, butun kuchni bir qo’lda jamlayman. Hozircha eski parlamentning oxirgi sessiyasini eson-omon o’tkazishim, keyin esa yangi saylovni tayinlashim kerak. Xudo xohlasa, yangi parlamentda birinchi bo’lib Prezident vazifasini joriy ettiraman. Ana undan keyin mana bularning xurjunini elkasiga osib, orqasiga tepaman. Bir o’q bilan ikki quyonni uraman. Ham xalqqa “Sizning talabingiz bilan bularni quvdim”, deyman, ham ularning o’rniga o’z odamlarimni olib kelaman. Ammo bular fitnaga usta. Hayotini boshlabdi-ki, fitna girdobida suzishadi. Menga qarshi ham qancha-qancha fitnalarning rejasini tuzgan bo’lishlari mumkin.

-O’zlarini milliy harakat deb atayotganlarning ichidagi liderlarni xo’rozdek urushtirishimiz kerak. Buni fitna deysizmi, hiyla deysizmi, men uchun farqi yo’q, -dedi Karimov.-Men uchun muhimi mamlakatni qutqarib qolishdir. Istasangiz aldang, istasangiz mansab va’da qiling, istasangiz qarmoqqa ilintiring, bajara olmasangiz mening oldimga olib keling. Hozircha esa Iso Xolisni biz ko’rsatadigan nomzodlar ro’yxatiga kiriting. Uning nomzodi qarshisida boshqa ism ko’rmayin. Shavkat Temurni esa uzoq tuting. Kerak bo’lsa, Parkent janjalidagi baqiriq-chaqiriqlari uchun tergovga tortamiz. Barcha viloyatlar tumanlarida majlislar o’tkazib, Farg’ona voqealarida muxolifatni qon to’kilishiga sababchi qilib xalqqa tushuntiring.

Karimov har kun ertalab va oqshom hisob berib turishlarini aytib ularni chiqarib yuborar ekan, Oliy Kengash raisi Ibrohimovga sim qoqdi:

-Bugunoq rayosatni to’plang, ko’cha namoyishlari va mitinglari haqidagi oldingi qarorlarni ko’rib chiqing, iloji boricha har qanday namoyishni taqiqlash chorasini ko’ring. Ammo bu ishlar demokratiya, oshkoralik ramkasida bo’lsin. Ya’ni demokratiya va oshkoralikni himoya qilish uchun buzg’unchilik qilayotganlarning yo’lini to’sing. Qaror tayyor bo’lsa, ustidan ko’rib beraman, -dedi.

Karimov shundan keyin ertaga ish boshlaydigan sessiyaga tayyorgarlik ko’ra boshladi. Fikrlarini yon daftarchasiga qayd etarkan ba’zi masalalarni Moskva bilan kelishib olishga qaror qildi. Kremlga telefon qilib, Mixail Sergeevich bilan maslahatlashib oladigan masalalar chiqqanini aytdi. Bir necha daqiqadan keyin uni Gorbachyov bilan bog’lashdi. U o’rnidan turib gaplasha boshladi:

-Hozir Markaziy Komitet byurosining favqulodda majlisini o’tkazayapmiz. Ertaga muxolifat bir million kishini ko’chalarga, maydonlarga olib chiqmoqchi.

-Nima talabi bor ekan? Liderlari bilan gaplashmadingizmi?-deb so’radi Mixail Sergeevich.

-Gaplashdik. Talablari bitta. U ham bo’lsa “Ona tilimizga davlat tili maqomi berilsin”, deyishmokda.

-Buning qo’rqadigan joyi yo’q.

-Lekin davlat tili-rasmiy tilimiz bor, qanday qilib boshqa tilga ham shunday maqom berishimiz mumkin?

-U boshqa til emas, sizning ona tilingiz. Menimcha muxolifatning talabini qondirmoq kerak.

-Rahmat sizga! Oldimizda katta yo’l ochdingiz. Ammo bu harakatimizdan rus tilida gaplashadigan do’stlarimiz norozidirlar. Mana majlisda ikkinchi kotib va KGB raisi norozi ekanliklarini aytayaptilar. Ularga quloq solmasdan ilojim yo’q.

-Ularga quloq soladigan bo’lsangiz, meni nega bezovta qilayapsiz?

-O’rinbosaringiz janob Ligachyov suhbatdan o’tayotganimda “Ikkinchi kotib va KGB raisining maslahatlariga quloq tutasiz”, degandi.

-Hozir har kun, har soatda shartlar o’zgarmoqda. Muxolifat siz bilan qo’shib ularni ham supurib tashlashini mening nomimdan o’zlariga etkazib qo’ying. Mahalliy sharoitni va milliy masalalarni yaxshiroq o’rganishsin. Muxolifatning talabini esa erta ertalabki plenumda muhokama qiling, undan keyin parlamentga olib chiqib, muzokaraga qo’ying. Demokratiya, qayta qurish, oshkoralik va fikr o’zgarishi bu bizning bosh yo’limizdir…

Telefonning naryog’idagi rahbar xuddi kitob o’qiyotgandek tinimsiz gapirarkan, Karimov telefon dastasini qulog’idan uzoqlashtirib, yuzini bujmaytirgancha kutib turdi. Yuzi bujmaygan bo’lsa-da, qalbida farah va sevinch bor edi. Chunki birdaniga ikki masalani hal qilgandi:

Birinchidan, muxolifat bayroq qilib ko’targan masalani o’z qo’li bilan hal qiladigan va xalqning oldiga chiqib, ko’kragiga urib maqtanadigan imkoniyat paydo bo’ldi.

Ikkinchidan esa, jumhuriyatning jilovlarini tutib turgan ikki kishining shashtini sindirdi. Endi ular bilan qanday gaplashib qo’yishni biladi.

U suhbatdan keyin bir-ikki daqiqa o’rindiqqa yastandi-da, so’ng KGB raisiga telefon qildi:

-Hozir menga Moskvadan mamlakatimiz rahbarining o’zlari telefon qildilar. Idorangiz yaxshi ishlamayotganini alohida ta’kidladilar. Men esa sizni himoya qildim. Shunga munosib bo’ling. Muxolifatni qanday qilib ikki, uchga bo’lib yuborish haqidagi aniq rejalaringizni olib keling!

26. ANISHCHEV

Karimov ikkinchi kotibni chaqirdi. Lekin uning hozirgina chiqib ketganini aytishdi. Ikkinchi kotibni Xavfsizlik qo’mitasi raisi choyga chaqirgandi. Ular choy bahonasida yozib olingan telefon suhbatlarni tinglardilar.

-Yondik, -dedi qo’mita raisi, magnitofon tugmasiga bosarkan.

Karimov bilan mamlakat rahbarining suhbatini tinglagan ikkinchi kotib o’rnidan sapchib turdi-da: “Hoziroq raport tayyorlang, bu o’yinni fosh qilamiz,”-dedi.

-Qanday qilib fosh qilamiz? -dedi qo’mita raisi. -Axir qo’limizda dalil yo’q-ku.

-Bu-chi? -so’radi ikkinchi kotib.

-Bu faqat siz va men uchun. Siz eshitarkan ayni paytda men bu suhbatni lentadan o’chirdim. Agar bilib qolishsa, boshimiz ketadi.

-Unda nima qilamiz? -dedi ikkinchi kotib.

-Karimovga astoydil xizmat qilib, ishonchini oqlashimiz qiyin. Uning jiddiy xatolarini topib, yuqorini xabardor qilishimiz kerak.

Melkumov Karimovga astoydil xizmat qilishimiz kerak, demoqchi edi, lekin bu “vazifa”ni o’ziga qoldirib, ikkinchi kotibni Karimovga qarshi qo’ymoqchi bo’ldi. Ha, u faqat muxolifatning orasini emas, balki boshqalarning orasini buzishni ham odat qilgandi. Karimov bugun unga muxolifatni bo’lib yuborish topshirig’ini berdi. U esa bu ishning asosini bitirib qo’ygan edi. Faqat muxolifat liderlari o’rtasidagi devorlarga yashirilgan portlatgichlarning ipini yoqib yuborishi qolgandi. Buni Karimovga aytmadi. Mana endi Karimov undan shoshilinch tadbir so’rayapti. Ikki-uch kunda tadbir natijasini bilan ma’lum qilsa, Karimov uning qadriga etmaganiga pushaymon bo’ladi. Joyi kelsa yuqorini yana o’zi yumshatadi. Bular shunaqa, bugun olov, ertaga suv…

-Karimov ikkinchini qidirayapti, -degan ovoz eshitildi radio uzatgichdan. Anishchev sapchib tushdi. Darrov o’rnidan turdi.

Melkumov Anishchevni har doim Milliy xavfsizlik qo’mitasining erto’lasida kuzatib qolardi. Anishchev “choyga”kelarkan, Melkumov unga maxsus mashinalardan birini yuborardi. Ular kelishib olganlaridek, Anishchev Bosh univermagning yonida o’ziga ajratilgan xizmat mashinasidan tushib, Melkumov yuborgan qora “Volga”ga minardi. Melkumovning mashinasi KGB binosiga kirishda tekshirishga tobe bo’lmagani va ikkinchining qatnovi ochilib qolmasligi uchun shunday qilishardi. Mashina erto’laga qadar kirib kelardi va bu erda qo’mita raisi “mehmon”ni kutib olardi. Bu “o’yinni” yillar davomida bajarishgani uchun odat tusiga kirgandi.

Man endi Anishchev navbatchi mashinaga minarkan, Melkumovning qulog’iga pichirladi: “Hoynahoy mening suhbatlarimni ham eshitsang kerak”.

Melkumov ranjigan qiyofada “Sizga o’zimdan ziyod ishonaman. Soyangizda ishlab yuribman. Ana uning qonini qonimizga qo’shib qaynatsa ham aralashmaydi. Nazoratda tutmasak, saroyni Buxoro amirining haramiga aylantirib yuboradi,”-dedi.

Anishchev yana bir nima demoqchi bo’lgandek, bo’ynini cho’zdi. Buni payqagan Melkumov egilgancha quloqlarini ikkinchi kotibning og’ziga yaqinlashtirdi.

-Erta oqshomga saunani tayyorlab qo’y. Sessiyadan keyin mehmonim bor-, deya jilmaydi u. Melkumov: “Amringiz biz uchun qonun” degandek qo’lini ko’ksiga qo’ydi-da, Anishchevga ikkita “Ish papkasi”ni uzatdi.

-Bo’sh vaqtingizda bularga nazar solib qo’yarsiz, -dedi.

Har ikki “Ish papkasi”ham qizil bo’lib, ustiga “Asosiy nusxasi birinchi seyfda. Mutlaqo maxfiy”, deb yozilgan edi.

Ikkinchi kotib mashinalar almashguniga qadar ham sabr qilmasdan “Ish papka”laridan birini ochdi:

“Iso Xolis(Saparali Hamdamov)ga oid muhim ma’lumotlar: 1948 yil tug’ilgan. Ikki marta uylangan. Birinchi umr yo’ldoshi uch farzandi bilan ayri yashaydi. Ikkinchisi mahalliy millatdan bo’lmagani uchun bu xususda har turli mish-mishlar tarqatish mumkin. Shu kecha kunduzda eng nozik joyi uy masalasidir. Ikkita yoxud uchta uyga ehtiyoji bor. Qazilma buyumlarini yaxshi ko’radi va to’playdi. Piyoda yurishni sevmaydi. Avtobusga minishdan hazar qiladi. Shu bois mashina ham berish mumkin. Birga o’qigan yaqin do’stlaridan ikki nafari bizning odam. Ammo yaqinda ulardan birini do’pposlagan. Shu bois uni qarshi qo’yish mumkin. Ziyofatni, kayf-safoni sevadi. Biz yuborgan qizlarning birortasidan ham shubha qilgani yo’q.

Liderlik qobiliyatiga ega emas. Biror joyda muqim ishlagani yo’q. Ishlagan joylaridan mas’uliyatsizligi uchun haydalgan. Familiyasini yozsangiz yoki familiyasi bilan chaqirsangiz “G’ururim toptaldi ” deb hisoblaydi. Bu haqda maqolalar uyushtirish mumkin.

Yaxshi kiyinishi, majlislarda o’zini ko’rsatib qo’yishni bilgani uchun bir guruh yoshlar uning orqasidan ergashgan. Uni yaxshi taniganlar esa darhol uzoqlashgan.

Jahli burnining uchida. Uni qizdirish juda oson. Eng yomon ko’rgan odamiga o’xshatsangiz yoki liderlik qobiliyati yo’qligini yuziga solsangiz duelga ham chiqishga tayyor bo’ladi. Boshqalarning fikri bilan hisoblashmaydi. O’zining bilganidan qolmaydi. Uni aldash oson, mish-mishlarni, “dedi-dedi”larni yaxshi ko’radi.

Umr yo’ldoshiga juda ham bog’liq. U chizgan chiziqdan chiqmaydi. Buni boshqalarga bildirmaslikka urinadi. Shu sababdan o’zgalar oldida oila a’zolariga qo’pollik qiladi. Kelajakda oilaviy hayotini ham fosh qilish mumkin.

Pulni sevadi. Keraksiz joyga xirmon sovurgandek pul sochadi. Kerakli joyga qolganda esa har qanday xasisga ham dars beradi. Keyingi paytda chet elliklar bilan yaqin aloqa qila boshladi. Ba’zilaridan yordam ham oldi. Filmga tushirganmiz. Hasadgo’y. Boshqalarni mensimaydi. Doktorlarning bizga taqdim etgan hujjatlarga ko’ra, paranoya xastaligiga duchor. Agar rahbarlik jilovi qo’liga tegsa, ashaddiy diktatorga aylanadi. Juda tez o’zgaruvchan. Bugun aytgan fikridan ertaga osonlik bilan qaytadi. Ammo birovni dushman deb bilsa, bu fikridan hech qachon qaytmaydi.

Xayolparast. Har bir kichik ishini katta qilib ko’rsatishga urinadi. Hozir atrofini o’rab olganmiz. Qayoqqa boshlasak, o’sha yoqqa yuradi… “

Ikkinchi kotib mashinani “almashtirarkan” ish papkalarini qo’ltig’iga yashirdi. O’ziga ajratilgan xizmat mashinasiga mingach ularni qayta varaqlay boshladi. Lekin xayollari “ko’cha kezardi”. Balki mana shu shofer ham ularning odamidir, deb o’yladi. Balki, bu ham men haqimda ana shunday narsalar yozib berar. Balki, ilgaridan bir necha papkalar to’lgandir? Yo’q, xavfsizlik qo’mitasi qarorlarimizga rioya qiladi. Partiyamiz rahbarlari haqida biror bir hujjat to’planishi mumkin emas. Agar shunday hol yuz bersa va u o’rtaga chiqib qolsa, hammasining boshi ketadi.

Ammo bularga ishonish qiyin. O’z manfaatlari uchun hech narsadan chekinishmaydi. Karimovning suhbatini yozib olibdi-yu menikini yozmaydimi? O’chirib tashladim, deganiga ishonadigan ahmoq bormi? Birok mendan qo’rqadi. Ikki yildan buyon birgamiz. Haftada bir saunaga boramiz. Bugunga qadar biror joyda hidi chiqmadi. O’zining ham gunohlari menikidan kam emas. Menga o’n sakkiz yoshli qiz topsa, o’ziga o’n etti yoshlisini topadi. Uning dushmanlari yo’qmi? Balki uning orqasidan kuzatadiganlar bordir? Ikki yildan buyon bir qancha ish papkalarini to’lg’azib qo’yishgandir, balki? Ertangi saunani bekor qilsammi? Yo’q, la’nat shaytonga, unga ishonmasam kimga ishonaman? U bilan nima ishlar qilmadik? Vodiydagi voqealar rejasini ikkalamiz o’tirib tuzmadik-mi?

Xullas, hammasiga sherikmiz! Aslida nega undan cho’chiy boshladim? Nazarimda Karimov bizning oramizga ham soya tashladi. Uning nomzodini o’zimiz ko’rsatdik. Lekin o’zimizga balo bo’ladiganga o’xshaydi. Ilgari viloyatda ishlaganida sovg’a-salom berib turardi. Endi o’sha sovg’alarni burnimizdan sug’urib oladi-yov?! Moskvadagi rahbarimiz latta bo’lmaganda-ku, buni boplardik. Ha, bo’pti nimalar haqida o’ylayapman o’zi?

U xayol surib borarkan beixtiyor ikkinchi “Ish papkasi”ni ochib, uning ilk sahifasini o’qiyotgan edi:

“Shavkat Temur. (Sh. Temurov ) 1945 yil tug’ilgan. Ikki marta uylangan. Birinchi xotini bilan ajrlagan.

Ish yerida rahbari bilan orasi ochiq. Rahbari millatchi edi, shuning qo’li bilan yer tishlatdik.

Uning Moskvadagi idoramiz bilan aloqasi bor. Ammo jilovini bizga berishmayati. U qo’rqmay chet elliklar bilan tez-tez uchrasha boshladi. Topshiriq bizdan emas, Markazdan bo’lishi mumkin. Ulardan ochiqchasiga yordam ham olmoqda. Siyosiy faoliyat bilan birga ingliz tilini ham o’rganmokda. Bu esa uning chet elliklar bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqa qilish niyati borligini yoki kelgusida undan boshqa niyatlarda foydalanish rejasi borligini ko’rsatadi. Lekin ikki ukasi va akasi bizning hisobda.

Jahlini chiqarish oson. O’jar. O’z fikrini boshqalarnikidan ustun qo’yadi. Atrofiga o’z odamlarini to’plashga harakat qiladi. Majlislarga qarindosh-urug’larini boshlab kelishga usta.

Boshqa jumhuriyatlardagi harakat liderlari bilan aloqa o’rnatgan. Tog’asi hukumatga yaqin odam. Undan foydalanish mumkin. Aka-ukalarini rahbarlik ishlariga tortib, jilovlab qo’yish mumkin.

Janjalchi. Boshqa liderlar bilan orasiini buzib qo’yish uchun bu fe’lidan foydalanish mumkin.

Rahbar bo’lishni, rahbarlik qilishni yaxshi ko’radi va juda istaydi. Ammo quruq nazariyaga bog’lanib qolgan.

Boshlagan ishini yarim yo’lda tashlamaydi. Raqibining kichik bir xatosini ko’rsa, undan ustalik bilan foydalanadi.

Poytaxt mafiyasiga aloqasi bor.

Diniy idoraning sobiq rahbarlari bilan aloqa o’rnatgan. Muftini qo’zg’olon yo’li bilan yiqitish uchun ish olib bormokda. O’zi dindan uzoq. Aroq ichadi. Dindorlar ichidagi odamlarimiz orqali “Namoz o’qimaydi, ichkilikni sevadi, Islomga qarshi” deya har qanday minbardan quvish imkoniyatimiz bor. Lekin Markaz bunga yo’l bermasligi mumkin.

Amerikada yashayotgan “vatan xoinlari” bilan aloqa o’rnatgan. Ular Iso Xolis orqali unga kompyuter yubordilar. Bu kompyuter Markaziy razvedka boshqarmasiga oid bo’lishi ham mumkin. O’rganayapmiz.

Shantajchi. Odamlarimiz u bilan ro’baro’ kelganda, bu narsaga alohida e’tibor berishlarini talab qilayapmiz…

Uning masalasini Markaz bilan gaplashib olish kerak. Bizning so’rovlarni Markaz inkor etmoqda.  Markazkom rahbariyati nomidan Moskvaga murojaat qilish taklifimiz hali ham o’z kuchida… “

Ikkinchi kotibning mashinasi saroyga etib kelgani uchun u “Ish papkasi”ni yana yopib qo’yishga majbur bo’ldi. Ichkariga kirarkan bekchi-mirshab:

-Sizni “Birinchi” qidirayaptilar, -dedi.

-Bilaman, -dedi-da ochiq turgan liftga minib, tugmani bosdi. Uning xonasi ham oltinchi qavatda edi. Binoning bir tarafida Karimov o’tirsa, ikkinchi tarafida u joylashgandi. Bu holni tarozining pallasiga o’xshatishardi. Ammo “tarozining” ikkinchi kotib o’tirgan tomoni og’ir bosardi.

Hatto “birinchilar”lar ikkinchi kotibni yonlariga chaqirishga istihola qilib, o’zlari uning huzuriga kelishardi. Mana endi shartlar o’zgardi. Lekin darhol chekinmaslik kerak, deb o’yladi ikkinchi kotib. Hozir to’g’ri uning xonasiga bormayman. Qo’limdagilarni ko’rib qolishi mumkin. Umuman u mening KGBga borganimni qaerdan bildi? Yoki orqamga “dum” bog’ladimi?

Balki Melkumov ikki tomonga ishlay boshlagandir? Bundan oldingi ikkita rahbar-Usmonxo’jaev va Nishonovlarning shoxini sindirdim. Birini kamoqqa tiqdirdim, ikkinchisini esa surgun qildirdim. Nahotki bundan qo’rqaman? Hali kechagina huzurimga kelib ko’z yoshi qilgandi. Agar men qo’llamasam bu joyni tushida ham ko’rmasdi. Lekin nonko’rlik qilayapti. Hozirdanoq jiqqa musht bo’lsak, men yutqazaman. Chunki yuqori kecha yuborgan odamini bugun almashtirmaydi. Shu bois chidashim kerak. Bugungi g’irromligini esa javobsiz qoldirmayman.

U liftdan tushib, xonasi tomon yurmoqchi bo’lgandi Karimovning yordamchisi Kraynov uning yo’lini to’sdi:

-Yong’in! Dunyoga o’t ketdi, -dedi u. -Karimov sizni qidirish uchun hammani oyoqqa turg’azdilar.

-Men xonamga kirib chiqay, so’ng ko’rishaman.

-U kishiga liftga minganingizni aytdik, eshik ochiq, kutayaptilar, iltimos, yong’inni so’ndirib bering!

Anishchev noiloj qoldi. Chapga qayrilib, Karimovning xonasiga kirdi. Uning avzoyi buzuq. Bosh egib stolni chertib o’tirardi:

-Ikkinchi kotibning KGBga borishi qaerdan chiqdi?! Yoki davlat to’ntarishi hozirlayapsizmi? Nima gap o’zi?

Anishchev shoshib qoldi:

-Topshirig’ingiz bo’yicha borgandim. Mana bularni shaxsan o’zim olib keldim. Yuqorining topshirig’i bilan milliy harakat liderlarining “Ish papka”lari birinchi seyfga tushgandi. Uni ochish uchun Melkumov bilan ikkalamiz imzo qo’yishimiz kerak ekan. Chunki sizning topshirig’ingiz ham juda muhim edi. Nusxa ko’chirdik, mana…

Ikkinchi kotib bunday sharoitlarga oz tushgan bo’lsa-da ustalik bilan qutulib ketish uchun albatta yo’l topardi. Ba’zan bu fikr menga qayoqdan kelib qoldi, deb o’zi o’ziga qoyil qolardi. Shu lahzada ham Karimovni qiyin ahvolga tushirdi. Unga bu vaziyatdan chiqish uchun imkon bermaslikka urinib so’zida davom etdi:

-Yo’lda mashinani to’xtatishimga to’g’ri keldi. Moskvadan telefon qilib, hozir o’tkazilayotgan majlisning kun tartibini so’radilar.

-Kim so’radi, qanaqa majlis?

-Tashkiliy bo’limdan so’rashdi. Siz mamlakat rahbari bilan gaplashayotganda bo’lim mudiri uning yonida ekan, ba’zi narsalarga qiziqdi. Tushuntirib berdim.

Ikkinchi kotib Karimovga birin-ketin zarba urayotgandi. Karimov ringda tentirab qolgan bokschidek muvozanatini yo’qotdi.

-O’tiring, o’tiring. Hozir choy buyuraman …

-Rahmat, men qahva ichaman, -dedi ikkinchi kotib.

-Darvoqe, nimani so’rashdi? -Yumshoq ohangda so’radi Karimov.

-Davlat tili haqidagi qonun loyihasiga kiritilgan o’zgartirishlarni.

-Qaysi o’zgartirishlarni?

-Markaziy qo’mita qonun qabul qilingach, uning ba’zi bandlarini bir necha yildan keyin kuchga kiritish taklifini ilgari surdi. Masalan, mahalliy tilni bilmaydiganlar uchun bu qonun besh yildan keyin kuchga kiradi.

Karimov o’ylanib qoldi. Besh yilda bu tilni o’rgana olamanmi? Gapirish-ku gapirish, hatto o’qishim ham qiyin. Kecha bir sahifani ikki soatda arang o’qib chiqdim. Yaxshiyamki Jo’rabekov tilni bilar ekan. Hatto u ham ba’zi kalimalarni tushunmadi. Biz bo’lsak butun davlat ishlarini ana shu tilda yuritmoqchimiz. To’xtab tur, qonun degani hayot emas-ku. Hayot boshqa, qonun boshqa. Qog’ozdagi narsa-qog’ozning mulki. Agar shu buzg’unchilar istayotgan bo’lsalar, qog’ozga yozib qo’yaveramiz. Uni bajarish, bajarmaslik o’z qo’limizda. Bir kun kelib tilni yaxshi o’rganib olsam, balki bu qonunni amalga ham oshirarmiz.Hozircha esa rus tilida gapiradigan birodarlarimizni cho’chitmaslik chorasini ko’rishimiz kerak.

-Besh yil oz, -dedi u ikkinchi kotibga. -So’zga chiquvchilarni tayyorlang. Sakkiz yil degan taklifni kiritishsin. Masalan, siz sakkiz yilda o’rganishingiz mumkinmi?

-Birgalashib o’rganamiz. -Ikkinchi kotib “Katta”ni yana “chaqib”oldi.

-O’rganolmasak, keyinchalik ana shu bandlarini olib tashlaymiz. Bunga yuqoridagilar nima deyishdi?

-Ular o’zimizning odam. E’tiroz qilishmadi.

-Yaxshi. Darvoqe, bu “Ish papka”larida nima bor?

-Iso Xolis bilan Shavkat Temurning kimligi, eng nozik joylari, qilmishlari haqidagi ma’lumotlar.

Karimov ham Anishchevga o’xshab har ikki “Ish papkasi”ning ilk sahifalarini o’qib chiqdi.

-Demak, birinchi qiladigan ishingiz Iso Xolisning birga o’qigan do’sti Maqsad Muhammad Qulni… nega buning uchta ismi bor?

-Hozir shunaqasi moda bo’lgan.

-Bo’pti, ana shu “Qul”ni tuzoqqa ilintiringlar. Yo’lini qilib menga tanishtiring. Kallasida biror narsa bo’lsa yonimizda ishlatamiz, jilov qo’limizda bo’ladi. Ikkinchi, do’sti Omon Matchonni esa dushmanga aylantiramiz. Yo’limizga yursa, kelajakda Iso Xolisning qarshisiga raqib qilib chiqaramiz. Hozircha Iso Xolisni Shavkat Temurga qayrang. Shavkatni esa Isoga. Ularni xalqning oldida qo’chqorlardek urishtirmoq kerak… Darvoqe, uning jilovini bu yoqqa olish haqida ham u yoqdagilar bilan gaplashing. Rozi bo’lishmasa yo’lini topib, uni chiqarib yuborish haqida o’ylang…”.

Ikkinchi kotib “Xo’p…xo’p…” degani bilan, aslida raqibini “nokaut” qilgandek shaxdam odimlar bilan Karimovning xonasini tark etdi. O’zi uchun ajratilgan kabinetdagi sovutgichdan tunuka qutichalardagi pivolardan birini olib, halqachasidan tortib “tuynugi”ni ochdi va bir hamlada oxiriga qadar ichdi.

Xayriyat, muzdekkina ekan, deb o’yladi. Melkumov hayotining safosini biladi. Aytib qo’yishim kerak, uyda ham pivo oz qoldi. Umuman chet elliklar pivoni sifatli qilib tayyorlashadi. U ikkinchi qutichani olib joyiga borib o’tirdi va Moskva bilan gaplashiladigan “VCh” telefonidan KPSS MK tashkiliy bo’lim mudiriga sim qoqdi. Plenumga va sessiyaga hozirlik qanday borayotganini aytib qo’ydi. So’ng:

-Olgaga ikki dona uzuk yubordim. Biri o’zimizning Melkumovdan, biri mendan. Tug’ilgan kuniga borolmadik, o’pib qo’y qizingni, -dedi bo’lim mudiriga.

Karimov ham ertangi plenum va sessiyaning o’tishidan ko’ngli to’q holda undan keyingi voqealarni o’ylayotgandi. Shu lahzada uni muxolifat ertaga uyushtirishi mumkin bo’lgan namoyish ham u qadar qiziqtirmasdi. Agar quloq solishmaydigan bo’lishsa, bostirish uchun Ichki ishlar vaziriga buyruq berdi. Uni qiziqtirayotgan narsa yangi saylov va undan keyingi Prezident lavozimi edi…

27. “SULAYMON”

Sessiya Karimov o’ylaganidan ham “samaraliroq” o’tdi. Sessiyadan chiqqan Karimov anhor sohili bo’ylab ish xonasiga borarkan, Qizil maydonga mashina kirishining kim ta’qiqlagan ekan deb o’yladi. Nahotki Moskovda ham “Katta”lar piyoda yurishsa? Yo’q, aksincha ular qora Volgalarda Qizil maydondan saf tortib o’tishni yaxshi ko’rishadi. Ulardan mening qaerim kam? Men ham bir jumhuriyatning otasiman. Nega endi piyoda yurishim kerak? Yo’q, bu tartib men uchun emas. Bunga boshqalar rioya qilishsin. Lekin har doim sessiya mana bu kontsert zalida yoki Oliy kengashda o’tishi shartmi? Buni ham hal qilamiz. Sessiya majlislarini o’zim ishlagan binoda o’tkazaman.

-Assalomu-alaykum,-qarshi tomondan kelayotgan bir kishining tovushi Karimovning xayollarini bo’ldi. U alik olishga og’iz juftlagandi qarshisidagi kishi to’xtamay gapini davom ettirdi.

-Xabarlarni eshitdik, Sizga ming rahmat! Ota-onangizning joylari jannatda bo’lsin, go’rlari nurga to’lsin! Xalqimizning egilgan boshini tikladingiz. Ming yillik orzuimiz amalga oshdi. Ona tilimiz davlat tili bo’ladigan kunlarni ko’rdik. Buni siz bag’ishladingiz bizga. Taxtingiz va umringiz boqiy bo’lsin!

Karimov qo’lini ko’ksiga qo’yib rahmat ishoratini qilib, yo’lda davom etdi. Orqadan kelayotgan shahar partiya qo’mitasining birinchi kotibi haligi kishini quchoqlab, qulog’iga pichirladi: “Rahmat, men kutgandan ham yaxshi chiqdi!”

Karimov hali xayollaridan ayrilmagan edi. Shu bois yonida kelayotgan xo’jalik ishlari bo’limi mudiriga:

-Orqaga qaytamiz, mashinani shu erga chaqiring, -dedi.

-Mashinangiz shu erda. Sizni kutib turibdi.

-Bu erga kirish ta’qiqlangan emasmi?

-Boshqalar uchun ta’qiqlangan, Siz va Byuro a’zolari bundan mustasno.

Karimov mudirning so’ng so’zlariga quloq ham solmay sohil bo’ylab lapanglab yurgancha, majlis bo’lib o’tgan binoning old tomoniga o’tdi. Majlisdan chiqqan deputatlar allaqachon tarqalib bo’lishgandi.

Bular uchun deputatlik ham ortiqcha tashvish, deb o’yladi Karimov. Yaqinda hammasini bir varakayiga bu tashvishdan qutqaraman. Aslida shunday podadan yaxshisi yo’q. Og’zingdan chiqqaniga “labbay” deyishadi. Qo’l ko’tarib tushirishda bularning yonida robotlar ham ip esholmaydi. Ammo iloj qancha? Teppadan oyoq tirab turishibdi. Nima emish, erkin saylovlar bo’lsin emish. O’zlari-ku erkin saylov qilamiz, deb boshlariga balo olishdi. Majlisbozlikdan boshqa ishlari yo’q. Yuzlarining pardasini yirtib tashlagan mahmadanalarga maydon topildi. Mendan oldingi rahbar-Rafiq Nishonov ham latta ekan, erkin saylov deganlariga ishonib to’rt-besh jo’jaxo’rozni Moskovaga jo’natgan, mana endi tomoshasini biz ko’rayapmiz. Bu yog’ini hal qilib olay, keyin ularning ham tanobini tortib qo’yaman.

Karimovning mashinasi ikki daqiqada manzilga etib keldi. U mashinadan tusharkan xo’jalik ishlari mudirini yoniga chaqirdi:

-Bundan keyin mashina orqa eshikdan ichkariga kiradigan bo’lsin. Ana u odamlar nimani kutib turishibdi? Yo bular mitingchilarmi?

-Yo’q, mitinglar juda sokin o’tdi. Bular shikoyatchilar. Yer uchun ikki qishloq bir-biriga qarshi bo’lgan. Samarqand viloyatidan… Oqsoqollari to’planib, sizning yoningizga kelishibdi.

-Bundan keyin men shikoyatchi qabul qilmayman. Saylovlarni o’tkazib olaylik, shikoyat yozishni ham ma’n etamiz. Indamasang bular Ollohning ustidan ham shikoyat yozishadi. Ichki ishlar vaziriga topshiriq ber, avtobuslariga mindirib, chiqqan joylariga jo’natsin.

Ammo shu payt oqsoqollar mirshablarni chetga surib, uning yoniga kelishdi. U bir hamla bilan ichkariga kirib ketmoQchi bo’ldi. Ammo oqsoqollar uni o’rab olishgandi. Karimov ularni bir-bir quchoqladi. Ba’zilarining yuzlaridan o’pdi. Keyin:

-Qani otaxonlar ovminga qo’l ochinglar, -dedi. -Men sizlarning dardlaringizni yaxshi bilaman, mirshablar bilan oralaringizda bo’lib o’tganlarni “Pravda” gazetasida o’qigandim. O’sha paytda chora ko’rish o’rniga sizlarni gazetaga yozdirib, sharmanda qilganlarni chiqib olgan daraxtlaridan tushiramiz. Mana yaqinda saylov o’tkazamiz. Men nomzodimni sizning tumandan qo’ysam, qo’llaysizmi? Qo’llasangiz, qani ovmin aytaylik.

“Ovmin”, “Ovmin”degan oqsoqollar Karimovni qayta boshdan quchoqlab, yuz ko’zlaridan o’pishdi.

-Saylovoldi uchrashuviga borganda hamma masalangizni hal qilib beraman, hozir esa hammangiz uy-uyingizga marsh, insholloh, yaqinda ko’rishamiz.

Shoshib qolgan oqsoqollar orqaga chekinib, Karimovga yo’l berishdi. Karimov ichkariga kirarkan, oltinchi qavatga chiqishni kutib ham o’tirmay, birinchi qavatdagi hojatxonaga yugurdi. Yuz-qo’lini yuvarkan, boboy zoti juda sassiq bo’ladi, deb o’yladi. Ba’zilarining soqoli ko’karib ketibdi, nos chekavergandan bo’lsa kerak…

Karimov jirkangancha qayta-qayta tupurdi-da, yuz-qo’lini takror yuvib, tashqariga chiqdi. Ammo liftning yonida bir zum to’xtab qoldi. Ilgarigi rahbarlar majlisdan keyin viloyatdan kelgan birinchilarga albatta ziyofat qilib berishardi. Bu bilan ham ularning ko’nglini olishardi, ham o’zlariga bog’lashardi. Bu an’anani buzsammi, deb o’yladi Karimov. Yo’q, birdaniga bo’lmaydi, bularning aksariyati oldingilarning dumi. Joylarda chuqur ildiz otishgan, qo’porib tashlash qiyin. Ildizlarini bir-bir chopmoq kerak. Hozir saylov oldidan ularni nishonga qo’yib, muxolifatning yo’lini to’sishim shart. Mabodo birlashib ketsalar ota go’ri-qozixona bo’ladi. Hozircha ularga “Sen yaxshi…” deyishim darkor.

Karimov xo’jalik ishlari bo’limi mudiridan “Birinchilar qaerda?”deb so’radi.

-Ular bog’dalar. Ziyofatni esa saroy orqasidagi mehmonxonada hozirladik.

Karimovning jahli chiqdi. Nega mendan so’ramay hozirlashadi? Kim bularni bu qadar mustaqil qilib qo’ygan? Eh-he, oldimda qancha ishlar bor, deb o’yladi.

-Nega men bilan maslahat qilmadingiz? Bugun jumhuriyat tarixida alohida kun. Ona tilimizga davlat tili maqomi berildi. Bu shodiyona uchun sichqonning inidek joyda ziyofat beramizmi? Qachongacha qo’rqib, pisib yashaymiz. Hozirdanoq loyihalarni tayyorlashga kirishing. Saylov o’tgunga qadar ziyofat beradigan saroyimiz bo’lsin. Yangi parlamentning birinchi sessiyasida ulkan qarorlar olamiz. Ularni “yuvish” uchun koshonaga ehtiyojimiz bor, -dedi mudirga. Mudir topshiriqni yon daftariga yozib olarkan, Karimov tashqariga qarab odim tashladi.

-Soat nechada to’planishadi?

-Siz qachon kelsangiz o’shanda… Darvoqe, ziyofat joyini “ikkinchi” bilan maslahat qilgandik.

-Bu ishlarda ikkinchi-pikkinchi yo’q. Hammasini men bilan maslahat qilasan. Tabiiyki, bu erda ishlashni istasang. Yo, mening odamim bo’lasan yoki hech kim.

Karimov tashqariga chiqqanda quyosh yotog’iga bosh qo’ya boshlagan, vujudidan qon sizib chiqayotgan askardek bir musht bo’lib qolgandi. U quyoshning bu holidan norozi bo’lgandek shafaqqa razm solib turgandi, yaqindagi stadiondan muxlislarning sasi yuksaldi.

-Nima gap? -deb so’radi Karimov mudirdan.

-Bugun futbol komandalarining uchrashuvi bor edi.

-O’sha “ikkinchi”ngga ayt, Sport qo’mitasi raisini ishdan olishni buyursin. Bundan keyin mening iznimni olmasdan biror bir harakat qilinmaydi. Burnimning tagida sakson ming odam qichqirib o’tirsa-yu, men bexabar. Shahar bedarvoza emas!

Oradan ko’p o’tmasdan uning “Shahar bedarvoza emas” degan gapi og’izdan og’izga o’tib, mashhur bo’lib ketishini hali o’zi bilmasdi. Bora-bora bu gap har bir rahbarning ham buyrug’i, ham iltijosi, ham qalqoni, ham qilmishiga aylanajagini Karimov bilmasa-da, voqealar shu atrofda rivojlanajagini his etardi. U Sulaymon ayri, devlar ayri bo’lishini istamasdi. Devlar Sulaymon uchun, Sulaymon yashasa, devlar yashaydi, deb o’ylardi. Buni haqiqatga aylantirish uchun har bir daqiqa, har bir soniyadan foydalanib qolishga urinardi. Uning hayot -mamoti, jon-jahdi, orzu umidi ana shu edi.

28. NOMZOD

Karimov ziyofatdan kech qaytdi. Vaqtini behuda ishga sarflagan odamdek yotgan joyida uzoq to’lg’andi. Ichkilik-u egulikning serobligidan o’z nasibini olgan Karimov bu yukning og’irligidan bo’lsa kerak ko’zi yumilishi bilan tush ko’ra boshladi.

…Baland tog’. Teppada ikki qoya, ikkisi ham qilichga o’xshaydi. Qoyalarning ustida ikki maxluq.

Birining to’rt oyog’i, olti qo’li, bir qancha qanoti bor.

Ikkinchisining esa bir qo’li, bir oyog’i, bir ko’zi bor.

Karimov o’rtada muallaq. Maxluqlar unga ashula ayttirishayapti. Mahalliy tilda ashula bilmayman, desa ham “Aytasan, aks holda pastdagi balchiqqa otib yuboramiz” deb po’pisa qilishardi. U esa bilmagani uchun majburan ruscha aytardi. Maxluqlardan biri ashulasidan bezdi, shekilli, uni otib yuborgandi, ikkinchisi ushlab oldi. Maxluq peshonasining terini artaman degandi, kaftidagi kichkina qilichlar Karimovning yuzini qirib yubordi. Og’riqdan bo’lsa kerak o’zini yon tarafga otgandi pastga tushib ketdi. Balchiqning hidi ko’nglini behuzur qildi. Lekin atrofning yumshoqligi huzur baxsh etdi. Miriqib uxlash uchun balchiqqa bosh qo’ydi…

Karimov uyg’onganda bosh uchida kundalik gazetalar turardi. Yonboshlagancha “Qishloq Haqiqati”ni olib sarlavhasiga nazar tashladi: Karimov so’z berdi-nomzodini Kattaqo’rg’ondan ko’rsatadi”. Sarlavhaning ostida uning oqsoqollar bilan o’pishib turgan payti aks ettirilgan surat. U jahl bilan bosh uchidagi tugmani bosdi.

Eshik ochilib, ichkariga umr yo’ldoshi Tatyana kirdi.

-Seni chaqirdimmi, hayvon, -deya baqirdi umr yo’ldoshiga Karimov. -Qani bu ho’kizlar?

-Ertalab kelishgandi, siz hali uxlasangiz kerak, deb gazetalarni olib qoldim.

-Sen qachondan xo’jayin bo’lib qolding? Mening ishimga bosh suqma, demaganmiman?

-Kechasi bilan alahsirab chiqdingiz. Biroz dam oling, devdum.

-Ha, qilg’ilikni qilib qo’yib, sutdan chiqqan qoshiqqa o’xshab turasan. O’zingga gard yuqtirmaysan.

-Voy, qoshiq deganingiz nimasi?

-Qoshiq deganim mana bu!-Karimov bir sakrab o’rnidan turdi-da xotinining yuziga tarsaki tortib yubordi.

Tatyana bir tarsakidan keyin ikkinchi, uchinchisi ham kelishini yaxshi bilardi. Shu sababdan gap qaytarish yoki yig’lash o’rniga darrov qochardi. Bu safar qocharkan eshik noxosdan qarsillab yopildi. Karimov buni tarsakiga javob deb o’yladi va jahlini pishqirtirib, Tatyanani quvib ketdi. Tatyana hovliga qochib chiqqanda, xo’jalik ishlari mudiri sut, qaymoq ko’tarib kelayotgandi. Tatyana undan uyalib, orqaga qaytmoqchi bo’ldi. Lekin ajdahodek pishqirib kelayotgan erining jahlidan jumbushga kelgan qo’rquv tuyg’usi bu uyatni engdi. Karimov esa mudirni ko’rmadi ham. Hovli kengish bo’lib, bir tomoni katta boqqa ulanardi. Bu bog’ “birinchi”lar uchun maxsus insho etilgan va atrofi baland devorlar bilan o’rab olingan. Tatyana yugurib borar ekan, oyog’idagi tapochkasi ikki tomonga uchib ketdi. Karimov bu tapochkalarni olib unga uloqtirdi. Baland ovozda bir-ikki so’kdi-da, orqasiga qaytdi. Mudir qo’rqqanidan sut-qaymoqni ostonada qoldirib, g’oyib bo’lgan edi. Karimov qog’oz qutidagi sutni tepib yuborarkan, qaymoqlarni esa bog’ tomonga uloqtirdi.

Keyin sharillagan sas uning diqqatini tortdi. Bu eshaklar haligacha hovuzni ham to’ldirishmabdi, deb o’yladi u va hovuz tomonga yurdi. Hovuz to’lib ketgan, undan toshgan suv atrofga oqayotgandi. U avval sovuq suvning jo’mragini berkitdi, keyin esa issiq suvning. Ich kiyimlarini atrofga uloqtirib, hovuzga kirdi. Xudoga shukur, bu dunyoda ham rohat qiladigan payt bo’lar ekan, deb o’yladi.

Yarim soat hovuzdan chiqmadi. Bu orada Tatyana unga yangi ich kiyimlar va sochiq keltirdi. Erining odatiga ko’nikib qolgan xotini, xizmatchilarga ham javob berib yuborgani uchun, boshini eggancha, hovuzdan chiqadigan joydagi marmar toshlarni arta boshladi.

-Ha, padxalimlik qilayapsanmi, erim hovuzdan chiqsa, yiqilmasin deyapsanmi ?

-…

-Bor, mudirni chaqir!

Mudir poylab turgan ekan, yugurib keldi.

-Yangangdan lattani ol, -dedi u mudirga. -Sen esa yo’qol! -dedi Tatyanaga.

Mudir avval o’zining yangi kiyimlariga nazar soldi, keyin yugurib borib, Tatyananing qo’lidan lattani oldi. Ilgarigi rahbarlar xo’p odam ekan, deb o’yladi mudir. Hech biri bunaqa baqirib-chaqirmasdi. Hammasining osmoni osmon edi, bunikida esa momaqaldiroqdan boshqa narsa yo’q. Ilgarigilar xotinlaridan hayiqib turardilar. Jahllari chiqqan bo’lsa ham umr yo’ldoshlarini ko’rganda, Moskovdan kelgan mehmonni qarshilagandek soxta tirjayish bilan ezilib-suzilardilar. Ular Moskovdagi boshliqlariga ham taqlid qilardilar, ham qo’rqardilar. Moskov ularning avzoyi, qadam olishlari, yurish-turishlari haqida bizdan xabar olib turardi. Bundan tashqari bir qancha josuslar ham shu xususda ma’lumot yig’ib, yuqoriga berib turardilar. Birdaniga zamon o’zgardi. Nima bo’layotganiga hech kimning aqli etmaydi. Hali Moskovda rahbarlarning imtiyozlarini cheklash haqida qaror chiqqaniga bir oy bo’lgani yo’q. Mana bu tentak esa oldingisidan ham oshirmoqda. Odamlar otdan tushmoqda-yu bu esa tuyaga minayapti. Toj kiygan shoh aql oladi, deganlar, balki…

-Nimani o’ylab qolding buncha? Daftaringni ol, yoz! -dedi Karimov unga. U bir sapchib o’rnidan turdi-da, ho’l qo’li bilan cho’ntagidan yon daftarini chiqardi. Keyin:

-Eshitaman, -deya Karimovga yaqinlashdi.

Chalqancha yotib, suv ustida yuzayotgan Karimov, hovuzdan chiqadigan narvonchani ushlab oyoqqa turdi.

-Bir. Ertadan e’tiboran barcha xizmatchilar, doktorlar, massajchi hamshiralar shu erda yotib qoladi. Sen va Kraynov ham navbatchilik qilasizlar.

Ikki. Ideologiya kotibiga ayt, “Qishloq haqiqati”gazetasi muharririni ishdan haydasin. Gazetalarga beriladigan har bir xabarni shaxsan o’zi o’qisin va menga bildirib tursin. Uch. Savol bo’lmasa bor, sartaroshni chaqir!

-Ilgari barcha shu erda yotib qolardi. Lekin Moskovdan qaror kelgach, bunga chek qo’ydik. Muharrir masalasiga kelsak, u Moskovning deputati. Gapirsak, og’zimiz yonadi.

-Senga og’iz yonish qanaqa bo’lishini ko’rsatib qo’yaman. Moskovning qarori bilan menga po’pisa qilayapsanmi? Shu soatdan e’tiboran ishdan haydalding. Biror joyda g’ing desang, onangni Uchqo’rg’ondan ko’rsataman! Agar sasing chiqadigan bo’lsa, qamoqda chiriysan. Kameraga salomga kelib turaman. Hozir esa bor, ishdan haydalganing haqida qaror yozib kel.

Mudir shalpaygancha chiqib ketayotgandi, Karimov uni to’xtatdi.

-Ha, rang-ro’ying o’liknikiga o’xshab qoldi? Yo, uy-joyingni, mashinangni tortib olayinmi? Yoki taftish boshlataymi? Bularni istamasang, qaddingni tik tut. Aytganimni bajar! Qarorni yozib, o’rinbosaring Mavlonga ber. U imzoga olib kelsin.

Mudir chiqib ketar ekan, Karimov uning orqasidan bir-ikki bo’ralab so’kdi-da yana suvga sho’ng’idi…

Karimov ishxonasiga kelishi bilan ideologiya kotibini chaqirdi.

-Bu nima? -deya “Qishloq Haqiqati” gazetasini uning oldiga otdi.

-Muharriri gapimizga quloq solmaydi. Ilgari ikki marta byuroga chaqirdik, kelmadi. Hozir esa deputat bo’lib olgan.

-Siz o’zi ilgari qaerda ishlagandingiz? Qanday qilib bu ishga kelib qoldingiz? Sizga quloq soladigan odam bormi bu dunyoda? -Karimov savollariga javob ham kutmasdan, so’zda davom etdi. -Keling, sizni shu muharrirning zulmidan qutqaray. Ko’nglingiz qaerni orzu qiladi? Istagan joyingizni ayting, o’sha erga yuboraman. Adi-badi aytishga esa vaqtim yo’q. Sasingiz chiqadigan bo’lsa, sizdan oldin bu vazifada ishlagan xonimchaning holiga tushasiz. Kamgap, yumshoqko’ngil odamsiz. Ming gapga bir gap bilan ham javob bermasligingiz menga ma’qul. Xo’sh, o’rningizga kimni keltiramiz? Bu xususda ham demak fikringiz yo’q. Unday bo’lsa “ikkinchi” bilan uchrashing, ertangi plenumga ariza yozing, o’rningizga esa Akademiyada ishlayotgan Jahongir Hamidovni tavsiya qiling.

Kotib bunday suhbatga tayyor edi. Chunki Karimov viloyatda ishlayotgan kezda ikkalasining orasi buzilgandi. Shu bois masala bu qadar silliq hal bo’lishidan engil tortdi. Ammo o’z o’rniga tavsiya etiladigan kishi bu sohadan uzoqligi uni o’ylatib qo’ydi. Karimovning biroz yumshaganidan va ish va’da qilayotganidan taskin topgan kotib:

-U kishi biolog, bu erga esa mafkura sohasidan birini keltirsakmikan?

-Mana sen mafkuradan kelgansan. Nima qilib berding? Agar gapni ko’paytiradigan bo’lsang, Moskovdan ish qidirasan. Uch kunda dumingga supurgi bog’layman.

Yana kotib indamay turdi. Karimov esa ichini to’kdi. So’kkanida va hatto urganida indamay turadigan odamni yaxshi ko’rardi. Gap qaytargan, savol bergan kishi esa qanchalik haq bo’lmasin baribir uning qahriga uchrardi. Kotib esa asli indamaslardan edi. Uning jim turishi Karimovni yumshatdi.

-Bo’pti chiq, plenumdan keyin qabulimga kelasan. Ha, Kraynovga ayt, menga muharrir Ahmadjon Muxtorovni bog’lasin.

Karimov bardoqdagi choydan bir ho’plam ichmasidan telefon jiringladi.

-Ahmadjon Muxtorov telefondalar, -dedi Kraynov.

-Bog’la!

Karimov quyuq salom-alikdan keyin:

-Ahmadjon aka, bugungi maqolangizni o’qidim. Ming rahmat sizga. Nomzodimni Kattaqo’rg’ondan qo’yishni sizga o’zim aytaman, deb turuvdim. Ko’nglim bo’ling-e, ichimdagini topibsiz. Surat ham a’lo. Telefon qilayotganimning birinchi sababi, rahmat aytish bo’lsa, ikkinchisi, bir maslahatim bor edi. Bilasiz, Moskovdagi deputatlarimiz tarqoq bo’lib ketishgan. Ba’zilari anu Nishonov degan lattaning soyasiga aylanishgan, ba’zilari esa umuman so’zga chiqishmaydi. Majlislar zalida ham uxlashadi. Ertangi plenumimizdan keyin ikkalamiz Moskovga borsak, deputatlarimizni yig’ib gaplashsak. Ularga sizni boshliq qilib qo’ysam, o’zingiz tarbiyalasangiz. Mening Moskovdagi ko’z-qulog’im bo’lsangiz. Bu erdagi o’rningiz ham bo’sh turadi. Qolaversa, saylovlardan keyin yangi parlamentning gazetasini chiqaramiz. Uni ham o’zingiz yo’lga qo’yib berasiz. Aslida ertangi plenumda sizni mafkura kotibligiga keltirmoqchi edim. Lekin u yer siz uchun ancha past. Rahmat va qulluqlarni kelajakka olib qo’ying. Hozir esa katta ishlarga shaylaning. Bu jumhuriyatni ikkalamiz oyoqqa qo’yamiz. Siz Moskovda, men esa bu yerda!

Karimov telefon dastasini o’rniga qo’yarkan, biror yil Moskovda sovuq qotib yursin, keyin yo’lini qilib gazetadan chetlashtiraman, hozircha o’zimning odamlarimdan birini o’rinbosar qilib qo’yaman, ishni u yuritadi deb o’yladi…

Partiya Markaziy qo’mitasining plenumi Karimov o’ylaganidek o’tdi. Eski do’sti Jahongir Hamidovni mafkura kotibligiga tavsiya qildi. Ilgari kotiblik u yoqda tursin oddiy xodimni ishga olishni ham Moskva hal qilardi. Lekin keyingi vaqtda butun vakolatni mahalliy hokimiyatga berishdi. Endi kotibni saylab bo’lgachgina bu haqda Moskva xabardor qilinadi. Bo’lim mudirlari, xodimlar esa Moskovni qiziqtirmaydi. Chunki bularsiz ham ularning boshi cho’p suqilgan arining uyasidek g’uvillab yotibdi. Har kun bir yangilik, har kun bir tashvish. Yangi saylangan SSSR Oliy Soveti tongdan oqshomgacha, oqshomdan sahargacha meros talashgan bolalardek janjal bilan ovora. Karimov uchokda shular haqida o’ylab o’tirarkan yoniga muharrir Ahmadjon Muxtorov keldi.

-Ertaga mehmonxonada bir qo’lbola osh buyursangiz, -dedi u muharrirga. -Mavlon sizga yordamchi bo’ladi.

Karimov yonida o’tirgan Mavlonga qarab:

-Kecha tasdiqdan o’tding, endi buni yuvamiz. Sen bolaga aytib qo’yay, agar gapimdan chiqmasang baland-baland joylarga ko’taraman seni.

Mavlon o’rnidan turib, qulluq qildi. Karimov uning o’rnini muharrirga ko’rsatib:

-O’tiring gap bor, -dedi. Mavlon egilib o’rindiq ostidagi diplomat-sumkani olmoqchi bo’lgandi, Karimov: -Turaversin, Ahmadjon akaning oltinu pul bilan ishi yo’q, -dedi. Keyin Mavlonning uzoqlashishini bir lahza kutib turdi-da, muharrir tomonga egildi: -Nishonov bilan orangiz qanday? -deb so’radi.

-U millatimizning boshiga kulfatlar keltirdi. Eng yaxshi insonlarni tuhmat bilan qamalishiga ko’z yumdi. Millatimiz masxara qilinar ekan, u ham qo’shilib kuldi. Vodiy voqealari Moskva tomonidan uyushtirildi, ammo uning xabarsiz bo’lishiga ishonmayman. Aks taqdirda uni Moskvaga shunday katta ishga olisharmidi ?

-Balli og’ayni, -dedi hayajonlangan Karimov. -U mening yo’limga to’siq bo’ldi, lekin qo’lidan bir ish kelmadi. Bu borada sizning ham xizmatlaringizdan xabarim bor, unutmayman. Ana uning esa yaqinda oilasini ham quvaman. Bir umr yurtga qaytmaydigan qilamiz. Siz Moskovdagi gazetalardan uch-to’rt kishini sotib oling, masrafini Mavlon hal qiladi, -deya u ko’rsatgich barmog’i bilan qora diplomatga ishora qildi. -Nishonovga qarshi jiddiy kampaniya boshlatishimiz kerak. Ertaga sizni rahbar qilib qo’yganimizdan keyin deputatlarning jilovini ham qo’lga olasiz.

Muharrir mushohadaga borsa-da, e’tiroz bildirmadi. Karimovning bu qadar ishonib, o’ziga yaqin olayotgani uni quvontirdi.

-Bilasizmi bitta taklifim bor, -dedi u. -Hozir Moskva ko’p masalada vakolatni mahalliy hokimiyatga bermoqda. Biz huquq borasida ham odim otmoqchimiz. Gdlyan va Ivanov yigirma mingdan ko’p insonni qamoqqa tiqdi, zor qaqshatdi. Bularning orasida qancha-qancha oltin kadrlarimiz bor. Hozir bu tergovchilar deputat bo’lib olishgan, lekin biz ham bo’sh kelmaymiz. Tergov va sud materiallarini o’zimizga olamiz. Siz esa ularni ozod qilish tashabbusini boshlaysiz. Bu bilan birdaniga ikki quyonni uramiz. Birinchidan, ozod qilinganlar “nishonovchi”larga qarshi kurashchimizga aylanadi. Ikkinchidan, ular sizni har qanday sharoitda ham sotmaydigan sodiq odamlaringiz bo’ladi.

Muharrir aslida qamoqlarda ezilib yotgan insonlarni tezroq ozod qilish payida edi. Karimovni qiziqtirish uchun buni takliflarga aylantirib yubordi. Karimov ko’nglida sham yoqilgan kishidek sevinchini yashirmadi. Uning jahli naqadar tez chiqsa, sevinishi ham samimiy edi. Ammo bu samimiylik uzoq yashamasdi. Ko’pincha chala tug’ilgan boladek yo nogiron bo’lardi yoxud uzoq umr ko’rmasdi.

-Men siz haqingizda noto’g’ri o’ylab yurgan ekanman, siz o’g’il bola ekansiz, -deya muharrirning tizzasiga shapatiladi va so’zda davom etdi. -Bundan keyin hamma masalani maslahatlashib hal qilamiz. Moskovdan qaytgach, gazetangizda yozib, xalqqa oshkor qilganingizdek Kattaqo’rg’onga boraman. Saylovoldi uchrashuvi bahona. Na faqat xalqimizga, balki Moskovga ham kimligimni ko’rsatib qo’yishim kerak. Shu sababdan yaxshilab bir nutq yozsangiz. Uchrashuvda o’qib o’tirmayman. Yozilgan narsani o’qishga hafsalam yo’q. Uchrashuvni qishloq joyida o’tkazamiz, muxbir-puxbir taklif qilmaymiz. Matbuotga esa siz yozgan nutqni beramiz. Ammo nutq butun dunyoning diqqatini tortadigan bo’lsin. Demokratiyadan boshlanib, oshkoralik bilan tugasin. Bizning dasturimiz nimadan iborat ekanini o’rtaga qo’ying.

Ular Moskovga etib kelganlarida muharrir Karimovning qulog’iga shivirladi:

-Ba’zi jumhuriyatlar rahbarlari ayni paytda hukumatga ham rahbarlik qilishni ilgari surmoqdalar. Moskvadan yangi imzolanajak shartnoma doirasida o’zlarga keng qamrovli mustaqillik berishini talab qilmokdalar. Moskva ittifoqda qolish qolmasligimiz haqida referendum istayapti. Demak, qo’limizda ikkita uruvchi qartamiz bo’ladi – biri “tuz”, biri “qirol”. Buning evaziga saylovdan keyingi birinchi sessiyadayoq tishimizni ko’rsatamiz. Nima bo’lsa ham qo’y emas, bo’ri ekanligimizni isbotlaymiz…

Karimovning Moskovdagi ishi tez bitdi. Deputatlar bilan uchrashuvdan keyin Markazkomga bosh suqdi. Ittifoq shartnomasini saylovdan keyin muhokamaga qo’yasiz, deyishgani uchun darrov orqaga qaytdi. Kelishi bilanoq byuro a’zolarini bir-bir chaqirdi. Saylovni qanday o’tkazish haqida ularning fikrlarini so’radi. Keyin esa byuro majlisini chaqirdi.

-Har biringiz saylov uchun safarbar, -deya so’z boshladi u. -Viloyat partiya qo’mitalari nomzodlar ro’yxatini hozirlagach, uni Markazqo’mda sinchiklab o’rganib chiqasiz, qolipga solasiz. Ishchilar, kolxozchilar, ziyolilar, partiya a’zosi bo’lmaganlar foiziga ko’ra belgilansin. Keyin ro’yxatni KGB ham tekshiruvdan o’tkazsin. Nomzodlarning yoshi, jinsi, kelib chiqishi, millati, dini kabi masalalar ham qolipga tushsin. Har qanday o’zboshimchalikning oldi olinsin. Demokratiya, oshkoralik, erkinlik biz istagandek bo’ladi. Shu sababdan nomzodlar ko’rsatishni ochiq o’tkazish kerak. Istashsa yuz nomzod ko’rsatishsin, lekin oxir oqibatda bizning nomzod o’tsin. Agar yanglish hol yuz beradigan bo’lsa, mas’ul rahbarlar qosh-ko’zing bor demasdan ishdan haydalsin. Yanglish nomzodlar esa o’zlari ariza yozib, o’rtadan chiqsinlar. Byuro majlisiga taqdim qilinadigan nomzodlar ro’yxati uch rang bilan o’raladi. “Qizil rang” nomzod har qanday sharoitda ham deputat bo’lishi shart, “ko’k rang” nomzod muqobil asosda saylanadi, ammo muhaqqaq deputat bo’ladi, “qora rang” esa ushbu nomzod o’rniga shu yoshdagi, ayni millat, ayni kasbdagi, bizga xayrixoh kishi o’tishiga ruxsat bo’lishi mumkinligini anglatadi. Markazqo’m a’zolari, taniqli shoir, yozuvchilar, jumladan, Iso Xolis, Erkin Vohidov, Primqul Qodirov, Halima Xudoyberdieva singarilar birinchi ro’yxatga olinsin. Parlamentning ellik foizi ana shu ro’yxat asosida o’tganlardan, yigirma besh foizi “ko’k” va qolgani “qora”lardan bo’lsin. Kerak bo’lsa, ba’zi joylarda byulleten masalasi ham ishga solinsin. Saylov komissiyasi raisi Qudrat Axmedov har kun, har soatda hisob berib tursin. Boshqa takliflar bormi?

Hamma jim edi. Chunki Karimov hammadan so’rab olganlarini o’zining nomidan qilib, o’rtaga otgan edi.

-Savollar bo’lmasa hamma o’ziga ajratilgan viloyatlarga yo’l olsin. Har oqshom soat o’n ikkidan keyin sizlarni qidirib, hisob so’rayman, -deya majlisni yakunladi…

29.UCHRASHUV

Kattaqo’rg’ondagi saylovoldi uchrashuvi bir kolxozning klubida bo’ldi. Karimovdan oldin so’zga chiqqanlar uning o’zi ham bilmagan xislatlari haqida gapirishdi. Keyin o’rta yoshlardagi bir kishi minbarga yugurib chiqdi.

-Men o’qituvchiman, -dedi u. -Ayni paytda “Birlik” Xalq harakatining a’zosiman. Lekin bizning nomzodni ro’yxatga olishmadi. Biz mustaqillik, demokratiya va oshkoralik tarafdorimiz. Majlislarimiz qonun charchavasida o’tgani holda bizni ro’yxatga olishmagani qarshimizda mustaqillik, demokratiya va ozodlik dushmanlari turganini ko’rsatadi…

-Nima gap? -deya Karimov viloyat birinchisi Po’lat Abdurahmonovga yuzlandi.

-Bu harakat hammayoqni ag’dar-to’ntar qilayapti. Ko’p joylarda xalq oyoqqa turdi. Janjal-to’polonni qiyinchilik bilan bostirayapmiz. Ba’zi nomzodlarga ko’z yummasak bo’lmaydi.

-Sizni viloyatga yuborishda umidlarim katta edi. Kelganingizga ikki oy bo’lgani yo’q. Yoki og’ir ish ekanmi? Sizning gapingizga quloq soladigan bo’lsak, mana bularga ham ko’z yumish kerak, muhtaram Po’lat Majidovich. Istasangiz, men chiqib ketay, bularni saylang, -dedi Karimov kinoya bilan.

Minbardagi o’qituvchi ismini tilga olarkan, Karimovning xayoli bo’lindi.

-Biz mehmonimizga qarshi emasmiz. Hatto u kishi o’z nomzodlarini tumanimizdan ko’rsatganlari uchun rahmat aytamiz. Lekin muqobil saylov bo’lsin. Baribir xalq bu kishini saylaydi. Ammo ayni paytda jumhuriyatga muqobil saylov ibrati beriladi.

O’qituvchi minbardan tusharkan, Karimov o’rnidan turib, uning erini ishg’ol etdi. Zaldagi olqishlar uning so’zga chiqqani uchunmi yoki o’qituvchining jasoratigami anglash mushkul edi.

Karimov olqishlarni o’qituvchi uchun deb hisobladi va yana ham jahli chiqdi. Shu sababdan qisqa, ammo jo’shib gapirdi.

-Birinchidan. Xalq harakati nomzodini ro’yxatga olmaslik jinoyat. Xalqqa qarshi keladigan kuch bormi? Sizdan so’rayapman, shunday kuch bormi? -Zalda gulduros qarsak yangradi. Ba’zilar o’rinlaridan turib, qarsak chalayotgan edilar. Karimov biroz zalga kinoya bilan termuldi-da, so’zda davom etdi:-Ikkinchidan, mustaqillik deya ko’kragiga urayotganlarga ishonmang. Sizning haqingizni kesib, armiya tuzishga, chegara qo’riqlashga undashmoqda bizni. Butun dunyodan uzib qo’yishmoqchi bizni. Suv yo’limiz, temir yo’limiz bormi? Bugun biz uchun yakkayu yagona yo’l ittifoq ichida qolish, ammo haqlarimizni undirib olishdir. Moskovning bo’ynidan bo’g’ib, sizning haqlaringizni talab qilsam, orqamda turasizmi?

Yana qarsak seli yog’ildi. Karimov endi bu olqishdan lazzatlana boshladi.

-Qilg’ilikni qilib qo’yib, Moskovga qochib ketganlar majlislarda burun kovlab o’tiribdilar. Men yangi parlamentning birinchi majlisida Farg’ona, Parkent voqealari aybdorlarini o’rtaga chiqaraman. Burunlariga ip o’tkazib, tortib olib kelaman va sizning nomingizdan hisob so’rayman. Menga bu vakolatni berasizmi? -Endi uning har bir jumlasidan keyin qarsaklar to’lqin kabi borib kelaverdi. Xalq uning buzib aytilayotgan kalimalariga emas, hayqirib aytilayotgan ifodalariga mahliyo bo’lgan, umrida eshitmagan gaplarini ilk bor eshitayotgani uchun tinimsiz olqishlayotgandi.

-Biz mard xalq, lekin bizni o’g’ri, muttaham, poraxo’r deya ayblashdi. Hali o’sha Gdlyanlarni mana shu erga olib kelib, sud qilamiz. Qamoqdagilarning hammasi ozod qilinadi va o’z vazifalariga qayta tiklanadi.

Karimov barmog’i bilan birinchidan, ikkinchidan deya sanay boshlagandi, ammo qo’lini musht holda minbarga urayotgani uchun sanoqdan ham adashdi. Qarsaqlardan so’ng minbardagi suvdan bir qultum ho’plarkan:

-Xo’sh, nechanchi bo’ldi, har holda oltinchi bo’lsa kerak, -deya chap qo’lining boshmaldog’ini ko’rsatib, so’zda davom etdi. -Bundan keyin paxtani o’zingiz ekasiz, pulini o’zingiz hisoblaysiz, istasangiz paxta, istasangiz meva ekasiz, istasangiz bog’ tashkil qilasiz. Bundan keyingi shiorimiz: qishloq boy bo’lmasa davlat badavlat bo’lmaydi. Bugungacha vagonlar Moskovga to’lib borgan bo’lsa, bundan keyin vagonlar yurtimizga to’lib keladi. Bundan keyin farzandlarimizni urush bo’layotgan joylarga xizmatga yuborish yo’q. Har bir askar uchun avval kafolat istaymiz.

Ettinchidan, tartib o’rnatish bahonasida kelganlarni kelgan joyiga jo’natamiz. Bitta chamadon bilan kelgan bo’lsalar bitta chamadon bilan qaytadilar.

Va oxirgisi: saylovlar halol, pok, to’g’ri o’tishi uchun mana men kafolat. Bu saylovlar xalq saylovlaridir!

Karimov gulduros qarsaqlar og’ushida o’z o’rniga kelib o’tirarkan, minbarga bir yigit yugurib chiqdi.

-Xalqimiz haqiqatdan ham mana shunday jasoratli, aytib tashlab qochmaydigan rahbarga ilhak edi. Aytish boshqa, bajarish boshqa. Yo, zulfiyor, yo, zulfiqor! Ikkisidan birisini tanlamoq kerak. Zulfiyorlik yolg’on va xushomad yo’lidir, zulfiqorlik esa o’tkirlik, aytganini shartta kesishdir!

-Kim bu? -deya so’radi Karimov.

-Boshimizning balosi, -dedi Po’lat Majidovich. -Fel’etonchi. Faqat tanqid yozadi. Yaqinda televizorda ham bizni sharmanda qildi. Ismi Mirtemir.

-Bu erda nima ishi bor?

-Muxbir sifatida kelgan.

-Unda muxbirligini qilsin. Nega so’zga chiqadi?

-Bitta tumanimizdan uning ham nomzodini ko’rsatishgan. Gapga chechanligi uchun xalqni orqasidan ergashtirib oldi. Chaqirib gaplashdik ham bo’lmadi. KGBni ishga soldik, natija bermadi. Ikki marta ro’yxatdan o’tkazmadik, uchinchisida majbur bo’ldik…

Mirtemir qisqa gapirdi. Minbardan tushar ekan, Karimov uni yoniga chaqirdi

-Uka, bilib qo’y…

Karimovning gapi og’zida qoldi. Zaldagilar majlis tugadi deb hisoblashdi, shekilli, yuzga yaqin oqsoqol yuqoriga chiqib, Karimovni o’rab olishdi.

-Bizning masalani hal qilib bermasdan ketmaysiz! -Oqsoqollar birin ketin Karimovga o’z dardlarini tushuntira boshladilar. Karimov viloyat birinchisiga yuzlandi:

-Oqsoqollar tumanning birinchi kotibini ishdan olishni istayaptilar. Uddasidan chiqa olasanmi?

-Qiyin. Uning orqasida ham ana shuncha oqsoqol bor.

-Chaqir o’zini.

Bir tarafga chekinib turgan tuman kotibi Karimovning yoniga keldi.

-Necha yoshdasan? -deb so’radi Karimov undan.

-O’ttiz beshda, -dedi u.

-Hali tirrancha ekansan. Nega qorin qo’yding? Dumba yog’li palov eyishdan boshqa ishing yo’qmi? Yo bu masalani tinchit yo arizangni yoz! Umuman orqaga odam yig’ish odati qaerdan chiqdi? Uch kunda masala hal bo’lmasa maxsus taftishchilarni yuboraman va seni asfalasofunga jo’nataman.

Tuman hokimi miq etmay turdi. Oqsoqollar mamnun edilar. Karimov ularning orasidan siyrilib chiqarkan Po’lat Majidovichga:

-Biroz qattiqqo’l bo’l. Bularni parchalab tashla. Bundan keyin to’planib yurishlariga chek qo’y. KGBning bu erdagi bo’limini kuchaytir. Guruhlarni emas, shaxslarni bir-biriga qayrasin. Tuman birinchisini esa ishdan ol, -dedi va klub yaqinidagi maydonchada turgan vertolyotga minib, ko’kka ko’tarildi.

Zamindagilar vertolyot ortidan tikilib qolarkanlar ko’ngillari umidlarga to’lgandi. Ammo umidlari ham ana shu vertolyot bilan birga osmonga uchganidan bexabar edilar. Buni sezish yoki his qilish uchun esa bir necha yillar kerak bo’lishini bilmasdilar.

Ularning qalblari, fikrlarini yangi bir og’u tortanak uyasi singari o’rab ola boshlagandi. Bu tortanak uyasining iplari ularga nur bo’lib ko’rinayotgan edi. Nur go’yo vertolyot parraklari orasidan sinmasdan o’tayotgandek tuyulsada, aslida parraklar ko’kdan yog’ilayotgan yorug’ nurning yo’lini to’sgan, zaminga esa Karimovning “nur”lari oqib kelayotgandi.

30. MASHVARAT

Havo oniydan isib ketdi. Oylardir yer ustini qoplab yotgan qatlama muz ikki kunning ichida erib, suvga aylandi. Qish kunlari sarxush odam kabi shakarlama uyqusi ostida qolgan daraxtlar birdan uyg’ondi. Quyosh jilmayib qolganidan aldangan daraxtlarning shoxlarida o’smirning sabza soqoli kabi erta uyg’onga bitta yarimta kurtaklar ko’zga tashlanib qoldi. Havodagi o’zgarish odamlarga ham ko’chdi. Palto-yu ro’mollarini uloqtirgan qizlar qor ostidan bosh ko’targan chuchmomolardek ko’zlarga tig’dek sanchildilar. Ko’kraklarini ochib olgan yigitchalar esa ovga chiqqan alpomishlardek ko’chalarni to’ldirdilar.

Ammo bu hol uzoq davom etmadi. Qor qanday erigan bo’lsa, xuddi ana shunday yana atrofni qoplab oldi. Shoshqaloq daraxtlaru bahorsevar yigit-qizlar xirchin sovuqning ignalariga dosh berolmay yana yashirinmoq uchun joy qidirdilar. Tabiatu odamlarni zamin degan maydonda o’ynatib, tepadan tomosha qilib turgan kuch ularga nafaqat tashqi tomondan balki ichkaridan ham ta’sir qilayotgandi.

Erta uyg’ongan daraxtlar bolasini tushirgan onadek bo’zlarkan, odamlarning fikru xayollarida ham to’lqinsimon jumbush bor edi. Kim asabiy, kim esa yangi fikrlar bilan qaynashgan, yana kimdir pixillab qolgan burnining tashvishida…

Hamma yoqqa yoyilgan gripp Karimovni ham chetlamadi. Otashi yuksalgani, suyaklari sinqirab og’riyotgani, tovushi biroz xirillab, burni bitib qolganiga qaramay sessiyaga tayyorgarlik ko’rayotgandi. Qattiq tazyiqlarga qaramay bir necha viloyatda ro’yxatda bo’lmagan kishilarning saylanib qolishlari uni rohatsiz etayotgandi. Shu damda suyaklarining og’rig’i emas, yuragining allaqaeridagi sanchiq uning xayollarini tuptugundek o’ziga bog’lab olgandi. Ammo bu og’riq yuragining biror bir eridagi xastalik alomati emas, balki bu qadar harakatlaridan keyin ham parlamentga kirib qolgan “begonalar” dardining belgisi edi.

Ikki kun oldin byuroda bir qancha rahbarlarning faoliyatiga nuqta qo’ydi. Keyin bu masalani Kompartiya plenumiga olib chiqdi. Ba’zilarining boshidan qaynoq, ayrimlarning boshidan esa sovuq suv to’kdi. Lekin yuragi joyiga tushmadi. “Nega? Nega?” -degan savol ko’kragida gup-gup urib turardi. Har qancha urinmasin uni tinchita olmayotgandi. Parlamentdagi arifmetikani, ya’ni ovozlar hisob-kitobini qayta-qayta ko’zdan kechirdi. Begonalar bor-yo’g’i besh foiz. Ammo butun tarix bo’yincha urushlarni, inqiloblarni, davlat to’ntarishiyu isyonlarni aksariyatning besh foizi hal qilgan.

Qaerda xato qildim, deya o’ylardi Karimov. Endi xatoni tuzatishga kech. Bu besh foizning yo’lini to’sishim kerak. Viloyatlarda tikan simli to’siqni yorib o’tishdi. Bu erda shunday to’siq qo’yishim kerakki ham qo’llari, ham oyoqlari va eng asosiysi og’izlari bog’lansin.

Karimov yangi ish boshlaydigan Oliy Kengashning birinchi sessiyasidagi nutqu ma’ruzalar, ish tartibiyu tushlikda beriladigan ovqatlar ro’yxatiga qadar sinchkovlik bilan chig’irdan o’tkazdi. Garchi Moskov sessiya oldidan odatga kirgan vakillar yig’ilishini o’tkazmaslik haqida isrorli bo’lsa-da u bunga rioya qilmadi. Vakillar yig’ilishiga “begonalar”ni ham chaqirtirdi.

-Yana bir soatdan keyin mamlakatimiz tarixida birinchi marta bo’lib o’tgan erkin saylovlar natijasida saylangan deputatlar ishtirokida ilk sessiyani boshlaymiz, -dedi u kichik zalda to’planganlarga. -Bu erga nafaqat rahbarlarni balki o’z kuchi bilan saylanganlarni ham chaqirdik. Xalqimizning yaxshi odati bor, to’ydan oldin oqsoqollar yig’ilib maslahat qilishadi. Bu ham parlamentning oqsoqollar maslahat kengashidir. Xalqning oldiga chiqib baqir-chaqir qilmasdan, nima gapimiz bo’lsa ana shu erda kelishib olaylik. Ayniqsa o’z kuchi bilan saylangan do’stlarimiz kun tartibi, tuzilajak komissiyalar haqida fikrlarini aytsinlar.

Majlislar zali kichik bo’lsa-da har yer har yerga bir mikrofon o’rnatilgandi. Birinchi bo’lib To’lqinjon degan yigit so’z oldi.

-Mening va yonimda o’tirgan ukamiz Mirtemirning saylovoldi dasturida adolatsizlikka qarshi kurash asosiy masala qilib qo’yilgan. Keyingi vaqtda Moskva xalqimizga nisbatan ayanchli ravishda bo’hton yog’dirdi. Moskvaga birinchi zarba sifatida uzoq yillar jumhuriyatimizni boshqargan marhum Rashidov nomini oqlash masalasini sessiya kun tartibiga kiritishni so’rayman.

-Bu parlamentga oid masala emas. Uni partiya qoralagan. Kerak bo’lsa partiyaning o’zi ko’rib chiqsin. Parlament bunday masalalardan balandda turishi kerak, -dedi Karimov. Lekin zarda bilan gapirganini his qildi va oldindan ko’ngliga tuyganidek o’zini yumshoq qilib ko’rsatishga urindi. -Men shu partiyaning raisiman. Bu masalani siz ham Mirtemirjon ham menga topshiringlar. Insholloh, partiya kengashlarining kun tartibiga kiritaman.

To’lqinjon o’tirarkan mikrofon yoniga Mirtemir keldi:

-Keyingi vaqtda jumhuriyatimiz tarixida yuz qorasi bo’lib qoladigan voqealar sodir bo’ldi. Bulardan birinchisi, Farg’ona fojeasi. Aka-ukani bir-biriga qarshi qo’ydilar. Fitna, ig’vogarlik urug’ini sochdilar. Ikkinchisi esa, Parkent voqealari. U erda yosh yigitlar timsolida millatimizning kelajagi o’qqa tutildi. Bu masalalar ochilmay qoldi. Uchinchidan, tsenzura degan jallod hamon matbuot ustida qilichini qayrab turibdi. Hatto saylov oldida nomzodlar o’z qarashlarini ochiq ifoda etolmadilar. To’rtinchidan, ba’zi jumhuriyatlar mustaqil bo’lish uchun kurashayotgan bir paytda biz Ittifoq shartnomasining tashabbuskori sifatida o’rtaga chiqdik. Ya’ni bo’ynimizga tosh bog’lab, o’zimizni quduqqa otayapmiz. Xalq esa bu harakatning mohiyatidan bexabar. Va nihoyat, birinchi majlisdanoq parlamentni partiya plenumi yoki kolxoz qurultoyi holiga solib qo’ymaslik uchun uning elkasidan quruvchi degan yukni olib tashlamoq kerak. Deputatlar yo’l qurilishi yoki bog’cha qurilishini emas, siyosiy masalalarni tortishmoqlari zarur. Majlislarimiz jonli ravishda televidenieda ko’rsatilib turilsin. Xalq o’z vakillariga o’zi baho bersin…

Bu bola rostdan ham bosh balosi ekan, deb o’yladi Karimov. Hozirning o’zidayoq og’ziga latta tiqib qo’yishim mumkin. Lekin o’sha lattani qaytarib o’zimning og’zimga tiqib qo’ysa-chi? Adi-badi aytib o’tirsam sharmanda bo’laman. Gapga chechan ekan. Savollariga javob topib berolmasam, obro’yim to’kiladi. Shuning uchun indamay tinglashim kerak.

Mirtemir Karimovning xayol surayotganini sezgandek uning ismi sharifini tilga olib, taklifini unga yo’naltirdi:

-Qo’limizda parlament komissiyalarining ro’yxati bor. Men unga Oshkoralik komissiyasi qo’shilishini va yuqoridagi masalalarni oydinlatish unga yuklatilishini taklif qilaman.

Karimov Hamidovga qaradi. Hamidov “Bo’ladi, keyin o’ylab ko’ramiz” degandek bosh irg’adi.

-Rahmat, bu taklifingiz uchun, -dedi Karimov Mirtemirga. -Sessiyada ham bu taklifni o’zingiz o’rtaga oting, biz esa qo’llaymiz. Raisi va a’zolari haqida esa mana o’rtoq Hamidov o’ylab ko’rsinlar.

Shu payt sochlari to’kilgan o’rta yoshlardagi bir kishi mikrofonga yaqinlashdi. Bu shoir Erkin Vohidov edi.

-Men mazkur komissiyada xizmat olishga tayyorman, -dedi u.

-Sizga o’xshagan insonlar yuz yilda bir marta tug’iladi. Men bu fikrimni sessiyada ham takrorlayman. Biz ham sizga bu komissiyani ishonib topshirishga tayyormiz, -dedi Karimov. -Biz oldimizda katta majlis borligini unutmasligimiz kerak. Shu boisdan takliflarni qisqa-qisqa aytaylik.

“Begonalar” birin-ketin o’z takliflarini aytdilar. Shundan keyin Karimov viloyat birinchilariga qarata:

-Har biringiz suvchi quloq boshida o’tirganidek viloyatingiz deputatlari bilan birga bo’ling. Sizdan poda boshi bo’lishingizni istamayman. Deputatlaringizni boshqa tomonga boshqarmang. Sizdan to’da boshi bo’lishingizni istayman. Deputatlaringizni bir joyga to’dalab o’tiring. Bu ham talab, ham buyruq va istasangiz, iltimos ham. Bu sinovdan muvaffaqiyatli o’tishingizga ishonaman. Chunki biz bir komandamiz, bir eshelonmiz. Ajralib qolgan vagon esa yolg’iz qolib ketadi, -dedi.

Shundan keyin Karimov barchani katta zalga da’vat etdi.

31. TO’RT KALIMA

Majlis zali hayitona tus olgandi. Yangi saylangan millatvakillari ochilishga hozir bo’lgan gul g’unchasini eslatardi.

Erkaklarning sochlari piril-piril yaraqlab turgani, soqollari alohida e’tibor bilan olingani uchun yuzlaridan ko’rkamlik ufur urayotgani, deyarli hammasi boshdan oyoq yangi kiyim kiygani darhol diqqatni tortardi.

Xotin-qizlar ham qimmatbaho va xushbichim kiyimlarini ilk bor shu majlisga kiyib kelganlari ular ko’zlarining tagi bilan bir-birlarini kuzatayotganlaridan ham ma’lum edi.

Umrida galstuk-bo’yinbog’ bog’lamagan otaxondan tortib, hayotida ilk bor to’pig’i baland tufli kiygan qizga qadar o’z hollaridan mamnun edilar. Ularning nafaqat tashqi ko’rinishlari balki ichki dunyolarida ham qishning o’rtasida quyoshga aldangan borliq kabi uyg’onish hissi, umid yaproqlari qimirlayotgandi. Shu damda hammaning yuziga urgan umumiy ichki tuyg’usi bor edi: mag’rurlik. Bu his qalblarida gulxan bo’lib yonarkan ayni paytda yuzlarini ham yoritayotgan, ko’zlaridan nur bo’lib atrofga oqayotgandi.

Xoh buyurtma bilan saylangan, xoh tanish-bilish bilan ro’yxatlarga kirgan, xoh kurashga otilgan millatvakillaridan qaysi biriga nazar solsangiz o’zini katta ishlar oldida mas’uliyatli his etishga chog’langanini ko’rasiz. Bu holning tabiiy yoki soxta ekanligini bir qarashda anglash mushkul. Ammo ularni ilgaridan tanigan odam bu o’zgarishni odim otishlarida, atrofga razm solishlarida, hatto salom-alik jarayonida bo’rtib chiqqanini sezib oladi. Qaysi bir ma’noda millatvakillari shoshib qolganga o’xshardilar.

Karimov zalga kirib kelar ekan, kimdir o’rnidan turdi, kimdir esa o’z xayollari og’ushida sevinch so’qmoqlarida yugurib yurardi, yana kimdir tarki odat amri mahol degandek, majlislarda o’rganib olgani kabi jon-jahdi bilan qarsak chalardi.

Majlislar zalining ko’rinmas, ammo his qilajak salobati bor edi. Karimov buni bir necha yil oldin bu erga ilk bor kelganida sezgandi. Vaqt o’tishi bilan bu salobatga o’rganib qolgan bo’lsa-da zaldagi notanish nigohlar bilan qo’shilib, bu kuch uni yana mag’lub etdi. Birdan tizzasi titrab, qo’llarining payi bo’shaldi. Esankirab qolgan odamdek zinaga qanday oyoq bosishni bilmay qoldi. Ba’zan bir, ba’zan esa ikki zinapoyani hatlab, minbarga chiqdi. Birdaniga fikrida chaqmoq chaqnadi. Yanglishgandi. Chunki majlisni u emas Markaziy saylov komissiyasining raisi ochishi kerak edi. Shu bois oniy bir hamla bilan orqaga qaytdi va pastga tushib birinchi qatordan o’ziga ajratilgan o’rindiqqa “cho’kdi”.

Markaziy saylov komissiyasining raisi millatvakillarini tabriklagach, so’zni faxriy raisga berdi. Karimovning tavsiyasi bilan poytaxt ijroqo’mining raisi Hoshimov parlament raisi va komissiyalar a’zolari saylangunga qadar majlisni boshqarish uchun vakolatli qilingan edi. Hoshim Hoshimov yoshi etmishga etib qolgani uchun yozib berilgan stsenariyni arang o’qirkan, zalda avvaliga engil kulgi, keyin esa norozilik alomati o’laroq g’ala-g’ovur boshlandi. Ammo hech kim bu noroziligini ochiq aytishga jur’at qilmadi. Birinchi bo’lish hamma vaqt qiyin, chunki birinchi bo’lishning ortida yo maqtov yoxud tanqid, yo qahramonlik, yoxud xoinlik kabi tamg’alar yotadi. Shu bois ko’pchilik noroziligini yonidagi sherigiga aytish bilan kifoyalanadi.

Zaldagi g’ala-g’ovur tinmas ekan, Mirtemir o’rnidan turdi:

-Menda taklif bor.

Etmish yillik umrida stsenariydan chetga chiqmagan Hoshim Hoshimov uchun bu bir zarba bo’ldi. U boshini ko’targancha Mirtemirga tikilib qoldi. Mirtemir esa u eshitmadi, shekilli, deb o’yladi-da, gapini takrorladi. Hoshim Hoshimov nima qilay, degandek Karimovga qaradi. Uning holidan Karimovning ham jahli chiqqandi, shekilli, boshini xam qilgancha, o’z yog’ingga o’zing qovril degandek indamay o’tiraverdi. Zaldagi shovqin-suron masxaraomuz tus oldi. Ba’zilar ko’pchilikka eshittirib kula boshladilar. Ba’zilar esa yonlaridagi sheriklariga baland ovozda shikoyat qila boshladilar. Karimovning asabi dosh bermadi. U o’rnidan turib, minbarga chiqdi va faxriy raisning yoniga o’tirdi.

Yana u deb o’yladi Mirtemirga qarab. O’zini ko’rsatib qo’ymoqchimi yoki mansab uchun o’yin boshlayaptimi? Balki televizordan xalqqa ko’rinib mashhur bo’lmoqchidir? Yoki buni ataylab tayyorlashganmi? Ikki og’iz iliq gap bilan o’tqazib qo’ysammikan? Yo’q, bundaylar betga chopar bo’ladi. Mana bu lattaning qilg’iligi uchun ham meni ayblaydi. Qani, eshitib ko’raychi, nima taklifi bor ekan?

-Nima taklifingiz bor edi?

-Birinchidan, kichik zaldagi mikrofonlar katta zalga o’rnatilsa, nur ustiga a’lo nur bo’ladi. Ikkinchidan esa, faxriy raisni almashtirib, mana bu g’ala-g’ovurga chek qo’yish kerak.

-Men ichkaridagi etti-sakkiz taklifingizni yana takrorlayapsiz deb o’ylagandim. Birinchi taklifingizga qo’shilaman. Darhol qator oralariga mikrofon qo’yishsin. Ikkinchi taklifingizga ham qo’shilaman. Majlis ruxsat bersa, bu ishni men davom ettirsam.

Karimov majlisdan ruxsat ham olib o’tirmasdan raislik qila boshladi. Hoshim Hoshimov esa elkasidan tog’ tushgan odamdek engil tortib, Karimovning yonida savlat to’kib o’tiraverdi. Parlamentga kimning rais bo’lishini hamma bilardi. Chunki ikki kun oldin Kompartiya kengashida Ibrohimovning nomzodi raislikka ko’rsatilgan va bu matbuotda e’lon qilingandi.

Mirzaolim Ibrohimov esini tanigan kundan buyon partiyaning eshiklaridan kirib-chiqib yuribdi. Yoshi nafaqa olishga etganda parlament raisligiga nomzodi ko’rsatildi. U haqda avval Karimovning o’zi gapirdi, keyin oldindan tayyorlab qo’yilgan ma’ruzachilar so’zga chikdilar. Ibrohimovni shu qadar maqtadilarki, hatto Karimovning ko’nglida hasad uyg’ondi. Kommunist partiyasida ish emas, faoliyat emas, tarjimai hol muhim o’rin tutardi. “Begona” millatvakillari esa Ibrohimovni tanimas ham edilar. Balki shu sababdanmi unga hatto savol ham berilmadi. Yo’liga bo’lsa ham saylov o’tkazildi. Undan keyin navbat o’rinbosarlariga keldi. Karimov birinchi o’rinbosarlikka Bugrovning nomzodini ko’rsatdi.

-Bugrov davlat tilida gapirishni biladimi? -deya luqma tashladi kimdir.

Hamma ovoz kelgan tomonga qaradi, lekin kim luqma otganini bilishmadi. Luqma otgan Shovruq Ro’zimurodov edi. Karimov ham u o’tirgan tomonga olazarak nigohlarini qadadi, gapni uzatib o’tirmaslik uchun Bugrovga murojaat qildi. Bugrov minbarga chiqdi: -Salyam-alyaykum, az-az bilyapmiz… urganyapmiz, -dedi Bugrov.

Karimov mamnun bo’lib qarsak chaldi. Zaldagilar ham unga qo’shilishdi. Hatto ba’zilar “Ofarin, o’g’il bola ekan, tilimizni o’rganib olibdi”, deya baqirib ham yubordilar. Bugrov esa shu to’rt kalimadan boshqasini bilmasdi. Ammo uning rais o’rinbosari bo’lishi uchun shu to’rt kalima kifoya edi.

32. MUHARRIR

Parlament komissiyalari a’zolarini saylash ham Karimovning iborasi bilan aytganda silliq o’tdi. Biroq uning ko’nglini og’ritgan narsa ikkinchi kun yuz berdi.

Karimov ertalab muharrir Ahmadjon Muxtorov bilan birga choy icharkan:

-Masala kun tartibida yo’q. Asli u sizning tashabbusingiz. Men ham o’ylab yurgandimu lekin qaror qilmagandim. Siz xayolimdagi xom narsani pishitdingiz. Endi majlisga ham o’zingiz olib chiqasiz. Qolaversa, siz yuqoridan mehmon bo’lib keldim desangiz, SSSR Xalq deputati sifatida tarafsiz kishi ekanligingiz ko’rinadi, -dedi unga.

-Uch-to’rtta mahmadana bola o’tib qolganga o’xshaydi. Shu bois o’zimizning odamlardan so’zga chiquvchilarni tayyorlash kerakmidi?

-Bu yog’ini bizga qo’yib bering.

-Baribir ham ularning nutqlariga bir ko’z tashlasam yomon bo’lmasdi. Biror kurmak o’tib ketmasin deyman-da.

Karimov kostyumining yon cho’ntagidan bir dasta kog’ozni olib muharrirning oldiga tashladi. “Yuragiga yaqin olib yurgan ekan” degan fikr muharrirning xayolidan yashin tezligida lip etib o’tib ketdi.

-Bu nusxalari. Agar jiddiy gap chiqib qolsa, mening nomimdan o’zlariga aytasiz. Yoki Baxtiyor Nazarovga aytasiz. -dedi Karimov.

Kim bo’ldi ekan bu, deb o’yladi muharrir. Ha, topdi. Adabiyotshunoslik institutining direktori edi. Maslahatchilikka olinibdi. Demak, ma’ruzalarni u yozayati. Qiziq, qanday qilib Karimovning nazariga tushdi ekan? Kim tavsiya qilishi mumkin? Nega Karimov bu ishni menga topshirmadi? Balki kichkina ish deb o’ylagandir va ovora qilgisi kelmagandir? Yoki majlisga yangi ruh, yangi gap olib kelmoqchi bo’ldimi? Yoki mening yozish uslubim unga ma’qul kelmadimi? Unday bo’lsa saylovoldi nutqini qayta-qayta e’lon qildirarmidi? Bugungi majlisga ataylab da’vat etarmidi? Muharrir nutqlarni o’qiyotganga o’xshab ko’rinsada, aslida Baxtiyor Nazarov jumbog’ini cho’zish bilan ovora edi. Uning fikrini Karimov bo’ldi:

-Bularga ko’p ham e’tibor bermang. Asosiy gap sizniki.

-Ha, ignachining ming urgani temirchining bir urgani bilan barobar demoqchisizda.

-Majlisda ham ana shunday maqollardan uch-to’rttasini ketma-ket ishlatib yuborsangiz hammani mot qilasiz. Umuman, maqolni ko’proq qo’llash kerak. Menga ham besh-oltita to’plab berib qo’ying. Xalqqa pul emas, non emas, suv emas yoqadigan gap kerak. Gap bilan ham qornini, ham ko’zini, ham qulog’ini to’ydirish mumkin. Maqol esa to’yimli ozuqa.

Muharrir qorin bilan quloqni to’ydirishga tushundi-yu, ko’zni qanday qilib to’ydirishga tushunmadi. “Ozuqa” degan so’z ham unga og’ir botdi, chunki maqolni ozuqa, xalqni esa hayvon o’rniga qo’ymoqda deb o’yladi. Aslida esa Karimov “ozuqa” bilan “oziq-ovqat”ni ayni ma’noni tashigan so’zlar deb tushunardi. Muharrir hozir anglatib o’tiradigan payt emas, deb o’yladi-da, ko’nglidagi boshqa savolni o’rtaga tashladi.

-Nazarimda rasmiyat uchun bo’lsa ham hukumat raisi lavozimini saqlab qolish kerak. Butun dunyoda shunday lavozim bor. Ammo asosiy vakolatni o’zingiz qo’lga olasiz. Shu sababdan bu nomzodni ham o’ylab qo’yish kerakmikan?

-To’g’ri, -dedi Karimov. Garchi buni o’ylab qo’ygan bo’lsa-da muharrirga. -Xo’sh siz kimni tavsiya qilasiz, -dedi.

-Mirabror aka yaxshi ishlab turibdilar. Ammo parlament yangi, hukumatga ham yangi qon berish kerak. Qolaversa, do’stingiz Shukrullo Mirsaidov eng yaxshi nomzod. Oliy kengash raisi Vodiydan, hukumat raisi poytaxtdan bo’lsa, muvozanat saqlab qolinadi. Har doim shunga rioya qilinardi.

Bu men o’ylab yurgan gaplarni yo ba’zi joylardan eshitib olgan yoki haqiqat shu bo’lgani uchun fikrimiz bir joydan chiqayapti, deb o’yladi Karimov. Hozir indamasam, keyin mening aytganimni qildi, deb ko’kragiga urib yuradi. Shuning uchun hozirning o’ziyoq to’g’onni bostirishim kerak. Bu odam tahlikali, unga ishonish qiyin. Yo’qotish uchun yaqinlashtirayapman uni. Menimcha rahbarlikning eng yaxshi usullaridan biridir bu. Kadrlarni biror bir lavozimda uzoq ushlamaslik kerak. Yo’qotish uchun avval yaqinlashtirish, sir asrorini o’rganish va nozik joyiga o’nglanmaydigan qilib tepib yuborish darkor. Mana buni esa hozir sevintirmog’im kerak. O’shanda majlisda yana ham ilhomlanib gapiradi…

-Sizga tobora qoyil qolayapman, -dedi Karimov muharrirga. -Ahmadjon aka yo farishtasiz yoki ilohiy odamsiz…

Muharrir “farishtasiz” kalimasining ikki ma’nosi borligini o’ylagan bo’lsa-da lekin Karimov uni farishta deyayotganiga shubha qilmadi. Karimov esa so’zda davom etdi:

-Men o’ylab turgan narsani folbindek aytib berdingiz. Sizni menga Xudoning o’zi yubordi. Bir umr aka-ukadek yonma-yon yashaymiz. Yulduzni istasangiz uzib beraman. Uzolmagan takdirimda narvon qo’yib beraman, o’zingiz chiqib uzib olasiz.

-Siz ham shoir bo’lib ketdingiz.

-Tilni yaxshi o’rganib olay, she’r qanday yozilishini ko’rsatib qo’yaman bularga…

Muharrir “bular” kimligini tushunmadi. Kimlarni nazarda tutayapti ekan? Balki shoirlar bilan gapi qochib qoldimi? Ammo shoirlar orasida bunga qarshi chiqadigani yo’q-ku? Ha, topdim. Uch-to’rtta yosh shoir muxolifat bayrog’ini ko’tarib yuribdi. Buning yuragiga ular g’ulg’ula solishgan. Bu qadar nutqlarga e’tibor qilayotgani, majlisdan bu qadar cho’chiyotgani ham ana shundan. Lekin yomon odamga o’xshamaydi. Ko’p gapi samimiy. Agar gaplari yolg’on deydigan bo’lsam, boshdan oyoq hamma gapiga ishonmasligim kerak. Aytganini qilayapti. Mening aytganimni ham qaytargani yo’q. Ming marta shukur qilish kerak. Ilgarigilar bizga o’xshaganlar bilan mana shunday choy ichib o’tirisharmidi? Balki ichishgandir ham. Biz qayoqdan bilamiz? Mana bizning birga nonushta qilganimizni kim biladi? Nima bo’lganda ham bu mening yordamimga muhtoj. Muhtojni esa ostonadan haydamaydilar.

Karimov muharrirdan “izn olib” majlis zalining orqasidagi boshqa xonaga o’tdi. Muharrir esa gazeta tahririyatiga sim qoqib, o’rinbosarini chaqirdi.

Nutqlarni o’qib bo’lguncha o’rinbosar etib keldi.

-Kechirasiz, ruxsatnomam bo’lishiga qaramay ichkaridagi xonalarga kiritishmadi. Biroz tortishdik.

-Hechqisi yo’q, Anvarjon, mana bu nutqlarni birovga ko’rsatmasdan terishga bering. Mana bu esa mening nutqim,-u cho’ntagidan o’zi qoralab qo’ygan sahifalarning nusxasini olib muovinga berdi. -Birinchi sahifaning sarlavhasi “Prezidentlik mustaqildir!” bo’lsin. O’ttiz oltilik shriftda yozdiring. Harflar quyuq-moyli bo’lsin. Sarlavha ostidan Karimovning bayroq yonida turgan rasmini joylashtiring. Mana bu nutqlarni esa och bo’yoqli harflarda terdiring. Men ostini chizgan jumlalar katta harflar bilan yozilsin. Tayyor bo’lgach, sahifani shu erga olib keling, men yana bir marta o’qib beraman.

-U yoqda boshqa gazetadagilar ham ko’rib qolishlari mumkin.

-Ko’rsalar ko’rarlar. Oyni etak bilan yashirib bo’lmaydi. Zotan,  rahbarimizning mustaqil bo’lishi taklifini tushdan keyin men o’zim kiritaman. Nafaqat boshqa gazetalar, Moskovdagilar ham eshitadi. Shu bois ruscha xabar tayyorlab qo’ysangiz, ularga ham o’zimiz jo’natamiz. Anvar “xo’p-xo’p” degancha muharrirdan ayrilib, kirish eshigi yonida turgan Mavlonning yoniga bordi:

-Ahmadjon aka mana bu nutqlarni berdilar. Gazetaning sarlavhasi ham tayyor. Masala majlisda ko’rilmasdan mish-mish tarqalib ketmasmikan?-dedi u Mavlonga sekingina.

-Hozir Islom aka bizlarni qabul qilmaydi. Faqat KGBning raisi u kishining oldiga kirib chiqishi mumkin. Kechikmasdan bu gapni unga ayting.

-Qanday bo’larkin?

-Nima, o’z rahbaringizdan cho’chiysizmi?

Anvarning rangi oqarib ketdi. Nima deyishni bilmay qoldi.

-Qo’rqmang, qo’rqmang, mendan boshqa hech kim bilmaydi. Sizni men o’zim taklif qilganman-ku. Ko’ngilni to’q qiling, jo’rajon. Bundan keyin birga ishlaymiz. Mening bilishimdan faqat Karimov xabardor. Hozir esa tezroq boring, kechiktirmang!

Mavlon o’rinbosarning elkasiga urib qo’yarkan, jilmayib qo’ydi. O’rinbosar ham unga jilmayish bilan javob qildi-da, ko’zdan g’oyib bo’ldi. Majlis binosida KGB uchun ajratilgan maxsus xona bor edi. U erga har kim ham kirib chiqa olmasdi. Anvar shu xonaning yoniga keldi -da, eshikni taqillatdi. Ichkaridan “kim”degan ovoz eshitildi.

-“Qishloq Haqiqati”… o’rinbosar…

Eshik ochilib, novcha yigit ko’rindi. O’rinbosar qandaydir hujjatni yigitga ko’rsatdi-da, ichkariga kirdi.

-Tez borib zaldan raisni chaqirib keling! -dedi Anvar.

Bir lahzada yigit tashqariga chiqib ketdi va oradan hech narsa o’tmay Melkumov ostonada ko’rindi. KGB raisi ichkariga kirdi, yigit esa eshikni yopib, tashqarida qoldi.

Melkumov o’rinbosarning qo’lidagi qog’ozlarni darrov nusxaladi. Nusxalash apparatidan chiqqan varaqlarni yig’ishtirib, xonadan otilib chiqib ketdi. Orqasidan kuzatib qo’ygan yigit qaytib keldi-da Anvarga “Chiqavering, hech kim yo’q” ishorasini berdi. Anvar  eshikdan chiqarkan, avval chap, keyin o’ng tomonga nazar soldi-da, majlis zaliga olib boradigan yo’lak bo’ylab yurib ketdi.

KGB raisi voqeani Karimovga tushuntirib berarkan:

-Bulardan bir nusxasini o’rinbosar olib ketdi. Qo’lidan olib qo’yishim to’g’ri bo’lmasdi. Gap-so’z ko’payardi,-dedi.

-Nima qilsang qil, hozircha hidi chiqmasin. Moskva eshitib qolsa, qo’rqadigan joyim yo’q. Lekin radio-televidenie jar solishi mumkin. Ish bitgandan keyin o’zlarini osishsa ham farqi yo’q. Hozircha esa o’rinbosar yonida saqlasin.

Karimovning planiga ko’ra bu ish parlamentda tasodifan o’rtaga chiqib qolishi va uning yo’q deyishiga qaramay mustaqil rahbar sifatida saylab yuborishlari kerak edi. Moskvaga ana shu javobni tayyorlagandi. Shu bois ham Ahmadjon Muxtorovning ishidan ranjidi.

-Unga ko’z-quloq bo’linglar. Ayniqsa tush paytida yolg’iz qoldirmanglar. Mavlonga ayt, yonidan qimirlamasin. U bilan hisob-kitobni esa vaqti kelganda qilamiz. Hozircha eshagimizning jilovi uning qo’lida…

Bu voqea Karimovni sarosima holiga tushirdi. O’zini qo’yarga joy topolmay qoldi. Ammo uzoq o’ylab o’tirmadi. Raisni chaqirdi-da:

-Tushdan keyingi masalani hozir hal qilamiz. O’zingiz ana u muharrir bilan gaplashing, majlisni ochishingiz bilan so’zga chiqsin. Qolganlarni ham ogohlantirib qo’ying,- dedi.

Rais chiqib ketar ekan, Karimov o’n marta o’lgandan bir marta o’lgan yaxshi deb o’yladi. Bo’ladigan ish qancha oldin bo’lsa, shuncha yaxshi. Cho’zib o’tiramanmi? Ishqilib ana u tirranchalar qopishib o’tirsin-da. Tushdan keyin bo’lganda ancha charchab qolishardi. Buning ustiga tushlikni yog’lik qilib buyurgandim, Anhorning bo’yida mazza qilib bugungacha tushlariga ham kirmagan ovqatlarni eb olishgach, majlisda qorinlarini silab, mudrab o’tirishardi. Bu ablahning rejamizni buzib qo’ygani yomon bo’ldi.

Eshik ochilib Kraynov ko’rindi.

-Boshladi, -dedi u.

Karimov apil-tapil o’rnidan turib, minbarga olib chiqadigan yo’lakdan o’tib, o’z o’rniga kelib o’tirdi. Bu paytda Ahmadjon Muxtorov yugurgancha minbar tomon oshiqayotgandi. Bo’yi kalta bo’lgani uchun minbar uning vujudini bo’yniga qadar “yashirdi”. Zalda o’tirganlar faqat boshini ko’ra olardilar, xolos. Buning ustiga mikrofonlar ham balandda edi. Ahmadjon aka so’zga chiqaverib, bu ishning havosini olgani uchun, shoshmasdan mikrofonlarni pastga tushirdi va tomog’ini qirib, yo’talgan kabi manzara yaratdi-da o’ziga xos ohangda dona-dona qilib gapira boshladi:

-Men sizlarning hukmingizga havola etmoqchi bo’lgan masalani uzoq o’yladim. Hatto fikrlarimni qog’ozga ham tushirdim. Lekin bu qog’ozdan o’qib beriladigan gap emas. -Ahmadjon aka bu bilan o’zidan keyin so’zga chiqadiganlarni qiyin ahvolga tushirdi. Ular bunga parvo qilmasdan nutqlarini o’qib bersalar, uning so’z bobida mohirligi yaqqol ko’zga tashlanadi. O’qib bermasdan erkin gapirishga urinsalar, baribir uning kabi so’zlarning “qosh-ko’zini” bo’yay olmaydilar. Har ikki holda ham zafar uniki. Bu fikrni u oldindan o’ylab ham ko’rmagandi. Ammo shu lahzada xayolining qaysi bir so’qmog’idan ana shu fikr o’tgani uchun bir zum gapirishdan to’xtab, zaldagilarga termuldi va jilmaydi. Ularni intiq qilmoqchi bo’lgandek minbarning o’ng tarafida turgan bardoqdagi suvdan bir qultum ichdi va so’zda davom etdi:

-Jumhuriyatimiz tarixida bugun ilk bor jasoratli qadam o’rtaga otilishi kerak. Millatimizni haqoratlashdi, madaniyatimiz, an’analarimizni oyoq ostiga olishdi, ustimizdan kulishdi, kiygan to’nimizdan do’ppimizga qadar masxara qilishdi, ishongan tog’larimizni o’g’ri deya muttahamni olib qamagandek tahqirlashdi, xotin-qizlarni tergovga tortishdi, sharaf va nomuslarini erga urishdi – biz esa jim. Etar! Bu yuk tegirmon toshidan ham og’ir. Agar bu yukni ko’targan taqdirimizda tegirmondan un keladigan bo’lsa, kelmasin. Ochimizdan o’lsak o’laylik. Ammo tegirmonga suv quyayotganlarning o’yinchog’iga aylanmaylik…

Karimovning ko’ziga zalda o’tirganlar quloqlarga aylanib qolganga o’xshab ko’rindi. Bu quloqlar ding bo’lib, mikrofondan kelgan so’zlarga asir tushgandi. Karimov ham vujudida qandaydir titrash his etdi: Qani edi men ham ana shunday gapira olsam, odamlarni titratsam. Ha, u shu paytda o’zi sevmagan odamga ham hasad, ham havas qilayotgandi. Hasad va havasning qorishiq tuyg’uga aylanishi uni xayol yo’laklariga etaklasa-da, ortga qaytishga majbur edi. Chunki mikrofondan takror-takror uning ismi eshitilmokda.

Ahmadjon aka esa unga chin yurakdan ishongan va samimiyligiga tan berganidan ilhom bilan gapirardi:

-Agar prezidentlik tizimini joriy qilsak va o’z rahbarimizni mustaqil deya e’lon etsak, Moskovda xalqimiz nomidan gapira oladigan va xalqimizning nafaqat sharaf-nomusini balki manfaatini ham himoya qila oladigan kuchga ega bo’lamiz. Bugungi siyosiy sharoitda kuchsizning chumoli qadar ahamiyati yo’q. Oltinlarimiz tashib ketilmokda, paxtadan tog’lar bunyod etib, kafan qidirib yuribmiz, Orolni quritib qo’yib, kelajagimizni dahshatli tahlikaga ro’baro’ qildik, qishloqlarimiz xarob, bolalarimiz va onalarimiz och, dalalarda ishlashdan boshqa narsani bilmaydilar, yana biz yomon. Ha, boshini eggan inson ham kaltak eydi, ham haqini boy beradi. Shu sababdan bugun xalqimizning vijdoni bo’lgan bu parlament o’z ovozini chiqarsin. Jumhuriyatimiz rahbariga mustaqillik berish va uning vakolatlarini kengaytirish tariximizdagi buyuk inqilob bo’ladi. Bugun bu qarorga imzo otsak, kelajagimiz uchun imzo otgan bo’lamiz. Bu bilan Moskovdagi to’ralarning qarshisiga o’zimizning jasoratli rahbarimizni chiqargan bo’lamiz! Bu bilan orzularimiz amalga oshadigan kurashga maydon ochgan bo’lamiz! Sizni bu masalani kun tartibiga kiritishga va qo’lingizni ko’kragingizga qo’yib, vijdon haqqi qaror berishga chaqiraman!

Ahmadjon Muxtorov gulduros qarsaklarga hamohang odim tashlab, o’z o’rniga borib o’tirdi. U shu lahzada aytgan gaplaridan iftixor tuyar va bundan hali ming marta pushaymon bo’lishi esa xayoliga ham kelmasdi. U mana shu gaplari bilan o’zining kelajagiga parda tortgani va o’z ajalini taxtga mindirayotganidan bexabar edi.

Karimov esa shu damda xayolga botgan odamning ko’rinishini bermoqchi bo’lgandek, boshini xam qilgancha barmoqlari bilan stolni chertardi.

Rais Mirzaolim Ibrohimov  sevinchdan uchayotgan qush kabi engil ekanligini ko’rsatmoqchi bo’ldi, shekilli, qo’llarini havoda bir-biriga ishqab, o’rnidan bir turib o’tirdi-da masalani kun tartibiga kiritish uchun ovozga qo’ydi. Keyin qo’l ostidagi qog’ozlarni titkilarkan zalga qarab ham o’tirmasdan “Qarshi, betaraf, yo’q, hamma “za”dedi.

Ammo qarshilar ham, betaraflar ham bor edi. Shu sababdan so’z so’rovchilar ko’payib qoldi. Rais esa ularga parvo ham qilmay qo’lidagi ro’yxatiga qarab ma’ruzachilarni chaqira boshladi. Ularning aksariyati rahbarlar edi. Biri Karimovning tarjimai holini o’qib berdi. Qolganlari esa uning siyosiy tashkilotchiligi, rahbarlik qobiliyati, usta yo’lboshchiligi, insoniy xislat-fazilatlari, oiladagi ibrati, ilm bobidagi muvaffaqiyatlari, tajribali iqtisodchiligi kabi boshqalarda oz uchraydigan “taraf”larini har turli dalillar, voqealar bilan “isbotlab”berdilar. Ammo o’z ixtiyori bilan so’zga chiquvchilar ham jim turmadilar. Soatlab o’rta qatorlardagi mikrofonlar yonidan uzoqlashmadilar. Karimov esa bundan norozi edi. Bularning milliy g’ururi ham yo’q, deb o’yladi. Agar bunday g’urur bo’lganda, Muxtorovning gaplaridan keyin uyg’onardi. Balki uyg’ongandir, balki mening foydamga gapirishar? Mansab, lavozim olish, ko’zga tashlanish uchun bundan qulay fursat bormi? Ularga so’z beraman. Agar qarshi gapiradigani chiqsa, qanotini sindirib tashlayman. Bu erda faqat mening masalam emas, balki millatning taqdiri hal bo’layotganini aytib, sharmisor etaman. Bolani bolalikda tarbiyalamasang, keyin boshingga chiqib oladi…

33. AYOL

-Nega kutib turganlarga so’z bermayapsiz, adolat qiling, adolat qiling,hurmatli rais. Ular ham shu millatning farzandlari. Aytadigan gaplari bordir? -dedi Karimov raisga.

Karimovning bu gapidan keyin navbat kutib turganlar harakatga keldilar.

-Ukajon, kechadan buyon faqat siz so’zga chiqayapsiz, -dedi rais mikrofon yonida turgan yigitga karab. Ana u do’ppili ukamiz esa umuman so’zga chiqqani yo’q. Biz adolatli bo’lishimiz kerak. Elga navbat sherga navbat. Hozir so’zni uchinchi qatorda o’tirgan do’ppili ukamizga beramiz.

Do’ppili yigit o’rnidan turib:

-Men so’z so’raganim yo’q, -dedi.

-Bu masalada so’z so’rash kerak emas. Biz demokratiya qurayapmiz, oshkoralik zamonida yashayapmiz. Har kim o’z fikrini aytishi kerak, -dedi rais maslahatomuz ohangda.

-Mendan gapni emas, ketmon urishni so’rang. Siz gapiring men eshitaman, -dedi haligi yigit. Zaldagilar kulib yuborishdi. Kimdir sodda qishloq yigitining askiyasidan miriqib kulsa, yana kimdir raisning o’yinidan kulardi. Karimovning esa jahli chikdi. Raisga ham qarab o’tirmasdan:

-So’z mikrofon yonida turgan singlimizga, -dedi.

Karimovning “singlisi”shoshmasdan minbarga qarab yurdi. Bularga qo’l uzatsang elkangni uzib olishadi. Ha o’sha mikrofondan gapiravermaydimi, deb o’yladi Karimov. Albatta minbarga chiqishlari kerak. Bu jikkakkina qiz minbarga chiqib, ham bizning ham xalqning ko’ziga ko’rinmasa bo’ladimi? Kichkinagina bo’lsa ham yoqimli ekan. Buni ro’yxatga kim kiritdi ekan? Har holda viloyatning birinchisi o’zi bilan birga olib kelgan bo’lsa kerak…

Karimovning o’zi ham viloyatda ishlaganida poytaxtga kelarkan “zerikib”qolmaslik uchun ana shunday yo’ldosh olib kelardi. Shu bois bu qizni ham viloyat rahbarlaridan birining mulki deb hisobladi.

Ammo sohibining didi baland ekan, deya xayolini davom ettirdi Karimov. Bu qizaloqni unga em bo’lishga qo’ymayman. Qanotimning ostiga olaman, meniki bo’ladi.

Karimov xayollarini tizginladi-da “qizaloq”ning so’zlariga quloq tutdi.

-Ismim Toyiba, o’qituvchiman. Nomzodimni xalq ko’rsatdi. Kommunistlar esa yo’limni to’sdilar. Qarshiliklarni engib bu minbarga qadar etib kelgan ekanmiz, bu bizning kuchsiz emasligimizni ko’rsatadigan omildir. Bu u qadar muhim emas, muhimi bundan keyingilari.

Bu erda Karimovga mustaqillik berishni millatimiz, madaniyatimiz bilan bog’lashdi. Agar siz millat va madaniyatni tushunadigan bo’lsangiz uni mustaqil deb e’lon qiling. Avval millat mustaqil bo’lsin undan keyin Karimovlari!

Biz rahbarning og’ziga qarashga o’rganib qolganmiz. Rahbar aytgan gapni qonun deb bilamiz. Oldin bu zehniyatdan qutulaylik, undan keyin bir kishiga katta-katta vakolatlarni beraylik.

Bugun Karimovni mustaqil deb e’lon qilsak, ertaga u diktator bo’ladi. Bu insonni ozmi ko’pmi tanidik. Gaplari boshqa, ishlari boshqa. Bugun qaror chiqarsak bu qaror jumhuriyatimizni diktaturaga, zulmga boshlaydigan yo’lning debochasi bo’ladi.

-To’xtang, -deya o’rnidan turdi Karimov. -Sizning qushning miyasidek keladigan boshingizdan bu fikrlar chiqishiga hech kim ishonmaydi. Hurmatli deputatlar, men sizlarga haqiqatni aytib qo’yay, kecha tush payti qora kuchlarning baqiroq rahbarlari Anhor bo’yida deputatlarni ovlash bilan ovora edilar. Bu xonim esa ularning tuzog’iga oldinroq ilingan. Ular yozib bergan narsani yodlab olib, mana bu erda to’tiqushdek takrorlamokda.

-Kechirasiz, men o’z fikrimni aytayapman. -Toyibaning bu so’zlarini Karimovning sasi bosib ketdi.

-Gapni bo’lmang! Yoki madaniyatdan ham yiroqmisiz?

-Axir mening gapimni siz bo’ldingiz-ku? -Toyibaning bu gapini ham hech kim eshitmadi, chunki rais tugmani bosib, asosiy mikrofonni yopib qo’ygandi. Karimov esa jahl bilan so’zda davom etdi:

-Moskovning ikkita muttaham tergovchisi xalqimizning boshiga qancha kulfat soldi. Biz bunga va shu kabi kulfatlarga chek qo’yamiz deb turgan bir paytda mana bundaylarning o’rtaga chiqishi tabiiy. Bundaylar dushmanlarimizning bizning oramizga qadar uzangan qo’llaridir. O’tiring eringizga, muhtaram xonim! Bu mikrofonlar xalqning so’zi aytiladigan mikrofonlardir, bu mikrofonlar siz va siz kabilar uchun yopiqdir!

Toyiba bu qadar bezbetlikni kutmagan bo’lsa kerak, indamay minbardan tushdi. Mikrofonlar yonida turgan deputatlarning gaplarini ham hech kim eshitmadi. Chunki Karimovga yaxshi ko’rinishni istaganlar Toyibaga qarshi ekanliklarini ko’rsatish uchun, qarsak chalib, yer tepayotgandilar. Faqat Shovruq Ro’zimurodovning baland ovozi qarsaklarning bag’rini tilib yubordi:

-Bu odamni saylab bo’lmaydi, -deya faryod tortdi u. Bu faryod xuddi qafasga solib qo’yilgan sherning oniydan ko’kka otilishi kabi edi. Ammo u bilmasdiki, boshi temir panjaralariga urilgach, yana o’z eriga qaytib tushadi. U kuchli sher bo’lishiga qaramay temir panjaralar qarshisida ojiz edi. Shovruq Ro’zimurodovning ikki qo’lidan ikki hamyurti ushlab, o’rniga o’tkazishga harakat qilisharkan, u qalbidan otilib kelayotgan isyonni to’xtata olmasdi: -Bu odamni yaxshi taniyman, viloyatimizni botqoqqa botirdi, xalqimizni xoru zor etdi. Bugun unga mustaqillik bersak, ertaga voy jonimizga!

Zalda g’ala-g’ovur tinmas ekan rais masalani ovozga qo’ydi va yana hech narsa ko’rmagandek “Qarshilar yo’q”deb e’lon qildi.

-Yozib qo’ying, -dedi Karimov. -Bittasi zalni tashlab chiqib ketdi. -U shunday deb zaldan chiqib ketayotgan Toyibani ko’rsatdi. -Yana bittasi esa qarshi. -Karimov bu safar ko’rsatgich barmog’i bilan Ro’zimurodov o’tirgan tomonga ishora qildi.

Mirtemir o’rnidan turib rais Mirzaolim Ibrohimovning yoniga keldi, ammo rais uni tinglamadi va majlisni “yopiq”deb e’lon qildi. Shundan keyingina Mirtemirga yuzlandi:

-Bolam, biror gapingiz bor edimi?

-Qarang, hamma Karimovni tabriklayapti, siz ham kech qolmang demoqchi edim, -dedi Mirtemir kinoya bilan.

Rais kinoyani anglasa-da o’zini sodda-go’llikka urdi:

-To’g’ri aytasiz, aslida birinchi men tabriklashim kerak, -dedi.

Mirtemir esa uning so’zlariga quloq ham solmay majlis zalidan chiqib ketdi…

34. MUSTAQILLIK

Karimov mustaqil rahbar deb e’lon qilingani sharafiga viloyat rahbarlari tomonidan uyushtirilgan ziyofatga shoshayotgandi. Ammo boshqa jumhuriyat rahbarlaridan kelayotgan tabriklarning keti uzilmasdi. U qutlovlarni mamnun qiyofada qabul etar ekan, ko’zini sariq telefondan ayirmasdi. Bu telefon mamlakat rahbari bilan aloqa o’rnatish uchun qo’yilgandi. Aslida Karimov shoshayotgan bo’lib ko’rinsa-da ko’nglining bir chetida qorong’ulik bor edi. “Nimaga telefon qilmadi?”degan savol oqib kelayotgandi ana shu qorong’ulikdan. Nihoyat uning kutgani bo’ldi. Sariq telefon jiringladi.

-O’zingcha mendan tabrik kutayotgan bo’lsang kerak, -dedi mamlakat rahbari. –Ammo sendan bunday harakatni kutmagandim. Seni bu vazifaga loyiq emas deyishganda, yo’lingni ochgandim…

-Men doim siz bilan birgaman. Sizni qo’llab-quvvatlayman, -dedi Karimov o’rnidan turib. Ammo telefonning u tarafidagi kishi uning gaplariga quloq solmasdan so’zida davom etdi.

-Ittifoq shartnomasini tuzib olgandan keyin men o’zim seni bu lavozimga tavsiya qilardim. Lekin hozir orqadan pichoq urding.

-Mening xabarim yo’q edi. Masalani Moskovdan kelgan deputatlarimiz kun tartibiga kiritdilar…

-Eski partiyaviy o’yinlarni yig’ishtir, -deya uning so’zini kesdi mamlakat rahbari Mixail Gorbachyov. -Hammasidan xabardorman. Seni mustaqil qilib qo’yadigan zamon emas.

-Referendumni to’qson to’qqiz foiz qilib beraman. Hamma Ittifoq shartnomasini qo’llab-quvvatlaydi.

-Men nima desam to’ng’izim nima deydi… Referendumda sening fikringga ehtiyojim yo’q. Bizga xalqning fikri kerak. Sening vazifang sharoitni xalqqa tushuntirishdir. Natija ellik bir foiz chiqsin, lekin bu raqam ortida haqiqiy insonlar tursin…

Gap boshqa yoqqa burilib ketganidan Karimov engil tortdi. Indamasdan referendum haqidagi ma’ruzani tingladi. Sariq telefon dastasini o’rniga ko’yar ekan, Kraynovni chaqirdi:

-Ziyofatga kechroq boraman. Hozir esa Iso Xolisni chaqir.

Karimov nega birdan Iso Xolisga ehtiyoj tuyganini o’ylay boshladi. Endi Moskov meni yo’qotish payiga tushadi. Tabiiyki, buni muxolifatning qo’li bilan amalga oshiradi. Mening o’rnimga ulardan birini keltiradi, maydonni bo’sh qoldirmasligim kerak. Yo’lini qilib Moskovdagilarning ko’nglini olishim zarur. Ularga bu ishni nima uchun qilganimni tushuntirishim kerak. Birinchi navbatda u erdagi ijrochilarning haqini etkazish, keyin esa muxolifatni bo’g’ish shart. Har qanday norozilik harakati Moskovga qo’l keladi. Uni menga qarshi qo’llashadi.

Karimov Mavlonni chaqirdi:

-Ertadan boshlab partiya bilan bizning binoni ajratasan. O’zingni kadrlar bo’yicha maslahatchim qilib tayinlash haqida farmon hozirla. Xo’jalik ishlarini yuritadigan og’zi butun, oyog’i chaqqon odam topgin. Yordamchilardan biri partiya ishlarini yuritsa, boshqasi prezidentning ishlarini yuritadi. Kelgusida yana besh-olti yordamchi olamiz. Baxtiyor Nazarovni esa siyosiy masalalar bo’yicha maslahatchi qilib tayinlaymiz.

Karimov shunday deb tortmasidan bir varaq qog’ozni chiqardi. Sahifaning teppasiga “Prezident apparati” deb yozilgandi. Qolgan joylarga kichkina-kichkina to’rtburchaklar chizilgan va ularning ichida ham yozuvlar bor edi.

-Mana senga qo’llanma. Shu asosda yangi idoraning tuzilishi haqida qaror tayyorla.

Shu payt eshik ochilib Kraynov ichkariga kirdi va “Keldi” dedi. Karimov esa Mavlonga qarab:

-Iso Xolisning partiyasiga hukumatga oid binolardan ertagayoq joy berishsin. Ikkita-uchta mashina ham beringlar. Qolganini keyin gaplashamiz, -dedi.

Mavlon chiqib ketarkan, Karimov ham uning orqasidan eshik yonigacha keldi. Ichkariga kirgan Iso Xolis Karimov meni qarshilashga chiqdi deb sevindi, shekilli:

-Ovora bo’lmang, -dedi.

Karimov esa shoshib turgan kishidek, u bilan eshik yonida gaplashdi:

-Uka, talablaringizni ertaga bajarishadi. Bino ham berishadi, mashina ham. Baxtiyorni ham ishga olayapmiz, do’stingiz Maqsad Qulni ham bu erga keltiramiz. Lekin sizga qurultoy uchun katta bir binoni ajratar ekanmiz, butun harakatni ergashtirsangiz kerak, deb o’ylagandik. Mayli, oziga baraka deydilar. Lekin qolganlarni nima qilamiz?

-U erda uch-to’rtta dordan qochganlar qoldi. O’z-o’zidan yo’q bo’lib ketadi. Chunki xalqning ruhini tashiganlar biz bilan birga.

-Ha, sizni chaqirishimning sababi, mamlakat rahbari Gorbachevga saboq berib qo’yganimni aytish edi. Bizning mustaqil bo’lishdan boshqa yo’limiz yo’q ekanligini ham bildirib qo’ydim. Paxta monopoliyasini tugatish, yoshlarimizni askarlikka yuborishda kafolat istashimiz kabi masalalarni ham shartta-shartta gapirdim. Bu yog’iga sizdan dastak kelib tursa, bas. Birgalashib hammasini amalga oshiramiz.

-Biz mustaqillik deklaratsiyasini tayyorlayapmiz, -dedi Iso Xolis. -Xudo xohlasa, bu eng katta dastak bo’ladi.

Karimovning birdan avzoyi buzildi.

-Bu ishga ham shoshmasligimiz kerak, -dedi zaharxandalik bilan. Birdaniga tirnoqni etdan ajratib bo’lmaydi.

-To’g’ri, -dedi Iso Xolis, -biz e’lon qiladigan deklaratsiya umumiy tarzdagi bayonot. Ya’ni orzuimizning ifodasi bo’ladi. Zotan, deklaratsiya degani qonun emas, balki printsiplar bayonotidir. Ya’ni o’z oti bilan deklaratsiyadir. Uning printsiplari qonunlarda yoyib ko’rsatiladi.

-Bo’pti, -dedi Karimov Iso Xolisning elkasiga urib qo’yar ekan. -Ammo hammasidan meni xabardor qilib turing.-Darvoqe, ikkita uy so’ragan ekansiz, uni ham hal qildik.

-Qulluq…

Karimov shunday deb shosha-pisha chiqib ketarkan, ko’ngli ancha tinchigandi. Nega Iso Xolisni chaqirganini ham endi tushundi. Muxolifat nomidan norozilik bayonoti tarqatilsa, Moskovdagilarga qo’l kelishidan qo’rqqandi. Demak, bayonot yo’q. Hammayoq sokin…

35. HUJJAT

Mustaqillik g’oyasi hamma joyda to’lqinlangan va bu to’lqin birin-ketin sohillardagi qoyalarni yiqitayotgandi. Ba’zi jumhuriyatlarda bu to’lqin qarshisiga tanklar, sipohlar olib chiqilsa-da, to’xtatishning imkoni bo’lmayotgandi. Chunki bu to’lqinning orqasida engib bo’lmas kuch – xalq bor edi. Bu to’lqin estirayotgan shamol har bir eshikdan ichkariga kirayotgan va insonlarning qalblari, shuurlarini qitiqlayotgan edi. Oliy kengashning rayosatida ham bu masala o’z-o’zidan kun tartibiga keldi.

-Bugun bo’lajak majlisning kun tartibini muhokama kilayapmiz, -dedi Mirtemir rayosatda so’z olarkan. -Bilaman, rayosatimiz yuqori bilan maslahatlashmasdan qaror chiqarolmaydi. Hech bo’lmasa mustaqillik bayonotini tayyorlaydigan guruhni tuzishi mumkindir. Hozir hamma jumhuriyatlarda bunday hujjat qabul qilinmoqda. Bizda ham xalq, ijodkorlar, muxolifat shu talabni ilgari surishmoqda.

-To’g’ri, -deya Mirtemirni qo’lladi Alijon Qo’chqorov degan millatvakili. –Mana men uzoq yillar partiya markazqo’mida ishladim, lekin bugun mustaqillik deya to’lg’anayotgan yigitlarga qo’shilaman. Bu bir yo ikki kishining tashabbusi emas. Bu butun xalqning dardi. Shu sababdan unga qo’shilmasdan va uni qo’llab-quvvatlamasdan ilojimiz yo’q.

Rais Mirzaolim Ibrohimov hech narsaga “yo’q” demas edi. “Xo’p” derdi, qo’llardi, lekin amalga oshmay qolaverardi. Alijon Qo’chqorovdan keyin Erkin Vohidov ham bu masalani qo’llab gapirarkan, rais “bo’pti” dedi.

-Men hurmatli Islom akaga o’zim tushuntiraman. Masalani majlis kun tartibiga kiritamiz, -dedi Ibrohimov.

-Lekin tavsiya qilinadigan kun tartibi qo’lingizda, hoziroq unga kiritib qabul qilish kerak, -dedi Mirtemir.

-Tushunaman, yoshlarning qoni qaynab turadi. Ammo bu masala juda ham jiddiy, uni ikki og’iz gap bilan hal qilib bo’lmaydi, -yumshoq ohangda e’tiroz bildirdi rais.

-Biz ham masalaning jiddiyligi uchun avval bayonot tayyorlaydigan guruh tuzishni taklif qildik, -dedi Mirtemir.

-Bolam, bizga imkon bering, agar yo’lini topsak guruhsiz ham bu masalani hal qilamiz…

Karimov rayosatdagi bu tortishmani videolentadan tomosha qildi. Raisga telefon qilaman, deb turgandi, lentaning davomidagi yozuv diqqatini tortdi. Rayosat binosining hordiq chiqaradigan joyida Mirtemir bilan Iso Xolisning suhbati edi bu:

“-Yaqinda sizlarni ham hokimiyatga qo’shib, ag’daramiz, -dedi Iso Xolis Mirtemirga.

-Sizlar deganingiz kim? -so’radi Mirtemir.

-Nega rayosatda mustaqillikni qo’llamadingizlar?

-Taqsir, axborotni doim noto’g’ri olasiz. Esingizda-mi, saylov arafasida mening okrugimga borgan edingiz. Ijroqo’m binosi yonida uchrashdik. “Nomzodingni qaytarib ol, bu erdan mening do’stim Ahmad A’zam saylanishi kerak” degandingiz. O’shanda sizdan “Bu uslubning kommunistlarnikidan nima farqi bor?” deb so’raganimda “Kommunistlarni yiqitish uchun bu uslubni qo’llayapmiz” deya javob qilgandingiz. Men esa “Kommunistlar hech bo’lmasa oldin o’rganib, keyin zarba urishadi. Sizning do’stingiz nomzodini qo’shni okrugdan qo’ygan, uni Kompartiya ro’yxatidan ko’rsatishgan” degandim. Mana bugun ham bizga po’pisa qilayapsiz. Vaholanki, bizning mustaqillik va demokratiyadan boshqa dardimiz yo’q.

-Avval mustaqillik keyin demokratiya…

-Ikkalasini ham barobar amalga oshirishimiz kerak.

-Yo’q, unda Moskovga o’xshab qolamiz. Ularning shiori demokratiya. Biz esa mustaqillik uchun kurashamiz, keyin demokratiya uchun.

-Bu gapingizni Toyiba eshitib qolmasin, sizni Karimovning odami deb e’lon qiladi…”

Tasvirning davomini tomosha qilishga Karimovning sabri etmadi. “Kim kimning odamligini ko’rsatib qo’yaman, hali”, deb o’ylarkan Ibrohimovga telefon qildi:

-Rayosatni otxonaga aylantirib yuboribsan-ku, -dedi ruschalab. -Nega tirranchalarning oldida qulluq qilasan? Nega ularni rayosatga kiritasan? Nima uchun hamma narsaga men javob berishim kerak? Nega ularga Moskvadan ajralishimiz mumkin emasligini tushuntirmading?

-Agar ularni eshitmasam shu gaplarni katta majlisda aytishardi-da.

-Quloq sol, majlisda bu gap o’rtaga chiqmasligi uchun Vohidovni tayyorla. U majlisda bayonot yozadigan guruhni tuzish taklifi bilan chiqsin. Guruh a’zolarining ro’yxatini birga tayyorlaymiz. Guruh bayonotni necha yilda yozib bitirishini esa o’ylab ko’ramiz. Darvoqe, Vohidovga aytib qo’y, qo’lida ishlayotgan jo’jaxo’rozlarning popugini pasaytirib qo’ysin. Bo’lmasa, o’zini ham, ularni ham quvaman!

…Majlis kuni Iso Xolis yarim sahifalik bayonot loyihasini tarqatdi. Shu kuni Xalq harakatining ham mustaqillik haqidagi takliflari yozilgan varaqa deputatlarning qo’liga etib kelgandi. Mirtemir majlis oldidan do’stlarini yig’ib:

-Bularni taklif qilgan bilan biror narsaga erishmaymiz. Natijaga erishish uchun majlisning ish tartibini o’zgartirish kerak. Birinchi bo’lib kotibiyatni qo’lga olaylik, -dedi.

-Bu to’ntarish degani. Bunga oldindan yaxshilab tayyorlanish lozim edi, -dedi Alijon Qo’chqorov.

-Bizdan nima ketdi. Sinab ko’raylik. Mirtemirning qanday taklifi bor? -dedi Toshpo’lat Jo’raev.

-Oldindan tayyorgarlik ko’rsak, baribir sezib qolishardi. Majlis ochilishi bilan kotibiyat e’lon qilinar ekan, har birimiz bittadan nomzod ko’rsataylik. Ular o’n besh nomzod ko’rsatishsa, biz o’n olti kishini ko’rsataylik. Majburan ovozga qo’yadi. O’tgandan keyin bizning odamlar kotibiyat majlisida rais nomzodini o’zimizdan ko’rsatsin. Chunki majlisning takdiri kotibiyat raisining qo’lida. Butun ro’yxatlar, qarorlar uning qo’lida bo’ladi. U esa birortasini ham raisga bermaydi, senariysiz majlis o’tkazamiz deb e’lon qiladi. Millatvakillarining talablari sifatida mustaqillik bayonotlarini ham kun tartibiga kiritishni so’raydi…

-Qiyin, ammo boshqa yo’limiz yo’q, -deya tarqalishdi ular.

…Majlis boshlanib, rais kotibiyatni ovozga qo’yarkan, Mirtemir o’rnidan turdi:

-Menda taklif bor. Kotibiyat a’zoligiga yangi nomzodlar ham ko’rsatilsin.

-Ukam, hech jim o’tirmadingiz. Kotibiyatga u a’zo bo’ldi nima, bu a’zo bo’ldi nima? Mana menda taklif bor, siz rais bo’ling va ro’yxatingizni o’qing.

Mirtemir shoshib qoldi, chunki qo’lida ro’yxat yo’q edi. Ammo bunday imkoniyatni boy bermaslik uchun cho’ntagidan yon daftarchasini chiqardi-da, go’yo unga ismlar yozilgandek, aslida esa xayoldan, yangi nomzodlar ro’yxatini o’qiy boshladi. Oliy kengashda birgalikda faoliyat ko’rsatayotgan do’stlarining hammasi bu “ro’yxatda” bor edi.

Mirtemir va do’stlari kotibiyatdagi joylarini egallashar ekan, Karimov majlisga kirib keldi. U minbarda kotibiyat uchun ajratilgan joyda o’tirganlarni ko’rib ularga hayratomuz termuldi-da, “salom” degandek Mirtemirning elkasiga urib qo’ydi va raisning yoniga borib “cho’kdi”.

Mirtemir raisdan so’z so’radi.

-So’z kotibiyat raisiga, -dedi Ibrohimov.

Mirtemir o’rtadagi minbarga chikdi-da:

-Rayosat taklif qilgan kun tartibi aniq. Lekin istagan odam kun tartibi bo’yicha taklif kiritishi mumkin. Kotibiyatga kelgan takliflaringizni albatta oshkor etamiz. Mana bu ro’yxat esa oldindan tayyorlab qo’yilgan, uni yirtamiz. -Mirtemir shunday deb, qo’lidagi qog’ozlarni ikkiga bo’lib, yirtdi.

-So’zga chiquvchilar ham kotibiyatga taklif bersinlar, biz ro’yxatni takliflarning kelgan soat, daqiqasiga qarab tuzamiz, -dedi.

-Men qaysi qog’ozga qarab ish yuritaman, -deya kinoya qildi Ibrohimov.

U Karimovning kelib qolganidan vahimaga tushgandi, chunki Karimov bugun ertalab qo’nalg’aga borishi va xorijdan keladigan bir shirkat raisi bilan vodiyga ketishi kerak edi. Shu bois Mirzaolim Ibrohimov Karimovning yo’qligidan foydalanib, “demokratiya mashqi” o’tkazib, obro’sini biroz tiklab olmoqchi bo’lgandi.

-Kun tartibiga qarab raislik qilaverasiz, -degan Mirtemir minbardan tushib, o’rniga kelib o’tirdi. Karimov esa o’rnidan turdi-da, qo’l siltab chiqib ketdi. Uning nimaga kelib, nimaga ketganini xech kim tushunmadi.

Aslida esa Karimov majlis zaliga Shukrullo Mirsaidovga ba’zi gaplarni aytib qo’yish uchun kelgandi. Orqadagi xonada Shukrulloni kutib o’tirarkan, ichkariga ulab qo’yilgan radiodan majlisdagi tortishuvlarni eshitib qoldi. Raisga tanbeh berib qo’yish uchun ichkariga kirdi, ammo rais qo’rqqanidan unga qayrilib ham qaramadi. Vaqti oz qolayotgani uchun yana orqa tomondagi xonaga keldi. Bu erda uni Mirsaidov kutib turgandi.

-Do’stim, -dedi unga Karimov, -o’tgan majlisda ikkalamiz bir inson ekanligimizni xalqqa ochiq aytdim. Sening mard, halol, qo’rqmas ekanligingni ham yashirganim yo’q. Qolaversa, oldingi rais bilan seni taqqoslab, ustunligingni ko’rsatib berdim. Endi o’zingni ko’rsat.

-Men tayyorman, nima qilishim kerak?

-Boya mamlakat rahbari Gorbach telefon qildi. Mustaqillik bayonoti haqidagi gap-so’zlardan xabar topibdi. Juda ham g’azabda. Meni hatto xoinlikda aybladi. Kelayotgan mehmonning esa ahamiyatini bilasan. Dunyodagi eng yirik avtomobilsozlik korxonasining boshlig’i. Hadya uchun kkita maxsus tayyorlangan “Mersedes” olib kelgan. Bittasi seniki. O’q o’tmaydigan. Gap hadyada emas. U odam dunyoni qo’lida ushlab turgan bir necha shaxsdan bittasi. Unga yurtimizda korxona ochishi uchun imkon yaratsak va bunga uni ko’ndirsak, bulbul qo’limizga qo’ngan bo’ladi. Shu sababdan katta boshimni kichik qilib, uni o’zim olib yuribman. Qaytib kelishga harakat qilaman. Men kelmasdan turib, mustaqillik masalasi o’rtaga chiqadigan bo’lsa, jon hisobiga bo’lsa ham to’xtatib turasan. Ana u “latta”ni esa ertaga byuroda, keyin kengashda muhokama qilib, ishdan haydaymiz.

Shu payt eshik ochilib, ichkariga Mirtemir kirdi. Qo’lida bir dasta maktub va mustaqillik bayonoti loyihalari.

-Millatvakillarining deyarli barchasi mustaqillik bayonotini qabul qilishimizni so’rashayapti, -deya gap boshladi u. Ammo Karimov uning gapini oxirigacha eshitmadi.

-O’sha millatvakillaringiz qisib o’tirsin, -deya qo’lini musht qilib ko’rsatdi.

-Sizni madaniyatli odam deb eshitgandim, -deya gap boshladi Mirtemir.

Karimov yana uning so’zini kesdi:

-Bu deputatligingiz uzoqqa bormaydi. Qolganlarniki ham. Mustaqillik esa xoinlik. Buncha xalqni ochdan o’ldirmoqchimisizlar? Gapirishni bilasiz hammang, men esa gadoygacha o’tiradigan erini belgilab berishim kerak.

Mirsaidov vaziyatni yumshatmoqchi bo’ldi, shekilli, gapga aralashdi:

-Nima ekan o’zi bu loyihalar? -dedi.

-Men loyihalarni bu erga olib kelmasligim mumkin edi, ammo bir yuz oltmish etti millatvakil  imzo otgan va Prezident nomiga murojaat yozishgan. Istasangiz, cho’ntagingizga solib qo’ying, bizda muhokama qilish uchun boshqa nusxalari bor, -Mirtemir shunday deb qo’lidagi qog’ozlarni Karimovga uzatdi. Ammo qog’ozlarni Mirsaidov oldi. Karimov esa 167 raqamini eshitib, bir lahza esankirab qoldi. Keyin Bosh vazirning qo’lidan ro’yxatni olib, ism-shariflarga nazar tashladi. “Voy ablahlar, voy nonko’rlar”der ekan, loyihalarni o’qidi-da, sakkiz satrlisini Mirtemirga uzatdi:

-Mana shunisini majlis oxirida ko’rib chiqishsin, -dedi.

Mirtemir indamay chiqib ketar ekan, Karimov Bosh vazirga yuzlandi:

-Bu bolalar bilan adi-badi aytib o’tirishga holim yo’q. Agar boyagini muhokamaga qo’yishadigan bo’lishsa, mustaqillik degan so’zlarni “suverenitet” kalimasi bilan almashtirib, Moskovning qonunlari hududimizda o’z kuchini saqlab qoladi, degan qo’shimcha bilan qabul qilish mumkin. Keyin istasak qaytadan yozamiz, istasak e’lon qilmaymiz. O’zingiz so’zga chiqib, buning bir parcha qog’ozligini tushuntirib bering, bular hali iqtisodning “i” harfini bilishmaydi…

Bayonot muhokamaga qo’yilmasdan oldin Vohidov so’zga chiqdi:

-Mustaqillik hayotimizning eng muhim va eng kerak masalasi. Shu sababdan bu hakda bayonot qabul qilish uchun maxsus hay’at tuzishimiz kerak. Bunga yozuvchilar, shoirlar, huquqchilar, olimlar, muxolifat, siyosat arboblari, xullas hamma sohadan vakillar kirsin. Shunday bir hujjat qabul qilaylikki, dunyo bizga qoyil qolsin. Sixni ham kabobni ham kuydirmasdan ish qilaylik…

Vohidovdan keyin so’zga chiqqan Iso Xolis uning taklifiga qo’shilarkan, bu hay’atni shu zahoti tuzib, majlis oxirida bayonotni qabul qilish kerakligini aytdi. Keyin Bosh vazir so’z oldi:

-Bu bir varaq qog’oz. Hamma narsa shu bilan hal bo’lib qolmaydi, -dedi u. -Masalaning iqtisodiy tomonlarini ham ko’rib chiqishimiz kerak. Men bilan yonma yon o’tiradigan deputat “Bog’cha qurish ahamiyatlimi, mustaqillik bayonotimi?” deb so’radi. Ana shu savolning o’zi ko’rsatayaptiki, bu masalani bir hay’atga yuklashimiz va butun takliflarni inobatga olgan holda o’rtaga chiqarishimiz kerak. Mana mening qo’limda ikkita loyiha bor. Xo’sh, buning qaysi birini qabul qilamiz? Ko’rib chiqaylik. Men majlisda tanaffus e’lon qilinishini va butun viloyatlarning vakillari yig’ilib, bu masalani muhokama qilishlarini taklif qilaman.

Tanaffus e’lon qilindi. Kichik zalda bayonot loyihasi tortishilar ekan, ikki loyihani birlashtirib, bu erda aytilgan takliflarni ham inobatga olgan holda yangi bir matn tayyorlash uchun Mirsaidov, Mirtemir, Iso Xolis, Ibod To’raev va Oygul Mamatovadan iborat hay’at tuzildi. Hay’at yarim tunga qadar loyiha ustida ishladi.

Karimov mehmoni bilan Vodiyni kezib qaytgach, ertasiga ertalab majlis zaliga etib keldi.

-Kecha yarim tunga qadar loyihani ko’rib chiqdik. Bugun muhokamaga qo’yishdan boshqa ilojimiz yo’q, -deya matnni Karimovga uzatdi Mirsaidov.

Karimov matnni qo’liga oldi-da:

-Men ko’rgan loyiha bu emas edi. Qani Mirtemir chaqiringlar, -dedi.

Mirtemir kirib kelishi bilan:

-Bu nima? -deya unga baqirdi.

-Bu mustaqillik bayonoti, -dedi jiddiy ohangda Mirtemir.

-Men bilan o’yin qilma! Qani kecha menga ko’rsatganing!

-Meni sensiramang, -dedi Mirtemir va qayrilib chiqib ketdi.

Bu paytda majlis boshlangan va Mirsaidov allaqachon minbarda edi. Karimov esa zalga kirmay, o’tirgan xonasida tortishuvlarni tingladi. Kompartiyaning yangi ikkinchi kotibi Efimov loyihaga qarshi gapirdi. Keyin mafkura kotibi Hamidov ham uni qo’lladi. Ammo ko’pchilik mustaqillik tashnasi ekanligi sezilib turardi. Mirzaolim Ibrohimov tortishuvlar bitar-bitmas masalani ovozga qo’ydi va yana zalga ham qarab o’tirmasdan “Bir ovozdan qabul bo’ldi” deb e’lon qildi. Hamma o’rnidan turib qarsak chalarkan, Efimov, Hamidovlar ham bu shiddatli sel kabi oqimning kuchiga dosh berolmay oyoqqa qalqqandilar. Rais “do’ppilik yigit” degan millatvakili to’nining ichida saqlagan milliy bayroqni o’rtaga olib chiqdi. “Yashasin mustaqillik!” deya hayqirdi. Uning bu hayqirishi tog’larda aks sado berganidek qator oralarida takrorlana boshladi. “Mustaqillik!”deya hayqirayotganlar qandaydir o’y-fikrlarga emas, qalblariga quloq solayotgandilar. Karimov gul stoli ustida turgan radioni tepib yubordi. Radio erga borib tushganda ham undan zaldagi hayqiriqlar eshitilib turardi.

Bular jinni bo’lgan deb o’yladi Karimov. Nima ish qilishayotganini bilishmaydi. Mana bu erda baqirib-baqirib ketishlari oson, ammo Moskovga kim javob beradi? Hozir mana bu binoning qarshisiga to’rtta tankni keltirib qo’yishsa, nima qilamiz? Balki boshqa jumhuriyatlarda qon oqqanidan qo’rqib, bunga jur’at qilishmas. Hatto mustaqil ham bo’ldik, deylik, armiyani nima qilamiz? Byudjetimizda bir tiyin pulimiz yo’q. Afg’onistondan sakkiz kishi qurol ko’tarib kelsa, hammayoqni bosib oladi. Buni ham qo’yib turaylik. Xalqqa qaerdan maosh beramiz. Men o’zi nimalarni o’ylayapman? Jilov kimning qo’lida?

Karimov ikkinchi kotibni chaqirdi:

-Bor, Moskov bilan gaplash. Eshitib qolib, o’pkalari og’izlariga kelmasin. Bu qarorni bekor qilamiz, -dedi.

Keyin Hamidovni chaqirdi. Majlisning bu qismi televizorda ko’rsatilmasin, matbuotga berilmasin, bor, chorasini ko’r, -dedi va so’ngra Mirsaidovni chaqirdi va:

-Qo’lingizdagi matnni hech kimga ko’rsatmang, qaytadan yozamiz,-dedi unga.

-Bu matndan bir nusxa Mirtemirda ham bor.

-Uning qo’lidan ham oling.

Shu payt Vohidov Nurali Qobul degan millatvakili bilan kirib keldi va Karimovni samimiy ohangda qutlay boshlashdi. Karimov hech narsa bo’lmagandek qutlovlarni qabul qilarkan, Shukrullo Mirtemirning yoniga keldi:

-Sizdagi nusxani Islom aka so’rayapti, -dedi.

-Nega? -dedi Mirtemir ham Mirsaidovni qutlarkan.

-Oshnalaringizga ayting, ketib qolishmasin. Buni qaytadan yozishmoqchi.

Mirtemir eshikdan chiqib ketayotgan Iso Xolisni to’xtatib, voqeani unga bildirdi. Keyin boshqalarni ham ichkariga chaqirdi.

-Bizga bu hujjatni o’zgartirmoqchi ekaningiz xabari etib keldi, -dedi Iso Xolis Karimovga.

-Sizdan bexabar ish qilamizmi? -dedi Karimov.

-Bu parlamentda qabul qilindi. Endi uni o’zgartirish qandoq bo’larkin?-so’zga aralashdi Nurali Qobul.

-Efimov aytgan ba’zi takliflarni kiritinglar. Keyin parlament yana bir marta qabul qiladi.

-Parlament qabul qilishi mumkin, lekin..,-Nurali Qobulning so’zi og’zida qoldi.

-Bo’pti, bo’pti, men roziman, -dedi Karimov uning so’zni bo’lib.- Boringlar Efimovni ko’ndiringlar!

Sal narida turgan Efimov Iso Xolisning qo’lidan ushlab, chetga tortdi:

-Hozirgina Moskov bilan gaplashdim. Ikkita o’zgartirish albatta kiritilishi kerak!

Men bu masalada bor yo’g’i bir elchiman. Islom Abdug’anievich Moskva bilan gaplashishimni iltimos qildi. Elchiga o’lim yo’q, deyishadi.

-Xo’sh, nimani o’zgartirish kerak?

-“Mustaqillik” o’rniga “suverenitet”deb yozamiz. “Moskva qonunlari hududimizda yurmaydi” degan bandni olib tashlaymiz. Qolgan yigirmata tuzatish esa juz’iy.

Ular stol yonida o’tirib matnni tortisha boshladilar. Karimov esa ular tomonga qarab masxaraomuz jilmaydi-da, “Bo’pti, men Qozog’istondagi majlisga kechikayapman”, deya chiqib ketdi…

Millatvakillari oqshomni bayram kayfiyatida o’tkazdilar. Bir-birlarini ziyofatga chaqirdilar, qutladilar. Ammo na televizorda, na radioda mustaqillik haqida bir jumla ham so’z yo’q edi. Ertalabki gazetalarda ham bu muhim voqea “unutilgandi”.

Mirtemir va mehmonxonadagi do’stlar yig’ilishib, nima qilish kerakligini maslahatlashishdi. Norozilik bayonoti yozib e’lon qilamiz, degan qarorga kelishdi. So’ngra Mirtemir Hamidovga sim qoqdi.

-Biz ham shuning dardida uxlamay chiqdik, -dedi Hamidov. -Boshqa norozilar ham bor, Islom akaga telefon qilayapmiz, bog’lanishning iloji bo’lmayapti…

Karimov Moskovdan biror bir e’tiroz olmagach, ichkarida g’alayon chiqmasin, deb poytaxtga qaytishi bilan huquq tartibot organlarini oyoqqa turg’azdi.

Keyin Efimovni chaqirdi:

-Tayyorlagan matningni olib kel, -dedi.

Matnni sinchiklab o’kirkan, bir necha joyini tahrir qildi.

-Majlis ikki oydan keyin bo’ladi. To’rtta tirranchadan boshqa e’tiroz bildiradigan yo’q. Mana bu matn esa Moskovning qarashlariga zid emas. Moskov bilan gaplashdim, muxolifatni tinchlantirish uchun yana ham kuchaytirishingiz mumkin, deyishdi. Lekin bayonotdagi talablarni kuchaytirsak, keyin javobini Moskov emas, biz berishimiz kerak. Shu sababdan mana shuni e’lon qil, -dedi Karimov. -Byuro majlisida Ibrohimov masalasini muhokama qilamiz va kengashda ishdan olishni qarorlashtiramiz. Bularning hujjatlarini ham tayyorlab qo’y.

36. PO’RTANA

Byuro majlisida Karimov Ibrohimovni haqorat qila boshladi:

-Burningdan ip bilan bog’lab sudrashlariga yo’l qo’yding! Kunimiz sen kabi lattalarga qoldi. Yo ishla, yo ket! Sen iflosni tuqqan o’sha qanjiq onangni yuziga qarab o’tiradigan yo’q bu erda!

Shunday deb Karimov musht bilan stol ustidagi oynaga urdi. Oyna parchalanib ketdi.

Mirzaolim Ibrohimov munkayib qolgan choldek, bosh egib o’tirardi. Keksa odamning bu qadar tahqirlashi, buning ustiga onasini haqorat qilishi Mirsaidovni jumbushga keltirdi. U o’rnidan turdi-da:

-Byuro majlisi yopiq, chiqib ketishlaringiz mumkin, -dedi.

-Sen kimsan, kimga buyruq berayapsan, nima haqqing bor byuroda o’zingni ko’rsatishga, bu erda mening gapim o’tadi. -Karimov ham o’rnidan turib Mirsaidovga baqirdi.

-Haqoratlar byurodan tashqarida qolsin, dedim. Nega nafaqaxo’r odamni ishga keltirdingizu nega uning onasini haqorat qilasiz? Ishlay olmayotgan bo’lsa, “Ket!” deng ketadi, -dedi Mirsaidov.

Karimov qo’chqordek otilib unga qarshi yurdi. Mirsaidov ham bir hamla bilan Karimovga etib oldi. O’rtaga Jo’rabekov kirmaganda byuro majlisi jang maydoniga aylanardi.

Ular biroz jahllaridan tushib, bir-birining aybini do’stona ohangda aytisharkan, byuro a’zolari qochib qolishgandi.

Karimov har qancha yumshoq ohangda gapirmasin ichida “Hamma narsaning vaqti bor, seni ham tikan ustida yugurtiradigan kunlar keladi. Do’st degani doim dushman chiqarkan-da” deb o’yladi.

Mirsaidov ham bu voqea do’stliklarini darz ketkizgan zarba bo’lganini angladi.

Shu payt Kraynov kirib:

-Mirzaolim Ibrohimov xonasiga etishi bilan yiqilib qoldi, yuragi to’xtab qoldi, xastaxonaga jo’natishdi, -dedi.

Mirsaidov “Ko’rdingmi oqibatini” degandek, Karimovga qarab qo’ydi-da chiqib ketdi. Karimov esa Kraynovga:

-Agar o’lib qolsa, ertaga motam e’lon qilamiz. O’lmasa, nafaqaga jo’natamiz. Chunki uning hukmini biz emas, uning o’zi o’qidi, -dedi.

Karimov qo’shni xonaga kirdi-da, muzlatgichni ochib, nimadir qidirdi. Nima qidirayotganini o’zi ham bilmagan odamdek muzlatgichning ravonlariga uzoq tikilib qoldi. Shu damda boshi bo’m-bo’sh huvillab qolgandi. U xayol ko’chasiga kirishga qo’rqar, ammo fikrlar har tarafdan bulutlardek bostirib kelayotgandi. Bu bulutlar orasida uzoq-uzoqlarda Ibrohimovning oppoq dokadek oqargan yuzi va Mirsaidovning Karimovni masxara qilayotgandek kulib turgan chehrasi goh yaqinlashib, goh uzoqlashib “borib kelaverdi”.

Yo’q, dedi Karimov o’zi-o’ziga, men kuchliman! Meni kimlarningdir tazyig’i enga olmaydi. Balki bu tazyiq emasdir?! Balki rostdan ham chegarani yo’qotib qo’ydimmi? Yo’q, Ibrohimovni ishga keltirar ekanman, unga shartlarni ochiq aytgandim. Yo mening odamim bo’lasan yoki hech kim! Yo mening yo’limga yurasan yoki ko’zimdan yo’qolasan! Men mardga mard, nomardga nomardman! Ibrohimov menga xiyonat qildi. Meni tuzoqqa tushirmoqchi bo’ldi. Agar ana u tirranchalarni o’z yo’liga solganda, men uning mushugini “pisht” demasdim. Indamasam tolni kallaklagan beshikchilarga o’xshab meni ham har tarafdan kallaklashardi. Keyin esa quritib yo vassa qilishardi yo beshik yo tobut. Nimalar deb o’ylayapman o’zi? Beshik… Bularning qo’liga tushgan beshik bo’lishga ulgurmay qurtlarga em bo’ladi, chirib yo’qoladi. Bugunning qonuni bitta: yo qurtlarga em bo’lasan yoki qurtlarga em qilasan!

Ibrohimov mayli-yu ana u nonko’rga nima deyish kerak? Nahotki mansab odamni shu qadar tez o’zgartiradi? Nahotki, yigirma yil do’stlik qilib, uning kimligini bilmadim? Sigirning olasi tashida, odamning olasi ichida deb bekor aytmas ekanlar. Hatto men nohaq bo’lganimda ham Shukrullo betga choparlik qilmasligi kerak edi. U o’zini nabzga ko’ra sharbat asosida ish qildim deb oqlar, lekin mening oldimda bir umrga gunohkor. Chunki uni Bosh vazirlikka men keltirdim. Men oraga kirmasam ana u tirranchalar uni chok-chokidan so’kib, param-parcha etishardi. Oldingi Bosh vazir mard ekan, choponini elkasiga tashlab, indamay ketdi. Niqqini chiqarmadi. O’g’il bola shunday bo’lishi kerak. Balki Shukrullo mening o’rnimga ko’z tikkandir? Shunday bo’lmasa, nega byuro majlisida xo’jayinlik qildi? Nega boshqalar ham mening munosabatimni kutib turmasdan unga quloq solishdi? Nega Shukrullo vajohat bilan menga tashlandi? Nega Jo’rabekovdan boshqa hech kim oraga kirmadi? Nega men hammani orqaga qaytarib, majlisni davom ettirmadim? Nega Shukrulloni ishdan bo’shatish masalasini o’rtaga qo’ymadim?

Nega?! Nega?! Nega?!…

Bulutlar parchalanib do’llarga, do’llar esa savollarga aylanib uning boshiga kelib urilayotgandek, u o’ziga pana joy, asablarini tinchitmoq uchun bahona izlardi. Lekin  muzlatgichda shu damda bu “bahona”yo’q edi…

37. SOHIB

Erdan ko’tarilayotgan hovur bilan quyuq tuman qorishib atrofni qoplab olgandi. Bu kishini biqtiruvchi manzara bo’lishiga qaramay, necha kundan buyon o’zini qo’yarga joy topolmay yurgan Karimovning bugun har qachongidan kayfi chog’ edi. Chunki paxta plani to’lgandi. Ilgarigi paytda bo’lganda-ku Moskovdan ham maqtov, ham orden undirardi.

Hozir esa hatto telefon qilib, bir og’iz rahmat aytishmadi. Karimov buning uchun qayg’urmadi. Aksincha xursand bo’ldi. Demak, Moskovning u bilan ishi yo’q. Butun jumhuriyat o’zining hukmida. Viloyat birinchilari sim qoqib, tabriklab turishibdi. Boshqa tomondan esa paxta plani to’lishi Gorbachev bilan gaplashib olish uchun imkon bo’ldi. Aslida bugun kayfiyati ko’tarilgani, ko’ngli ravshanlashgani ham ana shundan. Qariyb bir oydirki o’z yog’iga o’zi qovrilmokda. Bir necha deputatning to’poloni bilan sessiyada iste’fo berib ketishiga oz qolgandi, lekin ko’ngil so’rashmadi.

Xayriyat-ki o’shanda shaytonning gapiga kirmadim, deb o’yladi u. Agar sessiyani tashlab ketib qolganimda, Shukrullo otga minardi. Meni esa otning oyog’iga bog’lab jazoyi qilardi. Garchi atrofimdagilar to’ntarishni Shukrullo tayyorlagan, deb meni ishontirishga urinsalarda, haqiqatni sezib turibman. Shukrullo bu ishga jur’at qilolmasdi. Chunki Ibrohimovni muhokama qilgan byuro majlisidan keyin tavbasiga tayantirgandim. Qo’limda uni sharmisor qiladigan hujjatlar to’plab qo’yganimni ham yaxshi bilardi. Buning ustiga Oliy kengash raisligiga Shavkat Yo’ldoshevni keltirib, Shukrulloning qo’lini ancha bog’lab qo’ydim. Yo’ldoshev jar yoqasida edi. Farg’ona voqealarida jilovni qo’ldan chiqarib, yomon otliq bo’ldi. Shukrullo katta majlisda uning ham qo’li qon deb jinoyatga tortishni talab qilgandi. Oyog’i toyib ketayotgan bir paytda uni qutqarib qoldim. Butun vujudida Shukrulloga nisbatan nafrat ko’pirmoqda. Hatto bir-birining ko’ziga tik qarolmaydigan holga kelishdi. Shuning uchun ham bu sessiyada Yo’ldoshev bilan Shukrulloning og’iz biriktirishganiga ishonmayman. Xavfsizlik qo’mitasi, mana bu maslahatchilar esa Shukrollo uyushtirganini isbotlash uchun dalil to’plash bilan ovora. Bilishadi, undan so’z ochishsa, qaynab ketaman. Shu sababdan doim o’rtaga uning nomini suqishadi. Aslida ular ham Shukrullodan qo’rqishadi. Ammo nega mendan emas, undan qo’rqishadi? Yo’q, mendan ko’proq qo’rqadilar. Qo’rqqanlari yaxshi. Qulni qul qiluvchi qo’rquvdir. U qullikni engdimi, boshga balo bo’ladi.

Aslida bugun Shukrullo haqida nega o’ylay boshladim? U bilan oramizda ko’p gap o’tdi, lekin oxirgi sessiyada agar u minbarga chiqib “Menga vazifa kerak emas” demaganida, ishim bitgan edi. Yo’q, agar uni qo’lga olmaganimda ana u to’polonchilarning yo’liga yurardi. Hozir u hukumatning boshida, qo’lida bir qancha xazinaning kaliti bor. Asta sekin bu kalitlarni olib qo’yishim kerak, keyin yonimda aylanib yuraversin. O’shanda yana ham vafodor bo’lib qoladi.

Bir yomonlikning bir yaxshiligi bor deydilar. Sessiyada kimning kim ekanligini yana bir marta ko’rib oldim. Buning ustiga saylov haqidagi qonunni keyingi majlisga qoldirganim ham yaxshi bo’ldi. Unga vitse-prezident degan lavozim kiritaman. Boshqa joylarda prezident va vitse-prezident birdaniga saylanadi, men esa qonunga uni tayinlash tartibini kiritaman. Saylovgacha Shukrulloni ham, boshqalarni ham xursand qilib turishim kerak. Saylov o’tgandan keyin g’alvirni suvdan ko’taraman. O’shanda g’alvirda kim qoladi-yu, kim qolmaydi, ko’ramiz. Hozir esa buni Gorbachev bilan kelishib olishim kerak. Paxta plani to’lganini aytib, keyin bu masalada ipning uchini ko’rsatsam yashil chiroq yoqib yuboradi…

Karimov bir qarorga kelgan kishidek elkalarini orqaga tortib, ko’krak kerib o’tirgancha Kraynovni chaqirdi:

-Maqsad Qulga ayt, tabrik maktubini olib kelsin, -dedi unga.

Kraynov chiqib ketar ekan Karimov yana o’yga toldi. Bu Maqsad Qul deganlari ancha durust bola ekan. Iso Xolisni qo’lga olish uchun buni tuzoqqa ilintirgandik. Biz kutganimizdan ham ziyoda ekan. Ham Iso Xolisni yo’lga solmokda, ham boshdog’ini yo’qotib qo’ygan gazetachilarni kishanlab turibdi. Buning ustiga ruschasi ham pishiq. Moskva gazetalariga mening nomimdan yozgan maqolalari yuqoridagilarning arazini ancha yumshatdi. Baribir bu bolani nazoratda tutishim kerak. Yana uch-to’rt marta sinab ko’raman, ayniqsa so’kish sinoviga bardosh bersa, baxti kuldi, uni yonimdan ayirmayman.

Shu payt eshik ochilib, ostonada novcha bo’yli, mo’ylovdor Maqsad Qul ko’rindi.

-Hamma kostyum-shim kiyadi, galstuk taqadi, sen esa paxta terishga kelgan talabaga o’xshab kiyinib olibsan, -deya hazilomuz gap otdi Karimov Maqsad Qulning qizlarning ko’ylagi singari uzun sviteriga qarab.

-Zotan bugun paxta ishi bilan bandmiz, -deya tirjaydi Maqsad Qul. –Jiddiyatga kelsak, novcha va ozg’in odamga kostyum-shim yarashmaydi. Kostyum-shim kiyish uchun sizga o’xshab to’lachadan kelgan bo’lish kerak.

-Ammo jur’atli bolasan, qolganlar esa qo’rqoq. Sendan boshqasi bunday kiyinishga va men bilan sen kabi yuzma-yuz gaplashishga qo’rqadi. Ha, darvoqe, kitoblaringni imzolab bermoqchi eding, unutdingmi?

-Astag’firullo, buni unutamanmi? Kraynovga bergandim, tortmangizga qo’ygan bo’lishi kerak.

Karimov egilib tortmasidan ikki kitobni oldi:

-Ha, bular sening kitobing edimi, ko’rib e’tibor qilmabman. Qani, o’qiylikchi, nima deb yozibsan.

Karimov Maqsad Qulning qo’l yozmasini o’qiy olmadi. Kalimalarni noto’g’ri talaffuz qilishdan qochgani uchun qayta o’qishga urinmadi.

-Bunday yozuvlarni muallifga o’qitmoq kerak. Qani, o’zing o’qib berchi nima deb yozibsan?

Maqsad Qul biroz hayajonlandi. Kitobining ilk sahifasida Karimovga xushomadgo’ylik qilgandi. Odatda kitob imzolar ekan hech kim achchiq-alimsoh gap yozmaydi. Ko’ngilni tog’, kayfni chog’ qiluvchi gaplar yoziladi. Maqsad Qul bu gaplarni yozish boshqa, o’qish boshqa ekanligini shu lahzada angladi. Yuragining ostida jimirlagan bir narsa butun vujudi bo’ylab “yugurib ketdi” va kichik bir tomchiga aylanib, burnining ustida paydo bo’ldi. Oniydan “yo’qolib qolgan” tovushini qidirib topish uchun bir-ikki yo’talib oldi-da, Karimovga qo’l uzatib kitobni istadi. “Bug’doyzor”… kitobning nomi ana shunday edi. U bir soniya kitobiga termulib turdi-da, keyin ilk sahifasini ochib yozganini o’qib berdi: “Men tarix sahifalarida tanigan buyuk sarkarda va davlat rahbari Amir Temurdan keyin buyuk jasoratni Sizda ko’rdim. Zotan, temuriylar saltanati surgan zaminning farzandisiz. Sizning yoningizda ishlash Alloh va tarixning menga etgan in’omidir…”

Karimov o’rnidan turib Maqsad Qulning ikki elkasidan ushlab, bir siltab bag’riga bosdi.

-Uka, mard bola ekansan! Hamma ham bu gapni aytishga jur’at qilolmaydi. Bu gapni menga emas, xalqqa ayta olasanmi?

-Aytaman, men ikki yuzli odam emasman. Zotan, Siz haqingizda kitob yozishni boshladim.

-Kitobni qo’y, uka. Hozir bir maqolang ham etadi.

-Maqola emas ocherk yozaman. Biz Sizga davlatni boshqarishni o’rgata olmaymiz, Siz ham bizga qanday yozishimizni qo’yib bering.

-E, yo’q. Juda katta narsa so’rading. Sen mening jonim bilan o’ynayapsan! Senlarga nima yozishni ko’rsatish davlatni boshqarish emasmi?

-Muhtaram  Prezidentim, Siz meni yanglish angladingiz, o’zingiz haqingizda yozishda bizga erkinlik bering.

-Yana bir qadam oldin ketding. Men haqimda mendan so’ramasdan qanday qilib yozishing mumkin. Mening sohibim menman! Sen men haqimda yozishing mumkin, ammo men ko’rib berganimdan keyin sening mulkingga aylanadi.

-Umuman haqsiz, xato menda, -dedi Maqsad Qul Karimovning jahli chiqishidan qo’rqib.

-Baribir yozuvchisan-da, uka, shu erda ham “umuman” degan so’zni qo’shib yubording. Ha, mayli paxta plani to’lgani bilan tabrik maktubida ham ana shunday ortiqcha so’zlar qo’shib yubormadingmi?

-…

Maqsad Qul indamay tabrik matnini uzatdi.

-Faqat ruschami?

-Kraynov Mirtemirga tarjima qildiramiz, degandi.

-Qani, uni ham chaqir, -dedi Karimov Maqsad Qulga.

Maqsad Qul chiqib ketarkan, Karimov Moskovga telefon qildi. U SSSR rahbariga:

-Sizni bezovta qilmoqchi emas edim, lekin raport berib qo’ymoqchiman, paxta planini bajardik,-dedi.

-Rahmat, hozirgi qiyin sharoitda har qanday muvaffaqiyat kelajakka qarab tashlaydigan odimlarimizning poydevori bo’ladi. Har qanday muvaffaqiyat oshkoralik va qayta qurishning mevasidir…

Karimov telefonning naryog’idan kelayotgan nutqni erinmay tingladi, keyin o’zining rejalari, “dardlarini” ham aytdi.

-Faqat o’zingdan ketib qolma, nima istasang, xo’p deyapman. Senga haddan ziyod erkinlik berdim. Buni qadrla. Agar orqangda biz turmasak, bu erkinlikni ikki soniyada qo’lingdan tortib olishadi. Bizga tayansang, demak katta tog’ga tayangan bo’lasan…

Karimov telefonda gaplashayotgan paytda qabulxonadagi qizil chiroq yonardi va bu paytda hech kim ichkariga kirmas edi. Maqsad Qul bilan Mirtemir qizil chiroqning o’chishini kutib, oyoqda gaplashib turishardi:

-Sizning Devonga kelganingiz yaxshi bo’ldi-da, og’a. Aslida Islom aka yomon odam emas, uni birgalashib yo’lga solamiz, -dedi Maqsad Qul.

-Yo’lga solamiz deganlar ko’p, lekin u yo’lga kirsa-da.

-Qarang, sessiyada siz uni nima kunga soldingiz, ammo deputatlarning talabini bajarib, sizni Devonga ishga oldilar.

-Buni ikki xil sharhlash mumkin, -deya javob qildi Mirtemir. -Birinchidan, u kishi meni bu erga ishga olib, boshqalarning ko’ziga sotqin qilib ko’rsatmoqchi. Bu holda ertaga yo’qotib yuborsa ham birovning ishi bo’lmaydi. Ikkinchidan, saylovni o’tkazib olguncha bizlarni kuchsizlantirish uchun shu yo’lga bosh urgan bo’lishi mumkin.

-Siz bu qadar xafaqon bo’lmang, oqsoqol samimiy odam. Mana ko’rasiz, xalqimizga yaxshilikni ravo ko’rgan barcha do’stlarimiz shu devonga yig’iladi. Sizdan oldin do’stingiz Dadaxonni ishga oldilar, boshqalarni ham muhim nuqtalarga keltirayaptilar. Demak, hammamiz oqsoqol bilan qo’sh qanot bo’lib ishlashimiz kerak. Men ko’nglimga yaqin olgan insonlarni “og’a” deyman. Og’a, bilib qo’ying Karimov bizning baxtimiz. Alloh ko’rsatmasin ana u toshkentlik kelib qolsa, hammamiz uchun sichqonning uyi ming tanga bo’ladi.

-Negadir bu erda hamma Shukrullo akadan qo’rqadi. Menimcha bizning eng katta qusurlarimizdan biri mahalliychilik. Toshkentlik bo’lgani Shukrullo akaning aybimi? Umuman, poytaxtda barcha viloyatlardan kelganlar yashamaydimi? Ayniqsa, biz ziyolilar bu xastalikni yo’qotish o’rniga ildiziga suv quyib o’tirsak oqibatimiz nima bo’ladi?

-Og’a, siz bularni tanimas ekansiz. Men shularning yuzidan dorilfununni tashlab, Moskovga ketib qolgandim. Onamdan emgan sutimni burnimdan sug’urib olishgandi. Meni “kelgindi”deya haqorat qilishganini unuta olmayman.

-Agar siz Marsdan tushgan bo’lsangiz, bu so’z uchun xafa bo’lishingiz mumkin. Biroq, bu yer sizning ham vataningiz. Hammamiz shu tuproqning bolalari. Shunday ekan, bir tarbiyasiz o’rtaga chiqib “Sen Marsning bolasi” desa bir umr kin saqlab yurishimiz kerakmi? Men Devonga ishga kelgan kunim Karimov bilan gaplashganimda ikki shartim borligini aytgandim. Birinchisi, mahalliychilikni tan olmayman. O’tgan sessiyani ham poytaxtliklar uyushtirishdi, deb gap tarqatishdi. Lekin so’zga chiqqanlarning ro’yxatiga nazar solsangiz, bu gap ig’vo. Chunki sessiyada Karimovga qarshi poytaxtdan bir-ikki kishi so’zga chikdi, qolganlar esa viloyatlardan. Ikkinchi shartim, har qanday masalani insonga o’xshab tortishuv yo’li bilan hal qilish. Agar meni ishontira olsa, men kin saqlamasdan fikrini qo’llab-quvvatlayman. Agar men uni ishontirsam, u ham mard bo’lsin.

-Menimcha oqsoqol bu shartga rioya qilayaptilar. Hozir Devondagi asosiy masalalarni sizga ishonmokdalar-ku! Boshqa maslahatchilar, yordamchilarning qoni qaynab yuribdi. Ishonchini qozonish uchun sessiyada “Onangni” deb so’kish kerak ekan-da, deb yurganlar ham bor.

-Men “onangni” deb so’kibmanmi?

-Endi, o’sha mashhur gapingizni shunday sharhlashyapti-da, aslida boshqacha sharhi ham yo’q.

-Siz yozuvchi bo’lib shunday xulosa qilsangiz, boshqalardan o’pkalamasam ham bo’lar ekan…

 

38. JAHL

Qabulxonaga qarab ochiladigan kichkina darchadan yugurib chiqqan Kraynov Mirtemir va Maqsad Qulga “Sizlarni chaqirayaptilar” dedi, keyin “Chiroq ham o’chibdi-ku” deya qo’shimcha qildi.

Mirtemir Karimov bilan salomlashar ekan:

-Bugundan boshlab soliqlarni o’ttiz foizga oshiribsiz-ku?! -dedi kinoya bilan.

-Nima deyapsiz o’zi? -Karimov birdan jiddiylashdi.

-Mana bugun gazetalarni o’ttiz foiz oshirilgan bahosiga sotib oldik. Sotuvchi faqat gazetalarga emas, umuman hamma narsaga o’ttiz foiz qo’shimcha soliq solinganini aytdi.

-Yolg’on! -dedi Karimov va Maqsad Qulga yuzlandi. -Sen ham gazeta oldingmi?

-Oldim, kechagidan qimmatroq ekan, baholar oshgandir, deb o’yladim men ham.

-Men xabardor bo’lmasdan qanday qilib baholar oshadi? Bu o’yin, saylov oldidan meni sharmanda qilishmoqchi. Xalqqa narx-navoni oshirmayman, deb va’da bergandim. Saylov oldidan bu o’yinni kim o’ylab topdi?

Karimovning shiddat bilan termulishiga bardosh berolmagan Maqsad Qul:

-Ha, bu orqadan pichoq urishdir. Maxsus uyushtirilgan ish bu! -dedi.

Karimov Mirtemirga yuzlandi:

-Doim meni tanqid qilasiz. Mana o’zingiz ko’rdingiz, meni qanday boshi berk ko’chaga kiritib qo’yishadi.

-Rostdan ham sizning xabaringiz bo’lmasa, u holda tekshirish uchun imkoningiz bor.

-Nafaqat tekshirish, balki bu xoinlarni o’rtaga chiqarib, xalqdan kechirim so’ratish kerak. O’z xatolarini o’zlari tuzatishsin.

-Xalqning oldiga chiqib, uzr so’rashsin, -dedi Maqsad Qul.

Uning bu taklifi Karimovga yoqib ketdi va u Kraynovga Davlat planlashtirish qo’mitasi raisini chaqirishni buyurdi. Maqsad Qul “Ko’rdingmi, boshqarish qanday bo’ladi” degandek mag’rurona Mirtemirga qarab qo’ydi.

Karimov xonada u yoqdan bu yoqqa borib kelar ekan, og’zidan bodi kirib, shodi chiqardi:

-Tabrik maktubini nima qilamiz? -deya luqma tashladi Maqsad Qul.

-Tabrik maktubini orqangga tiqib qo’y, -deya baqirdi Karimov.

Maqsad Qul indamay boshini egdi.

Shu payt xonaga hovliqqanicha planlashtirish qo’mitasi raisi Baxtiyor Hamidov kirib keldi.

-Eshak! -deya uning qarshisiga peshvoz chikdi Karimov. -Nega soliqlar oshiriladi, mening xabarim yo’q?

-Oshirilgani yo’q, -deya qo’lidagi daftarlarni varaqlay boshladi Hamidov.

Karimov bir hamla bilan uning qo’lidagi daftarlarni olib uloqtirdi. Sahifalar ikki xo’rozning jiqqamusht bo’lganida patlar yog’ilgani kabi xonaga sochildi. Mirtemir bu manzara qarshisida hangu-mang bo’lib qoldi. Maqsad Qul esa otasi baqirganda qaltirab qolgan boladek “taxta”ga aylangandi.

-O’zingiz bilan gaplashgandik, -dedi Hamidov sochilib ketgan qog’ozlarni terib olmoq uchun egilarkan.

-Onangni eri bilan gaplashganding! -Karimov yugurib borib Hamidovni tepaman degandi u erdagi varaqni olish bahonasida chap berdi va qaddini rostladi. Karimov bir lahza muvozanatini yo’qotib qo’ydi. Lekin o’zini hamon qo’lga ololmasdi. Vajohat bilan S Hamidovning yoqasidan ushlab sudray boshladi.

-Kim bilan gaplashganding? Qachon gaplashganding? Balki Shukrulloning nayrangidir bu?!

-Bilasiz, men Shukrulloni odam hisoblamayman. Sizdan boshqasining gapini bir tiyinga olmayman. O’zingiz o’ttiz foizlik soliq haqida hujjat tayyorlashni buyurgandingiz. Men shundan boshqa gapni bilmayman. Vazirlarga shu topshiriqni etkazgandim.

-Kimlarga aytganding?

-Savdo vaziri va Narx-navo qo’mitasi boshlig’iga. Keyin Qishloq-kooperativ savdo idorasi raisiga. Ularga soliq solinglar deganim yo’q. Bu boradagi loyihani tayyorlanglar, Islom aka imzo qo’ygandan keyin boshlaymiz, degandim.

-Men senga o’shanda nima degandim, mana bularga takrorla. -Karimov javobni ham kutmasdan telefon yonidagi tugmalardan birini bosib: -Ravil, zudlik bilan savdoni, narxni, birlashuvni top! Yer ostida bo’lsalar quloqlaridan ushla, osmonga chiqsalar oyoqlaridan tort. Ikki daqiqadan keyin shu erda bo’lsinlar. -So’ng Karimov yana Hamidovga yuzlandi: -Nega jim turibsan? Gapir! Bular o’z quloqlari bilan eshitishsin.

-Siz loyihani tayyorla, saylovdan keyin amalga oshiramiz, degandingiz.

-Bekor aytibsan! Loyihani Oliy kengashga taqdim etamiz, agar qabul qilishsa undan keyin sharoitga qarab amalga oshiramiz, degandim.

-Bilmasam, -deya elka qisdi Hamidov. -Bu yog’ini eshitmay qolgan ekanman.

-Eshitish uchun quloqdagi patakni olib qo’yish kerak. Bu ish senga og’irlik qilayapti. Ertadan boshlab Moskovdagi vakolatxonaga ishga borasan, bu sen uchun surgun. O’zingni oqlasang, bir yildan keyin olib kelaman.

Mirtemir Karimovning bu holiga tushunmay qoldi. Rostdan ham uning xabari yo’q deydigan bo’lsak, Hamidov uning yuziga qarab topshirig’i shu haqda ekanligini aytmokda, deya o’yladi. Agar xabardor bo’lsa, nima sababdan bu qadar guvillab yonayapti? Har holda bular saylovdan keyin amalga oshirish uchun ancha-muncha narsa rejalab qo’yganga o’xshashadi. Yoki bizning sessiyadagi janjalimizdan keyin hamma ishni orqaga tashlagan bo’lishsa kerak? Ana shu sirli ishning uchi ko’rinib qolgani uchun Karimov bu qadar qizimokda. Aks taqdirda qo’mita raisini shartta ishdan olmasdi.

Eshik ochilib kotibiyat boshlig’i ko’rindi:

-Savdoni topdim. Narx qo’mitasi raisi Qudrat Axmedov xasta yotgan ekan, o’rinbosari Nina Petrovna keldi. Birlashuvning raisi sizdan izn olib viloyatga ketgandi, o’rinbosari Makaryanni chaqirdim.

-Olib kir! -dedi Karimov.

Chaqirilganlar qo’llarida bir dastadan papka va daftarlar bilan ichkari kirishdi.

-Nima gap? -deya Karimov savdo vaziri Usmonovga yuzlandi.

-Okajon, Pavel okamiz chaqirdilar, keldik.

-Okangni ham, Pavel okangni ham, seni ham onangni (…) bildingmi?

-Bildim, bildim…

-Bilgan bo’lsang, bilganingni ham, bilmaganingni ham (…)dim, bildingmi?

-…

-Nimaga javob bermaysan? Javob ber deyapman sanga iplos!

-…

-Sen poraxo’rga aytayapman, nega jim turibsan? Bu erga haykal bo’lish uchun keldingmi? Gapir, nega o’ttiz foizli soliqni qo’llading?

-Okajon, o’zingizdan izn olgandim-ku?!

-Sen, itvachchaga nima degandim?

-“Orqasidan gapi chiqmasin”, degandingiz.

-Xo’p, sen nima qilding?

-Bugun ba’zi joylarda qo’lladik, xalqdan hech qanday shikoyat bo’lgan emas.

-Senga shikoyat bo’lmagandir, ammo mana menga shikoyat bo’ldi. -Karimov shunday deb qo’li bilan ko’kragiga gurs-gurs etib ura boshladi. -Mana menga shikoyat bo’ldi, mana menga… -Karimov “mana menga” so’zlariga hamohang qo’li bilan ko’kragiga urarkan yana ham jahli chiqib boya ot ustida bo’lsa, endi tuyaga mingandi. Tuyaga minganda ham, tuyaning ustida tikka turgandek edi. Biror tomondan sal shamol esgudek bo’lsa, osmon erga, yer osmonga “qo’shilardi”.

Mirtemirning boshi og’riy boshladi. Chiqib ketsammikan, deb o’yladi. Bu og’ir tomosha nima uchun o’ynalayapti? Mening asablarimni egovlash uchunmi? Balki u bu gaplar men orqali deputatlarga etishini o’ylayatimi? Yoki bu devondagi odatiy holmi? Unday bo’lsa bu odam buncha kuchni qaerdan oladi? Axir bunday vaziyatga oddiy odamning na asabi, na qalbi dosh berolmaydi-ku? Soatlar davomida qil ko’prikning ustida yurgandek baqirib-chaqirarkan nahotki asab torlari uzilishidan qo’rqmaydi, bu odam?

Inson hamma narsaga o’rganadi, degan gap bor. Nahotki, bu odam birovlarni muntazam so’kishga, tahqirlashga, kamsitishga o’rganib qolgan? Agar shunday bo’lsa, voy bu xalqning joniga! O’rganib qolgan takdirda ham bunday hayotdan bezmasmikan odam? Aslida juda qiziq, avvaliga jahli chiqishi tabiiy edi. Lekin keyin o’z aybini o’zi nega ochdi?

Hatto Hamidov bilan Usmonov uning aybini yashirishga urinishar ekan, u takror-takror so’rab, tergovchi jinoyatni fosh qilganidek, o’z aybini o’rtaga chiqarayotgandi. Buni bilmasdan qildimi? Bu odamning bilmasdan bir ish qilishi qiyin masala. Xo’sh, bilgan takdirda bu sirning orqasida nima bor? Yo’q, har holda bu oddiy insoniy masala. Jahl chiqqanda aql ketadi, jahl johillikni boshlab keladi. Bu o’yinni oxiriga qadar tomosha qilolmasam kerak. Chiqib ketsammikan? Agar bu masala mening savolimdan keyin boshlanmaganda, chiqib ketishim to’g’ri bo’lardi. Lekin hozir kutib o’tirishim kerak. Ammo bular nega bu qadar tubanlashib qolishgan?

Onasini haqorat qilayapti, yoqasiga yopishayapti, lekin bir sochi seskanmaydi. Bular mansab gadolarimi? Yoki mansab ortidan to’ralarcha yashashga o’rganib qolganlari uchun qo’rqishadimi? Unday desam, Hamidovni ham kamsitdi, ham ishdan oldi. U esa jim. Nahotki, uning vijdon degan, isyon degan tuyg’ulari yo’q? Nahotki, uning odamiylik hissi o’ldirilgan? Axir bu quldan ham battarlik alomati-ku? Qulning qo’lidagi, oyog’idagi kishan uning tuyg’ularini ham zanjirlaydi. Lekin bularning qo’l-oyog’i ochiq. Balki poraxo’rlik, ko’zbo’yamachilik kabi xastaliklar insonni shu ko’yga solar? Yoki bu qadar tobelik qonda bormi? Agar qonda bor bo’lsa, oxir-oqibatda hammamiz xoru-zor bo’lamiz…

Karimov Nina Petrovnaga qarab:

-Sen nega topshiriq berding, kimdan izn olding? -deya baqirdi.

Nina Petrovna yig’lab yubordi. Bu uning isyoni, deb o’yladi Mirtemir. Bular o’zlarini birovning oyog’ining ostiga tashlashmaydi. O’z haq-huquqlarini himoya qilishni bilishadi. Hatto tahqirlashga loyiq ish qilganlarida ham o’zlarini kamsitishga yo’l qo’ymaydilar. Bu ham kichik mansabdor emas, qo’mita raisining birinchi o’rinbosari. Hech bo’lmasa ko’z yoshi bilan isyon qilmoqda.

-Ko’z yoshingni daryo qil deb gapirganim yo’q! Nega narx-navo oshishiga yo’l qo’yding, deb so’rayapman?

-Bu savolni menga emas Axmedovga berishingiz kerak. Men ijrochiman, hatto bunga qarshi ham chiqqandim. Bu masala sessiyadan ancha oldin amalga oshishi kerak edi, lekin topshiriq bilan to’xtab qoldi. Kechikib, endi amalga oshdi.

-Demak, siz begunoh musicha, biz esa aybdor ayiq ekanmiz-da?

-Kim ayiq, kim musicha ekanligini bilmayman, lekin bu ish xato bo’lganini bilaman.

Karimov Nina Petrovna bilan o’chakishib o’tirmadi, Makaryanga yuzlandi:

-Xo’sh, og’ayni, seni ko’zing qaerda edi? Saunada yotgancha bu qarorga imzo chekdingmi?

-Oka, saunaga borganim yo’q…

-Sen ham eshaklikni o’rganibsan. Seni o’zimning odamim deb u erga qo’ygandim. Sen esa saunadan chiqmay qolding.

-Oka, u erga xizmatga bordim,  Raveljon Moskovdan kelgan mehmonlarni olib bordilar…

-O’chir tovushingni, sen hali mehmonlarimga xizmat qilganingni yuzimga solmoqchimisan? Ular mening emas, jumhuriyatning mehmonlari, kerak bo’lsa orqasini ham tozalab qo’yasan, bildingmi?

-Bildim.

-Nimani bilding?

-… -Makaryan javob o’rniga jilmaydi. Bu esa Karimovni biroz yumshatdi. U:

-Nima qilamiz? – deb Mirtemir va Maqsad Qul o’tirgan tomonga yuzlandi. Mirtemir indamadi. Maqsad Qul esa:

-Televizorga chiqib xalkdan kechirim so’rashsin, -dedi.

Karimov esiga nimadir tushgan odamdek bir silkindida:

-Smirno! -dedi xuddi generallarga o’xshab. -Napravo, shagom marsh, to’ppa-to’g’ri televizorga.

 “Musofirlar” prezidentimiz oxirida yumshadilar, deya engil tortib, shaxdam odimlar bilan chiqib ketishayotgandi, Karimov tugmani bosib Kraynovga:

-Nazoratga ol, mana bu haromxo’rlar to’ppa-to’g’ri televideniega borishsin. Ham ruscha, ham mahalliy tildagi axborotga chiqib, kechirim so’rashsin, -dedi. Keyin Mirtemir va Maqsad Qulga qarab:

-Endi choy buyuramiz va axborotni kutamiz, -dedi.

Maqsad Qul Karimovni tamoman yumshadi deb o’yladi va qog’ozlarning ichidan bir shoshilinchnomani chiqardi:

-Mana buni Turkiston harbiy okrugdagi generallar yuborishgan. Ilgari ham aytgandim, shuni bir yoqlama qilaylik, -dedi.

-Hojatxonaga borganingda bir yoqlama qilib qo’ya qol! -dedi Karimov bamaylixotir ohangda.-Yaqinda Turkistonni bitiramiz. Generallarning uylaridan bittasi seniki bo’ladi. Shavkatga yoki Ismoil akangga ayt, seni ham ro’yxatga tirkasin.

Mirtemir o’rnidan turib:

-Uzr, mening boshim og’riyapti, bunday ob-havoga o’rganmaganimdan bo’lsa kerak,-dedi.

-Ukajon, ob-havoni biz qimirlatmadik, -Karimov shunday deb telefon tugmalaridan birini bosdi-da: -Limonli choy bilan bosh og’rig’ini qoldiradigan dori keltiring, -dedi. Keyin Maqsad Qul yozgan tabrik maktubini o’qiy boshladi.

-Tabrik-mabrik yo’q! Ishlagan bo’lsa, hammasi pulini oladi. Biz ham o’z ishimizni qilaylik. Mirtemirjon, yozing, siz saylovoldi uchrashuvlarim uchun nutqlar hozirlaysiz. Iqtisodchilar bilan bo’ladigan uchrashuvda iqtisodga, kolxozchilar bilan bo’ladigan uchrashuvda qochiriq va maqollarga ko’proq o’rin bering. Sen esa Maqsadjon, saylovoldi dasturini tayyorla, yarim qog’ozdan oshmasin, o’n-o’n beshta shiordan iborat bo’lsin.

Yordamchi choylarni olib kelarkan dorini Karimovning oldiga qo’ydi.

-Kaminaning boshi og’rimaydi. Og’risa ham dorisi boshqa, -deya hazillashgan bo’ldi Karimov.

Mirtemir deputatlardan kelgan bir shikoyatni qo’lida olib kelgandi. Ko’rsatsammi, ko’rsatmasammi, deb o’yladi. Ko’rsataman, agar Maqsad Qulga qilgan javobini menga ham takrorlasa, bu ishga nuqta qo’yaman, deb o’yladi.

-Jizzax viloyati rahbari Tursinovning qilmishlari haqida so’rov tushgan. Xalq nazorati qo’mitasi, prokuratura va Oliy kengash hay’atidan mutaxassislar olib, tekshirishga yuborsak. Chunki jiddiy ayblov qo’yilgan,-dedi.

-Uka, men hech kimga ishonmayman. Bu ishning boshida o’zingiz turing. Tursinovning qilmishlari haqida juda ko’p xabar olayapman. Bu ishni kimga ishonsam, baribir Tursinovning tuzog’iga ilinadi. U har qanday odamni sotib oladi. Viloyat ahlining qonini zulukdek simirmoqda. O’zingiz borib, tekshirib keling, sharmandasini chiqarib, olib tashlaymiz. Xalqqa adolatni ko’rsatishimiz kerak. Xalq bizdan boshqa narsa emas, adolat kutmoqda. Tekshirib keling, avvaliga yaxshilab feleton qilamiz, keyin esa muhokama qilib, ishdan olib tashlaymiz, sizning faoliyatingiz ham o’shanda ko’zga ko’rinadi. Iloji bo’lsa bugunoq yo’lga chiqing…

39.TOPSHIRIQ

Mirtemir jizzaxlik millatvakili Meli Qobulovga sim qoqdi:

-Viloyatingizdan yuzdan ziyod oqsoqol imzo chekkan shikoyat bor. Shuni tekshirishda sizdan yordam olmoqchi edim.

-Nima hakda yozishgan ekan? -deb so’radi Meli.

-Viloyat rahbari haqida,-deya javob berarkan, Mirtemir ko’nglidan o’tgan savolni ham so’ray qoldi. -Nega viloyat rahbari haqida nafaqaxo’r oqsoqollar yozib yurishibdi?

-Mirtemirjon, ovora bo’lmang, ipning uchi Karimovga borib taqaladi. Mening huzurimga ham o’nlab jabrdiydalar keldilar. Tekshirdim, tekshirtirdim shikoyatlari to’g’ri. Keyin jumhuriyat prokuraturasi, Xalq nazorati qo’mitasi, Oliy kengash hay’atiga chiqdim. Oqibat, hozir mening o’zimni kuzatib yurishibdi. Meni sessiyada sayratgan, nomimni shikoyatchiga chiqargan ham shu masala. Avvaliga sotib olishga urinishdi, keyin qo’rqitishdi, bu ham ishlariga yaramadi, so’ngra oldingi ish erimdan “Buning aqli joyida emas, shu bois haydalgan” degan hujjat qildirib gazetaga yozishdi. “Shpion” degan laqab ham qo’yishdi.

-Ha, Oliy kengash sessiyasida gapirganingiz shu masala edimi? U erda sizni viloyat kengashi majlisidan haydab chiqarishganini aytgandingiz…

-Bilasiz, men viloyat kengashining ham deputatiman, shu bois masalani oldin kengashda ko’tarib chikdim. Lekin gapirtirishmadi. Agar orqalarida Karimovning o’zi turmaganida arqoni uzilgan ho’kizdek harakat qilmagan bo’lishardi.

-Men Karimov bilan gaplashdim, bu masalani oxiriga etkazishimni so’rayapti-ku?

-Unday bo’lsa jumhuriyatdagi barcha huquqni himoya qiluvchi idoralardan mutaxassislar olish kerak. Agar bu ishni bir o’zingiz tekshiradigan bo’lsangiz, sotib olishga harakat qilishadi, sotib ololmasalar “sakkizta mashina” so’raganga chiqib qolasiz.

-Sakkizta mashina deganingiz nima?

-Xabaringiz yo’qmi, viloyat rahbarlari menga pora uchun sakkizta mashina so’radi, deya tuhmat qilishdi. Hozir izimga xavfsizlik qo’mitasidan poyloqchi qo’yishgan, qarindosh urug’larimni ham bir-bir elakdan o’tkazishmokda.

-Men sizdan yordam olaman desam, o’zingiz yordamga muhtoj ekansiz-ku? -dedi Mirtemir Meliga.-Jizzaxga borsak, siz bilan ham gaplashamiz, maslahatingiz kerak…

Haqiqatdan ham Jizzax masalasi tobora chigallashib borardi. Mirtemir kimga murojaat etmasin yo tekshirishda ishtirok etishdan voz kechardi yoki xastalanib qolardi yoxud boshqa bir muammo o’rtaga chiqardi. Shu bois devondan, Oliy kengash rayosatidan va huquq idoralaridan vakillar olib o’zi Jizzaxga bordi. Viloyat rahbarlarini Oliy kengash majlislarida ko’rgani uchun uzokdan tanirdi. Jizzaxga kelgandan so’ng ularni darrov “kashf” etib qo’ya qoldi. Viloyatning birinchi rahbari Tursinov unga :

-Uka, men bu erga boshqa joydan kelganman, ijroqo’m raisi boshchiligida bir guruhning tuhmati ostida qoldim. Ular viloyatni simirishmoqda. Men esa yo’llariga to’g’onoqman, mahalliychilik qilishayapti, -dedi.

Mirtemir birinchi kotibning boshqa gaplariga ishonmasa-da mahalliychilik to’g’risidagi so’zlariga ishondi. Bu bizga qo’ndoqda tekkan illat, deb o’yladi u. Bobolarimiz buyuk imperatorliklar qurganlar, ilm sirlarini ochganlar, yulduzlarga yo’l topganlar, lekin mahalliychilikka kelganda dar qolganlar. Nahotki bu millatimizning qonida bor?!

Talabalik yillari “Surqash”, “Sambux”, “Fan” kabi nomlar bo’lardi. Bu talabalarning qaysi viloyatdan kelganini bildiruvchi parol edi.

Keyinchalik poytaxtda ishlar ekan radioda ishlaydigan Zayniddin aka unga “Kelgindi” deganida yuragining bir parchasi uzilib tushgandek bo’lgandi. Biz qachon ana shu xastalikni enga olsak o’shanda katta millatga va katta davlatga aylanamiz. Aks taqdirda chumolidek inimizning boshida uymalab qolaveramiz. Hatto bir tumanga borsang ham, bir qishloqqa borsang ham mahalliychilik ilon kabi oyog’ing ostidan chiqadi. Mana bular esa mahalliychilikning ildizini yashnatishadi-da, keyin o’zlari shikoyatchi bo’lishadi. Mirtemir xayolidan yilt etib o’tgan bu fikrni tahlil tarozisiga qo’yishni boshqa paytga “otdi”-da:

-Bo’lishi mumkin, -dedi bosiq sasda,-Lekin mana bu iddaolarni oxiriga qadar tekshirishimiz kerak. Ba’zilari allaqachon tasdiqlandi. Masalan, go’sht kombinatiga jinoyatchilik qilgan, o’n yil hukm olgan va qamoqdan qochgan uzoq qarindoshingizni boshqa viloyatdan olib kelib, mudir qilib qo’yibsiz yoki davlat hisobiga qurilgan bolalar bog’chasi binosini yosh bir qizga hovli qilib beribsiz…

Tursinov o’rnidan turib, qizarib-bo’zargancha bir nimalar demoqchi bo’ldi, lekin tili aylanmadi. Xonada u yokdan bu yoqqa bir-ikki borib keldi-da, Mirtemirning qarshisida o’tirdi:

-Narxini oshirib yuborayapsiz. Ko’nglingizdagini ayting!-dedi.

Mirtemirning boshiga yashin tushgandek bo’ldi.

-Men sizni tushunmadim, nima deyapsiz o’zi?-dedi u .

-Men o’g’il bolacha gapirishni yaxshi ko’raman. Bu ishga nuqta qo’yaylik. O’sha nuqtaning bahosini aytib qo’ya qoling.

Mirtemir uzoq yil gazetada ishlagani va har turli odamlar bilan ro’baro’ bo’lgani uchun o’zini tutib qoldi. Tursinovga qarab jilmaygancha o’rnidan turdi va:

-Nuqtani xalq qo’yadi,-dedi kinoya bilan.

-Unday bo’lsa siz vergul bilan bitirasiz ishingizni va o’zingiz ham vergulga aylanib qolasiz,-dedi zaharxanda jilmayish bilan Tursinov.-Bizning to’qmog’imiz ostidan o’tganlar albatta vergulga aylanishgan. Sizga o’xshab yuragim deb, o’pkasini hovuchlab yurganlarni ko’p ko’rganmiz. Sessiyada Islom akaga qarshi gapirganingiz unutildi, deb o’ylaysizmi? Istasam, Jizzaxda yo pora bilan yo giyohvand modda bilan qo’lga tushiraman. Ammo birinchi safar kechirdim. Borib o’ylab ko’ring, fikringiz o’zgarsa, nuqtaning bahosini aytasiz. Men sizning undov bo’lib qolishingizni istayman…

Mirtemir rasmiyatchilik uchun viloyat rahbari bilan uchrashgandi. Uning “obrazli” gaplariga e’tibor qilmayman desa-da, bu og’ir gaplar xayolining bir burchini tark etmasdi.

Avvaliga viloyat rahbari bilan nega uchrashdim, deya o’zini qiynadi. So’ngra hech bo’lmasa uning kimligini o’rgandim, deb o’zini ovutdi. Tursinov kabi rahbarlar bilan ko’p uchrashdi, lekin bunday bezbetiga ilk bor ro’baro’ keldi. U bunday tavri bilan o’zini ko’rsatmoqchi bo’ldimi? Yoki orqasida katta tog’ borligiga ishorat qildimi? Agar Karimov bilan oralarida bulbul sayrasa, nega Karimov uni bu qadar haqorat etdi? Axir Karimovning o’z qardoshiga ham ishonmasligini, hatto bilmasdan oyog’ini bosib qo’ysa sevgan do’stidan ham kechib yuborishini nahotki bilmasa? Yo’q, biladi, buning ahvoli joni uzilayotgan odamni eslatadi. Joni chiqishidan oldin oyoqqa qalqib, hayotga tashnaligini ko’rsatishga intiladi inson. Bu ham “o’zini” ko’rsatayapti. Balki orqasida boshqa kuch bordir? Bu kuch balki Karimovdan ham og’ir bosar? Aslida uning ta’zirini berib qo’ymoq kerak edi-yu lekin bular adi-badi aytib o’tirishga arzimaydigan odamlar. Ularga siz yaxshi, sizdan to’ng’izim yaxshi qabilida ish tutish kerak. Buning ustiga bular o’zlarini qutqarish uchun har qanday qabihlikdan qaytmaydilar…

Mirtemir shikoyatchilarni qabul etarkan, shom inib qolgan bir paytda uni qo’shni xonada telefonga chaqirishayotganini aytishdi. Karimovning yordamchisi Kraynov ekan, salom-alikdan keyin:

-Islom aka iltimos qildilar, Muborakka borib ikki do’stingizni yarashtirib kelar ekansiz, -dedi.

-Muborakda mening do’stlarim yo’q-ku? -deya ajablandi Mirtemir.

-Nega unday deysiz.? Ibod To’ra yaqin do’stingiz, Juma Bek esa universitetda birga o’qigan kursdoshingiz.

-Ibod To’rani taniyman, ijroqo’m raisi, millatvakili, lekin Juma Bek kim?

-Juma Bek raykomning birinchi kotibi, Siz bilan birga o’qigan. Ibod To’raning o’ttizga yaqin yigiti ochlik e’lon qilgan. Islom aka Sizga vakolat berdilar, kim aybdor bo’lsa uni ishdan chetlashtirishni taklif qilasiz va viloyat rahbarlari darrov ijro etishadi.

“Ochlik qilishayapti” degan gapni eshitgan Mirtemir haqiqatdan ham masalani favqulodda jiddiy, deb o’yladi.

Darhaqiqat, Muborak masalasi ikki yildan buyon Karimovning ham, jumhuriyat tashqarisidagi matbuotning ham kun tartibida. Lekin shu daqiqada Mirtemir Jizzaxdagi ishni chala tashlab ketgisi yo’q. Bu ishni oxiriga etkazishga qaror qilgandi. Agar ketib qolsa, u bilan birga kelgan tekshiruvchilarning holi nima bo’lishini yaxshi tasavvur qilardi. Shu bois Muborak masalasini ikki kun keyinga qoldirmoqchi bo’ldi. Kechki ovkat paytida tekshiruvchilarga:

-Ikki kundan keyin poytaxtga qaytamiz. Shu bois tekshirishni biroz tezlashtirishlaringizni so’rayman,-dedi.

-Ikki kun u yoqda tursin, ikki oyda ham natija olishimiz qiyin. Mening qo’limda dom-daraksiz yo’qolgan o’n ikki kishining ismi-sharifi bor. Ularni mirshabxonaga qadar keltirishgani haqida ma’lumot beruvchi guvohlar bor. Lekin mirshabxonadagi barcha hujjatlarni viloyat rahbarlari talab qilib olishgan. So’rasak, har turli bahona ko’rsatishayapti,-dedi ulardan biri.

-Biz reviziya qilish uchun kelmadik,-deb javob qildi Mirtemir.-Bizning maqsadimiz shikoyatlarning to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligini, siyosiy xulosani aytishdir. Yo’qolgan insonlarning viloyat rahbarlari haqida shikoyat yozganlari va bir kun mirshabxonaga keltirilganlari biz uchun etarli hujjat. Ularning qismatlari haqidagi dalillarni o’rtaga chiqarish esa ikkinchi etapda amalga oshadi. Hozirgi rahbarlar turgan ekan, ikki oy emas, ikki yilda ham ko’rtugunni echolmaymiz.

Mirtemirning bu gapiga viloyat hokimligidan hay’atga qo’shilgan kishi e’tiroz bildirdi:

-Nima, Siz rahbarlarimizni aybdor, deb o’ylayapsizmi?

-Biz sud yoki qaror beruvchi mavqe emasmiz, lekin hay’atning yo’liga to’g’onoq qo’yilayotgani ko’rinib turibdi,-dedi Mirtemir.

-Siz bu soatdan e’tiboran tekshirish hay’atining boshida emassiz. Islom aka Sizga boshqa ish buyurdi,-dedi vakil jahli chiqqanini ochiq namoyish etib.

-Islom aka bu haqda Sizga hisob berdimi?

-Hisob berib-bermaganini o’zingizga aytadi. Bizga esa sizni Muborakka kuzatib qo’yish aytilgan.

-G’amxo’rligingiz uchun rahmat, -dedi-da Mirtemir hay’at a’zolaridan yig’ilgan hujjatlarni olib, ularga qarata har holda sizlarni ham poytaxtga kuzatib qo’yishsa kerak, shunday emasmi? – dedi. Keyin vakilga yuzlangandi u:

-Bu qog’ozlarni yig’ishingizga ham hojat yo’q,-dedi.

-Bunga esa men qaror beraman! Qolaversa, Muborakka emas, hay’at bilan poytaxtga boraman, -dedi Mirtemir o’chakishib.

Mirtemir adi-badi aytib o’tirishni istamadi. Xonadagi biqiq havo uni bo’g’ayotgandi. Bo’yinbog’ini biroz yumshatib, ko’ylagining yuqori tugmasini ochdi-da tashqariga chikdi. Zim-ziyo qorong’ulik viloyat mehmonxonasining har tarafini qoplab olgandi. Oniydan esgan sarrin shabada Mirtemirning horg’inligini yulib ketgandek bo’ldi. U biroz engil tortib qorong’ulik tomon odim otdi. Sarrin shabadaning bo’g’ziga qadar oqib kirayotgani va ortga qaytayotganini his etdi. Chuqur-chuqur nafas oldi, lekin havo bo’g’zidan naryoqqa o’tmayotgandi. Havo ham “to’ni”ni teskari kiyib olganga o’xshardi. Mirtemir ana ular bilan o’chakishib o’tirmadim,  endi havodan o’pkalaymanmi, deya o’yladi-da ortga qaytdi. Shu payt qorong’ulikda, qarshisida birov turganini sezdi. Kim bo’ldiykin? Mirtemir o’sha tomonga qarab turgandi:

-Iltimos, oqshomgi ovqatni emang, iloji bo’lsa bu erda qolmang, -dedi kimdir pichirlab va ko’zdan g’oyib bo’ldi. Bu chetdan kelgan odam emas, deb o’yladi Mirtemir, chunki viloyat mehmonxonasining hovlisi qo’riqlanadi, buning ustiga chetdagi odam bu erdagi voqealardan qanday xabar topsin? Bu erdan ketishimga ishonishmaganga o’xshashadi, shu bois qo’rqitishmoqchi.

Mirtemirning xayolini vakil bo’ldi.

-Aka, choyimiz tayyor… -Vakil hiyla yumshab kolgandi.

-Choy ichish yo’q!-dedi Mirtemir.

-Avval bir piyola choyimizni ichasiz, keyin Muborakka boradigan mashinamiz bilan yo’lga chiqasiz. Agar Sizni kuzatib qo’ymasak, boshimiz ketadi. Chunki Muborakda odamlar ochlik e’lon qilishayotgan ekan. Ularning taqdirini Sizga ishonishdi… Boya biroz qo’pollik qildim, odob chegarasidan chiqdim, asab tamom bo’lgan, aka, aybga buyurmaysiz…

Tullak, deb o’yladi Mirtemir, buqalamun ham senga o’xshaganlarning yonida ip esholmaydi. Har soniyada turlanasan. Ammo nega poytaxtga borishimni istamayapti bular? Balki biror rejalari bordir? Avval Muborakka telefon qilib, Ibod To’radan vaziyatni o’rganishim kerak. So’ngra Karimov bilan gaplashib, bu tekshirishni oxiriga qadar etkazish muhimligini tushuntirishim lozim.

Mirtemir Ibod To’raning uyiga sim qoqdi. Uning poytaxtda ekanligini aytishdi. Keyin Kraynovga telefon qildi. Kraynov Karimov uyiga ketganligini aytib, maslahatchi Ziyomovni bog’ladi.

-Islom aka menga bu ishni nazorat qilib turishimni aytdilar. Sizni allaqachon Muborakka etib borgan deb o’ylagandik. Vaziyat jiddiy, raykomning birinchi kotibi bu kecha uxlamasdan Sizni kutadi.

-Jizzax nima bo’ladi? Bu erdagi hay’atni orqaga chaqirib olishni kim buyurdi? -Garchi bu xususda Mirtemir uzil-kesil xulosaga ega bo’lmasa-da, voqealarning rivojidan hay’atni chaqirib olish buyrug’i berilganini taxmin qildi.

-Islom akaning o’zlari buyurdilar. Qo’lingizda to’plagan dalillar bo’yicha hisobot yozib berar ekansiz. Ish pishib qolgan, yaqinda borib sessiya o’tkazib, viloyat rahbarini bo’shatib kelar ekanlar. Muborakda esa vaziyat jiddiy, Sizdan shaxsan iltimos qildilar, -dedi Ziyomov.

Mirtemir yo’lga chiqarkan Melini chetga tortib:

-Qo’lingizdagi barcha hujjatlarni olib, hafta oxirida poytaxtga keling, hisobotni birgalashib yozamiz, -dedi.-Ammo poyloqchilardan ehtiyot bo’ling, bularning qo’lidan har qanday ish keladi.

-Sizning ham Muborakka borishingiz to’g’ri bo’lmayapti. Menga yo’l ko’rsatib, o’zingizga qolganda xavf-xatarni o’ylamayapsiz.

Mirtemir Meliga ma’nodor boqdi-da, mashina yonida turgan vakil bilan xayrlashib, yo’lga chiqdi. Yo’lda shofer yigit bilan hangoma qilib borar ekan, uning mirshabligini bilib oldi.

-Yo’limiz men tug’ilgan shahardan o’tadi. Bizning uyda tunab qolsak, saharlab yo’lga chiqib, ertalab etib boramiz,-dedi u mirshabga.

Mirshab ko’nmadi:

-Sizni chegarada kutib olishadi, men esa qaytib kelib, raport berishim kerak.

Mirtemir mirshabni ko’ndirish oson bo’lmasligini tushundi-da:

-Unday bo’lsa, yarim soatga to’xtab bir piyola choy ichamizda, yo’limizda davom etamiz,-dedi.

-Imkoni yo’q. Orqamizda odamlar bor. Keyin boshim baloga qoladi. Sizni sog’-salomat manzilga etkazishim kerak.

Mirtemir o’zi tug’ilgan shaharga qadar indamay bordi. Voqealarni qayta-qayta tahlil etdi. Bular biror bir avariyani ko’zga oldilarmi, deb o’yladi u. Yoki avariya bahonasida hujjatlarni olishmoqchimi? Agar meni tekshirishdan uzoqlashtiradigan bo’lishsa, poytaxtga chaqirib qo’ya qolishardi. Yo’q, Karimov bu ishni silliqqina hal etmoqchi bo’lgan. Bular esa xol qo’yishayapti. Karimov meni Muborakka yuborib, boshqa ish bilan chalg’itmoqchi va Jizzaxni unuttirmoqchi bo’lgan. Karimovning bu “silliq” rejasini bajarish uchun bular “qo’lidan kelgani”ni qilishmokda. Menimcha avariya ham yo’q, hujjatlarni ham olish yo’q. Bularga vaqt kerak. Lekin ana shu vaqt nima uchun kerak? Nega birdaniga bunday vaqt kerak bo’lib qoldi? Agar viloyat hokimini ishdan olishga qaror qilingan bo’lsa, bu vaqtga hojat yo’q. Lekin nega, nega kerak bo’ldi bu vaqt?

Mirtemir vaqt jumbog’ini echolmay halak edi. Shu bois mashina allaqachon shaharni chetlab o’tganini ham sezmay qoldi. Mirshab aytganidek, chegarada kutib turishgan ekan. Mirtemir viloyat hokimining birinchi o’rinbosarini tanidi. Ilgari ham bir marotaba kelgandi, o’shanda tanishgandilar. Tortishuvni yaxshi ko’radigan odam. Agar rahbarlarni himoya qilish kerak bo’lsa, butun aql-idroki, mantiq-maxfiratini o’rtaga qo’yib tortishadi, ularni himoya qiladi. Demokratiyaga tish-tirnog’i bilan qarshi. Mirtemir uni ilgari uzoq yillar prokuror bo’lib ishlagani uchun “tosh”ga aylanib qolgan deb o’ylagandi. Chunki tartib-intizom haqida gapirar ekan, “tartib” so’zining oldiga “qat’iy”, “intizom” so’zining oldiga esa “temir” kalimalarini qo’shishni hech unutmasdi. Karimov shu viloyatda rahbar bo’lgan, balki o’sha paytda uning nomini yon daftarchasiga yoki xotira kitobiga yozgan bo’lishi mumkin. Balki bu yigitning o’zi Karimovning fe’lu fitratini yaxshi o’rganib, unga moslashgan bo’lishi ham ehtimoldan xoli emas. Xullas, nima bo’lganda ham Mirtemirning qarshisiga yana bir “devor” chiqqandi.

Ular chegaradan viloyat markaziga emas, to’g’ri Muborakka qarab yo’lga chikdilar.

-Ibod To’ra poytaxtda ekan, borganimiz bilan u bo’lmasa, nima qilamiz?

-Ibod To’rani ishdan bo’shatdik. U shikoyatga ketgan. Bugun Karimov bilan uchrashdi. Islom akam uning ta’zirini berib qo’ydilar, endi bu erlarga qaytib kelmasa kerak.

-Hech narsada adashmasangiz ham bu xususda adashdingiz. Chunki Ibod To’ra o’jar, o’jar bo’lganda ham hech yo’ldan qaytmaydigan o’jar…

Mirtemir shunday dedi-da, hamsuhbatining javobini kutmasdan xayolga berildi. Ibod To’raning nomini ilk bor “Ozodlik” radiosidan eshitgandi. Saylovlar arafasida ham shahar kengashiga, ham Oliy kengashga nomzodini qo’ygandi. O’shanda shahardagi gazni qayta ishlash zavodi ruslarning qo’lida bo’lgani va shahardagi xonadonlarga ataylabdan gaz berilmaganini aytgandi. Saylovdan keyin uni ijroqo’m raisi etib saylashdi. Birinchi qilgan ishi mirshabxona va prokuraturadagi kommunistik partiya sho”balarini tarqatib yubordi. Bu kommunistik partiyaning boshida turgan Karimovga qarshi isyon edi. Isyon bo’lganda ham ikki karra isyon edi. Chunki Moskva gazetalari “Karimov jumhuriyatda ilk zarbani o’z viloyatidan oldi”deya yozishdi.

Viloyat rahbarlari ham tipirchilab qolishdi, chunki ular mirshabxona va prokuraturani partiya yo’li bilan qo’lda tutardilar. Ibod To’ra esa bu idoralarni ularning qo’l ostidan chiqarib, o’z nazoratiga oldi. Bu orada shaharda xususiy televidenie ochib, hamma narsani oshkoralik yo’li bilan hal qila boshlagani ma’lum bo’ldi. O’shanda Karimov bu televidenieni yopib tashlagani bois Ibod To’ra Oliy kengashning Mirtemir ishlagan qo’mitasiga shikoyat qilib borgandi. Mirtemir viloyatga kelib buyruq ham, ijrochilar ham teppadan kelganini o’rgandi va masalani qo’mita majlisiga olib chiqdi. Lekin qo’mita raisi Erkin Vohidov bu ishni xo’rjinga tashladi.

-Kimlar ochlik qilgan ekan? -deya xayol surib borayotgan suhbatdoshidan so’radi Mirtemir.

-Uh-hu, bundan ham xabaringiz bor-ku?

-Xabarimiz bo’lmasa, nimaga borayapmiz?

-Sizni raykomning birinchi kotibi taklif qilgan, kursdoshingiz ekan. Bir piyola choyini ichamiz. Qolgan masalani esa o’sha erda gaplashamiz. Ochlik qilganlarga kelsak, Ibod To’raning ijroqo’m a’zolari ochlik qilishmoqchi edi, lekin yo’l qo’ymadik. Chunki qonunlarimizda “ochlik qilish mumkin” degan joyi yo’q. Buning ustiga ular ochlik qilishdan avval bir qop nonni quritib olishibdi. Nima emish? Quritilgan non eyish ovqat eyishga kirmasmish. Ha, bachchag’ar, ochlik qilsang, hech narsa ema! Qotgan non eb, suv ichib, yana ochlik qilayapman, deyishing, isyon emasmi?

Mirtemirning avzoyi buzildi. Qandaydir o’yin o’ynalayotganini sezardi-yu lekin bu o’yinning ip uchini topolmayotgan edi.

Ha, Mirtemir qancha o’ylamasin, bu o’yinning ip uchi uning xayoliga kelmasdi. Chunki bu o’yin Karimovning xayoliga ham tasodifan kelgandi. Ya’ni saroy a’yonlari tomonidan Karimovning fikriga suqilgandi bu o’yin.

40. O’YIN

Tursinov avvaliga o’zi bilan o’zi olishdi: Nega unga qo’pol muomala qildim? Bular hali yosh bola, niholdek gap, qayoqqa egiltirsang o’sha tomonga qarab o’sadi. Shirin gap bilan ilon inidan chiqadi, deganlar. Yo’q, yolg’on gap. Shirin gap bilan sehrgar ham ilonni inidan chiqara olmaydi. Balki maqolni noto’g’ri o’ylagandirman? Aslida hamma narsani ochiq gapirib to’g’ri qildim. Ignachining ming urgani, temirchining bir urgani. Yo yo’limga solaman, yoki pachaqlab tashlayman. Bundaylarni o’yin bilan sindirish kerak. Shoxidan qo’rqsang keyinchalik dumidan ham qo’rqadigan bo’lasan. Lekin hozir gap Karimovga bog’liq. Mirtemirning kaliti ham Karimovda.

Ha, aslida Karimovni yaxshi bilar va uning Mirtemirni jazolashiga ishonardi. Shuning uchun ham bir yo’lini qilib unga yoqib qolish uchun Mirtemirni “pushkaga” oldi.  Shuning uchun  Mavlonga telefon qildi:

-Mavlonjon, bu ishni to’xtating, boshingizdan oltin sochaman.

-Akajon, oltindan shashlik pishiramizmi? -yumshoq hazil qildi Mavlon.

-Oltinlar Halima opaga qolsin, Sizga o’zim qo’y so’yib, quyruqli shashlik qilib beraman.

-Shashlikni men eyman-u lekin ana u ilon jirkanadi.

Mavlon Temur Alimov bilan chiqishmas edi. Mavlon Alimovni “Ilon”desa, Alimov uni orqavarotdan “Chayon” derdi. Boshqalar esa har ikkalasini majlislarda yonma-yon ko’rib, Karimovning “Ilon-Chayon”lari deya pisir-xisir qilishardi.

Karimov Mavlonga kadrlar masalasini, Alimovga esa huquq-tartibotni topshirgandi. Ikkalasini bir-biriga qayrab qo’ygan ham Karimovning o’zi.

Mavlonga: “Ana u “Ilon”dan ko’z-quloq bo’l! Mirshablardan pora olayotgan ekan. Buning ustiga hamma yoqni toshkentliklar bilan to’ldirib yubordi. O’ziga sezdirmay qilmishlari haqida hujjat to’pla” derdi.

Alimovga esa: “Ana u “Chayon”ga ishongandim, lekin topib kelgan kadrlari bir pulga qimmat. Xotinining bo’ynidagi tovokday-tovokday keladigan zebu-ziynatlar ham eri oyog’ini to’g’ri olmayotganini ko’rsatadi. Uning har bir qadamidan meni xabardor qilib tur” derdi.

Bu orada “Hech kimga aytmaslik sharti bilan” Alimov to’plagan hujjatlarni Mavlonga, Mavlon to’plaganlarni esa Alimovga ko’rsatib qo’yardi. Har ikkisi ham Karimovning “sodiq”ligidan o’zlarini qushdek engil his etishsada dushmanlari qarshisida hamlaga otilgan yirtqichga aylanishardi. Shu bois har ikkalasining ham yurak ostidagi adovat urug’i allaqachon niholdan ulkan daraxtga uzangandi.

Garchi xonalari bir qavatda, hatto eshiklari qarama-qarshi bo’lsa-da, ba’zan ertalabdan oqshomga qadar yuz ko’rishmasdilar. Lekin Mavlonning xonasidan pashsha uchsa o’tsa,  Alimov payqar, Alimovning derazasi ochilib-yopilsa Mavlonning daftarida qayd etilardi.

Bir kuni Alimov safarda avariyaga uchradi. U xastaxonada yotar ekan, Karimov Mavlonni chaqirdi:

-“Ilon” yarimjon bo’lib qoldi. Buning ustiga yotgan joyida ham mansab sotayotgan ekan… Darvoqe, bu xususda senda ham biror gap bormi? Qulog’ingdan qochadigan gap yo’qligini bilaman, shuning uchun ham boshqalardan eshitganimga ishonmay sen bilan muhokama qilayapman.

Mavlon juda hurkoq, og’ziga zanjirto’r solingan itdan ham qo’rqardi. Bolaligida doim cho’ponlarning itlari bilan o’ynardi. Bir kuni tayoq bilan itning tumshug’iga urganda, u shang’illagancha o’zini Mavlonning ustiga otdi. “Cho’pon amaki” kelib qutqarib olmaganda, bir joni ettita bo’lardi. O’shandan buyon itning akillashini eshitsa, oyog’i qaltiraydi. Avval boshining eng tepa nuqtasi jimirlaydi, so’ngra ming-ming chumolilar boshidan oyog’iga, oyog’idan boshiga yuguradi.

Xuddi ana shu hisni Karimovning huzuriga kirganda ham takror-takror yashaydi. “Nega?” deya o’zi-o’zidan so’radi bir necha marta, lekin javob berolmadi. Mansabdan otilishdan qo’rqadimi? Yoki sirlari ochilib qolishi bezovta etadimi? Balki Karimov do’pposlab qolishidan hurkiydimi? Xullas, hozir ham vujudi junjikib, ikki qo’lini oldinga olgancha taxtadek qotib qoldi. Jilmayishga har qancha harakat qilmasin, lablari muzlab qolgandek, hatto soxta tirjayish uchun ham mayl bermas edi.

-O’tir, -dedi Karimov unga.

U Karimovning uncha-bunchaga o’tir demasligini yaxshi biladi. Faqat biror narsa yozdirmoqchi bo’lsagina “o’tir” derdi. Aksiga olib Mavlon qo’lidagi kundalik daftarini Kraynovning yonida unutdi. Birdan qo’rquv bosdi uni. “Nima qilaman endi?”, deb o’yladi. Qanday qilib “Men qabulxonada kutib turgandim, birdaniga Siz chiqib qoldingiz. Daftarni olishga ham ulgurmadim”, deya oladi. Muzlab turgan badani birdaniga olovning o’rtasiga tushib qolgan odamning vujudi kabi jizirlay boshladi. Sochlarining ostidan sizib chiqqan ter yonoqlariga qadar irmoqchalardek oqib keldi. U hozir bir tomchi ter stolning ustiga oqib tushsa, hayotim tamom, deb o’yladi-da, cho’ntagidan ro’molchasini olmoqchi bo’ldi. Lekin qo’li unga bo’ysunmadi. Shu payt vujudida boshqa bir o’zgarishni sezdi. Avval ko’kragida paydo bo’lgan muz bir zumda sochlarining ostidagi terga qadar etib bordi. Ba’zan Mavlon ana shunday holatlarni yashagandan keyin “yurak degani xo’p baquvvat bo’lar ekan” deb o’ylardi, ammo duxtirga borib nazoratdan o’tishga vaqt topolmasdi yoki “Ilon”ning “Mavlon xastalanibdi”, deya gap tarqatishidan hayiqardi.

-Nima mendan yashiradigan gaping bormi? Yoki “Ilon”ning boshi ezildi, deb elkangdagi tog’ni uloqtirib yubordingmi?

-Y…o’…q! -dedi Mavlon tili aylanmay.

Qo’l ostida ishlagan kishilarning bunday holati Karimovga yoqardi. U hammaning ana shunday qaltirab turishini istardi. Shu sababdan ba’zan-ba’zan ularni rag’batlantirib turardi.

-Qani ukajon, bir boshdan shoshmasdan gapiring-chi.

Karimovning bunday yumshashi garchi sun’iy bo’lsa-da, Mavlonning joniga ora kirdi. Ikki og’iz shirin gap uning muzlab yotgan vujudini eritdi va tomirlariga darmon yugurgandek bo’ldi. Aylanmayotgan tili ham o’z-o’zidan harakatga keldi.

-Haligi, Ibod To’raning ishini yotgan joyida to’xtatib qo’yibdi…

-Qaysi ishini?

-Siz Zokir Almatovga bir topshiriq bergan ekansiz, o’shani to’xtatibdi.

-U topshiriqni sen qanday bilding?

-“Ilon”butun mahallaga yoyganga o’xshaydi. Ibod To’raga suiqasd…

-O’chir tovushingni! Suiqasd-muiqasd degan gapni eshitmayin. U “Ilon”ning o’ziga suiqasd qilish kerak! Voy, ablah! Voy, eshak! Voy, enag’ar! Seni odam deb yursam, rostdan ham ilon chiqib qolding-ku! Yo o’lishingni bilib kafaningni oltindan qilmoqchi bo’ldingmi?

Karimov stolning ustiga zarb bilan urdi-da, Mavlonga yuzlandi:

-Hoziroq qaror yozib kel, “Ilon” ishdan quvildi. O’rniga odam top, duxtirlarga ayt, hukumat kasalxonasidan quvishsin. Borib bitxonada yotadimi, otxonada yotadimi, o’zi biladi. Ammo nazoratda tut. Menga uning o’ligi emas, tirigi kerak. Uni o’lgandan battar qilaman.

Mavlon Karimovning xonasidan chiqar ekan, yuragi ham qinidan chiqayotgandek edi. U katta tog’ni kovlab, tashna odamlarga suv etkazgan odamlardek shod edi. Bu oniydan kelgan g’alaba shu qadar esankiratdi-ki oltinchi qavatdan beshinchi qavatga tushadigan zinada oyog’i qayrilib ketdi. Bir umbaloq oshib tushsa-da, hech narsa bo’lmagandek shart o’rnidan turib, xonasiga qarab oqsab-oqsab yugurdi. O’shanda qabulxonada Mirtemir o’tirgandi. Mavlon yugurib kelib uni quchoqladi:

-Jo’rajon, tabriklayman! O’zimni ham, Sizni ham, xalqimizni ham! Balodan qutuldik. “Ilon”ketdi, butunlay ketdi, onasinikiga ketdi…

-Nima, avariyadan keyin o’ldimi? -deya ajablanib so’radi Mirtemir.

-O’lmasdan besh battar bo’ldi. Ishdan quvildi. Hoziroq qaror yozib, qo’l qo’ydirib kelaman. Shu sababdan uzr, menga biroz vaqt bering.

-Astag’firulloh ! -dedi Mirtemir.-Uzrga hojat yo’q. Men shoshmayapman.

Mavlon oqsagancha qabulxonadan o’z xonasiga yurar ekan, Mirtemirning ko’zi og’zini yumgancha kulayotgan sekretar qizga tushdi. Sekretar qizning nigohlari sirni boy berib qo’ydi. Mavlonning shimi orqa chokidan so’kilib, ich kiyimi ko’rinib qolgandi.

O’shanda Mavlon darhol qaror tayyorlab Karimovga qo’l qo’ydirib oldi. Faqat Karimov unga “Hozircha e’lon qilma, eshitganlar o’lmasdan tobut tayyorlashibdi” deyishmasin. Kasalxonadan chiqar-chiqmas o’rniga boshqa odam tayyorlaymiz”, dedi.

Mavlon ishonmaganlarga Karimov qo’l qo’ygan qarorni ko’rsatib, maqtanib yurdi. Lekin bir kuni Mavlonning boshiga tosh yog’di. U xonasidan chiqayotgandi qarshisida “Ilon”ni ko’rib qoldi. Qo’ltig’iga bir qancha papkani qistirib olgan Alimov yuqoridan, Karimovning huzuridan tushib kelayotgandi. Mavlon boshining o’rtasiga tosh bilan urilgan odamdek esankirab qoldi. Alimov esa jiddiy qiyofada unga qayrilib ham qaramasdan o’z xonasiga kirib ketdi. Mavlon qancha vaqt turib qoldi o’zi bilmaydi. Es-hushini to’plaganda yonida o’rinbosari turardi.

-Nima gap? -dedi u o’rinbosariga.

O’rinbosar Alimovning xonasiga qarab elkasini qisdi.

-Bu kasalxonadan qachon chiqdi?

-Bilmadim, -dedi o’rinbosar.

Mavlon orqaga qaytdi-da Kraynovga telefon qildi.

Mavlon Kraynovdan biror narsa so’ramasidanoq javob oldi:

-Islom aka imzolangan qarorni olib, yirtib tashlashimni so’radilar.

-Nima bo’ldi o’zi?

-Har holda sho’rva emas, palovga o’xshaydi.

-Kasalxonadan qachon chiqdi?

-Besh daqiqa oldin. Mashina yuborib olib keltirdik.

Mavlon telefon dastasini qo’ydi-da, ko’kragini g’ijimladi. Rangi dokadek oqardi. Qabulxonadagi stulda o’tirib qoldi. Sekretar qiz tortmadan dori olar ekan, o’rinbosari bir bardoq suv quydi. Mavlon dorini ichib bo’lgandi ham xonasidagi telefonning jiringlashi nayzadek vujudini teshib yubordi. Bu qora telefon edi. Faqat Karimovgina sim qoqadigan bu telefonning sasi shu qadar baland ediki, Mavlon uni pasaytirib qo’yishga ham hayiqardi. U yugurib ichkariga kirdi. Karimov uzoq gapirmadi:

-Qarorni Kraynovga chiqarib ber. Alimov ishini davom ettirsin. Lekin ko’z-quloq bo’l. Vaqti kelsa, tagiga suv quyamiz…

Shundan keyin, Alimov bilan oralari yana ham buzildi. Endi Alimov Mavlonning telefondagi gaplarini ham eshitayotgandi. Shu sababdan Mavlon Tursinov bilan ochiq gapirib qo’yganidan seskandi. Xatosini tuzatmoqchi bo’ldi.

-Aslida u kishi yomon odam emas. O’zingiz gaplashsangiz yordam berishlari mumkin. Bizni bir-birimizga qayrab qo’yishdi. Men siz tomondaman…

Tursinov Mavlon bilan gaplashib bo’lgach, Alimovga telefon qildi:

-Bu gaplarni telefonda gaplashmaydilar. Ikki soatlik yo’l, mashinaga chiqingda, etib keling,-dedi Alimov.

Tursinov kelganda Alimov uni iliq qarshiladi.

-Mavlon bilan orangiz yaxshiligini bilaman. Ammo ish bu bilan bitmaydi. Menga ham ko’p yordamingiz tekkan. Sizni Islom akaga ana u tirrancha deputatlar yomon qilib ko’rsatgan. Hozirdanoq ularning aytgani bo’ladigan bo’lsa, keyin holimizga maymunlar yig’laydi.

-Meni qutqazing. Aytganingizni qilaman. Og’zingizdan chiqqanning ikki qatini muhayyo qilmasam erkak emasman!

-Mayli, u gaplarni keyin gaplashamiz. Avval sizni qutqaraylik. Hozir borib Mavlonga uchrashing, yuqoriga chiqib sizni himoya qilsin. Har xil sassiq gaplardan uzoq tursin. Keyin Ziyomovga uchrashing. Mavlondan so’ng u kirsin, Jo’rabekov bilan ko’rishing. Ziyomovdan keyin Kraynov uni chaqirsin, hammasini ko’ndiring. Kechqurun nuqtani men qo’yaman. Hammasi Jizzaxda odamlar sizni istashayotgani, agar ishdan olinsangiz saylovda har turli voqealar yuz berishini, tuman birinchilari tinimsiz telefon qilishayotganini aytishsin. Oxirida Islom aka mendan Ichki ishlar va Milliy xavfsizlik xizmatining fikrini so’raydilar. Xudo xohlasa, oshni o’zim suzib chiqaman.

Tursinov hamma bilan bir soat ichida uchrashib chiqdi. Va’dalarni quyuq qilib,  Jizzaxga qaytib ketdi. Bu orada Kraynovni ham xursand qildi. Yangi olgan uyiga “Miraj” deb nomlangan chet el mebelini ertagayoq yuborishini imo qildi.

Alimovning plani bo’yicha birinchi Mavlon kirishi kerak edi, lekin u botinmadi, Jo’rabekov bilan birga kirdi. Karimov Jo’rabekovning gaplarini oxiriga qadar tinglamadi.

-O’sha, sizga telefon qilgan birinchilarga aytib qo’ying, Tursinov bilan bitta kamerada qo’yaman ularni. Hammasi o’z manfaatini o’ylaydi.

-Lekin fondga Tursinov ham, birinchilar ham katta mablag’ o’tkazishdi,-dedi Jo’rabekov.

-Ikki oyoqlari bir etikka tiqilganidan keyin o’tkazishadi-da.

-Bular so’zimizni hech ikki qilishgani yo’q.

Karimov Jo’rabekovning ko’zlariga tikilib qaradi-da, Kraynovni chaqirdi:

-Fondda Jizzaxdan biror bir muammo bormi?

-Yo’q, otalariga rahmat, aytganimizning ikki hissasi tushib turibdi.

Karimov Jo’rabekov bilan Mavlonni chiqarib yuborar ekan, aniq bir javob aytmadi. Ko’p o’tmay maslahatchisi Ziyomov kirib keldi. U boshqa masalalarni gapirar ekan, orada Jizzaxga ham to’xtaldi:

-Jizzaxda muxolifatning ikki yuz-uch yuz odami hamma yoqni buzmoqda. Shikoyatchilarning kimligini o’rgandik. Hammasi dor ostidan qochgan odamlar. Vaziyat o’zgarib qolishi mumkin. Saylov arafasida biror gap chiqib qolmasin degan niyatda ma’lumotlarni to’pladim. Ijroqo’m raisi bu odamlarni Tursinovga qarshi qayramoqda. Bu erdagi ba’zi deputatlarni ham qo’lga olishganga o’xshashadi. Lekin viloyatda Tursinovning yuki og’ir…

Karimov Ziyomovga :

-Mayli ko’z-quloq bo’lib tur, biror gap chiqib qolmasin,-dedi.

-Bilasiz, Jizzaxda millatlararo masala nozik. Kichik bir uchqundan alangalanib ketishi mumkin. Shu bois viloyatning ikki kattasini o’zingiz kelishtirib qo’ysangiz, degan iltimosim bor edi.

-Bo’pti. Qo’lingizdan kelmagan yoki bajara olmagan ishingizni menga otasiz,-deya Ziyomovni chiqarib yubordi.

Odat bo’yicha oqshom Alimov bo’lib o’tgan voqealar haqida Karimovga hisob berdi. Jizzax masalasida alohida to’xtaldi.

-Ichki ishlar vazirligi va Milliy xavfsizlik xizmatining operativ ma’lumotlari bo’yicha ijroqo’m raisi Olimov fitna uyushtirmoqda. Tursinov tumanma tuman yurib, saylov hozirliklarini ko’rmokda. Menimcha eng yuqori ovozni shu viloyatdan to’playmiz. Shu sababdan saylov o’tguncha Tursinovni qo’llash kerak. U viloyatda chuqur ildiz otgan. Saylovdan keyin avval ildizlarini quritamiz, keyin o’zi haqida Siz nima desangiz o’shani qilamiz.

-Muborakda vaziyat qanday?

-Ochlikni davom ettirishayapti. Izn bersangiz nomingizdan Ibod To’raevni chaqirsam…

-Chaqiring, u bilan men ham gaplashib qo’yaman. U bolaning ko’zini ochib qo’yishim kerak.

-Muborakka Mirtemirni yuborsak yaxshi bo’lardi. U bunday ishlarni tinchitishga usta. Ziyomovning aytishiga ko’ra, Muborakning birinchi kotibi Mirtemir bilan birga o’qigan.

Karimov biroz engil tortgandek bo’ldi, chunki ichini tirnayotgan savolga javob topgandi. U saylov oldidan qo’rqqani deputatlar edi. Oldingi sessiyada saylov qonuni orqaga olindi. Endi yana biror bir bahona bermaslik kerak ularga, deb o’ylardi. Shu boisdan ham bugun maslahatchilari va hukumatdagi o’rinbosari Jizzax masalasida gapirisharkan, ko’nglining bir chetida Mirtemirga aytgan gaplari turardi. Mana endi Alimov buning ham echimini aytib turibdi.

-Men ham Mirtemirni Muborakka yuborishni o’ylab turgandim. Bu tashabbusni Ziyomovga sotaylik. Kraynov bilan ikkalasi ishni xamirdan qil sug’urgandek, ustalik bilan bajarishsin. O’rtaga biror bir gap chiqishini istamayman. Xo’sh, Jizzax masalasini tinchitish haqida qanday taklifingiz bor?

-Siz nima desangiz o’sha bo’ladi. Biz viloyatlarda sessiyalar o’tkazib, “obkom”larni hokimga aylantirish ro’yxatini aytganingiz bo’yicha hozirladik.

-Saylovdan oldin ularning birortasiga tegish kerak emas. Hozir Jizzaxda Tursinovni ishdan olamiz desak, mansab kurashi boshlanadi. Bu butun viloyatlarga ham tarqaladi. Yo’q joydan boshimizga og’riq olamiz. Modomiki, Jizzaxda Tursinov bilan Olimov o’rtasida munoqasha boshlangan ekan, temirni qizig’ida bosishimiz kerak. Ertagayoq viloyatda sessiya o’tkazib, Tursinovni hokim etib tayinlaymiz. Agar masalani bir-ikki kun orqaga tashlaydigan bo’lsak, hidi chiqib ketadi va yana shikoyatchilar oqimi boshlanadi. Darvoqe, “Chayon” bilan Jo’rabekovning bu masalaga aloqasi qanday?

Garchi Alimov ularning bu xususda Karimovning huzuriga kirib chiqqanlarini bilsa-da sar berib sir bermadi.

-Menimcha ular avvaliga Olimovni qo’llashdi. Uning Tursinovni yo’qotib, o’rnini olish havasi ham shundan keyin kuchaydi. Ammo Jo’rabekov viloyatga borib, birinchilar bilan gaplashib kelganlaridan keyin Mavlonning fikrini ham o’zgartirdilar. U kishi bu masalalarda ob’ektiv yondashadilar. Shunga qaramasdan qo’limizda Tursinovga qarshi etarli dalillar bor. Saylovdan keyin hammasini bir sistemaga tushirib, Sizga beraman.

Karimov qora telefondan Tursinovga sim qoqdi. Salom-aliksiz gapira boshladi:

-Og’ayni, ishingiz bitgan. Qo’limizda juda ko’p hujjatlar bor. Istasak, ertagayoq ishdan olib tashlaymiz. O’rningizga ana u Olimovni nomzod ko’rsatishayapti, lekin men rad etdim. Chunki sizning sodiqligingizni bilaman. Siz bitta kemada ekanligimizni yaxshi tushunasiz. Ana u deputatning tekshirishlariga esa e’tibor qilmang. Ularni ham aldab turishimiz kerak. Ko’z-quloq bo’ling, tarafdorlaringiz xol qo’yib qo’yishmasin. Ertaga ertalab sessiyani to’plang, men boraman. Qolgan gapni o’sha erda gaplashamiz. Alimov etib boradi va ertalabgacha hamma ishni pishitinglar. Ijroqo’m raisini bo’sh qoldirmang, ko’nglini olishga harakat qiling…

41.GAGARIN

Ertalab Jizzaxga olib boradigan trassani tuman qoplagan edi. Karimov borayotgan mashina “tuman chiroq”larini yoqib olganiga qaramay sekin yurardi. Oldinda, orqada o’nlab mashinalarda muhofizlar, mirshablar.

Karimov Jizzaxga etib kelganda, uni viloyat partiya qo’mitasi birinchi kotibi Tursinov va ijroqo’m raisi Olimov kutib oldilar. Lekin Qizil maydonda mingga yaqin odam to’plangandi.

-Bular qaerdan xabar topishdi? -dedi Karimov Tursinovga yuzlanib.

-Siz Jizzaxga kelganimda hammangizni qabul qilaman, degan ekansiz, -deya ijroqo’m raisiga savolomuz nazar tashladi Tursinov. -Tong sahardan maydonga to’planishdi. Karimov hech bo’lmasa vakillarimizni eshitsinlar, degan shart qo’yishdi.

-Shart-partni yig’ishtiring! Orqa eshikdan kiramiz.

Karimov Jo’rabekov va Mavlonni yoniga olib, yuqoriga ko’tarildi. To’g’ri Tursinovning xonasiga kirdi:

-Siz o’zi qanaqa odamsiz? Bir xotinni quvib, uyini o’zingizniki qilib olibsiz, bolalar bog’chasini ko’chirib u erni dam olish joyiga aylantiribsiz, otuvga hukm bo’lgan odamni keltirib direktor qilib qo’yibsiz, uch marta qamalib chiqqan kishini go’sht kombinatiga rahbar etib tayinlabsiz…

Tursinov boshini eggancha indamay turardi. Uning yonida esa ijroqo’m raisi vujudining og’irligini goh o’ng, goh chap oyog’iga tashlab “ko’rdingmi?” degandek Tursinovga masxaraomuz tikilayotgan edi. Karimov buni sezib qoldi va:

-Bu jinoyatlar faqat Tursinovga taalluqli emas, siz ham babbaravar aybdorsiz. Mahalliychilik o’yini qilayapsiz. Chetdan kelgan odamning ko’zi ko’r bo’lsa, sizniki ochiq bo’lishi kerak. Ikkalangizni ham bo’shatamiz. Chiqing xonadan,-dedi.

-Bularning o’rniga kimni tayinlaymiz,-dedi Karimov o’rnidan turib eshikni mahkamroq yopib qo’yarkan.

Bu savolga hech kim javob berolmadi. Shu payt Alimov papkasidan bir qog’oz chiqardi va Karimovga uzatdi.

“Maxfiy. Faqat Prezidentga.

Jizzaxda sessiya majlisi o’tkaziladigan zalda Sizga suiqasd uyushtirilishi mumkin. Shunday xabarimiz bor, lekin deputatlarni bir-bir tekshirib kiritishga vakolatimiz yo’q. Hatto tekshirib kiritgan taqdirimizda ham tashqaridan turib hujum qilishlari mumkin. Saharga qadar mingga yaqin insonni uyma-uy yurib to’plashdi. Bu ishni ijroqo’m raisi uzoqdan turib boshqarayotgan ko’rinadi. Deputat Meli Qobulov esa faollardan biri. Shu sababdan sessiya majlisini boshqa joyda o’tkazishni taklif qilamiz.

Milliy Xavfsizlik qo’mitasi.”

Karimovning avzoyi yana ham buzildi:

-Almatov qani?-dedi.

-Tashqarida vaziyat birdan og’irlashdi. Almatov va odamlari shu ish bilan ovora.

-Endi ovora bo’lganini nima qilaman? Shu paytgacha onasinikida o’tirganmidi? Nega tinchitmadi? Nega yo’llarni bog’lamadi? Qo’rqdimi? Yoki bu bola xalqqa o’zini yaxshi ko’rsatmoqchimi? Tashqaridagi bu chollar nima istaydilar? Quloqni edilar-ku! Ana u Meliboy nima qilib ularning yonida yuribdi? O’shani ham tinchita olmadingizlar. Mahalla, mahalla, deydi enag’ar doim.

-Agar bu chollarning yo’li to’silsa, janjal chiqardi. Bizdagi xabarlarga ko’ra, ular har narsaga tayyor,-dedi Jo’rabekov.

-Bizdagi xabarlarga ko’ra esa mana bu binoni osmonga uchirishmoqchi,-deya Karimov qo’lidagi qog’ozni Jo’rabekovga qarab uloqtirdi. -Shuni bilar ekansiz, nega oldini olmadingiz? Qani gazeta? Ularni sharmisor qilib yozmoqchi edinglar-ku?

Karimov Mavlonga “Gazetani ber” degandek qo’lini cho’zdi.

-Tayyor! O’rinbosarim yozgan. Faqat sessiyadan keyin bosaylik, deb turuvdik, -qaltiray-qaltiray javob qildi Mavlon.

-Posle pojara, chto li?! -o’shqirdi Karimov.

-Akajon…

-He, akajoningni… Qani maqola? Kim yozdi, deding?

-Sharof,-dedi Mavlon.

-Sharof Ubaydullaev,-deya tuzatdi Jo’rabekov.

-U ham Tursinovni yomonlab yurgandi-ku?

-Yo’g’e…-xavotir aralash so’z qo’shdi Mavlon

-Bo’pti, nima qilamiz? Bularni tinchitishni Almatovga topshirib bo’lmaydi, o’zingiz nazorat qiling. Odamlarni tarqatish kerak,-dedi Karimov Jo’rabekovga.

-Sessiyani qoldirsakmikan?-dedi Jo’rabekov.

-Kallani ishlatib gapirayapsizmi? Ertaga ana u olomon poytaxtga boradi. Keyin nima qilasiz? Saylov oldidan hammasini qamoqqa tiqasizmi? Nima bo’lganda ham sessiyani o’tkazamiz. Boshqa joy yo’qmi? Qani ana ular? Ikkalasini ham chaqiring.

Tursinov bilan ijroqo’m raisi shosha-pisha kirib kelishdi.

-Kechasi sizni odam deb telefon qilibman. Hammayoq tinch bo’lsa hokim bo’lasiz degandim. Yo’q, hammayoq tinch yaxshi o’tkazamiz degandingiz-ku? -Karimov ijroqo’m raisining ro’parasiga kelib, barmog’ini bigiz qilib uning ko’kragiga taqadi:

-Hokim bo’ladigan odam yon veriga qaramaydimi?

-Oqsoqol, men hokim bo’laman demadim-ku?

Karimov qo’llarini cho’ntagiga solib, xonada u yokdan buyoqqa yura boshladi. Keyin ijroqo’m raisiga qarab zaharxanda kuldi. Rais o’zini oqlamoqchi bo’lganini sezib hujumga o’tdi:

-Ikkalangiz ham bir-biringizdan yashirin huzurimga bormadingizmi? Tursinov “Meni ishlashga qo’yishmayapti” desa, siz “Odamlar orasida norozilik kuchaydi” deysiz. Mana endi ikkalangizni ham bo’shatamiz. O’rtoq Olimov, tanlang qaerga borasiz? Siz ham o’rtoq Tursinov… Aslida bu chollarning talabi haq, Jizzax qarovsiz qoldi. Sharoit og’irlashib ketdi, mansablarni sotayapsizlar, odamlar oyligini vaqtida ololmaydi. Transportdan qiynalishadi, lekin buni aytish uchun ko’chaga chiqish kerakmi? Bilib qo’yinglar, men xalqning ortidan emas, xalq mening ortimdan yurishi kerak!

Ijroqo’m raisi biror bir tumanga ishga ketishga va o’zini oqlashga tayyorligini aytdi. Tursinov esa Karimovdan poytaxtga qaytarishni iltimos qildi. Karimov biroz hovuri pasayib:

-Kimni hokim qilamiz? -deb so’radi ulardan.

Ijroqo’m raisi:

-Partiyamizning Jizzax shahar qo’mitasini boshqarayotgan yigit bu ishni eplay oladi,-dedi.

Ha, sen nima bo’lsa ham Tursinovdan qutulmoqchisan, deb o’yladi Karimov. Tursinovning o’rniga esa o’zingga yaqin nomzodni aytayapsan. Aslida senga o’xshaganlarni jazolashning bitta yo’li bor, u ham bo’lsa xayolingdagi planni parchalab tashlashdir. Qani, Tursinovning ham planini o’rganaychi, deya Karimov birinchi kotibning yoniga keldi:

-Xo’sh, sizning nomzodingiz kim?

-O’zingiz kimni tayinlasangiz men ham o’shaning tarafdoriman.

Ofarin, deb o’yladi Karimov. Yo juda ham pixini yorgan siyosatchisan yoki menga sodiq va samimiysan.

-Xo’p, sessiyani boshqa joyda o’tkazsa bo’ladimi? -so’radi u Tursinovdan.

-Shaharni nazarda tutayapsizmi?

-Shahardami, go’rdami, balodami, qaerda joy bor o’zi?

-Menimcha chetroqda o’tkazish kerak,-dedi Tursinov.

-Masalan, Gagarin tumani. Menga imkon bering, bir zumda avtobuslarni chaqiraman, deputatlarni olib borishadi.

-Bo’pti, -dedi Karimov, -lekin ana u Meliboyga o’xshagan deputatlar qolishsin.

-U qonunchilik komissiyasi raisi.

-Nima, u ham viloyat, ham respublika deputatimi?

-…

-Mayli, uning og’zini ijroqo’m raisi yopadi. Boshqalar esa qolishsin, poytaxtda laqillashgani ham etadi. Yo’llarga mirshab qo’yasizlar, biror bir mashina o’tkazishmasin. Ana u chollaringiz piyoda yurib etib borguncha sessiyani bitiramiz. Almatovga ayting, qo’shimcha kuch chaqirsin. Tartib intizom masalasini ijroqo’m raisiga topshiramiz. Qaerga borishini shunga qarab xulosa qilamiz. Gap-so’z chiqmasa, viloyatda, aks taqdirda …

Karimov qo’lini uchoqqa o’xshatib havoda uchirdi-da, “Uzoq-uzoqlarga ketasan” ishoratini qildi.

Ijroqo’m raisi izn so’rab, chiqib ketdi. Orqasidan Karimov ko’zga tashlanmay xonaning burchagida o’tirgan Milliy xavfsizlik qo’mitasi raisiga “Nazoratga oling”, dedi. Keyin Tursinovga yuzlandi:

-Do’stim, hammayoqni rasvo qilibsiz-ku?

-Oqsoqol, bir yil imkon bering, hammasini tuzataman. Keyingi vaqtda ikkihokimiyatchilik bo’lib ketgandi. Yakkahokimlik xususida bizga dars berdingiz, ko’zimiz moshdek ochildi. Sizning buyuk g’oyalaringiz bor. Ularni amalga oshirishda yoningizda bo’lish sharaf biz uchun. Sizni xalqimizning boshiga Xudoning o’zi yubordi. Siz bilan ishlagan odamning baxti bor. Ham qattiqqo’lsiz, ham mehribon. Ota bolasini ham urishadi, ham sevadi. O’ldirsangiz ham, kuldirsangiz ham jonim sizniki. Ket, degan kuningiz “g’ing” demasdan ketaman. Hozir o’zimni oqlashga imkon bering.

Karimovning “erigani” yuziga yoyilgan tabassumdan bilinib turardi. Bunday gaplarni har kuni eshitib tursa-da, takror tinglaganida rohat qilardi. Jo’rabekov bilan Mavlon esa tarvuzi qo’ltig’idan tushgan bolalardek hayron bir tarzda qarab turardilar. Tursinov yotib qolguncha otib qol degandek bo’sh kelmasdi:

-Men sizning komandangizdaman. Yo’lda poezddan tushib qolgan nomarddir, deb aytgan gapingiz qulog’imda. Hatto ishsiz qolsam ham, sizga sodiq bo’laman. Agar imkon bersangiz ishlarimiz yurishib ketadi. Saylovda xalqimiz sizga naqadar sadoqatda ekanini ko’rsatadi. Saylovni buzuvchilar ham dog’da qoladi.

Tursinov ustalik bilan Karimovning ko’ngliga kirib borayotgandi. Karimov muzqaymoq yalayotgan boladek uning so’zlariga mahliyo bo’lib qolgandi.

-Ayniqsa, hurmatli Sharof Rashidovning nomini tiklash yo’lida ko’rsatayotgan jasoratingiz, u kishi vafot etgan kun munosabati ila kelib, fotiha o’qiganingiz, oddiy odamlar bilan birga o’tirib, bir chimdim bo’lsa-da osh eganingiz, xalqimizning ruhini ko’tarib yubordi. Mana bu besh-olti chollar bilan gaplashsam ham bu xususda tan berishadi. Lekin ularning cho’ntagiga pul tiqib, avtobus topib berib yurganlar bor. Sizdan ijozat olmasdan indamadim. Ular “bugun chollarni kaltaklashadi, shundan janjal chiqaramiz”, deb o’ylashgandi.

-Ular kim?

-Bittasi sobiq finotdel, ikkinchisi …, -Tursinov alanglab atrofga qaradi.-Oqsoqol, imkon bering, o’zim hammasini tartibga solaman. Bir marta sharmanda bo’lishdan saqlab qoling…

-Meliboyvni nima qilamiz?

-Bilasiz, u biroz aqldan ozgan. Shuning uchun KGBdan haydalgan. Yolg’on-yashiq gaplar bilan xalqni aldab, deputat bo’lib oldi. Pulga hamma narsani sotadi. Tul xotindek janjalchi. Hamma undan qo’rqadi. Shu bois men o’zim uni ogohlantirib turishga majbur bo’laman. Mana bular esa Meliboyni menga qayrashadi. Endi tuhmat qilib yuribdi.

-U tuhmat qilgan bo’lishi mumkin. Ertaga ana u Mirtemir boshimizni og’ritmaydimi?

-Bu yog’i hal bo’lsa, Mirtemirni o’zim qo’lga olaman.

-Biz qo’lga ololmay turibmiz-u sizning tuzog’ingizga ilinadimi?

-Yangi, chet elga tayyorlangan engil mashinadan so’z ochgandim, mumdek erib ketdi.

-Yaxshi. Unday bo’lsa yaxshilab hujjatlashtirish kerak. Ilojini qilib gapini magnit lentasiga yozib oling. Seyfga tashlab qo’yamiz. Vaqti kelganda oyog’iga kishan bo’ladi. Xo’sh, o’rtoq Jo’rabekov, masalaning bu yog’ini nima qilamiz?

Karimovning fe’lini obdon o’rganib olgan Jo’rabekov temir o’choqda yaxshi qizigani, endi uni istagan tarzda egish payti etganligini angladi.

-Imkon bersangiz, yaxshi bo’lardi. To’polonchilarni birgalashib tinchitamiz. Bir yil ishlab bersin o’rtoq Tursinov. Gap-so’z ko’paysa, keyin olib tashlaysiz.

So’ng Jo’rabekov Tursinovga yuzlandi:

-Oqsoqol har kimga ham bunday otalik qilmaydilar. Buni unutsangiz…

Jo’rabekov “ko’zingiz ko’r bo’ladi” degan so’zlarni yutib yubordi. Ammo Karimovning o’rniga qaror berib bo’lgandi.

Karimov Mavlonga qaradi.

-Ana ularni birgalashib tinchitamiz. Agar kerak bo’lsa o’rtoq Tursinov bilan taftish o’tkazib, bir-ikki aybdorni jazolab qo’yamiz,-dedi Mavlon.

-Deputatlarning ham tanobini tortib qo’yish kerak,-qo’shimcha qildi Karimov.

-Ular Sizdan so’z olganmiz, deb yurishibdi…

-Har bir aytilgan gap bajarilsa, hojatxonalar oltindan bo’lardi. Bizga esa oltin hojatxonaning keragi yo’q…

Shu payt ichkariga choy keltirishdi. Endi ular qirq yillik oshnolardek quyuq suhbatga berildilar. Suhbat davomida Tursinov eski partiyani tarqatib yuborib, o’rniga yangisini tuzish taklifini o’rtaga tashladi.

-Kommunistik partiya tuzilishi, strukturasi jihatdan tengi yo’q partiyadir. Uning kadrlar bilan ishlash tizimi dunyodagi biror-bir boshqa partiyada yo’q,-dedi Tursinov.

-Gapni dissertatsiyangizga olib kelayapsiz-a? -jilmaydi Karimov.

Bundan ilhomlangan Tursinov o’zini Karimovga yana ham yaqinroq his ettirish uchun:

-Hozir hamma joyda demokratik harakat boshlandi. Partiyamiz to’la demokratik partiyadir. Siz har bir insonning qobiliyati, tashkilotchiligiga keng yo’l berayapsiz. Barcha masalalarni maslahat qilib keyin qarorga bog’layapsiz. Demokratiya degani boshqa yana nima beradi? Shu sababdan partiyamizning nomini demokratik partiya, deb o’zgartirsak, tarixga sizning ijodingiz bo’lib kirardi, o’zimizning Gagarin bo’lardingiz!

-Gagarin…,-Karimov miyig’ida kulib qo’ydi.- Partiya masalasida men ham shu fikrdaman. Lekin muxolifatdagilar ham partiyasining nomiga demokratiya so’zini qo’shib olishgan. Shu bois fikrimni ochiqqa urmay yurgan edim, -dedi Karimov piyoladagi choyni ho’plarkan.

-Bu muxolifat bizning ham boshimizni qotirdi. Fikrimizning bir chetida ariga o’xshab in qurdi. Ana u chollarni ko’chaga olib chiqqan ham o’shalar…

Karimov birdan tumshug’ini osib, boshini egdi. U muxolifat so’zini eshitgani uchunmi yoki Tursinovning gapni uzatib yuborganidan shu holga tushdimi, atrofdagilar payqashmadi. Tursinov hayiqqancha gapirishdan to’xtadi. Karimov biroz jimjitlikdan so’ng “Nega tinchib qolding?” degandek unga qaradi.

-Oqsoqol, shu ijroqo’m raisini bo’shatib bering, -dedi Tursinov yuragining ostida yotgan toshni tashqariga uloqtirib.

-Yo’q, -dedi keskin ohangda Karimov. -U sizga birinchi o’rinbosar bo’ladi. Burnini erga ishqab ishlatasiz.

-U Mirsaidov bilan birga…

-He, Mirsaidovni ham, uni ham …

Karimov Mirsaidovning nomini eshitishi bilan qizishib ketdi.

-Bo’ldi, u ham ishlaydi. Bir-biringizni kovlashtirmay ishlaysiz. Umuman, sizlarni bir-biringizga qayrab qo’ysa, ish yaxshi ketadi. Poraxo’rlikni kamaytiring. Hammayoqqa yurtdoshlaringizni joylashtiribsiz. Ish qilsangiz, shunday qiling-ki hidi chiqmasin, og’ayni! Pul ko’payib ketgan bo’lsa, yigitlarga bering, fondga o’tkazing. Moskovlik muxbirlarni tinchitishsin, tanqidlari jonga tegib ketdi. Eshaklar bir narsa olsalar, o’n besh kun oxurdan bosh ko’tarmaydilar, keyin yana olish uchun hangraydilar. Sizlar esa pulni qaerga sarflashni ham bilmaysizlar. Omin, ketdik!

Karimov o’rnidan turdi-da, eshikka qarab yurdi.

-Mashinangiz orqa eshikda…, -dedi Mavlon.

-Nima oldingi eshikdan olib chiqmoqchimiding?

-…

Ular pastga tushganlarida, besh-olti nafar oqsoqol orqadagi hovlining bir chetida turishardi.

-Bular kim? -deb so’radi Karimov.

-Bular vakillar, -dedi orqadan yugurib kelgan ijroqo’m raisi. -Oqsoqollarga, sizlar kutib turinglar, nomingizdan vakillar Karimov bilan gaplashadi deb olti-etti kishini ichkariga oldim. Shu bilan g’ala-g’ovur tinchidi.

-Ofarin, biz sessiyani o’tkazib qaytguncha, bular kutib o’tiraverishsin, -dedi-da Karimov mashinasiga mindi. Shu payt oqsoqollar mashina tomonga qarab yugurishdi. Birdan oldinga chiqqan mirshablar ularni to’xtatib, ichkariga qarab sudrashdi.

Gagarin tumaniga qadar yo’llar uch halqada o’rab olingandi. Majlisda Meli Qobulov birinchi qatorda jim o’tirgandi. Umuman, “g’ing”d egan odam bo’lmadi. Karimov minbarga chiqib, Tursinovni viloyat hokimi, ijroqo’m raisini esa birinchi o’rinbosar etib tayinlagani haqida gapirdi.

-Men bu haqda farmon e’lon qildim. Ana shu farmonni tasdiqlashlaringizni so’rayman, -dedi.

Hamma qo’l ko’tardi. Majlisdan chiqarkan, Karimov Mavlonga :

-Farmonni bugunoq e’lon qil. Keyin bugungi chislo bilan yozib kelsang, imzo chekib qo’yarman.

Karimov mashinaga minarkan, Jo’rabekovga:

-Keyinroq olib tashlaymiz. Hozir bo’shatsak, anavi isqirt chollar “Mana bizning talabimiz bajarildi” deb, dunyoni buzishardi. Qovun qovundan rang olar deganlaridek, keyin bu epidemiyani to’xtata olmasdik. Biz kimlarningdir talabi bilan emas, o’z xohishimiz, o’z kuchimiz bilan ishlayotganimizni ko’rsatishimiz kerak. Bu o’pkasi yo’qlarni biz emas, Tursinovning o’zi tinchitsin.

-Qoyil oqsoqol, Sizga tan beraman ,-dedi lo’nda qilib Jo’rabekov.

-Mayli, maqolani nazoratga oling. Sarlavhasini yaxshi topibsizlar: “Avtobus hokimiyati”. Endi avtobuslarda poytaxtga qatnaydiganlarga ham chek qo’yinglar. Sessiyada mana men ochiqcha aytdim, dodini Xudoga aytsin. Shikoyat bilan ish bitirish davri o’tdi. Kerak bo’lsa, o’zimiz aytamiz, ana o’shanda yozishadi.

Ular bir-birlariga qarab jilmayib qo’ydilar. Karimov Tursinovni yoniga chaqirdi-da:

-Ijroqo’m raisi … e, o’rinbosaringiz qolsin, sizni esa olib ketamiz. Poytaxtda yangi lavozimni yuvamiz,-dedi.

-Shu erda choy aytganman.

-Bu erda choyni ham zahar qilishadi. Yuring, og’ayni, borib ellik-ellik qilamiz. Bugun mening hisobimdan ichasiz…

Mashinalar turnaqator bo’lib, yo’lga chiqdi. Ko’p o’tmay ular Jizzax chegarasida to’xtashdi. Negadir Tursinovni qoldirib ketishdi. Hokim mashinalar ortidan qo’l siltab qolarkan, u bilan birga mehmonlarni orqadan kuzatib kelgan viloyat rahbarlari ham saf tortgancha, qo’l siltashardi…

42. ZANJIRLI DARA

Mirtemir Juma Bekni darrov tanidi. Talabalikning ilk paytlari bir yotoqxonada turishardi. U yillardan qolgan bitta xotirasi bor.

…Har yakshanba kuni mardikorlikka chiqishardi. Bir safar ularni eski uyni buzishga olib borishdi. Endi ish boshlashgandi ham mirshablar kelib, uy buzishni to’xtatishdi va sohibini tutib ketishdi. Ular qaytib mardikor bozoriga kelishganda “tarixiy” maydonda hech kim yo’q edi. Kutib-kutib yotoqxonaga qaytishdi. Cho’ntaklarida bir miri ham qolmagan edi. Yotoqqa cho’zalgancha xirgoyi qilib “shiftdan olma terishardi”. Eshik taqillab, ichkariga qotgan non terib yuruvchi bola kirdi.

-Qolgan-qutgan nonlardan bormi? -dedi u har doimgi ohangda.

Juma Bek o’rnidan turib, bolaning elkasidagi xaltani oldi-da, ichidagilarni stolning ustiga to’kdi. Qotgan non burdalaridan bir qanchasini terib olib, qolganini siyirib, xaltaga soldi.

-Doim sen bizdan olasanmi, biz ham bir marta sendan olsak osmon uzilib erga tushmas, -dedi.

Bola Juma Bekka hayrat bilan mo’ltirab qaragancha, elkasini qisib, indamay chiqib ketdi. Juma Bek kosani suvga to’ldirdi-da, qotgan nonlarni ivitdi.

-Qani, turing, o’rdak sho’rva hozir, -dedi.

Oradan ko’p o’tmay Juma Bek boshqa fakultetga “ko’chib” ketdi. Ular ahyon-ahyonda uchrashib qolsalarda, endi boshqa-boshqa sohilning odamlari edilar. Bir necha yillardan keyin Mirtemir Juma Bekning qaysi bir raykomda bo’lim mudiri bo’lib ishlayotganini eshitdi, lekin uning bu erda ekanligi xayoliga ham kelmagandi. O’tgan safar Muborakka kelganida, Ibod To’ra:

-Yaqinda qo’shni tumandan raykom birinchi kotibligiga ashaddiy kommunistni keltirishdi. Bizga qarshi isyon boshlatdi u,-dedi.

Mirtemir u bilan uchrashmoqchi bo’ldi, lekin safarda ekan. Mana endi u qarshisida turibdi. Talabalik yillarida qilichdek ixcham edi. Endi semirib, qorin “bog’labdi”. Faqat ko’zlarigina uning o’sha eski Juma Bek ekanligidan darak berardi.

Juma Bek Mirtemirni quchoqlab, “kuchimni ko’rib qo’y” degandek, bir aylantirib, belidan mahkam qisdi. Keyin:

-Sizni kutaverib, ko’zimiz sakkiz bo’ldi, kun oqshomga, tong saharga aylandi, -dedi.

Ular ko’p gaplashmadilar. Mirtemir horib kelgani uchun raykomning mehmonxonasidagi o’ziga ajratilgan joyga o’tib, uxlamoqchi bo’ldi. Lekin uxlay olmadi.

Juma Bekning so’zlari quloqlarining ostidan ketmasdi:

-Men bobokalonimiz Amir Temurning tarixi bo’yicha doktorlik ishi qildim. Islom akaning maslahatchisi Ziyomov menga ustozlik qildilar. Tumanimizda “Zanjirli Dara” degan joy bor. Bu erni Amir Temur obod qilganlar, shu xususda turkum maqolalar yozdim. Ertalab Sizni o’sha erga olib boraman,-degandi u Mirtemirni mehmonxonada qoldirarkan.

Bu Mirtemirning g’amnok ko’nglida miltiragan ishiq yoqqandi. Har holda bu erga kelishim bekorga ketmaydi, bir tarixiy maskanni borib ko’raman, deb o’yladi u. Keyin Amir Temur haqidagi rivoyatlar xayolidan o’ta boshladi.

RIVOYAT

… Bir kuni Amir Temur uzoq safarga chiqibdi. Yo’lda “Tog’ etagidagi Chambil elda tunab qolamiz” deb buyuribdi. Chambil elga etib kelganlarida, bu erdagi ahvolni ko’rib, Temur hayratlanib qolibdi.

-Bu shahar dunyoning eng go’zal eri, jannatmonand bog’lar, dillarni rom etguvchi bulbullar, musiqa-ohang, sas chiqarib oquvchi irmoqlar, Alpomishdek dev qomatli chinorlar, ichsang suvi umrni daroz aylaguvchi chashmalar maskani edi. Bularning hammasiga nima bo’ldi? Nega bu shahar vayronaga aylandi? -deya navkarlarini shaharga yuboribdi Temur.

Navkarlar shaharni aylanib, bir tirik jonga ro’baro’ kelmabdilar. Hamma yoqda odamlarning va hayvonlarning suyaklari sochilib yotgan emish. Shaharning ko’chalariga dorlar qurilgan bo’lib, har bir dordagi iplarda suyaklar osilib turardi.

Navkarlar shaharning u burchidan kirib narigi burchidan chiqib ketar ekanlar, oniydan bir jonivorga duch keldilar. Odam desa odamga, hayvon desa hayvonga o’xshamaydigan maxluq. Bir qarashda maymunni eslatardi. Unga e’tibor qilmay o’tib ketishayotgandi, u qo’l siltadi. Shunda navkarlardan biri:

-Kimsan? -dedi unga.

-Menga kimsan deyishga hech kimning haqqi yo’q! Men bu shaharning hokimiman, -deya do’rillagan sas chiqardi u.

Navkarlar kulishdi:

-Shaharmish, vayrona-ku, demak sen-boyo’g’lisan!

-Men Amir Temurning yo’lini poylab yotibman, faqat u bilan gaplashaman. Dardimni unga aytaman. Siz esa yo’qoling, daf bo’ling!

Navkarlar Temurning huzuriga qaytgach, ko’rgan-bilganlarini unga aytib berishdi. Temur hayratlanib “hokim”ning yoniga bordi.

-Kimsan, nima uchun bu jannat el bu ahvolga tushdi? Nega insonlar qirilib ketdilar? Nega shahar vayronaga aylandi? -dedi.

-Menga Amir Temurdan boshqa hech kim savol berolmaydi. Yo’lingdan qolma, ey, musofir.

-Qarshingda Amir Temurning o’zi turibdi.

-Unday bo’lsa seni Allohning o’zi yubordi. Men Allohga yolvorib, jonimni olishini istadim. Vahiydan kelgan bir ovoz “Dunyoi-zaminning hukmdori Amir Temur sen tomonga kelmokda, boshingdan o’tganlarni unga aytib bersang, u seni o’ldirsa, o’shanda Alloh joningni olishi mumkin”ligini anglatdi.

-Xo’sh, boshingdan nima o’tdi?

-Ey, bu dunyoning hukmdori! Meni erinmay tingla. …Yosh yigit edim. Ota-onamni sevmadim. Mayxo’rlikka ruju qo’ydim. Har kuni ota-onamni kaltaklardim, oxiri ular meni “oq qilib”, uydan haydashdi. Darbadarlik kunlarimda bir boyning qizi bilan tanishdim. U meni odam qildi. Unga uylandim. Otasining yordami bilan Chambil elda hokimlikka qadar yuksaldim, lekin shaharda ishlar yurishmadi. Buning sababini tili burrolardan, kamchiligimni aytganlardan ko’rdim. Ularning tillarini kesdirdim. Biroq ishlarim oldinga ketmadi. Keyin olimu fuzalolar, dindoru ulamolar xalqni yo’ldan urmokda, deb o’yladim. Ularni zindonlarda chiritdim, lekin ishim yurishmadi. So’ngra qo’l ostimda ishlaganlarni aybladim. Shaharda dorlar qurib, ularni ostirdim. Dorlarda insonlar osig’lik turdilar, lekin ishim yurishmadi. Xalqim qirilib ketdi, hayvonlar yo’q bo’ldilar, buloqlarning ko’zi ko’mildi, og’ochlar qurib qoldi. Faqat men yashayapman. Na inson, na hayvonman!

Ey, bu dunyoning hukmdori, zulfiqoringni chiqar va boshimni kes! Meni bu dahshatli azobdan qutqar!

-Men seni o’ldirsam, qilichim harom bo’ladi, -dedi Amir Temur.

-Agar o’ldirmasang, menga bu azobdan qutulishning yo’lini ayt.

-Sen borib ota-onangning qabrini top, ular seni kechirsalar, o’shanda Asror joningni oladi.

Temur shunday debdi-da, sudralgancha uzoqlashgan “hokim”ning orqasidan ikki navkarini yuboribdi. Navkarlar qaytib kelgach, Temurga:

-U sudrala-sudrala qabristonga etib bordi. Ota-onasining qabrlari cho’kib yotgan ekan. Ularning ruhiga yolvorayotgandi, boshi bilan chuqurga-qabrning ichiga tushib ketdi va o’sha erda o’lib qoldi, -dedilar.

Temur bilan suhbatlashib o’tirgan Mir Said Baraka:

-Bu oqpadar ekan, oxirida ota-onasining ruhi uni avf etdi va qiynoqlardan qutuldi. Lekin bu xalqning gunohi nima edi-ki, bu qadar Allohning qahriga uchrabdi?

Amir Temur biroz o’ylanib turdi-da, javob berdi:

-Alloh yer yuzidagi vakolatlarni insonlarga berar ekan, ularga aql, iroda baxsh etdi. Ammo ular buni bir chetga surib, bir oqpadarni elkalariga ko’tardilar. Bu esa Allohni g’azablantirdi. Oqibatda go’zal bir shahar bilan birga bu dunyodan silindilar, -dedi.

… Mirtemir bu rivoyatni nima uchun eslaganini o’ylab ham o’tirmadi, chunki xayol eshiklaridan ikkinchi rivoyat kirib kelgandi.

RIVOYAT

Amir Temur har payshanba kuni siyosiy mahbuslar bilan o’zi suhbatlashardi. Bu safar uning huzuriga uch kishini olib kelishdi.

-Bu Suzangaron mahallasidan. To’y-ma’rakada, juma xutbalarida “Vatanim, Vatanim, Vatanim” deydi. Vatan va millatni takror-takror so’zlarkan, ko’zlaridan yosh sizib chiqadi, ovozi xirillab qoladi. Ammo hayotda ko’p odamlarning dilini og’ritgan.

-Uning boshini tanasidan judo qiling,-dedi Amir Temur.

Devonbegi ikkinchi mahbus haqida ma’lumot berdi:

-Bu Motrid mahallasidandir. Yig’inlarda, to’y-ma’rakalarda “Xalqimiz ochdan o’lar holga keldi. Na bug’doy bor va na non. Hamma narsa urushga ketmokda” degani-degan.

-Buni eng chuqur zindonga tashlanglar! Ammo saroydagi eng totli taomlardan va jamiki noz-ne’matlardan istagani qadar berib turishni kanda qilmanglar, -dedi Amir Temur.

So’ngra Devonbegi uchinchi mahbus haqida ham qisqa ma’lumot berdi:

-Bu Bog’ishamol mahallasidan. O’tgan juma kuni xalq oldiga chiqib “Amir Temurning falon-falon farmonlari noto’g’ridir”, dedi.

-Buni saroyga mushovir qilib ishga olinglar, -dedi Amir Temur.

Saroy a’yonlari Amir Temurning bu qarorlaridan hayratga tushdilar va Mir Said Barakaning huzuriga kelib, undan bu qarorlarni izohlab berishni so’radilar.

Mir Said Baraka:

-Birinchisi, Vatan,  millatni o’ziga qalqon qilib olgan badbaxtdir. Bunday odamlar juda ham tahlikalidirlar. Ulardan ne qadar tez qutulsak, Vatan va millatga shu qadar xayrli bo’ladi. Ikkinchisi esa, hayotni qorindan iborat, deb tushunadi. Undaylarga hayot nima ekanligini anglatmoq kerak. Qorong’u zindonda yotsa, bu hayotda egulikdan boshqa juda ko’p aziz narsalar borligini tushunadi. uchinchisi esa, Vatan va millatga o’zini qalqon qildi. U Amirning farmonlaridagi yanglishlarni aytar ekan, o’zini emas, mamlakatni o’yladi. Temur hazratlari ana shunga ko’ra, qaror berdilar, -dedi…

 

43.SAMIMIYAT

Mirtemir tong bo’zarib qolganda, uyquga ketdi. Bir “chimdim” uyquni olmasdan uyg’ondi va “Zanjirli Dara”ga ertaroq bormoq uchun mehmonxona hovlisiga chikdi. Ammo Juma Bek va viloyatdan unga hamroh bo’lgan kishini uzoq kutdi. Nonushta tayyor bo’lgach, ular kirib keldilar. Choy ichib u yoq-bu yokdan suhbatlashgan bo’ldilar-da, yo’lga chikdilar. “Zanjirli Dara” uzoqda ekan. Ikki-uch soat deganda, arang etib keldilar. Atrofda bir sardoba qoldig’i va bir daraxtdan boshqa hech narsa yo’q edi.

-Bu erdagi shahar qum ostida qolgan,-dedi Juma Bek. -Garchi cho’l havosi biqiq bo’lsa-da, ana shu tabarruk joyda tushlik qilamiz, -u shunday deb, shofyoriga imo qildi. Shofer yigit mashinadan dasturxon, ko’rpachalarni olib, daraxt ostiga to’shay boshladi.

-Aslida cho’lning sarrin shabadasiga teng keladigan narsa yo’q, lekin gazni qayta ishlash zavodidan chiqadigan zahar shu erlarga qadar etib keladi, -dedi viloyatlik hamroh.

Mirtemir ularning maqsadini tushunmadi. Nahotki, tushlik uchun bu erga kelishdi? Balki bu qumlar ostida biror bir shahar yo’qdir? Agar shahar qum ostida qolgan bo’lsa, bu daraxt va sardoba nima uchun yo’qolmadi? Mirtemirning qalbida zilzila boshlandi. Zilzila kuchayib, umid va ilinj tog’larini yakson qilish barobarida, ko’ngil taxmonlarini ham buzib yubordi.

Shu lahzada u dunyoga sig’mayotgan edi. Nayzadagi quyoshning tig’ini, hududsiz cho’lning shabadasini va u shabada keltirayotgan yoqimsiz gaz hidini, xullas, hech birini his qilmayotgan edi. Yonidagi odamlar ham cho’l sarobi kabi goh ko’rinib, goh ko’zdan g’oyib bo’lardilar. Chunki uning butun diqqati zilzila markazida edi. Zilzila markazi to’fonga aylangan va bu to’fon ko’krak qafaslarini siqishtirayotgan edi.

Siyosat, dunyodagi eng jirkanch o’yin ekan, deb o’ylay boshladi u. Nega unga mahliyo bo’ldim? Uning qaysi raqsiyu, qaysi musiqasi meni rom etdi? Nahotki, siyosatga kirmasdan kurashish mumkin emas? Yo’q, siyosat butun jamiyatni o’z panjalariga bog’lagan. Uning chetida qolib, har qancha mujodala etma, natijasiz qolaverasan. Xo’sh, mana siyosatga kirding, qanday natijaga erishding? Balki ana ular ichlarida seni masxara qilib, ustingdan kulayotgandirlar? Chunki orqavarotdan qandaydir o’yinlar o’ynalayotganini his qilayapsanu ammo bilmaysan. Mana bular esa, balki barchasidan xabardor?! Chiziqlarni, balki ana shular chizgandir?!

Yo’q, xaritani chizganlar boshqa, bular ham uning yo’lchilari.

Bularga, seni shahardan, odamlardan uzoqlashtirib, cho’lu-biyobonda tutish amri berilgan bo’lsa-chi? E, yo’q, birodar, o’z bahoingni juda ham oshirib yuborayapsan. Sen bu dunyoda va bu jamiyatda juda kichik odamsan, balki zarradan ham kichikdirsan?! Bu qadar odamni seni izingdan nega qo’yib qo’yishsin?

Nega qo’yishmasin? Bu dunyoda har bir zarraning ulkan tog’lar qadar ahamiyati bor, qolaversa, sen nega o’zingni bu qadar tubanlarda ko’rmoqchi bo’layapsan? Inson tog’ ustiga, yuksaklikka ko’tarilgani sayin, ko’zlarda, nazarlarda kichrayib boradi, ammo o’z qalbida, ruhida esa yuksalish his etadi. Sen nega aksini istayapsan?

Mirtemir o’zi bilan o’zi olishardi. Go’yo ichidan boshqa bir Mirtemir ajralib chiqib, qarshisida o’tirgancha u bilan ayovsiz tortishardi.

Biz ayrildikmi, demak, ruh boshqa vujud boshqa bo’ladi, deb o’yladi Mirtemir. Bu esa insonning inqirozidir. Bitishi, tamom bo’lishidir. Vujud va ruh mujassam, bir butun bo’lganda, inson kuchga aylanadi. Bu kuchni engadigan, sindiradigan faqat o’limdir. Inson o’limdan boshqasiga engilmaydi. Lekin sen hali o’zing ham bilmaydigan voqealar ta’sirida engilib o’tiribsan. Aslida engilmoq ham muzaffarlikdir. Agar rostdan ham biror bir o’yin o’ynalayotgan bo’lsa, iste’fo beraman. Ularning qo’lida qo’g’irchoq bo’lishni yoki chizgan xaritalari bo’ylab yugurishni istamayman.

Bu paytda Juma Bek daraxt ostiga to’shalgan ko’rpachaga yonboshlagancha tandirda pishirilgan kabobni pishillagancha eyayotgandi.

Nahotki, u qotgan non egan kunlarini unutgan bo’lsa? O’shanda bolakayning to’rvasidan olinagan qotgan non xuddi mana shu tandir kabob kabi unga lazzat bermaganmidi? Ammo o’shanda Juma Bekning yuzlarida sevinch va mamnunlik bor bo’lsa, hozir kibor va manmanlik ufurib turibdi.

Juma Bekning parvoyi palak, dunyoni suv bossa to’pig’iga chiqmaydi. Nega men uni yomon ko’rayapman, nega uni ayblayapman? Balki u hayotning mantig’i shundan iborat deb o’ylar va barcha harakatlarini to’g’ri deb bilar?! Qolaversa, doktorlikni yoqlabdi. Katta bir rayonning rahbari. Balki o’z yo’lida e’tiqodlidir. Buning ustiga senga nisbatan sovuq munosabatda bo’lgan emas. Eski do’stlar kabi bag’rini ochdi.

Mirtemir mushohadalarni bir chetga surib, tandirda pishirilgan uy nonidan emoqchi bo’ldi, ammo bir tishlam non labi bilan tomog’ining o’rtasida uzoq aylandi. Bolalik yillarini esladi. Uylarida non bo’lmagan kun, tomga chiqib “Menga issiq non pishirib beringlar” deb dodlagan ekan. O’shanda, rahmatli onasi xastalanib qolgani uchun, issiq non pishiradigan odam topilmabdi. Biroz ulg’aygach, bu voqeani aytib berishsa, qulog’iga qadar qizarib ketardi. “Ayb bolamda emas, men unga har kuni kulcha pishirib berib, yomon o’rgatib qo’ygandim”, deya uning boshini silardi onasi.

Shu damda Mirtemir o’sha kulchalarni qumsadi. Balki, men tomga chiqmagandirman?! Agar tomga chiqadigan yoshda bo’lganimda, u voqea esimda qolardi. Balki, kulgi bo’lsin, deya bu voqeani o’ylab topishgandir?! Chunki kulcha nonni, ayniqsa, xamirning ustiga sharbat surib pishirilgan kulchani juda ham sevishimni bilishardi-da! Hovlimizning ichidan ariq oqib o’tardi. “Oq ariq” edi nomi. Ariq bo’ylariga ekilgan gullar ham oppoq bo’lib ochilardi. Darvozadan kiraverishda esa, bir tut daraxti bor edi. U ham oppoq bo’lib pishardi. Men kulchani ariqning boshlanish qismiga tashlab, o’zim ko’cha orqali suvning hovlidan oqib chiqadigan joyiga yugurib borardim. Har doim kulchadan oldin etib borishga harakat qilardim. Obdon charchaganimda kulcha ham hil-hil bo’lardi. Keyin uni oppoq pishgan tut bilan, mazza qilib erdim. Eh, u kunlar, qayda-yu bu kunlar qayda?!

Bolalik taassurotlari Mirtemirning ko’nglidagi zilzila otashini biroz tushirdi. Shunga qaramay, u Juma Bek bilan ochilib suhbatlashmadi. Hatto uning gaplarini oxiriga qadar eshitishga urinsa-da, xayollari boshqa o’rmonlarga kirib ketardi.

Quyoshning “boshi uzilgan” paytda Juma Bek dasturxonni yig’ishtirishga buyurdi. Mirtemir bu erdan ortga qaytmasligini va poytaxtga ketajagini aytdi. Juma Bekning yalinib, yolvorishiga qaramay, ular shu erda xayrlashdilar. Juma Bek qo’l siltash o’rniga soatiga qaray-qaray qoldi.

Ular viloyat markaziga etib kelganlarida, poytaxtga uchadigan so’nggi uchoq ham allaqachon parvoz qilish uchun erdan ayrilgandi. Mirtemir yana bir kechani mehmonxonada o’tkazishga majbur bo’ldi. Ertalab, nonushta payti radiodan eshitilgan xabar uning ko’nglidagi zilzilani o’n daraja oshirib yubordi. U portfelidan bir qog’oz oldi-da, ishdan ayrilajagi haqida ariza yozib, yana portfeliga solib qo’ydi. Keyin mehmonxona hovlisida o’ralashib yurgan bog’bonning yoniga keldi:

-Hormang, ota!

-Bor bo’ling, Mirtemirjon! Kelishingizni uch kundan buyon kutib yotgandik. Bir suhbatingizga ishtiyoqmandmiz,-dedi.

-Yo’g’e, men o’zim bu erga kelishimni bilmasdimu siz qayoqdan bilardingiz?

-Ukajon, yer tagida ilon yursa, biz sezamiz. Bu erda uch kun oldin qimir-qimir boshlangandi. Otingizni eshitganlar jim turisharmidi? Menga qadar xabar kelib etdi.

-Bo’pti,-dedi Mirtemir, jahlini tishlab. -Otaxon, aytingchi, sizga mana bu daraxt qurib qolgan, qurtlagan, boqqa zarar berayapti, uni qo’porib tashla, deyishsa, Siz bu ishni bajarsangiz, lekin ertasiga kelganingizda mehmonxona mudiri qaytadan ekib qo’ygan bo’lsa, nima qilasiz?

-Nima ham qila olardim, uka? Kattaning aytgani aytgan. O’ynashmagin arbob bilan, deganlar. Qurigan daraxtga ham salom berib yuraveramiz.

-Izzat-nafsingizga tegmaydimi?

-Izzat-nafsni o’ylasak, och qolamiz. Bu erga kimlar kelib, kimlar ketmadi. Qancha-qancha izzat-nafsini o’ylagan odamlarni yo’qotib yuborishdi. Bu bilan meni izzat-nafsi yo’q odamga chiqarib qo’ymang. G’ururim ichimda. Ichimda ularni buralab-buralab so’kaman. Yoki alamimni chechangizdan, bolalardan olaman. Bu dunyoda yashashning boshqa yo’li yo’q. Sizga o’xshagan yigitlarni ham sindirib yuborishadi. Bularga mevali daraxt emas, qurigan va chirigan daraxt kerak. Chunki istagan paytlarida, bir tepib yiqitadilar yoki axlatga olib chiqib tashlaydilar va ko’ngillari rohatlaydi.

Mirtemir bog’bondan bunday javobni kutmagandi. Nahotki, xalqimiz shu ahvolga tushib qoldi? Nahotki, hamma shunday o’ylaydi? Yo’q, ba’zilarning qomatini egishdi, ba’zilarning tafakkurini yo’qotishdi, ba’zilarning esa jasoratini o’ldirishdi. Ammo shundaylar borki, egilib, qaytadan qomatini rostlaydi, tafakkurini yo’qotib tafakkurini topadi, jasoratidan ayrilib jasoratli bo’ladi, ya’ni soxtalarini yo’qotib aslini topadi. Ana shundaylar boshqalarni ham o’z orqasidan ergashtiradi, deb o’yladi u qo’nalg’aga yo’l olarkan.

Mirtemir mingan uchoq poytaxtga qo’nishi bilan hukumat rahbarlariga xizmat ko’rsatadigan mikroavtobus tramplin yoniga kelib to’xtadi. Uchokda biror bir rahbar bormikan, deya Mirtemir yo’lovchilarga bir-bir nazar soldi. Yo’lovchilarning hammasi oddiy insonlar edi. Uchoqdan tusharkan, mikroavtobusdagi qiz:

-Sizni kutib olishga chiqdik. O’rtoq Kraynov bir necha marta qo’ng’iroq qildilar. Prezident Sizni kutayotgan ekanlar. Mashina ham yuborishibdi, -dedi.

Mirtemir indamay mikroavtobusga chikdi va bu ham o’yinning davomi deb o’yladi. Bormasdan arizamni berib yuborsammikan?! Yoki borib hamma gapni Karimovning yuziga aytib, chiqib ketsammi?! Balki Karimov biror bir bahona o’ylab qo’ygandir? Bir haftadan keyin sessiya bor, saylov oldidan o’tadigan bu sessiyada muhim qonunlar qabul qilinadi. Balki sessiyada so’zga chiqib bu o’yinlarni fosh etarman? Shu sababdan Karimovning o’zi bilan uchrashib, arizani unga topshiraman.

Kraynov Mirtemir bilan ko’risharkan, uni Karimovning huzuriga boshladi.

-Xush keldingiz, -dedi Karimov. -Yo’qligingiz bilinib qoldi. Ertaga Iqtisod dorilfununida olimlar bilan uchrashuvim bor, mana bularga ma’ruza yozinglar desam, qog’ozni bo’sh gap bilan to’ldirishibdi, -dedi u eshik tomonni ko’rsatib.

-Yozib bergan bilan majlisda baribir uni o’qimaysiz, -dedi Mirtemir.

-O’qimasam ham ma’ruzadagi fikrlarni gapirib beraman.

-Jizzaxda ma’ruza qilishingiz uchun nutq yozib berganlar bundan keyin ham xizmatingizni a’lo darajada bajarishsa kerak. Men esa iste’fo arizamni keltirdim.

Karimovning birdan jahli chiqdi. Yuzi sholg’omdek qizardi, ko’zlarining atrofiga tundlik yugurdi, baqirib yubormoqchi bo’lgan kishidek butun vujudidagi kuch bo’g’ziga to’plandi.

-O’tiring, -dedi.

Mirtemir Karimovning bu ohangiga parvo qilmay arizani uning yoniga qo’ydi.

-Siz bilan bugun kelib ertaga ketish uchun anglashganimiz yo’q! Sizni jasoratli yigit deb o’ylagandim. Sal narsaga qo’rqib qochishingizni xayolimga ham keltirmagandim.

-Men qochayotganim yo’q. Saroy o’yinlarini tark etayapman.

-Ofarin! Mana men saroy o’yinlariga chidab o’tiribman. Menga oson deb o’ylaysizmi? Men ham oddiy insonlar kabi choyxonaga chiqib choy ichishni, otamlashishni, tog’larga chiqib suhbat qilishni istayman. Lekin butun vaqtim mana shu tandirning ichida o’tadi. Ertalabdan oqshomgacha, oqshomdan ertalabgacha yonaman. O’ylaysizki Jizzax masalasida Sizni aldab, o’yin ko’rsatdik. Davlat ishlari oson emas. Ba’zilarini shart-shurt hal etish kerak. To’g’ri, Jizzax bo’yicha Sizning fikringizni olishim kerak edi. Lekin mana bu ifloslar, -Karimov mana bu der ekan qo’lini bigiz qilib, xonasining past qismini ko’rsatdi. Xonasining ostida esa Mavlon bilan Alimovning kabinetlari bor. -Sizni Muborakka yuborishibdi. Men ularga Ibod To’rani va Mirtemirni chaqiringlar, birgalashib gaplashamiz, degandim. Meni yanglish anglashibdi. Bu Ziyomov degan eshakning dumiga supurgi bog’layman.

-Siz Tursinovning qilmishlarini yaxshi bilasiz…

-Ha, bila turib, hech narsa qilolmadim. Shuning uchun ham sizga o’xshagan yigitlarning yordamiga ehtiyojim bor. Mana sizning xabaringiz yo’q, menga ikki marta suiqasd hozirladilar. Ishga kelayotganimda, meni otishmoqchi bo’lishdi. Xayriyatki, qo’rimalar sezib qolishdi.

Mirtemir “Mantikris hangomasi” deya tarqalgan mish-mishni esladi. Bir kuni o’n uch -o’n to’rt yoshlardagi bola sport miltiqchasi bilan qush ovlayotgan ekan. Uni Karimov o’tadigan yo’lning yoqasida ushlashibdi. Keyin otasini, akasini ham qamab qo’yishibdi. Balki o’sha voqeani aytayotgandir, deb o’ylagan Mirtemir:

-Yaqinda bo’ldimi? -deya so’radi.

-Bittasi ikki oy oldin edi, ikkinchisi ikki kun oldin, Jizzaxda ro’y berdi. Meni portlatib yubormoqchi bo’lishdi. Xudoga aytganim bor ekan, qutulib qoldim. Siz bo’lsangiz menga sitam qilasiz. Saylovni eson-omon o’tkazib olaylik, bu Tursinovlarni, ularning mafiyalarini sichqonning iniga kiritib yuboramiz. Lekin bilib qo’yishsin, men ulardan qo’rqmayman, oxiriga qadar kurashaman. Meliboy bilan ham gaplashdim. Bechoraning xalqdan boshqa tashvishi yo’q. Uni qilmishlari uchun KGBdan haydalgan, deb meni ishontirishgandi. Vaholanki, xastalanib, pensiyaga chiqqan ekan. Unday yigitlarni qo’llashimiz kerak.

Mirtemir o’ylanib qoldi. Karimov shu qadar samimiy va hayajon bilan gapirayotgan ediki, uning gaplariga shubha qilish mumkin emasdi.

-Mana ko’rasiz, ikki-uch yilda bu davlatni dunyodagi eng katta mamlakatlardan biriga aylantiraman. Xalqimiz jannatning ichida yashaydi. Hammaga uy beraman, yer beraman. Qishloqlarni obod qilaman, kolxozchining uyi bilan hokimning uyi bir xil bo’ladi. Boy -kambag’al degan gap bo’lmaydi. Odamlar sud, prokurorning eshigida kutib o’tirmaydilar, onalar, bolalar kasalxonalarda vafot etmaydilar. Maktab bolalari paxtaga chiqmaydi. Faqatgina oltinlarni sotsak, bu masalalarni hal qilish mumkin. Yana sotadigan qancha-qancha narsalarimiz bor. Lekin ishlashga qo’yishmasa nima qilay? Bularning hammasini quvsam, yangi insonlarni, yangi kadrlarni qaerdan topaman? Sizga o’xshaganlarga ishonsam, yuzimga arizani otasiz. Iste’fodan oson ish yo’q. Lekin mas’uliyatni ko’tarish og’ir. Siz faoliyatingizni to’xtatmang, Tursinov masalasini davom ettiring, uni sharmisor qilamiz. Avval qo’lini, keyin oyog’ini kesaylik, undan keyin boshini uzamiz.

Mirtemir indamay Karimovning “nutq”ini tinglardi. Karimov minbarda yuzlarcha insonga xitob qilayotgandek, jo’shib gapirardi.

-Bilaman, siz menga ishonmaysiz. Oling, mana buni o’qing. Bu erda Shukrullo Mirsaidovning va umr yo’ldoshining kirdikorlari yozilgan. Xorijga borganda, necha tonna marvarid keltirganini bilasizmi? Hozir men uning gribonidan bo’g’sam, o’tirgan binomizni osmonga uchiradi, kulimizni ko’kka sovuradi. Ana u boboyni parlament raisi qilib qo’ygandim. Hammayoqni masxaraga aylantirdi. Bir jasoratli yigit- Polvonzodani Oliy sud raisligiga tavsiya qilmoqchi edim, “Millati boshqa, o’tkazishmaydi” deydi. Bu masalalarda sizlar yordam bermasangiz, kim yordam beradi? Mana, otasiga rahmat, Iso Xolis dardimni angladi, menga katta yordami tegayapti. Men ham bo’sh turayotganim yo’q, aytganini yaratib berayapman. Narigisi ham xizmatimizda.

Karimov birdan otdan tushib, ajriqda o’tirgan kishidek, chuqur nafas oldi-da, stolga engashgancha, og’ringan bir sasda, yolvorgan bir ohangda so’zini davom ettirdi:

-Men ham otaman! Bolalarim bilan o’tirib dardlashishni istayman, ular bilan bog’u-rog’larni kezgim keladi, lekin mana shu stolga mahkumman. Robotga o’xshab qoldim. Ba’zan hammasiga qo’l siltab, hayyo-huy deb chiqib ketgim keladi. Ammo bechora xalqimizning ahvoli nima bo’ladi? Jizzaxda chol-kampirlar bo’ynimga osilib yig’lashdi, rahmatli onamni esladim…

Karimovning ko’zlari birdan yoshga to’ldi. Mirtemir unga bir nigoh tashladi-yu boshini egdi. Haqiqatdan ham, men uni tushunmagan bo’lsamchi, deb o’yladi. Kap-katta odam, bir davlatning rahbari bekordan ko’ziga yosh oladimi? Rostdan ham atrofidagilarning hammasi shaxsiy manfaatdan boshqa narsani bilishmaydi. Bu odamning yuragida, balki, ezgu-niyatlar yashirindir?! Bir tomonda Moskov, ikkinchi tomonda eski zehniyatdagi insonlar uni qurshovga olishgan. Erkak kishining yig’lashi oson emas. Sitamlar, azoblar jonidan o’tib ketganki, ko’ziga yosh kelayapti. Shunday deymanu lekin hamma narsa uning o’ziga bog’lik emasmi? Qancha-qancha etuk, qobiliyatli insonlar chetda qolib, do’ppi keltir desa, bosh uzib keladiganlarni atrofiga yiqqan. Balki noilojlikdan shunday qilayotgandir?! Nima bo’lganda ham menga ko’nglini ochdi. Agar samimiy bo’lmasa, arizamga qo’l qo’yib, to’rt tomoningiz qibla, boravering demasmidi?! Yoki men shoshqaloqlik qildim-mi? Avval hamma gapni o’rganib, keyin qaror berish kerakmidi?

Karimov o’rnidan turib, ichkaridagi xonaga kirdi va yuzini yuvib, qaytib keldi:

-Uka, arizangizni olib qo’yaman. Siz ishingizni davom ettiravering. Yaxshi-yaxshi yigitlarni tanlang, menga tavsiya qiling. Birgalashib, bu kasalliklarni engamiz. Ko’rib turibman, charchab kelgansiz, borib dam oling, -dedi.

44. BUZUQI

Mirtemir indamay chiqib ketdi. Uyiga kelgach, birdan xastalanib qoldi. Doktor chaqirishganida, “Yuragingizni davolashingiz kerak”, deya kasalxonaga olib ketishdi. U navbatdagi sessiyaga kelolmadi. Kasalxonadan chiqib, ish boshlagan kuni oniydan Karimov uning xonasiga kirib keldi:

-Sizga o’xshagan yigitlar kasal bo’lib qolsa, barakallo bizning holimizga,-dedi. -Yuring, bir joyga borib kelamiz.

Karimovning mashinasi qo’nalg’a tomonga yurdi. U uchoqqa mingunga qadar hech narsa demadi. Uchoq ko’kka ko’tarilgandan keyin Mirtemirni yoniga chaqirdi:

-Shahringizga… shahrimizga boramiz. Ana u Po’latni ishdan bo’shatib kelamiz. Men uni yaxshi odam deb o’ylagandim, lekin ablah ekan. Hamma yoqni sotib edi, planlarni barbod qildi. Bu shahar va bu viloyat bizning iftixorimiz. Uni kelinchakdek yasatib qo’yishimiz kerak. Po’lat benzin stantsiyalari kalitini otasiga, mashina sotadigan joylarni ukasiga berib qo’yibdi. Men uni odam qilmoqchi bo’ldim, ammo yo’lga yurmadi. Mana bu hujjatlarni qarang, agar viloyat sessiyasida gap-so’z ko’payadigan bo’lsa, menga yordam berasiz. Har qanday qilib bo’lsa ham, u poraxo’r, o’g’ridan qutulishimiz kerak.

Mirtemir hujjatlarga nazar solar ekan Po’lat Majidovich ham qulog’iga qadar balchiqqa botgan ekan, deb o’yladi. Ilgari poytaxtda ishlaganida atrofiga hamtovoqlar to’plabdi. Keyin bu viloyatga yuborilganida, ana shu hamtovoqlarini ham birga olib kelibdi.

Mirtemir Po’lat Majidovichni birinchi kotiblikka olib kelishgan kunni esladi. O’shanda Karimov uni “halol, pok, vijdonli, o’zini emas xalqini o’ylaydigan odam” deb maqtagandi. Oradan bir yarim yil vaqt o’tdi. Endi u hakda teskari fikrlarni aytmokda.

Mirtemirning xayol surib qolganini ko’rgan Karimov unga so’z qotdi:

-Po’latni bu ishga qo’yguncha ona sutim og’zimdan kelgandi. Ammo ishonchni oqlamadi. Har kuni saunaga borib, maishat qilgandan keyin ishlashga vaqt qoladimi? -u shunday deb cho’ntagidagi suratlarni olib Mirtemirga uzatdi.

Mirtemir hayratlanib qoldi. Po’lat Majidovichning sauna ichidagi har bir harakati suratga olingandi. Chalqancha yotibdi, uni qizlar massaj qilishayapti, o’zini hovuzga tashlayapti, choy ichayapti, saunaning issiq xonasida bir musht bo’lib o’tiribdi… bunisini qanday suratga olishdi ekan? Ha, bularga qolsa ignaning teshigidek joydan ham suratga olishadi. Suratlarning boshqalarida Po’lat qip-yalang’och, atrofida esa fohishasimon qizlar…

-Ha, -dedi Karimov. -Sulton kimu qul kimligini ana shundan bilsa bo’ladi. Boldirlari quyosh ko’rmagan qizlarni qo’yniga olib, emib o’tiribdi, bu bachchag’ar. Hayotning gashtini biladi enag’ar.

Mirtemir Po’lat Majidovichdan nafratlandi. Qancha-qancha insonlarning taqdirini shu axloqsizga ishonishgan. Nahotki, kirdikorlari ochilib qolishidan qo’rqmadi? Yoki o’zini hokimu mutloq deb hisobladimi? Ilgari ko’p mish-mishlar tarqalgandi, lekin bir rahbarning bu qadar tuban ketishini tasavvur qilolmagandi. Mana endi ko’rib turibdi. Bundan oilasi, farzandlari xabar topsa, nima qiladi? Nahotki, buni o’ylamadi? Bugun Karimov mana bu suratlarni viloyat deputatlariga ko’rsatsa, Po’lat qanday qilib bosh ko’taradi? Umuman, mansab degani shu qadar jodugarmiki, unga sohib bo’lgan inson o’zini, vijdonini, iymonini, axloqini bag’ishlaydi? Mansab nima sababdan insonni bunchalik tez buzadi? Ayb mansabdami? Yo’q, ayb insonning o’zida! U mansabga kelmasidan oldin ham yo’ldan chiqqan bo’lsa, keyin o’zini to’xtata olmaydi.

Demak, aybning teng yarmi shunday odamlarni mansabga tashiganlardadir. Ularning kimligini bilmasdan, o’rganmasdan mansab hadya etsa, urgani shu bo’ladi. Balki, Po’lat o’zini xon kabi his etishida boshqa sabablar ham bordir? Nima bo’lganda ham bunday xulqi buzuq, ishi bad, poraxo’r odamni Karimov kech bo’lsa-da tanibdi. Undaylarni almashtirib tashlash kerak degan fikrga kelgani yaxshi, xalq ham xursand bo’ladi.

Qirq besh daqiqa “pir” etib uchib ketdi. Ularni viloyat partiya qo’mitasining birinchi kotibi Po’lat Majidovich va ijroqo’m raisi Toshbo’ri Qilichev, Jo’rabekov va Mavlonlar kutib olishdi.

Mirtemir Po’lat Majidovichga razm soldi. Tuppa-tuzuk odamga o’xshaydi. Nevarasi tengi qizlar bilan kayfu safo qilishini xayolga ham keltirish qiyin. O’zini jiddiy, g’ururli tutmokda.

-Qilichevning xonasiga chiqamiz, -dedi Karimov markazga etib kelishganda.

Karimovning viloyat partiya qo’mitasi binosiga emas, ijroqo’m binosiga qarab yurishi Po’lat Majidovichni hayratlantirmadi. Mirtemir esa Karimovning sovuqqonligiga hayron edi. U hech narsa bo’lmagandek, yurib borardi. O’n ikkinchi qavatga ko’tarilgach:

-Nega tortishib yuribsizlar? -dedi Qilichevga.

-Yo’… Birgalikda ishlayapmiz, -deb javob qildi Qilichev.

Karimov uning xonasiga qadar indamay yurib bordi. Ichkariga kirgandan keyin:

-Shu bilan birga ishlab bo’ladimi? -dedi, ko’rsatgich barmog’i bilan tashqariga imo qilib.

-Nima qilaylik…O’zingiz maslahat berib, yo’l ko’rsatsangiz…-dedi Qilichev.

-Yo’l ham, maslahat ham shuki, endi bizning komandaga kirasiz, hokimlikni o’zingiz olasiz. Ha, uning millati nima o’zi?

Qilichev javob berishdan qochdi.

-Siz ham asli toza emassiz, menga uch-to’rt kishi shikoyat qilib borgandi. Sizni Mirsaidovni qo’llayapti, deyishgandi. Lekin ishonmadim. Bu degani ish bitdi degani emas. Yana tekshirib ko’ramiz, degani.

-Bilmadim… Yo’… -shivirladi Qilichev.

-Tuman birinchilari Po’latni talab qilib, menga maktub yozishgan. Sizni talab qilganlar ham bor. Uni ishdan olishimni kimdan eshitdi? Siz kimdan eshitdingiz?

Qilichev qo’rqib, rangi oqarib ketdi va:

-O’lay agar, xabarim yo’q, -dedi.

-O’lishning ham vaqti keladi. Kerak bo’lsa, joningizni o’zimiz olamiz. Hozir esa viloyatni va shaharni tozalash kerak. Lekin birdaniga emas, asta-sekin. Orqasida kuchi borlarning elkasini silab, keyin boplaysiz. Rahbar ham artist, ham tomoshabin bo’lishi kerak. O’zingiz o’ynab, o’zingiz tomosha qilasiz. Dushman bilan ham o’pishib, quchoqlashib yurish lozim. Shunday qilmasangiz, unga hukmron bo’lolmaysiz. Har bir tumanda to’rt-beshtadan o’z odamingiz bo’lsin. Hamma joyda o’zimizning “to’pchalar”imiz bo’lishi shart. O’shanda gap-so’z kamayadi.

-Qulluq, oqsoqol, -dedi Qilichev.

-Ha, nega o’tgan sessiyada so’zga chiqmadingiz? Qo’rkdingizmi? Jasorat yo’q sizlarda. Ana u eshak Po’lat ham tirjayib o’tirgandi. Ko’rdingizmi, bir o’zim hammasini tinchitdim. -Karimov shunday deb, ko’z ostidan Mirtemirga qaradi.

Mirtemirning avzoyi buzildi, lekin indamay o’tirdi. Karimov Qilichevni so’roq qilishda davom etdi:

-Bu erdagi deputatlar sizga quloq solishadimi o’zi?

Qilichev shosha-pisha:

-Quloq solishadi, -dedi.

-Bo’pti, seni tabriklayman, bola, -deya Karimov o’rnidan turdi va Qilichevning elkasiga bir urdi-da, uni quchoqladi. Keyin ular o’pishdilar.

Mirtemir bu manzaraga hayratlanib qarab turar ekan, Qilichev uning yoniga keldi:

-Rahmat, -deya Mirtemirga qo’l uzatdi.

-Tabriklayman, -dedi Mirtemir sovuq ohangda.

Mirtemir Karimovning Qilichevni sensiragani haqida o’ylay boshladi. Demak, uni o’z komandasiga oldi. O’z mulki, deb hisoblay boshladi. Balki o’zini ota, uni esa bola, deb o’ylayotgan bo’lsa kerak?! Nahotki, katta bir viloyatga rahbar bo’layotgan odam qullikni, tobelikni shu qadar oson qabul etsa? Ertaga uning o’zi boshqalarga xuddi ana shu sahnani takrorlaydi. Odamlar ham qiziq. Mansabga mingan kishining ham oldidan ham orqasidan chiroq yoqishadi. Ham yurgan, ham yurmagan yo’lini supurishadi. Ishdan ketgan kuni esa, yuziga ham qarashmaydi. Salomni nasiya qilib, o’tib ketishadi. Balki ana shu holatning ham rahbarlarning qul bo’lib qolishlarida ta’siri bordir?!

Karimov Mirtemirga yuzlandi:

-Siz nima deysiz? Bunga ishonsa bo’ladimi?

-Men ko’qqisdan bir narsa deyishim qiyin. Ammo bu odam haqqida yomon gap eshitganim yo’q.

-Bizga ana shu fikringiz etarli, -dedi Karimov va Jo’rabekovni chaqirdi. U bilan Mavlon ham kirdi.

-Sizlar kutib turinglar, -dedi u Qilichev va Mavlonga.

Qilichev xonadan engil odimlar bilan chiqar ekan, Mavlon esa cho’kib qolgan odamdek, fil odim tashlab, chiqib ketdi.

-Bo’ldi, Qilichevni qo’yamiz,-dedi Karimov Jo’rabekovga.

-Yaxshi-yu… -Jo’rabekov pitirlab qoldi.

-Nima gap? Nega ishtoniga o’tirib qo’ygan boladek, tortinasiz? Rayonlarga chiqdingizlarmi? -Karimov jahl bilan so’radi.

-Mana, hamma “birinchi”lar Po’lat Majidovichni istashayapti, -deb Jo’rabekov qo’lidagi, ayrim joylari qizil rang bilan bo’yalgan qog’ozni Karimovga ko’rsatdi.

-O’zi uyushtirgan, -dedi Karimov uning gapini kesib.

-Ahvol og’ir, Qilichev biroz millatchi. Iso Xolis bilan aloqasi bor. Viloyat partiya konferentsiyasida ham millatlararo tortishuvni chiqargan shu. Esingizda bo’lsa, biz aytgan nomzodlar o’tolmay qolgandi. Sizning topshirig’ingiz bilan bu ishni arang to’g’rilaganmiz, -deya Jo’rabekov hujumga o’tdi.

-Aniqmi?

-Aniq. Mana, bir necha kishi yozib ham berdi. Qilichev o’z mafiyasini tuzib olgan. U hokim bo’lsa, boshimiz g’avg’odan chiqmaydi. Talabalarni ishga solib, shaharni boshqa millatlardan tozalayman, degan gapini “komitet” ham yozib olgan, -deya Jo’rabekov qog’ozlarni Karimovning oldiga qo’ydi. Ammo Karimov bu qog’ozlarga e’tibor qilmadi.

-Deputatlar bilan gaplashdinglarmi, ular nima deyishdi? -so’radi Karimov.

-Ular ham umidimiz Karimovdan. Boshimizga Qilichev degan baloni olib kelmasinlar, eskisi bilan eplab turibmiz, deyishdi. Agar uni bo’shatsalar, Karimovdan xafa bo’lamiz, degan gapni ham aytishdi.

Karimovga bu gap yoqmadi:

-Xafa bo’lishsa… -U miriqib so’kib oldi.

-Shundayku-ya, lekin butun xalqning ko’zi bugun bizga qaragan. Agar ishimiz shu erda “proval” bo’lsa, “bular o’z yurtida so’zlarini o’tkazisholmadi” degan gap bo’ladi.

-Shunday ekan, nega deputatlarni tayyorlamadinglar? -dedi Karimov.

-Tayyorladik, hammasi sizni qo’llaydi. Poytaxtda oldingi sessiyada sizga qarshi bo’lgan harakatlardan ham g’azabda ular. Uch-to’rttasi gapiradi ham. Mahalliy televizorda ham ko’rsatamiz, -Jo’rabekov o’zini biroz “qo’yib” yubordi.

-Bu erda televizor bormi? -ajablanib so’radi Karimov.

-Ha, uch tilda ko’rsatuv beradi.

-Ko’rdingizmi, mana siz mendan xafa bo’lib yuribsiz, -deya Mirtemirga yuzlandi Karimov. -Men hatto qaerda televizor borligini bilmayman. Siz bo’lsangiz Muborakdagi televizorni yopib qo’yishlarini mendan ko’rgandingiz.

-U erdagi televidenie bilan bu erdagisining farqi yer bilan osmoncha.

-Osmon-posmoni yo’q, uka. U erda ham, bu erda ham odamni ko’rsatadi. Prezident kelib boshida qorovullik qilmaydi. Xalqingiz shu bo’lgandan keyin, Prezident nima qilsin? Mana ko’rayapsiz, bu erda ham tishimiz o’tmayapti.

Mirtemir kulimsirab qo’ydi.

Karimov Jo’rabekovga qarab:

-Bulmasa boshqani qo’yaylik, -dedi, yana masalaga qaytib.

-Oqsoqol, Po’lat sizga sodiq. Sizni o’z otasi o’rnida ko’radi. O’l desalar o’laman, tiril desalar tirilaman, deydi. Viloyatni yashnatish haqida xalqqa va’da beraversinlar, agar bajarmasam, yigit emasman, deyapti. Saylovda ham, bu erda ham sizning asosiy “podderjkangiz” Po’latdir. Uning sadoqati samimiy. Har taraflama tekshirib ko’rdik. Men o’rtada kafilman.

-Mana bu hujjatlar, suratlarchi? Ular nima bo’ladi?

-Oqsoqol, bunday ahmoqchilikni biz ham, boshqalar ham qilgan. Lekin siz bag’ri keng odamsiz. Kimni kechirgan bo’lsangiz, Sizga sodiq bo’lib qolmoqda. Buni ham bir marta kechiring. Bu hujjatlar seyfda turganini bilib, u yana ham yaxshiroq ishlaydi, jilovi qo’lingizda bo’ladi.

-Mavlon qani? -so’radi Karimov.

Umrzoqov yugurib kirdi. U bilan ham savol-javob yuqoridagidek bo’ldi.

-Po’lat Majidovich tinchlikni saqlayapti. Hozircha ishlab tursin. Buzg’unchilarni bir taraf qilib olganimizdan keyin… -Mavlon gapining qolganini yutib yubordi.

-Yaxshi, unda Qilichevni nima qilamiz?

-Uni ham hozir chetlashtirib bo’lmaydi. Tarafdorlari ko’p. Biror yil ishlasin, keyin siljitamiz, -dedi Jo’rabekov.

Mirtemir Karimovning ko’ziga yosh olgan holati bilan hozirgi ahvolini taqqoslay boshladi. Karimov bulardan qo’rqadi, deyish mumkin emas. Hammasi uning yonida qaltirab turibdi. Bularga ishonadi, deyish ham qiyin. Hammasini bir-biriga qayrab qo’ygan. Yoki bular uyushtirgan fitna qarshisida Karimov ip esholmay qolayaptimi? Yo’q, bularning har bir odimidan xabardor. Nega unda har soatda turlanadi? Balki fe’l-atvori shundaydir?! Haqiqatdan ham, biror gapga “lov” etib, yonib ketadi. Ko’p o’tmay “gup” etib so’nib qoladi. Yongan paytida qarshisidagi odam ham, uning taqdiri ham qo’shilib yonib ketadi. So’ngan paytida esa yonishi kerak bo’lgan olovni ham o’chiradi. Balki, bu fe’l qaysidir ma’noda yaxshidir? Ya’ni yolg’iz o’zigagina yaxshi, boshqalar uchun esa tahlikali. Ayniqsa, minglab-millionlab insonlarning qismatiga hukm qiladigan insonning fe’l-xo’yi ana shunday bo’lsa, hammaning joniga “voy”.

Bunday rahbar bilan ishlash ham oson, ham og’ir. Tobe bo’lishni, qullikni sevganlar rohat qilib ishlaydilar. Birozgina o’z fikriga ega bo’lganlar, darrov o’jarga chiqadi yoki yo’qotiladi. Menimcha bu odam o’ta tahlikali. Meni ham aldab yuribdi. Bir kun kelib, kunini ko’rsatib qo’yaman, deb o’ylayotgani, zaharxanda ko’zlaridan sezilib turibdi. Bunday odamlar har qanday o’yinni, har qanday rolni mukammal qilib ijro etadilar. Ular uchun qabihlik va adolat, insof va diyonat, harom va halol, nur va soya, yaxshi va yomonning chegaralari yo’q. Bir zumda bu sarhaddan u sarhadga o’tib ketaveradilar. To’xta, to’xta, og’ayni faylasuf bo’lib ketding. Voqealar nima bilan tugashini kutmasdan, xulosani chiqarib bo’lding. Yana biroz tomosha qil, ana undan keyin mushohada yurit!

Bu paytda Karimov Jo’rabekov bilan suhbatlashayotgan edi.

-Demak, bu bola ham ablah ekanda-a?

O’sha sessiyadan oldin parlamentning sobiq raisi Ibrohimovni ziyorat qilibdi. Chol qulog’iga bir narsalar shipshitgan bo’lsa kerakki, u erdan chiqib, Mirsaidovning yoniga borgan.

Birov ishdan bo’shagandan keyin ham bulardan qutulolmaydi, deb o’yladi Mirtemir. Karimov ham haliga qadar Ibrohimovga kin saqlab yuribdi. Balki, kin saqlashining sababi, atrofidagilar uning nomini tez-tez eslatib turishlaridadir? Balki, Karimovning kin saqlaganini bilganlari uchun, uning nomini tez-tez takrorlashayotgandir. Xullas, bularni tushunish qiyin.

45.ANANAS

Mirtemir kasalxonada yotganida, Mirzaolim Ibrohimov ham xasta ekanligini aytishdi. Keksa odam, turgan bitgani hangoma, askiya edi. Hayotni jiddiyga olmasdi. Masxara bilan kun o’tkazardi. Nima bo’lganda ham, bir ziyorat qilib qo’yay, deb Mirtemir uning palatasiga keldi.

-E, xush kelding, bolam, -dedi Mirzaolim Ibrohimov o’rnidan turib.

-Palatagami yoki kasalxonagami? -askiya qilmoqchi bo’ldi Mirtemir.

-Kasalxonaga ham xush kelding, deyaverishim mumkin, chunki bu yer ana u yokdan tinchroq, -Mirzaolim Ibrohimov “Ana u yoq” der ekan, nimani nazarda tutganini Mirtemir angladi. -Aybga buyurma, bolam, kelganingni eshitganimga bir hafta bo’ladi, lekin yuqoriga chiqolmayman. Zerikib ham qolgandirsan?

-Ha, javob berishmayapti. Alamni qalamdan olayapman. Oliy kengashdagi hangomalarni yozayapman, -dedi Mirtemir.

Mirzaolim Ibrohimov avval tirjaydi, keyin yuzi jiddiylashdi, kipriklari pir-pir o’ynay boshladi.

-Ha-ha, rosa hangoma kunlarni yashadik… Lekin men ham zerikib qoldim, koshki yozganlaringni bersang-da, bir miriqib o’qisam.

Mirtemir istamasada, Mirzaolim Ibrohimov asalariga o’xshab yopishib oldi. Ilojsiz qolgandan keyin, yozganlarini oqshom chog’i keltirib berdi. Ertalab xabar olishga tushganida, Ibrohimov xonasida yo’q edi. Mirtemir atrofga alanglab, qo’lyozmasini qidirdi. G’aladonning ustida turgan qo’lyozmaning o’n oltinchi sahifasiga qadar o’qilgani, varaqlarning teskari qilib qo’yilganidan ma’lum edi.

Mirtemir doktorlardan so’ragandi, ular Ibrohimovning qon bosimi oshib, reanimatsiyaga olinganini aytishdi. Mirtemirning xayoli qochdi. Reanimatsiya bo’limiga keldi. Doktorlar ichkariga kiritmadilar. Qaytib chiqayotgandi, hamshira uni chaqirdi.

-Sizni Mirzabek aka so’rayaptilar.

Xayoli parishon bo’lgan Mirtemir, oyoq uchida yurib, ichkariga kirdi. Mirzaolim Ibrohimov yotgan yotoqning tepasida yurak urishlarini ko’rsatib turgan jihozlar ishlab turardi.

-Bu erga kel, bolam, -deya, pichirladi Ibrohimov va qo’li bilan “Yonimga o’tir” ishorasini qildi. Mirtemir nima deyishini ham bilmas edi. Ibrohimov yostig’i ostidan gazetaga o’ralgan bir kitobni oldi.

-Qo’lingni shu kitobning ustiga qo’y, -dedi.

Mirtemir hayron bo’lib qo’lini kitobning ustiga qo’ydi.

-Endi qasam ich, men tirik ekanman bu yozganlaringni biror erda chop etmaysan.

Mirtemir yurak urishlarini qayd etib turgan jihozlarga qaradi. “Tiq”, “tiq” etgan tovushlar tig’ kabi fikrlariga sanchildi.

-Chop etmayman, -dedi.

-Xudoga shukur,-derkan, Ibrohimov hamshiraga yuzlandi. -Xonim, ananasni kes, bir tilim menga, bir tilim Mirtemirga ber.

Mirtemir hamshira deb o’ylagani, Ibrohimovning umr yo’ldoshi ekanligini angladi. Uning ham yuzi yorishgandi. Mirzaolim Ibrohimov o’rnidan turib o’tirib, ananasni miriqib edi…

Uch kundan keyin Mirzaolim Ibrohimov kasalxonadan chikdi. U shaxdam odimlar bilan yurib, chiqib ketarkan, orqaga qayrilib, Mirtemirga qo’l siltadi va kulib qo’ydi. Ibrohimovning bu qarashi unga “Qalay, bolam, yana bir hangomaga guvoh bo’ldingmi? Seni yana bir marta bopladimmi?” degandek tuyuldi .

Balki, Ibrohimovning masxarabozligi Karimovning jon-jonidan o’tgandirki, uning nomini eshitganda, o’zini tutolmay qolar? Lekin Mirzaolim Ibrohimov u qadar yomon odamga o’xshamaydi. Yosh, o’yinqaroq bolani eslatadi. Uning hangomalari kishining qalbiga og’ir botmaydi. Balki, har bir o’yinni samimiy o’ynaganidan bo’lsa kerak. Sahnada masxaraboz yoki askiyachi sizga qancha og’ir hazil qilsa ham, engil tortganingizdek, Ibrohimovga ham kin saqlolmaysiz, deb o’yladi Mirtemir. Ammo Karimov nega bu qadar uni sevmaydi? Umuman,u birovni sevarmikan? Menimcha, u odamlarni o’zi uchun yaratilgan unsurlar deb biladi. Shu bois ham unga birovning birovdan farqi yo’q. Istasa ishdan quvadi, istasa har qancha badkirkorga ham, katta lavozimlarni bag’ishlayveradi.

46.TEPKI

Mana endi Karimov Po’lat Majidovich qolib, Qilichev ning ig’vosini qilmoqda.

-Qilichevni sessiyada sharmanda qilib, quvsakmikan? Yo’q, uni oldin bir tepkilashim kerak, -dedi Karimov.

Karimovning “tepkilashim” degan so’zi Mirtemirga kasalxonadagi yana bir voqeani eslatdi. U tush payti uxlab yotgandi.

-Mirtemir, Mirtemir,-degan tovushdan uyg’ondi. Bosh uchida televidenieda ishlaydigan do’sti Otajon o’tirardi. Uni ham Karimov yaqinda devonga ishga olgandi. U shu qadar hovliqqan qiyofada edi-ki, hol-ahvol so’rashni ham unutib:

-Karimov meni tepkiladi, -dedi.

Mirtemir kuldi.

-Ishonmayapsiz-a, rostdan ham orqamga tepdi. Jigartepada tuproq ko’chib, bitta qishloq yo’q bo’lganini eshitgan bo’lsangiz kerak. Qancha-qancha insonlar nobud bo’lishdi. Men ham muxbirlarni olib, o’sha erga bordim. Mutaxassislar “Endi kelishingizning foydasi nima? Bu erda shtab tuzib olib, insonlarga uy qurib beramiz deganingiz bilan o’lganlarni tiriltira olmaysiz. Biz tuproq ko’chishini olti oy oldin devonga ma’lum qilganmiz”, deya sitam etishdi. Men shu maktubning iziga tushdim, Alimovga qadar etib kelganini aniqladim. Keyin Karimovning huzuriga kirdim. Asl jinoyatchi shu erda ekan, degandim, “Sen hali meni jinoyatchi, deysanmi?”deya xonasidan tepib-tepib chiqardi. Sizdan maslahat so’rashga keldim. Nima qilay?

-Nima qilardingiz, -deya jilmaydi Mirtemir. -Karimov har kimni ham tepmaydi. Iftixor qilsangiz, arziydi.

-Rostdanmi?

-Yolg’oni bormi? -dedi Mirtemir kinoyaomuz.

Otajon yana hovliqqanicha chiqib ketdi. Mirtemir keyin eshitsa, u hamma joyda bu voqeani maqtanib, aytib yurgan ekan. Demak, o’sha Otajon, hech o’zgarmabdi. Karimovning tepkisi ham o’zgartirmadimi, demak, hech bir narsa o’zgartirolmaydi, deb o’yladi Mirtemir. Mana endi Karimov Qo’chqorovni tepkilashni orzu qilayapti. Balki, besh daqiqadan keyin orzu sarhadi kengayib, yana biror kishini tepkilashni istar. Eh, bu dunyoda g’urursiz odamlar ozmi?!

-Po’lat ham Shukrulloning yoniga borgan ekan-ku?

-U mening yonimga borgandi. Shukrullodan gap olish uchun, Po’latni uning huzuriga yuborgandim. Bu voqeani oldin ham sizga…

Karimov Jo’rabekovning gapini kesib:

-Xo’p, nima qilamiz? -deb soatiga qaradi.

-Qilichev hozircha qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanib tursin. Oddiy o’rinbosar bo’lsin. Birinchi o’rinbosarlikka sizga sodiq bir odamni qo’yaylik, chunki mirshablik, prokuratura,”Komitet” uning qo’lida bo’ladi.

-Kimni qo’yamiz? -qat’iy ohangda so’radi Karimov.

Jo’rabekov Karimovga xolis ko’rinish uchun, bunday hollarda uning nazariga tushgan kishilarning ismini aytardi. Ikki kun oldin Karimov Jo’rabekov bilan Mavlonni bu erga yuborar ekan, ularga aytmasdan devonda ishlayotgan Alisher Mardievni ham “yashirin topshiriq” bilan yuborgandi. Buni Jo’rabekov bilgani uchun:

-Alisher yaxshi yigit…, -dedi

-Alishermi? U devonda kerak, -dedi Karimov xomush ohangda.

-Hozircha ishlab tursin, keyin qaytarib olamiz, -dedi Jo’rabekov.

-Qani o’zi?

-Tashqarida.

-Sizlar chiqib turinglar, u kirsin.

Alisher kirib, eshik yonida turdi.

-Yakinroq kel. Xo’p, Po’latni qo’yamizmi, Qilichevnimi?-deb so’radi Karimov.

– Qilichev sizga sodiq.

-Unisi-chi?

-U “Men Karimovdan ham, hech kimdan ham qo’rqmayman” degan ekan. Komitetning yozuvi bor.

-Nega shu paytgacha aytmading?

Alisher qo’rqib javob berdi:

-Qo’lingizdagi hujjatlarning orasida matni bor edi.

-Bu erda millatlararo masala qanday?

-Tinch, faqat Po’lat Majidovich kavlashtirib yuribdi, -dedi Alisher past ovoz bilan.

-Gap bunday, shu erda qolasan. Po’latni o’zing yo’qotasan. Keyin shu joy seniki, bildingmi?

-Bildim, oqsoqol! -der ekan, Alisher o’zini yo’qotib qo’ygandek bo’ldi.

-Bor, Po’lat kirsin.

Po’lat Majidovich ko’pkarida terga botgan otdek, holsiz holda ichkariga kirdi.

-Xo’sh, nima qilamiz? -dedi Karimov.

-Uvla desangiz uvlayman, akilla desangiz akillayman, o’l desangiz o’laman!

Voh, bezbet, deb o’yladi Mirtemir. Mansab uchun it bo’lishga ham, o’lishga ham tayyor. Nahotki, inson zoti shu qadar tuban bo’lsa?! Yoki yillar, voqealar uni tubanlashtirib yuboradimi? Bir burda non, bir qoshiq suv hamma joyda topiladi. Halol nonini eb, tiniq suvini ichib yursa bu kunidan ming marta yaxshi emasmi? Balki, bu insonlar uchun mansabdan ayrilish g’ururdan ayrilishdir? Ha, mansab bular uchun g’urur, hayot. Agar hozir Karimov butun xonumoningni o’rtaga qo’yasan, desa indamay rozi bo’ladi. Bular uchun sharaf, nomus degan tushunchalarning hammasi mansab bilan mujassamlashgan. Orqavarotdan qo’rqmayman, deb aytadi-yu, qarshisiga kelganda, itdek tili osilib, oyog’iga suykanadi. Bir bo’lak suyak uchun g’ingshigani-g’ingshigan.

Karimov Po’lat Majidovich bilan rus tilida gaplasha boshladi.

-O’l desam o’lolmaysan, nega men gapirganda jahling chiqadi?

-Oqsoqol, “Onangni…” degan so’kishni oldin eshitmagan ekanman, shunga biroz… O’shanda ahmoqlik qilib, telefonni qo’yib qo’ydim. Endi unday bo’lmaydi.

Mirtemir Karimovning bu erga kelishining sirini endi tushundi. Demak, Karimov Po’lat Majidovichni buralab so’kkan, u esa telefon dastasini qo’yib qo’ygan. Shundan keyin, Karimovning fig’oni sayyor bo’lib, bu erga tekshiruvchilarni yuborgan.

-Men onangni dedimmi, demak onangni (…)aman.

Po’lat Majidovich qizarib bo’zargancha, boshini egdi. Mirtemir o’rnidan turib, xonadan chiqib ketayotgandi:

-Qayoqqa, -dedi Karimov.

-…

Karimov kulib yubordi:

-Bo’pti, qayting, so’kishmaymiz. Men so’kmayin desam ham, mana bular majbur qilishadi. Bu eshaklar odamga o’xshab yursalar, men ham ularga odamga o’xshab munosabatda bo’laman.

-Bundan keyin… -Po’lat nimadir demoqchi bo’ldi, lekin Karimov uni gapirtirmadi.

-Mana bu doselarni qara, -dedi Karimov. -Istagan vaqtda seni qamoqqa tiqaman. Chirib ketguningcha, tomosha qilib o’tiraman. Kimdan, qancha pora olgansan, kimga, nima sotgansan, hammasi bor. Toza emassan. Avval tozalanib, keyin gapir, xo’pmi? Agar yana bir marta telefon dastasini qo’yib qo’yadigan bo’lsang, o’sha kun onangni (…)aman bildingmi?

-Yaxshi…

-Agar gapimni ikki qilsang, o’sha kun (…)aman bildingmi?

-Bildim!

Ruscha gapirarkan, Karimov shu qadar biyron edi-ki, uning so’zlariga hatto Po’lat monand javob topolmasdi.

-Men bilan o’ynashib bo’lmaydi, bilib qo’y, -deya so’zda davom etdi Karimov. -Agar sodiq bo’lsang, hurmat topasan. Hammasi yaxshi bo’ladi, nima desang, qilib beraman. Xiyonat qilsang … kuchimni ko’rding. Kelishdikmi?

-Kelishdik, -der ekan, Po’lat xursand bo’lib ketdi.

-Sen uchun Jo’rabekov oraga tushdi. U ham qil ustida, unutma. Sen yonadigan bo’lsang, u ham senga qo’shilib, jizg’anak bo’ladi.

-Rahmat, oqsoqol, rahmat!

-Ketdik. Hozir sessiyada sodiqligingni ko’ramiz, -dedi Karimov Po’latga.

-Qilichev nima bo’ladi? -deb so’radi Po’lat Majidovich.

-U ham, Alisher ham birinchi o’rinbosar bo’lsin.

-Nizomda faqat bir o’rinbosar ko’rsatilgan.

-Nizomni o’zgartirib beraman. Bu viloyatning ahamiyati katta. Bu erda ikkita birinchi o’rinbosar bo’lsa, osmon uzilmaydi.

Ular qo’l berishib, quchoqlashib, o’pishib oldilar. Mirtemirning Po’lat bilan ko’rishgisi kelmagani uchun, hech narsani eshitmagan va ko’rmagandek, derazadan tashqariga qarab turardi.

Sessiyaga kirish arafasida Jo’rabekov Po’latning qo’lini qisdi.

-Ertaga boraman, -deya shivirladi Po’lat.

-Shoshma, vaqtini o’zim aytaman. Avval Karimov bilan gaplashib olay, keyin seni xabardor qilaman.

Sessiyada Karimov uzoq gapirdi. Toshkentliklar unga hujum qilishganini alohida urg’u bilan ta’kidladi:

-Mana Mirtemir kabi ukalarimiz, hamma narsa yaxshi bo’lsin, deb o’ylashadi. Ammo ularning tanqididan boshqalar foydalanib qolmoqchi bo’ldi. Shu sababdan men Mirtemirni kechirdim. Lekin o’z yurtimdan chiqqan yigitlar menga qarshi chiqishgani, qalbimni og’ritdi,-dedi. So’ng Po’lat Majidovichni hokimlikka, Qilichev va Alisherni birinchi o’rinbosarlikka tayinlagani haqida farmon chiqarganini aytdi.

-Qani qarsak?! -dedi Karimov

Zalda gulduros qarsak yangradi. Po’lat so’zga chiqib, Karimovning buyuk iste’dodi va tengsiz xizmatlarini ta’kidladi. Sessiya tugab, xayr-ma’zur qilindi. Poytaxtga kelgunga qadar, Karimov Mirtemirga hech narsa demadi.

Mirtemir, bu odam bilan ishlab bo’lmaydi, deya o’yladi. Devondan ketishim kerak. Lekin qaerga?!

Uchoq bulutlarning bag’rini tilib, erga yaqinlasharkan, har qanday yuksalishning bir tushishi bor, deb o’yladi Mirtemir. Karimov ham bugun yuksalishda, ammo bir kun qanotlari qayrilib, erga tushishi aniq. Lekin uning erga tushishi ham oson bo’lmaydi. Ortidan qancha-qancha falokat va vayronalar qoladi…

(IKKINCHI KITOB TUGADI)

 

Filed under: Ҳамма китоблар |