Jahonnoma

Tarixiy roman

IKKINCHI KITOB

 24.”TANGRICHALAR”

Karimov sho’rolar imperatorligining yiqilishiga aslo ishonmasdi. U imperatorlikni baland  devorlar bilan o’rab olingan qal’aga o’xshatardi. Bu qal’aning devori shu qadar baland ediki, uni inson zoti u yoqda tursin, hatto biror bir maxluqning oshib o’tishi amri mahol deb o’ylardi. Na ichkariga kirish va na tashqariga chiqish mumkin. Qal’a ichida yuz berayotgan voqealarni kuzatib turish uchun devor ustiga ming-ming qo’riqchi chiqarilgan. Karimov o’zicha bu qo’riqchilarni “tangrichalar”, qal’a ichidagilarni esa “chumolilar”deb atardi. “Tangrichalar” kunni kun, tunni tun demasdan “chumolilar”ni kuzatib turishar, o’z chizig’idan chiqqanlarni ezg’ilab tashlashardi.

Avvaliga Karimovning orzusi “tangrichalar” safidan o’rin olish edi. Bu orzusiga etgach, ko’rdiki “tangrichalar” tepasida “tangrilari”bor ekan.

Qal’a devorining ustiga chiqqach, imperatorlikning mustahkamligiga yana bir bor ishondi. Karimov “Bu qal’a yiqilishi mumkin”, degan fikrni xayolidan o’tkazishga qo’rqardi. Faqat bir marta “Bu chumolilar qal’a devorlarining ostini o’yib tashlagan bo’lsalar-chi?”degan savol ko’nglidan kechganda, tizzalari titrab, ko’ngli behuzur bo’lgandi. Bu qal’a yiqilsa “tangricha”likdan ayrilish qo’rqusi emas, balki ko’nglidan o’tganini o’zidan yuksakdagi “tangri”lari payqab qolishidan titrash edi.U jumhuriyatga “birinchi” etib tayinlangach, KPSS Markaziy Komitetining Siyosiy Byurosiga a’zo bo’ldi.  O’shanda ilk bor sevinch degan tuyg’uning lazzat sarhadlari bepoyonligini,  g’urur degan kuchning salohiyati hududsiz ekanligini yurakdan his qilgandi.

Hatto Toshkentga qaytarkan, uchoqdan tushishi bilan muxbirlarni yoniga chaqirib “Xalqimga etkazing, men Politbyuroga a’zo bo’ldim. Bu xalqimizning uzoq yillik orzusi edi. Uni amalga oshirish mening gardanimga tushdi. Bu nafaqat men uchun, balki butun xalqimiz uchun yuksak ishonch. Bugun hammamiz uchun katta bayramdir!”degandi.

Lekin Karimov istasa-istamasa qal’a yiqilayotgandi. U jon-jahdi bilan elkasini qal’a devorlariga tirab, uni tutib qolishga urinayotgan kishilardan biriga aylandi. Qal’ani saqlab qolish uchun har turli yo’l qidirayotgan kunlarida jumhuriyatda ham qal’a devorining ostini “o’yayotganlar” ko’payib qoldi. Karimov bu ishning boshida turganlar bilan “odamga o’xshab” gaplashib qo’ymoqchi bo’ldi. Avval Iso Xolisni chaqirdi.

-Uka, siz mashhur odamsiz, -dedi unga. -Sizning har bir qadamingizni kuzatib, ko’rib turibman. Ayniqsa paxta monopoliyasi, oilani rejalashtirish, Orolni qutqarish borasidagi nutqlaringiz meni hayajonlantirdi. Har kim ham o’z xalqi dardini bu qadar jasorat bilan o’rtaga olib chiqolmaydi. Bugun bu ishni siz boshladingiz.

-Bugun emas, buni bir necha yil oldin boshlaganmiz. Bundan olti yil burun Polityuroga shikoyat maktubi yo’llab, xalqimizning dardini ifoda etganmiz.

-Lekin bu dard shikoyat bilan malham topmaydi. Uning malhami aql, idrok, kuch va intizom, -dedi Karimov Iso Xolisga uzoq gapirish uchun izn bermay. Siz namoyishlarni to’xtating, men esa ertaga ish boshlaydigan sessiyada til masalasini ko’tarib chiqay. Bilasiz, man yangiman, parlamentda esa kuch eskicha fikrlovchi kishilarning qo’lida. Buning ustiga rus tilida gapiruvchilarni ham hurmat kilishimiz kerak. So’z beraman, o’z tilimizni davlat tili deb e’lon qilish uchun butun kuchimni ishga solaman. Siz esa bunga javoban namoyishlarni to’xtatasiz…

Iso Xolis mamnun qiyofada chiqib ketarkan, Karimov Shavkat Temurni chaqirdi.

-Sizni ancha cho’rtkesar odam deyishardi. Lekin ko’rinishdan yumshoq kishiga o’xshayapsiz, -dedi Karimov Shavkat Temurga. -Bugun namoyishlarda o’rtaga otilayotgan shiorlar bilan men bajarmoqchi bo’lgan orzularning hech qanday farqi yo’q.

-Unday bo’lsa nima sababdan namoyishga chiqqanlarni kaltaklayapsiz,  qamoqqa tashlayapsiz, ta’qib etayapsiz?

-Siz meni so’roq qilishga keldingizmi? -Karimovning jahli chiqdi. O’rnidan turib xonada u yoqdan bu yoqqa ikki uch marta borib keldi-da oyna yonida to’xtab tashqariga termuldi. Shahar markazidan oqib o’tadigan ariqning sohillaridagi majnuntol daraxtlari ostida odamlar o’tirishganini ko’rib qoldi. “Bularning ishi yo’qmi?” deb o’yladi. Kuppa kunduz kuni bu erda nima qilishadi? Balki talabalardir? Talaba bo’lsa, darsiga borsin! Balki oshiq-ma’shuqlardir? Nima, bu yer ularga sevgi xiyobonimi? Aslida bu binoning atrofini o’rab olishim, sohil bo’ylarini tartibga keltirishim kerak. Binoni temir panjara bilan o’rab olishni tezlashtirmasam, mana bular bostirib kelishdan ham qaytishmaydi. Qaysi kun askarlikda o’lgan bolaning tobutini shu erdan olib o’tishdi. Mana bu ham ularning orasida edi. Yangi do’ppi kiyib tobutning oldida borayotgandi. O’zlaricha namoyish, isyon qilishga urinishdi. Lekin bir imo qilgandim mirshablar kavushlarini to’g’rilab qo’ydi. Ayb bizda emas, ayb yuqorida. Yuqoridagilar jilovni bo’shatib yuborishdi. Butun mamlakatni ana shundaylarning qo’liga berib qo’yib majlisxonaga aylantirishdi. Mana endi menday odam ham uning bema’ni savollari qarshisida qolishga majburman. Hozirning o’zidayoq uni bu erdan quvib chiqarishim mumkin. Hatto qamab qo’yishim ham hech gap emas. Yoki qo’l oyog’ini bog’latib, soyga otib yuborsam ham guldur gup! Gum bo’lib ketadi. Lekin yuqori ularni qo’llayapti. Ba’zilar bularni yuqorining o’zi tashkillashtirgan demoqdalar. Shuning uchunmikan yuqoridan ularga tegmanglar, deyishyapti. Xo’sh, nima qilish kerak? Ularning majlisini tomosha qilish bilan kun o’tkazamanmi?

Darvoqe, nega bularni ayri-ayri chaqirdim, nega har ikkalasi bilan birdaniga suhbat qilmadim?  Yo’q, u holda bir-birining oldida o’zlarini ko’rsatib qo’yish uchun mening yoqamga yopishishardi. Ha-ya, dushmaningni parchala, keyin yo’q qil, degan gapni kim aytgan ekan? Bular bilan teng kelib o’tiramanmi? O’zlarini o’zlariga ediraman! Men chetda qolib tomosha qilaman, bular esa bir-birlarining yuzlarini yulishadi. Ha, bugun bir tovoqdan osh egan birodarlarni ertaga qon qasos dushmanga aylantiraman. Mening sovunimda kir yuvish qandayligini ko’rib qo’yishsin. Bir umr dushman bo’lishadi, hatto avlod-ajdodlariga qadar singadi bu dushmanlik. Ammo xato qilmasligim kerak. Narigisini aldash oson, istagan joyidan qarmoqqa ilintirish mumkin. Lekin buni-chi? Buni ham o’yinga keltirishning yo’lini topaman.

Karimov o’rniga kelib o’tirdi-da, yumshagan ohangda Shavkat Temurga gapira boshladi:

-Oldimizda saylov bor. Sizlarga bitta o’rin ajratdik. Sizning nomzodingiz uchun.

Shavkat Temur xuddi egasining qo’lida suyak ko’rgan itdek tamshanib qoldi. Karimov bundan foydalanib, asosiy gapni aytdi.

-Ammo Iso Xolis qarshi bo’ldi. Faqat sizdan iltimos bu suhbatimizni undan uzoq tutsangiz.

Shavkat Temur sevinchli ko’zlarini o’ynatib, boshini likillatdi. Karimov undan nafrat qildi. Juda oson sotiladigan turidan ekan. Bundaylarga bir narsa berib ham mazza qilmaysan. Uni quruq gap bilan bozorga solaman. Ana unga qarshi shunday o’ynatamanki, tarix bunaqa tomoshani juda uzoq eslaydi. Buning ikki qulog’ini kesib qo’yaman. Quturib qoladi. “Fas” dedimmi bosadi. Butun umrini shunga sarflatman. Buning uchun uni avval vatanparvar, millatchi qilib ko’rsatishim kerak. Buni Melkumovga topshirsam o’zi boplaydi.

25. PARCHALASH

Karimov KGB raisi Melkumov va ikkinchi kotib Anishchevni chaqirdi. Ularning har ikkalasi ham yuqorining odami. Bu ish bilan ularni sinab ko’rmoqchi bo’ldi. Agar bajara olmasalar, bir bahonasini topib, quyruqlariga supurgi bog’lashga, bajarsalar bundan keyin birga ishlashga qaror qiladi. Nima bo’lganda ham Siyosiy kengashning a’zosi bo’ldi. Endi bularning gapi emas, o’zining gapi o’tadi.

-Sizlarga mamlakat boshlig’i Mixail Sergeevichning talabini etkazib qo’ymoqchiman. U kishi bizdan demokratiya, oshkoralikni istayaptilar, erkin va ozod saylovlar o’tkazishimizni, muxolifatni qo’llab-quvvatlashimizni so’rayaptilar. Demak, biz ko’cha-ko’yda to’polon qilgan odamlarni muxolifat, deya hurmat qilishimiz kerak emas. Bizning vazifamiz muxolifatni ham o’zimiz etishtirish, konstruktiv muxolifat tayyorlashdir. Ko’cha-ko’yda janjal qilayotganlar esa atroflariga dor ostidan qochganlarni to’plab, tobora katta kuchga aylanmoqdalar. Bu esa mamlakat xavfsizligiga putur etkazadi. Parkentda, Bo’kada, vodiyda yuz bergan voqealarning tutuni hali so’ngan emas. Xo’sh, gapni qisqa qilaylik, qanday takliflar bor?!

Melkumov,”Siz mendan yuqoridasiz, oldin siz gapiring, degandek ko’z qiri bilan ikkinchi kotibga qaradi. Ikkinchi kotib “Hali ham men turganda sen gapirarmiding” degandek so’zlarini dona-dona qilib o’zidan so’ng xavfsizlik qo’mitasi raisiga biror gap aytish uchun bo’shliq qoldirmaslikka urindi:

-Hurmatli Islom Abdug’anievich, bizga muhlat bering, bu xususdagi takliflarimizni tayyorlab kelaylik.

Karimov o’ylab turdi-da:

-Men Plenumga hozirgarlik haqida gapirayotganim yo’q. Qarshimizdagi to’dani nima qilamiz, deyapman?

Ikkinchi kotibni bu mushkul ahvoldan qutqarish uchun KGB raisi suhbatga aralashdi:

-Parchalab tashlaymiz…

Parchalab tashlaymiz! Buni qaysi ma’noda aytdi, ekan, deb o’yladi Karimov. Kuch bilan bostirib, tor-mor qilishni nazarda tutdimi yoki mening fikrlarimni uqib oldimi? Agar men o’ylaganlarimni o’ylayotgan bo’lsa, u holda masalani boshqa kunga qoldirishim kerak. Chunki tashabbus undan emas, mendan chiqishi lozim. Aks taqdirda Karimov mening yo’limga yuryapti, deb hovliqib ketadi.

-Fikringizni ochiqrok ayting, -dedi Karimov KGB raisiga.

-Hammasining ro’yxati qo’limizda bor. Bundan keyin bir erga to’planishlariga izn bermaymiz. Ta’qibni kuchaytiramiz. Har bir qadamlari nazorat ostida bo’ladi. Bu ishni bajarish uchun yana besh ming kishini ishga olishimiz kerak. Takliflarimizni hurmatli ikkinchi kotib bilan Sizdan oldingi rahbarga bergandik. Lekin e’tiborsiz qoldi.

-Yaxshi, takliflarni ko’rib chiqamiz,-dedi Karimov.-Hozir haqiqatdan ham parchalab tashlash kerak. Lekin siz aytgan uslubning zamoni o’tdi. Bu yo’l bilan ularni kuchlantiramiz. Bugun aql bilan ish ko’radigan payt. Hozir muxolifatning ichida bir necha kishi liderlikka da’vogar. Bizning vazifamiz ularni bir-birlariga qarshi qo’yishdir. Xo’sh, aytingchi, muxolifatning ichida necha foizi sizning odamingiz?

-Aniq aytishim qiyin.

-Aniq aytsam Olmoniyada har uchinchi odam xavfsizlik xizmatiga ishlagani fosh bo’lganidek faoliyatimiz ochilib qoladi, deb qo’rqayapsizmi yoki mendan sir saqlayapsizmi?

-Aslo, aslo,-deya suhbatga aralashdi ikkinchi kotib.

-Men iloji boricha muxolifat ichiga ko’p odam suqmang, bir joyda sirimiz ochilsa, olamga sharmanda bo’lamiz, deya topshiriq bergandim. Shu sababdan bu xususda biroz istihola qilayaptilar.

Bundan keyin Melkumovni qo’lga olishim kerak, deb o’yladi Karimov. Umuman kuch vazirliklarini ikkinchi kotibning qo’lidan chiqarmog’im va o’zimga tobe qilmog’im lozim. Bu ishlarda uchinchi kishi ortiqcha. Buni qanday qilib amalga oshirsam? Nazarimda ba’zi jumhuriyatlarda Prezident vazifasi tashkil etilib to’g’ri qilinayapti. Men ham shu yo’ldan borsam, butun kuchni bir qo’lda jamlayman. Hozircha eski parlamentning oxirgi sessiyasini eson-omon o’tkazishim, keyin esa yangi saylovni tayinlashim kerak. Xudo xohlasa, yangi parlamentda birinchi bo’lib Prezident vazifasini joriy ettiraman. Ana undan keyin mana bularning xurjunini elkasiga osib, orqasiga tepaman. Bir o’q bilan ikki quyonni uraman. Ham xalqqa “Sizning talabingiz bilan bularni quvdim”, deyman, ham ularning o’rniga o’z odamlarimni olib kelaman. Ammo bular fitnaga usta. Hayotini boshlabdi-ki, fitna girdobida suzishadi. Menga qarshi ham qancha-qancha fitnalarning rejasini tuzgan bo’lishlari mumkin.

-O’zlarini milliy harakat deb atayotganlarning ichidagi liderlarni xo’rozdek urushtirishimiz kerak. Buni fitna deysizmi, hiyla deysizmi, men uchun farqi yo’q, -dedi Karimov.-Men uchun muhimi mamlakatni qutqarib qolishdir. Istasangiz aldang, istasangiz mansab va’da qiling, istasangiz qarmoqqa ilintiring, bajara olmasangiz mening oldimga olib keling. Hozircha esa Iso Xolisni biz ko’rsatadigan nomzodlar ro’yxatiga kiriting. Uning nomzodi qarshisida boshqa ism ko’rmayin. Shavkat Temurni esa uzoq tuting. Kerak bo’lsa, Parkent janjalidagi baqiriq-chaqiriqlari uchun tergovga tortamiz. Barcha viloyatlar tumanlarida majlislar o’tkazib, Farg’ona voqealarida muxolifatni qon to’kilishiga sababchi qilib xalqqa tushuntiring.

Karimov har kun ertalab va oqshom hisob berib turishlarini aytib ularni chiqarib yuborar ekan, Oliy Kengash raisi Ibrohimovga sim qoqdi:

-Bugunoq rayosatni to’plang, ko’cha namoyishlari va mitinglari haqidagi oldingi qarorlarni ko’rib chiqing, iloji boricha har qanday namoyishni taqiqlash chorasini ko’ring. Ammo bu ishlar demokratiya, oshkoralik ramkasida bo’lsin. Ya’ni demokratiya va oshkoralikni himoya qilish uchun buzg’unchilik qilayotganlarning yo’lini to’sing. Qaror tayyor bo’lsa, ustidan ko’rib beraman, -dedi.

Karimov shundan keyin ertaga ish boshlaydigan sessiyaga tayyorgarlik ko’ra boshladi. Fikrlarini yon daftarchasiga qayd etarkan ba’zi masalalarni Moskva bilan kelishib olishga qaror qildi. Kremlga telefon qilib, Mixail Sergeevich bilan maslahatlashib oladigan masalalar chiqqanini aytdi. Bir necha daqiqadan keyin uni Gorbachyov bilan bog’lashdi. U o’rnidan turib gaplasha boshladi:

-Hozir Markaziy Komitet byurosining favqulodda majlisini o’tkazayapmiz. Ertaga muxolifat bir million kishini ko’chalarga, maydonlarga olib chiqmoqchi.

-Nima talabi bor ekan? Liderlari bilan gaplashmadingizmi?-deb so’radi Mixail Sergeevich.

-Gaplashdik. Talablari bitta. U ham bo’lsa “Ona tilimizga davlat tili maqomi berilsin”, deyishmokda.

-Buning qo’rqadigan joyi yo’q.

-Lekin davlat tili-rasmiy tilimiz bor, qanday qilib boshqa tilga ham shunday maqom berishimiz mumkin?

-U boshqa til emas, sizning ona tilingiz. Menimcha muxolifatning talabini qondirmoq kerak.

-Rahmat sizga! Oldimizda katta yo’l ochdingiz. Ammo bu harakatimizdan rus tilida gaplashadigan do’stlarimiz norozidirlar. Mana majlisda ikkinchi kotib va KGB raisi norozi ekanliklarini aytayaptilar. Ularga quloq solmasdan ilojim yo’q.

-Ularga quloq soladigan bo’lsangiz, meni nega bezovta qilayapsiz?

-O’rinbosaringiz janob Ligachyov suhbatdan o’tayotganimda “Ikkinchi kotib va KGB raisining maslahatlariga quloq tutasiz”, degandi.

-Hozir har kun, har soatda shartlar o’zgarmoqda. Muxolifat siz bilan qo’shib ularni ham supurib tashlashini mening nomimdan o’zlariga etkazib qo’ying. Mahalliy sharoitni va milliy masalalarni yaxshiroq o’rganishsin. Muxolifatning talabini esa erta ertalabki plenumda muhokama qiling, undan keyin parlamentga olib chiqib, muzokaraga qo’ying. Demokratiya, qayta qurish, oshkoralik va fikr o’zgarishi bu bizning bosh yo’limizdir…

Telefonning naryog’idagi rahbar xuddi kitob o’qiyotgandek tinimsiz gapirarkan, Karimov telefon dastasini qulog’idan uzoqlashtirib, yuzini bujmaytirgancha kutib turdi. Yuzi bujmaygan bo’lsa-da, qalbida farah va sevinch bor edi. Chunki birdaniga ikki masalani hal qilgandi:

Birinchidan, muxolifat bayroq qilib ko’targan masalani o’z qo’li bilan hal qiladigan va xalqning oldiga chiqib, ko’kragiga urib maqtanadigan imkoniyat paydo bo’ldi.

Ikkinchidan esa, jumhuriyatning jilovlarini tutib turgan ikki kishining shashtini sindirdi. Endi ular bilan qanday gaplashib qo’yishni biladi.

U suhbatdan keyin bir-ikki daqiqa o’rindiqqa yastandi-da, so’ng KGB raisiga telefon qildi:

-Hozir menga Moskvadan mamlakatimiz rahbarining o’zlari telefon qildilar. Idorangiz yaxshi ishlamayotganini alohida ta’kidladilar. Men esa sizni himoya qildim. Shunga munosib bo’ling. Muxolifatni qanday qilib ikki, uchga bo’lib yuborish haqidagi aniq rejalaringizni olib keling!

26. ANISHCHEV

Karimov ikkinchi kotibni chaqirdi. Lekin uning hozirgina chiqib ketganini aytishdi. Ikkinchi kotibni Xavfsizlik qo’mitasi raisi choyga chaqirgandi. Ular choy bahonasida yozib olingan telefon suhbatlarni tinglardilar.

-Yondik, -dedi qo’mita raisi, magnitofon tugmasiga bosarkan.

Karimov bilan mamlakat rahbarining suhbatini tinglagan ikkinchi kotib o’rnidan sapchib turdi-da: “Hoziroq raport tayyorlang, bu o’yinni fosh qilamiz,”-dedi.

-Qanday qilib fosh qilamiz? -dedi qo’mita raisi. -Axir qo’limizda dalil yo’q-ku.

-Bu-chi? -so’radi ikkinchi kotib.

-Bu faqat siz va men uchun. Siz eshitarkan ayni paytda men bu suhbatni lentadan o’chirdim. Agar bilib qolishsa, boshimiz ketadi.

-Unda nima qilamiz? -dedi ikkinchi kotib.

-Karimovga astoydil xizmat qilib, ishonchini oqlashimiz qiyin. Uning jiddiy xatolarini topib, yuqorini xabardor qilishimiz kerak.

Melkumov Karimovga astoydil xizmat qilishimiz kerak, demoqchi edi, lekin bu “vazifa”ni o’ziga qoldirib, ikkinchi kotibni Karimovga qarshi qo’ymoqchi bo’ldi. Ha, u faqat muxolifatning orasini emas, balki boshqalarning orasini buzishni ham odat qilgandi. Karimov bugun unga muxolifatni bo’lib yuborish topshirig’ini berdi. U esa bu ishning asosini bitirib qo’ygan edi. Faqat muxolifat liderlari o’rtasidagi devorlarga yashirilgan portlatgichlarning ipini yoqib yuborishi qolgandi. Buni Karimovga aytmadi. Mana endi Karimov undan shoshilinch tadbir so’rayapti. Ikki-uch kunda tadbir natijasini bilan ma’lum qilsa, Karimov uning qadriga etmaganiga pushaymon bo’ladi. Joyi kelsa yuqorini yana o’zi yumshatadi. Bular shunaqa, bugun olov, ertaga suv…

-Karimov ikkinchini qidirayapti, -degan ovoz eshitildi radio uzatgichdan. Anishchev sapchib tushdi. Darrov o’rnidan turdi.

Melkumov Anishchevni har doim Milliy xavfsizlik qo’mitasining erto’lasida kuzatib qolardi. Anishchev “choyga”kelarkan, Melkumov unga maxsus mashinalardan birini yuborardi. Ular kelishib olganlaridek, Anishchev Bosh univermagning yonida o’ziga ajratilgan xizmat mashinasidan tushib, Melkumov yuborgan qora “Volga”ga minardi. Melkumovning mashinasi KGB binosiga kirishda tekshirishga tobe bo’lmagani va ikkinchining qatnovi ochilib qolmasligi uchun shunday qilishardi. Mashina erto’laga qadar kirib kelardi va bu erda qo’mita raisi “mehmon”ni kutib olardi. Bu “o’yinni” yillar davomida bajarishgani uchun odat tusiga kirgandi.

Man endi Anishchev navbatchi mashinaga minarkan, Melkumovning qulog’iga pichirladi: “Hoynahoy mening suhbatlarimni ham eshitsang kerak”.

Melkumov ranjigan qiyofada “Sizga o’zimdan ziyod ishonaman. Soyangizda ishlab yuribman. Ana uning qonini qonimizga qo’shib qaynatsa ham aralashmaydi. Nazoratda tutmasak, saroyni Buxoro amirining haramiga aylantirib yuboradi,”-dedi.

Anishchev yana bir nima demoqchi bo’lgandek, bo’ynini cho’zdi. Buni payqagan Melkumov egilgancha quloqlarini ikkinchi kotibning og’ziga yaqinlashtirdi.

-Erta oqshomga saunani tayyorlab qo’y. Sessiyadan keyin mehmonim bor-, deya jilmaydi u. Melkumov: “Amringiz biz uchun qonun” degandek qo’lini ko’ksiga qo’ydi-da, Anishchevga ikkita “Ish papkasi”ni uzatdi.

-Bo’sh vaqtingizda bularga nazar solib qo’yarsiz, -dedi.

Har ikki “Ish papkasi”ham qizil bo’lib, ustiga “Asosiy nusxasi birinchi seyfda. Mutlaqo maxfiy”, deb yozilgan edi.

Ikkinchi kotib mashinalar almashguniga qadar ham sabr qilmasdan “Ish papka”laridan birini ochdi:

“Iso Xolis(Saparali Hamdamov)ga oid muhim ma’lumotlar: 1948 yil tug’ilgan. Ikki marta uylangan. Birinchi umr yo’ldoshi uch farzandi bilan ayri yashaydi. Ikkinchisi mahalliy millatdan bo’lmagani uchun bu xususda har turli mish-mishlar tarqatish mumkin. Shu kecha kunduzda eng nozik joyi uy masalasidir. Ikkita yoxud uchta uyga ehtiyoji bor. Qazilma buyumlarini yaxshi ko’radi va to’playdi. Piyoda yurishni sevmaydi. Avtobusga minishdan hazar qiladi. Shu bois mashina ham berish mumkin. Birga o’qigan yaqin do’stlaridan ikki nafari bizning odam. Ammo yaqinda ulardan birini do’pposlagan. Shu bois uni qarshi qo’yish mumkin. Ziyofatni, kayf-safoni sevadi. Biz yuborgan qizlarning birortasidan ham shubha qilgani yo’q.

Liderlik qobiliyatiga ega emas. Biror joyda muqim ishlagani yo’q. Ishlagan joylaridan mas’uliyatsizligi uchun haydalgan. Familiyasini yozsangiz yoki familiyasi bilan chaqirsangiz “G’ururim toptaldi ” deb hisoblaydi. Bu haqda maqolalar uyushtirish mumkin.

Yaxshi kiyinishi, majlislarda o’zini ko’rsatib qo’yishni bilgani uchun bir guruh yoshlar uning orqasidan ergashgan. Uni yaxshi taniganlar esa darhol uzoqlashgan.

Jahli burnining uchida. Uni qizdirish juda oson. Eng yomon ko’rgan odamiga o’xshatsangiz yoki liderlik qobiliyati yo’qligini yuziga solsangiz duelga ham chiqishga tayyor bo’ladi. Boshqalarning fikri bilan hisoblashmaydi. O’zining bilganidan qolmaydi. Uni aldash oson, mish-mishlarni, “dedi-dedi”larni yaxshi ko’radi.

Umr yo’ldoshiga juda ham bog’liq. U chizgan chiziqdan chiqmaydi. Buni boshqalarga bildirmaslikka urinadi. Shu sababdan o’zgalar oldida oila a’zolariga qo’pollik qiladi. Kelajakda oilaviy hayotini ham fosh qilish mumkin.

Pulni sevadi. Keraksiz joyga xirmon sovurgandek pul sochadi. Kerakli joyga qolganda esa har qanday xasisga ham dars beradi. Keyingi paytda chet elliklar bilan yaqin aloqa qila boshladi. Ba’zilaridan yordam ham oldi. Filmga tushirganmiz. Hasadgo’y. Boshqalarni mensimaydi. Doktorlarning bizga taqdim etgan hujjatlarga ko’ra, paranoya xastaligiga duchor. Agar rahbarlik jilovi qo’liga tegsa, ashaddiy diktatorga aylanadi. Juda tez o’zgaruvchan. Bugun aytgan fikridan ertaga osonlik bilan qaytadi. Ammo birovni dushman deb bilsa, bu fikridan hech qachon qaytmaydi.

Xayolparast. Har bir kichik ishini katta qilib ko’rsatishga urinadi. Hozir atrofini o’rab olganmiz. Qayoqqa boshlasak, o’sha yoqqa yuradi… “

Ikkinchi kotib mashinani “almashtirarkan” ish papkalarini qo’ltig’iga yashirdi. O’ziga ajratilgan xizmat mashinasiga mingach ularni qayta varaqlay boshladi. Lekin xayollari “ko’cha kezardi”. Balki mana shu shofer ham ularning odamidir, deb o’yladi. Balki, bu ham men haqimda ana shunday narsalar yozib berar. Balki, ilgaridan bir necha papkalar to’lgandir? Yo’q, xavfsizlik qo’mitasi qarorlarimizga rioya qiladi. Partiyamiz rahbarlari haqida biror bir hujjat to’planishi mumkin emas. Agar shunday hol yuz bersa va u o’rtaga chiqib qolsa, hammasining boshi ketadi.

Ammo bularga ishonish qiyin. O’z manfaatlari uchun hech narsadan chekinishmaydi. Karimovning suhbatini yozib olibdi-yu menikini yozmaydimi? O’chirib tashladim, deganiga ishonadigan ahmoq bormi? Birok mendan qo’rqadi. Ikki yildan buyon birgamiz. Haftada bir saunaga boramiz. Bugunga qadar biror joyda hidi chiqmadi. O’zining ham gunohlari menikidan kam emas. Menga o’n sakkiz yoshli qiz topsa, o’ziga o’n etti yoshlisini topadi. Uning dushmanlari yo’qmi? Balki uning orqasidan kuzatadiganlar bordir? Ikki yildan buyon bir qancha ish papkalarini to’lg’azib qo’yishgandir, balki? Ertangi saunani bekor qilsammi? Yo’q, la’nat shaytonga, unga ishonmasam kimga ishonaman? U bilan nima ishlar qilmadik? Vodiydagi voqealar rejasini ikkalamiz o’tirib tuzmadik-mi?

Xullas, hammasiga sherikmiz! Aslida nega undan cho’chiy boshladim? Nazarimda Karimov bizning oramizga ham soya tashladi. Uning nomzodini o’zimiz ko’rsatdik. Lekin o’zimizga balo bo’ladiganga o’xshaydi. Ilgari viloyatda ishlaganida sovg’a-salom berib turardi. Endi o’sha sovg’alarni burnimizdan sug’urib oladi-yov?! Moskvadagi rahbarimiz latta bo’lmaganda-ku, buni boplardik. Ha, bo’pti nimalar haqida o’ylayapman o’zi?

U xayol surib borarkan beixtiyor ikkinchi “Ish papkasi”ni ochib, uning ilk sahifasini o’qiyotgan edi:

“Shavkat Temur. (Sh. Temurov ) 1945 yil tug’ilgan. Ikki marta uylangan. Birinchi xotini bilan ajrlagan.

Ish yerida rahbari bilan orasi ochiq. Rahbari millatchi edi, shuning qo’li bilan yer tishlatdik.

Uning Moskvadagi idoramiz bilan aloqasi bor. Ammo jilovini bizga berishmayati. U qo’rqmay chet elliklar bilan tez-tez uchrasha boshladi. Topshiriq bizdan emas, Markazdan bo’lishi mumkin. Ulardan ochiqchasiga yordam ham olmoqda. Siyosiy faoliyat bilan birga ingliz tilini ham o’rganmokda. Bu esa uning chet elliklar bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqa qilish niyati borligini yoki kelgusida undan boshqa niyatlarda foydalanish rejasi borligini ko’rsatadi. Lekin ikki ukasi va akasi bizning hisobda.

Jahlini chiqarish oson. O’jar. O’z fikrini boshqalarnikidan ustun qo’yadi. Atrofiga o’z odamlarini to’plashga harakat qiladi. Majlislarga qarindosh-urug’larini boshlab kelishga usta.

Boshqa jumhuriyatlardagi harakat liderlari bilan aloqa o’rnatgan. Tog’asi hukumatga yaqin odam. Undan foydalanish mumkin. Aka-ukalarini rahbarlik ishlariga tortib, jilovlab qo’yish mumkin.

Janjalchi. Boshqa liderlar bilan orasiini buzib qo’yish uchun bu fe’lidan foydalanish mumkin.

Rahbar bo’lishni, rahbarlik qilishni yaxshi ko’radi va juda istaydi. Ammo quruq nazariyaga bog’lanib qolgan.

Boshlagan ishini yarim yo’lda tashlamaydi. Raqibining kichik bir xatosini ko’rsa, undan ustalik bilan foydalanadi.

Poytaxt mafiyasiga aloqasi bor.

Diniy idoraning sobiq rahbarlari bilan aloqa o’rnatgan. Muftini qo’zg’olon yo’li bilan yiqitish uchun ish olib bormokda. O’zi dindan uzoq. Aroq ichadi. Dindorlar ichidagi odamlarimiz orqali “Namoz o’qimaydi, ichkilikni sevadi, Islomga qarshi” deya har qanday minbardan quvish imkoniyatimiz bor. Lekin Markaz bunga yo’l bermasligi mumkin.

Amerikada yashayotgan “vatan xoinlari” bilan aloqa o’rnatgan. Ular Iso Xolis orqali unga kompyuter yubordilar. Bu kompyuter Markaziy razvedka boshqarmasiga oid bo’lishi ham mumkin. O’rganayapmiz.

Shantajchi. Odamlarimiz u bilan ro’baro’ kelganda, bu narsaga alohida e’tibor berishlarini talab qilayapmiz…

Uning masalasini Markaz bilan gaplashib olish kerak. Bizning so’rovlarni Markaz inkor etmoqda.  Markazkom rahbariyati nomidan Moskvaga murojaat qilish taklifimiz hali ham o’z kuchida… “

Ikkinchi kotibning mashinasi saroyga etib kelgani uchun u “Ish papkasi”ni yana yopib qo’yishga majbur bo’ldi. Ichkariga kirarkan bekchi-mirshab:

-Sizni “Birinchi” qidirayaptilar, -dedi.

-Bilaman, -dedi-da ochiq turgan liftga minib, tugmani bosdi. Uning xonasi ham oltinchi qavatda edi. Binoning bir tarafida Karimov o’tirsa, ikkinchi tarafida u joylashgandi. Bu holni tarozining pallasiga o’xshatishardi. Ammo “tarozining” ikkinchi kotib o’tirgan tomoni og’ir bosardi.

Hatto “birinchilar”lar ikkinchi kotibni yonlariga chaqirishga istihola qilib, o’zlari uning huzuriga kelishardi. Mana endi shartlar o’zgardi. Lekin darhol chekinmaslik kerak, deb o’yladi ikkinchi kotib. Hozir to’g’ri uning xonasiga bormayman. Qo’limdagilarni ko’rib qolishi mumkin. Umuman u mening KGBga borganimni qaerdan bildi? Yoki orqamga “dum” bog’ladimi?

Balki Melkumov ikki tomonga ishlay boshlagandir? Bundan oldingi ikkita rahbar-Usmonxo’jaev va Nishonovlarning shoxini sindirdim. Birini kamoqqa tiqdirdim, ikkinchisini esa surgun qildirdim. Nahotki bundan qo’rqaman? Hali kechagina huzurimga kelib ko’z yoshi qilgandi. Agar men qo’llamasam bu joyni tushida ham ko’rmasdi. Lekin nonko’rlik qilayapti. Hozirdanoq jiqqa musht bo’lsak, men yutqazaman. Chunki yuqori kecha yuborgan odamini bugun almashtirmaydi. Shu bois chidashim kerak. Bugungi g’irromligini esa javobsiz qoldirmayman.

U liftdan tushib, xonasi tomon yurmoqchi bo’lgandi Karimovning yordamchisi Kraynov uning yo’lini to’sdi:

-Yong’in! Dunyoga o’t ketdi, -dedi u. -Karimov sizni qidirish uchun hammani oyoqqa turg’azdilar.

-Men xonamga kirib chiqay, so’ng ko’rishaman.

-U kishiga liftga minganingizni aytdik, eshik ochiq, kutayaptilar, iltimos, yong’inni so’ndirib bering!

Anishchev noiloj qoldi. Chapga qayrilib, Karimovning xonasiga kirdi. Uning avzoyi buzuq. Bosh egib stolni chertib o’tirardi:

-Ikkinchi kotibning KGBga borishi qaerdan chiqdi?! Yoki davlat to’ntarishi hozirlayapsizmi? Nima gap o’zi?

Anishchev shoshib qoldi:

-Topshirig’ingiz bo’yicha borgandim. Mana bularni shaxsan o’zim olib keldim. Yuqorining topshirig’i bilan milliy harakat liderlarining “Ish papka”lari birinchi seyfga tushgandi. Uni ochish uchun Melkumov bilan ikkalamiz imzo qo’yishimiz kerak ekan. Chunki sizning topshirig’ingiz ham juda muhim edi. Nusxa ko’chirdik, mana…

Ikkinchi kotib bunday sharoitlarga oz tushgan bo’lsa-da ustalik bilan qutulib ketish uchun albatta yo’l topardi. Ba’zan bu fikr menga qayoqdan kelib qoldi, deb o’zi o’ziga qoyil qolardi. Shu lahzada ham Karimovni qiyin ahvolga tushirdi. Unga bu vaziyatdan chiqish uchun imkon bermaslikka urinib so’zida davom etdi:

-Yo’lda mashinani to’xtatishimga to’g’ri keldi. Moskvadan telefon qilib, hozir o’tkazilayotgan majlisning kun tartibini so’radilar.

-Kim so’radi, qanaqa majlis?

-Tashkiliy bo’limdan so’rashdi. Siz mamlakat rahbari bilan gaplashayotganda bo’lim mudiri uning yonida ekan, ba’zi narsalarga qiziqdi. Tushuntirib berdim.

Ikkinchi kotib Karimovga birin-ketin zarba urayotgandi. Karimov ringda tentirab qolgan bokschidek muvozanatini yo’qotdi.

-O’tiring, o’tiring. Hozir choy buyuraman …

-Rahmat, men qahva ichaman, -dedi ikkinchi kotib.

-Darvoqe, nimani so’rashdi? -Yumshoq ohangda so’radi Karimov.

-Davlat tili haqidagi qonun loyihasiga kiritilgan o’zgartirishlarni.

-Qaysi o’zgartirishlarni?

-Markaziy qo’mita qonun qabul qilingach, uning ba’zi bandlarini bir necha yildan keyin kuchga kiritish taklifini ilgari surdi. Masalan, mahalliy tilni bilmaydiganlar uchun bu qonun besh yildan keyin kuchga kiradi.

Karimov o’ylanib qoldi. Besh yilda bu tilni o’rgana olamanmi? Gapirish-ku gapirish, hatto o’qishim ham qiyin. Kecha bir sahifani ikki soatda arang o’qib chiqdim. Yaxshiyamki Jo’rabekov tilni bilar ekan. Hatto u ham ba’zi kalimalarni tushunmadi. Biz bo’lsak butun davlat ishlarini ana shu tilda yuritmoqchimiz. To’xtab tur, qonun degani hayot emas-ku. Hayot boshqa, qonun boshqa. Qog’ozdagi narsa-qog’ozning mulki. Agar shu buzg’unchilar istayotgan bo’lsalar, qog’ozga yozib qo’yaveramiz. Uni bajarish, bajarmaslik o’z qo’limizda. Bir kun kelib tilni yaxshi o’rganib olsam, balki bu qonunni amalga ham oshirarmiz.Hozircha esa rus tilida gapiradigan birodarlarimizni cho’chitmaslik chorasini ko’rishimiz kerak.

-Besh yil oz, -dedi u ikkinchi kotibga. -So’zga chiquvchilarni tayyorlang. Sakkiz yil degan taklifni kiritishsin. Masalan, siz sakkiz yilda o’rganishingiz mumkinmi?

-Birgalashib o’rganamiz. -Ikkinchi kotib “Katta”ni yana “chaqib”oldi.

-O’rganolmasak, keyinchalik ana shu bandlarini olib tashlaymiz. Bunga yuqoridagilar nima deyishdi?

-Ular o’zimizning odam. E’tiroz qilishmadi.

-Yaxshi. Darvoqe, bu “Ish papka”larida nima bor?

-Iso Xolis bilan Shavkat Temurning kimligi, eng nozik joylari, qilmishlari haqidagi ma’lumotlar.

Karimov ham Anishchevga o’xshab har ikki “Ish papkasi”ning ilk sahifalarini o’qib chiqdi.

-Demak, birinchi qiladigan ishingiz Iso Xolisning birga o’qigan do’sti Maqsad Muhammad Qulni… nega buning uchta ismi bor?

-Hozir shunaqasi moda bo’lgan.

-Bo’pti, ana shu “Qul”ni tuzoqqa ilintiringlar. Yo’lini qilib menga tanishtiring. Kallasida biror narsa bo’lsa yonimizda ishlatamiz, jilov qo’limizda bo’ladi. Ikkinchi, do’sti Omon Matchonni esa dushmanga aylantiramiz. Yo’limizga yursa, kelajakda Iso Xolisning qarshisiga raqib qilib chiqaramiz. Hozircha Iso Xolisni Shavkat Temurga qayrang. Shavkatni esa Isoga. Ularni xalqning oldida qo’chqorlardek urishtirmoq kerak… Darvoqe, uning jilovini bu yoqqa olish haqida ham u yoqdagilar bilan gaplashing. Rozi bo’lishmasa yo’lini topib, uni chiqarib yuborish haqida o’ylang…”.

Ikkinchi kotib “Xo’p…xo’p…” degani bilan, aslida raqibini “nokaut” qilgandek shaxdam odimlar bilan Karimovning xonasini tark etdi. O’zi uchun ajratilgan kabinetdagi sovutgichdan tunuka qutichalardagi pivolardan birini olib, halqachasidan tortib “tuynugi”ni ochdi va bir hamlada oxiriga qadar ichdi.

Xayriyat, muzdekkina ekan, deb o’yladi. Melkumov hayotining safosini biladi. Aytib qo’yishim kerak, uyda ham pivo oz qoldi. Umuman chet elliklar pivoni sifatli qilib tayyorlashadi. U ikkinchi qutichani olib joyiga borib o’tirdi va Moskva bilan gaplashiladigan “VCh” telefonidan KPSS MK tashkiliy bo’lim mudiriga sim qoqdi. Plenumga va sessiyaga hozirlik qanday borayotganini aytib qo’ydi. So’ng:

-Olgaga ikki dona uzuk yubordim. Biri o’zimizning Melkumovdan, biri mendan. Tug’ilgan kuniga borolmadik, o’pib qo’y qizingni, -dedi bo’lim mudiriga.

Karimov ham ertangi plenum va sessiyaning o’tishidan ko’ngli to’q holda undan keyingi voqealarni o’ylayotgandi. Shu lahzada uni muxolifat ertaga uyushtirishi mumkin bo’lgan namoyish ham u qadar qiziqtirmasdi. Agar quloq solishmaydigan bo’lishsa, bostirish uchun Ichki ishlar vaziriga buyruq berdi. Uni qiziqtirayotgan narsa yangi saylov va undan keyingi Prezident lavozimi edi…

27. “SULAYMON”

Sessiya Karimov o’ylaganidan ham “samaraliroq” o’tdi. Sessiyadan chiqqan Karimov anhor sohili bo’ylab ish xonasiga borarkan, Qizil maydonga mashina kirishining kim ta’qiqlagan ekan deb o’yladi. Nahotki Moskovda ham “Katta”lar piyoda yurishsa? Yo’q, aksincha ular qora Volgalarda Qizil maydondan saf tortib o’tishni yaxshi ko’rishadi. Ulardan mening qaerim kam? Men ham bir jumhuriyatning otasiman. Nega endi piyoda yurishim kerak? Yo’q, bu tartib men uchun emas. Bunga boshqalar rioya qilishsin. Lekin har doim sessiya mana bu kontsert zalida yoki Oliy kengashda o’tishi shartmi? Buni ham hal qilamiz. Sessiya majlislarini o’zim ishlagan binoda o’tkazaman.

-Assalomu-alaykum,-qarshi tomondan kelayotgan bir kishining tovushi Karimovning xayollarini bo’ldi. U alik olishga og’iz juftlagandi qarshisidagi kishi to’xtamay gapini davom ettirdi.

-Xabarlarni eshitdik, Sizga ming rahmat! Ota-onangizning joylari jannatda bo’lsin, go’rlari nurga to’lsin! Xalqimizning egilgan boshini tikladingiz. Ming yillik orzuimiz amalga oshdi. Ona tilimiz davlat tili bo’ladigan kunlarni ko’rdik. Buni siz bag’ishladingiz bizga. Taxtingiz va umringiz boqiy bo’lsin!

Karimov qo’lini ko’ksiga qo’yib rahmat ishoratini qilib, yo’lda davom etdi. Orqadan kelayotgan shahar partiya qo’mitasining birinchi kotibi haligi kishini quchoqlab, qulog’iga pichirladi: “Rahmat, men kutgandan ham yaxshi chiqdi!”

Karimov hali xayollaridan ayrilmagan edi. Shu bois yonida kelayotgan xo’jalik ishlari bo’limi mudiriga:

-Orqaga qaytamiz, mashinani shu erga chaqiring, -dedi.

-Mashinangiz shu erda. Sizni kutib turibdi.

-Bu erga kirish ta’qiqlangan emasmi?

-Boshqalar uchun ta’qiqlangan, Siz va Byuro a’zolari bundan mustasno.

Karimov mudirning so’ng so’zlariga quloq ham solmay sohil bo’ylab lapanglab yurgancha, majlis bo’lib o’tgan binoning old tomoniga o’tdi. Majlisdan chiqqan deputatlar allaqachon tarqalib bo’lishgandi.

Bular uchun deputatlik ham ortiqcha tashvish, deb o’yladi Karimov. Yaqinda hammasini bir varakayiga bu tashvishdan qutqaraman. Aslida shunday podadan yaxshisi yo’q. Og’zingdan chiqqaniga “labbay” deyishadi. Qo’l ko’tarib tushirishda bularning yonida robotlar ham ip esholmaydi. Ammo iloj qancha? Teppadan oyoq tirab turishibdi. Nima emish, erkin saylovlar bo’lsin emish. O’zlari-ku erkin saylov qilamiz, deb boshlariga balo olishdi. Majlisbozlikdan boshqa ishlari yo’q. Yuzlarining pardasini yirtib tashlagan mahmadanalarga maydon topildi. Mendan oldingi rahbar-Rafiq Nishonov ham latta ekan, erkin saylov deganlariga ishonib to’rt-besh jo’jaxo’rozni Moskovaga jo’natgan, mana endi tomoshasini biz ko’rayapmiz. Bu yog’ini hal qilib olay, keyin ularning ham tanobini tortib qo’yaman.

Karimovning mashinasi ikki daqiqada manzilga etib keldi. U mashinadan tusharkan xo’jalik ishlari mudirini yoniga chaqirdi:

-Bundan keyin mashina orqa eshikdan ichkariga kiradigan bo’lsin. Ana u odamlar nimani kutib turishibdi? Yo bular mitingchilarmi?

-Yo’q, mitinglar juda sokin o’tdi. Bular shikoyatchilar. Yer uchun ikki qishloq bir-biriga qarshi bo’lgan. Samarqand viloyatidan… Oqsoqollari to’planib, sizning yoningizga kelishibdi.

-Bundan keyin men shikoyatchi qabul qilmayman. Saylovlarni o’tkazib olaylik, shikoyat yozishni ham ma’n etamiz. Indamasang bular Ollohning ustidan ham shikoyat yozishadi. Ichki ishlar vaziriga topshiriq ber, avtobuslariga mindirib, chiqqan joylariga jo’natsin.

Ammo shu payt oqsoqollar mirshablarni chetga surib, uning yoniga kelishdi. U bir hamla bilan ichkariga kirib ketmoQchi bo’ldi. Ammo oqsoqollar uni o’rab olishgandi. Karimov ularni bir-bir quchoqladi. Ba’zilarining yuzlaridan o’pdi. Keyin:

-Qani otaxonlar ovminga qo’l ochinglar, -dedi. -Men sizlarning dardlaringizni yaxshi bilaman, mirshablar bilan oralaringizda bo’lib o’tganlarni “Pravda” gazetasida o’qigandim. O’sha paytda chora ko’rish o’rniga sizlarni gazetaga yozdirib, sharmanda qilganlarni chiqib olgan daraxtlaridan tushiramiz. Mana yaqinda saylov o’tkazamiz. Men nomzodimni sizning tumandan qo’ysam, qo’llaysizmi? Qo’llasangiz, qani ovmin aytaylik.

“Ovmin”, “Ovmin”degan oqsoqollar Karimovni qayta boshdan quchoqlab, yuz ko’zlaridan o’pishdi.

-Saylovoldi uchrashuviga borganda hamma masalangizni hal qilib beraman, hozir esa hammangiz uy-uyingizga marsh, insholloh, yaqinda ko’rishamiz.

Shoshib qolgan oqsoqollar orqaga chekinib, Karimovga yo’l berishdi. Karimov ichkariga kirarkan, oltinchi qavatga chiqishni kutib ham o’tirmay, birinchi qavatdagi hojatxonaga yugurdi. Yuz-qo’lini yuvarkan, boboy zoti juda sassiq bo’ladi, deb o’yladi. Ba’zilarining soqoli ko’karib ketibdi, nos chekavergandan bo’lsa kerak…

Karimov jirkangancha qayta-qayta tupurdi-da, yuz-qo’lini takror yuvib, tashqariga chiqdi. Ammo liftning yonida bir zum to’xtab qoldi. Ilgarigi rahbarlar majlisdan keyin viloyatdan kelgan birinchilarga albatta ziyofat qilib berishardi. Bu bilan ham ularning ko’nglini olishardi, ham o’zlariga bog’lashardi. Bu an’anani buzsammi, deb o’yladi Karimov. Yo’q, birdaniga bo’lmaydi, bularning aksariyati oldingilarning dumi. Joylarda chuqur ildiz otishgan, qo’porib tashlash qiyin. Ildizlarini bir-bir chopmoq kerak. Hozir saylov oldidan ularni nishonga qo’yib, muxolifatning yo’lini to’sishim shart. Mabodo birlashib ketsalar ota go’ri-qozixona bo’ladi. Hozircha ularga “Sen yaxshi…” deyishim darkor.

Karimov xo’jalik ishlari bo’limi mudiridan “Birinchilar qaerda?”deb so’radi.

-Ular bog’dalar. Ziyofatni esa saroy orqasidagi mehmonxonada hozirladik.

Karimovning jahli chiqdi. Nega mendan so’ramay hozirlashadi? Kim bularni bu qadar mustaqil qilib qo’ygan? Eh-he, oldimda qancha ishlar bor, deb o’yladi.

-Nega men bilan maslahat qilmadingiz? Bugun jumhuriyat tarixida alohida kun. Ona tilimizga davlat tili maqomi berildi. Bu shodiyona uchun sichqonning inidek joyda ziyofat beramizmi? Qachongacha qo’rqib, pisib yashaymiz. Hozirdanoq loyihalarni tayyorlashga kirishing. Saylov o’tgunga qadar ziyofat beradigan saroyimiz bo’lsin. Yangi parlamentning birinchi sessiyasida ulkan qarorlar olamiz. Ularni “yuvish” uchun koshonaga ehtiyojimiz bor, -dedi mudirga. Mudir topshiriqni yon daftariga yozib olarkan, Karimov tashqariga qarab odim tashladi.

-Soat nechada to’planishadi?

-Siz qachon kelsangiz o’shanda… Darvoqe, ziyofat joyini “ikkinchi” bilan maslahat qilgandik.

-Bu ishlarda ikkinchi-pikkinchi yo’q. Hammasini men bilan maslahat qilasan. Tabiiyki, bu erda ishlashni istasang. Yo, mening odamim bo’lasan yoki hech kim.

Karimov tashqariga chiqqanda quyosh yotog’iga bosh qo’ya boshlagan, vujudidan qon sizib chiqayotgan askardek bir musht bo’lib qolgandi. U quyoshning bu holidan norozi bo’lgandek shafaqqa razm solib turgandi, yaqindagi stadiondan muxlislarning sasi yuksaldi.

-Nima gap? -deb so’radi Karimov mudirdan.

-Bugun futbol komandalarining uchrashuvi bor edi.

-O’sha “ikkinchi”ngga ayt, Sport qo’mitasi raisini ishdan olishni buyursin. Bundan keyin mening iznimni olmasdan biror bir harakat qilinmaydi. Burnimning tagida sakson ming odam qichqirib o’tirsa-yu, men bexabar. Shahar bedarvoza emas!

Oradan ko’p o’tmasdan uning “Shahar bedarvoza emas” degan gapi og’izdan og’izga o’tib, mashhur bo’lib ketishini hali o’zi bilmasdi. Bora-bora bu gap har bir rahbarning ham buyrug’i, ham iltijosi, ham qalqoni, ham qilmishiga aylanajagini Karimov bilmasa-da, voqealar shu atrofda rivojlanajagini his etardi. U Sulaymon ayri, devlar ayri bo’lishini istamasdi. Devlar Sulaymon uchun, Sulaymon yashasa, devlar yashaydi, deb o’ylardi. Buni haqiqatga aylantirish uchun har bir daqiqa, har bir soniyadan foydalanib qolishga urinardi. Uning hayot -mamoti, jon-jahdi, orzu umidi ana shu edi.

28. NOMZOD

Karimov ziyofatdan kech qaytdi. Vaqtini behuda ishga sarflagan odamdek yotgan joyida uzoq to’lg’andi. Ichkilik-u egulikning serobligidan o’z nasibini olgan Karimov bu yukning og’irligidan bo’lsa kerak ko’zi yumilishi bilan tush ko’ra boshladi.

…Baland tog’. Teppada ikki qoya, ikkisi ham qilichga o’xshaydi. Qoyalarning ustida ikki maxluq.

Birining to’rt oyog’i, olti qo’li, bir qancha qanoti bor.

Ikkinchisining esa bir qo’li, bir oyog’i, bir ko’zi bor.

Karimov o’rtada muallaq. Maxluqlar unga ashula ayttirishayapti. Mahalliy tilda ashula bilmayman, desa ham “Aytasan, aks holda pastdagi balchiqqa otib yuboramiz” deb po’pisa qilishardi. U esa bilmagani uchun majburan ruscha aytardi. Maxluqlardan biri ashulasidan bezdi, shekilli, uni otib yuborgandi, ikkinchisi ushlab oldi. Maxluq peshonasining terini artaman degandi, kaftidagi kichkina qilichlar Karimovning yuzini qirib yubordi. Og’riqdan bo’lsa kerak o’zini yon tarafga otgandi pastga tushib ketdi. Balchiqning hidi ko’nglini behuzur qildi. Lekin atrofning yumshoqligi huzur baxsh etdi. Miriqib uxlash uchun balchiqqa bosh qo’ydi…

Karimov uyg’onganda bosh uchida kundalik gazetalar turardi. Yonboshlagancha “Qishloq Haqiqati”ni olib sarlavhasiga nazar tashladi: Karimov so’z berdi-nomzodini Kattaqo’rg’ondan ko’rsatadi”. Sarlavhaning ostida uning oqsoqollar bilan o’pishib turgan payti aks ettirilgan surat. U jahl bilan bosh uchidagi tugmani bosdi.

Eshik ochilib, ichkariga umr yo’ldoshi Tatyana kirdi.

-Seni chaqirdimmi, hayvon, -deya baqirdi umr yo’ldoshiga Karimov. -Qani bu ho’kizlar?

-Ertalab kelishgandi, siz hali uxlasangiz kerak, deb gazetalarni olib qoldim.

-Sen qachondan xo’jayin bo’lib qolding? Mening ishimga bosh suqma, demaganmiman?

-Kechasi bilan alahsirab chiqdingiz. Biroz dam oling, devdum.

-Ha, qilg’ilikni qilib qo’yib, sutdan chiqqan qoshiqqa o’xshab turasan. O’zingga gard yuqtirmaysan.

-Voy, qoshiq deganingiz nimasi?

-Qoshiq deganim mana bu!-Karimov bir sakrab o’rnidan turdi-da xotinining yuziga tarsaki tortib yubordi.

Tatyana bir tarsakidan keyin ikkinchi, uchinchisi ham kelishini yaxshi bilardi. Shu sababdan gap qaytarish yoki yig’lash o’rniga darrov qochardi. Bu safar qocharkan eshik noxosdan qarsillab yopildi. Karimov buni tarsakiga javob deb o’yladi va jahlini pishqirtirib, Tatyanani quvib ketdi. Tatyana hovliga qochib chiqqanda, xo’jalik ishlari mudiri sut, qaymoq ko’tarib kelayotgandi. Tatyana undan uyalib, orqaga qaytmoqchi bo’ldi. Lekin ajdahodek pishqirib kelayotgan erining jahlidan jumbushga kelgan qo’rquv tuyg’usi bu uyatni engdi. Karimov esa mudirni ko’rmadi ham. Hovli kengish bo’lib, bir tomoni katta boqqa ulanardi. Bu bog’ “birinchi”lar uchun maxsus insho etilgan va atrofi baland devorlar bilan o’rab olingan. Tatyana yugurib borar ekan, oyog’idagi tapochkasi ikki tomonga uchib ketdi. Karimov bu tapochkalarni olib unga uloqtirdi. Baland ovozda bir-ikki so’kdi-da, orqasiga qaytdi. Mudir qo’rqqanidan sut-qaymoqni ostonada qoldirib, g’oyib bo’lgan edi. Karimov qog’oz qutidagi sutni tepib yuborarkan, qaymoqlarni esa bog’ tomonga uloqtirdi.

Keyin sharillagan sas uning diqqatini tortdi. Bu eshaklar haligacha hovuzni ham to’ldirishmabdi, deb o’yladi u va hovuz tomonga yurdi. Hovuz to’lib ketgan, undan toshgan suv atrofga oqayotgandi. U avval sovuq suvning jo’mragini berkitdi, keyin esa issiq suvning. Ich kiyimlarini atrofga uloqtirib, hovuzga kirdi. Xudoga shukur, bu dunyoda ham rohat qiladigan payt bo’lar ekan, deb o’yladi.

Yarim soat hovuzdan chiqmadi. Bu orada Tatyana unga yangi ich kiyimlar va sochiq keltirdi. Erining odatiga ko’nikib qolgan xotini, xizmatchilarga ham javob berib yuborgani uchun, boshini eggancha, hovuzdan chiqadigan joydagi marmar toshlarni arta boshladi.

-Ha, padxalimlik qilayapsanmi, erim hovuzdan chiqsa, yiqilmasin deyapsanmi ?

-…

-Bor, mudirni chaqir!

Mudir poylab turgan ekan, yugurib keldi.

-Yangangdan lattani ol, -dedi u mudirga. -Sen esa yo’qol! -dedi Tatyanaga.

Mudir avval o’zining yangi kiyimlariga nazar soldi, keyin yugurib borib, Tatyananing qo’lidan lattani oldi. Ilgarigi rahbarlar xo’p odam ekan, deb o’yladi mudir. Hech biri bunaqa baqirib-chaqirmasdi. Hammasining osmoni osmon edi, bunikida esa momaqaldiroqdan boshqa narsa yo’q. Ilgarigilar xotinlaridan hayiqib turardilar. Jahllari chiqqan bo’lsa ham umr yo’ldoshlarini ko’rganda, Moskovdan kelgan mehmonni qarshilagandek soxta tirjayish bilan ezilib-suzilardilar. Ular Moskovdagi boshliqlariga ham taqlid qilardilar, ham qo’rqardilar. Moskov ularning avzoyi, qadam olishlari, yurish-turishlari haqida bizdan xabar olib turardi. Bundan tashqari bir qancha josuslar ham shu xususda ma’lumot yig’ib, yuqoriga berib turardilar. Birdaniga zamon o’zgardi. Nima bo’layotganiga hech kimning aqli etmaydi. Hali Moskovda rahbarlarning imtiyozlarini cheklash haqida qaror chiqqaniga bir oy bo’lgani yo’q. Mana bu tentak esa oldingisidan ham oshirmoqda. Odamlar otdan tushmoqda-yu bu esa tuyaga minayapti. Toj kiygan shoh aql oladi, deganlar, balki…

-Nimani o’ylab qolding buncha? Daftaringni ol, yoz! -dedi Karimov unga. U bir sapchib o’rnidan turdi-da, ho’l qo’li bilan cho’ntagidan yon daftarini chiqardi. Keyin:

-Eshitaman, -deya Karimovga yaqinlashdi.

Chalqancha yotib, suv ustida yuzayotgan Karimov, hovuzdan chiqadigan narvonchani ushlab oyoqqa turdi.

-Bir. Ertadan e’tiboran barcha xizmatchilar, doktorlar, massajchi hamshiralar shu erda yotib qoladi. Sen va Kraynov ham navbatchilik qilasizlar.

Ikki. Ideologiya kotibiga ayt, “Qishloq haqiqati”gazetasi muharririni ishdan haydasin. Gazetalarga beriladigan har bir xabarni shaxsan o’zi o’qisin va menga bildirib tursin. Uch. Savol bo’lmasa bor, sartaroshni chaqir!

-Ilgari barcha shu erda yotib qolardi. Lekin Moskovdan qaror kelgach, bunga chek qo’ydik. Muharrir masalasiga kelsak, u Moskovning deputati. Gapirsak, og’zimiz yonadi.

-Senga og’iz yonish qanaqa bo’lishini ko’rsatib qo’yaman. Moskovning qarori bilan menga po’pisa qilayapsanmi? Shu soatdan e’tiboran ishdan haydalding. Biror joyda g’ing desang, onangni Uchqo’rg’ondan ko’rsataman! Agar sasing chiqadigan bo’lsa, qamoqda chiriysan. Kameraga salomga kelib turaman. Hozir esa bor, ishdan haydalganing haqida qaror yozib kel.

Mudir shalpaygancha chiqib ketayotgandi, Karimov uni to’xtatdi.

-Ha, rang-ro’ying o’liknikiga o’xshab qoldi? Yo, uy-joyingni, mashinangni tortib olayinmi? Yoki taftish boshlataymi? Bularni istamasang, qaddingni tik tut. Aytganimni bajar! Qarorni yozib, o’rinbosaring Mavlonga ber. U imzoga olib kelsin.

Mudir chiqib ketar ekan, Karimov uning orqasidan bir-ikki bo’ralab so’kdi-da yana suvga sho’ng’idi…

Karimov ishxonasiga kelishi bilan ideologiya kotibini chaqirdi.

-Bu nima? -deya “Qishloq Haqiqati” gazetasini uning oldiga otdi.

-Muharriri gapimizga quloq solmaydi. Ilgari ikki marta byuroga chaqirdik, kelmadi. Hozir esa deputat bo’lib olgan.

-Siz o’zi ilgari qaerda ishlagandingiz? Qanday qilib bu ishga kelib qoldingiz? Sizga quloq soladigan odam bormi bu dunyoda? -Karimov savollariga javob ham kutmasdan, so’zda davom etdi. -Keling, sizni shu muharrirning zulmidan qutqaray. Ko’nglingiz qaerni orzu qiladi? Istagan joyingizni ayting, o’sha erga yuboraman. Adi-badi aytishga esa vaqtim yo’q. Sasingiz chiqadigan bo’lsa, sizdan oldin bu vazifada ishlagan xonimchaning holiga tushasiz. Kamgap, yumshoqko’ngil odamsiz. Ming gapga bir gap bilan ham javob bermasligingiz menga ma’qul. Xo’sh, o’rningizga kimni keltiramiz? Bu xususda ham demak fikringiz yo’q. Unday bo’lsa “ikkinchi” bilan uchrashing, ertangi plenumga ariza yozing, o’rningizga esa Akademiyada ishlayotgan Jahongir Hamidovni tavsiya qiling.

Kotib bunday suhbatga tayyor edi. Chunki Karimov viloyatda ishlayotgan kezda ikkalasining orasi buzilgandi. Shu bois masala bu qadar silliq hal bo’lishidan engil tortdi. Ammo o’z o’rniga tavsiya etiladigan kishi bu sohadan uzoqligi uni o’ylatib qo’ydi. Karimovning biroz yumshaganidan va ish va’da qilayotganidan taskin topgan kotib:

-U kishi biolog, bu erga esa mafkura sohasidan birini keltirsakmikan?

-Mana sen mafkuradan kelgansan. Nima qilib berding? Agar gapni ko’paytiradigan bo’lsang, Moskovdan ish qidirasan. Uch kunda dumingga supurgi bog’layman.

Yana kotib indamay turdi. Karimov esa ichini to’kdi. So’kkanida va hatto urganida indamay turadigan odamni yaxshi ko’rardi. Gap qaytargan, savol bergan kishi esa qanchalik haq bo’lmasin baribir uning qahriga uchrardi. Kotib esa asli indamaslardan edi. Uning jim turishi Karimovni yumshatdi.

-Bo’pti chiq, plenumdan keyin qabulimga kelasan. Ha, Kraynovga ayt, menga muharrir Ahmadjon Muxtorovni bog’lasin.

Karimov bardoqdagi choydan bir ho’plam ichmasidan telefon jiringladi.

-Ahmadjon Muxtorov telefondalar, -dedi Kraynov.

-Bog’la!

Karimov quyuq salom-alikdan keyin:

-Ahmadjon aka, bugungi maqolangizni o’qidim. Ming rahmat sizga. Nomzodimni Kattaqo’rg’ondan qo’yishni sizga o’zim aytaman, deb turuvdim. Ko’nglim bo’ling-e, ichimdagini topibsiz. Surat ham a’lo. Telefon qilayotganimning birinchi sababi, rahmat aytish bo’lsa, ikkinchisi, bir maslahatim bor edi. Bilasiz, Moskovdagi deputatlarimiz tarqoq bo’lib ketishgan. Ba’zilari anu Nishonov degan lattaning soyasiga aylanishgan, ba’zilari esa umuman so’zga chiqishmaydi. Majlislar zalida ham uxlashadi. Ertangi plenumimizdan keyin ikkalamiz Moskovga borsak, deputatlarimizni yig’ib gaplashsak. Ularga sizni boshliq qilib qo’ysam, o’zingiz tarbiyalasangiz. Mening Moskovdagi ko’z-qulog’im bo’lsangiz. Bu erdagi o’rningiz ham bo’sh turadi. Qolaversa, saylovlardan keyin yangi parlamentning gazetasini chiqaramiz. Uni ham o’zingiz yo’lga qo’yib berasiz. Aslida ertangi plenumda sizni mafkura kotibligiga keltirmoqchi edim. Lekin u yer siz uchun ancha past. Rahmat va qulluqlarni kelajakka olib qo’ying. Hozir esa katta ishlarga shaylaning. Bu jumhuriyatni ikkalamiz oyoqqa qo’yamiz. Siz Moskovda, men esa bu yerda!

Karimov telefon dastasini o’rniga qo’yarkan, biror yil Moskovda sovuq qotib yursin, keyin yo’lini qilib gazetadan chetlashtiraman, hozircha o’zimning odamlarimdan birini o’rinbosar qilib qo’yaman, ishni u yuritadi deb o’yladi…

Partiya Markaziy qo’mitasining plenumi Karimov o’ylaganidek o’tdi. Eski do’sti Jahongir Hamidovni mafkura kotibligiga tavsiya qildi. Ilgari kotiblik u yoqda tursin oddiy xodimni ishga olishni ham Moskva hal qilardi. Lekin keyingi vaqtda butun vakolatni mahalliy hokimiyatga berishdi. Endi kotibni saylab bo’lgachgina bu haqda Moskva xabardor qilinadi. Bo’lim mudirlari, xodimlar esa Moskovni qiziqtirmaydi. Chunki bularsiz ham ularning boshi cho’p suqilgan arining uyasidek g’uvillab yotibdi. Har kun bir yangilik, har kun bir tashvish. Yangi saylangan SSSR Oliy Soveti tongdan oqshomgacha, oqshomdan sahargacha meros talashgan bolalardek janjal bilan ovora. Karimov uchokda shular haqida o’ylab o’tirarkan yoniga muharrir Ahmadjon Muxtorov keldi.

-Ertaga mehmonxonada bir qo’lbola osh buyursangiz, -dedi u muharrirga. -Mavlon sizga yordamchi bo’ladi.

Karimov yonida o’tirgan Mavlonga qarab:

-Kecha tasdiqdan o’tding, endi buni yuvamiz. Sen bolaga aytib qo’yay, agar gapimdan chiqmasang baland-baland joylarga ko’taraman seni.

Mavlon o’rnidan turib, qulluq qildi. Karimov uning o’rnini muharrirga ko’rsatib:

-O’tiring gap bor, -dedi. Mavlon egilib o’rindiq ostidagi diplomat-sumkani olmoqchi bo’lgandi, Karimov: -Turaversin, Ahmadjon akaning oltinu pul bilan ishi yo’q, -dedi. Keyin Mavlonning uzoqlashishini bir lahza kutib turdi-da, muharrir tomonga egildi: -Nishonov bilan orangiz qanday? -deb so’radi.

-U millatimizning boshiga kulfatlar keltirdi. Eng yaxshi insonlarni tuhmat bilan qamalishiga ko’z yumdi. Millatimiz masxara qilinar ekan, u ham qo’shilib kuldi. Vodiy voqealari Moskva tomonidan uyushtirildi, ammo uning xabarsiz bo’lishiga ishonmayman. Aks taqdirda uni Moskvaga shunday katta ishga olisharmidi ?

-Balli og’ayni, -dedi hayajonlangan Karimov. -U mening yo’limga to’siq bo’ldi, lekin qo’lidan bir ish kelmadi. Bu borada sizning ham xizmatlaringizdan xabarim bor, unutmayman. Ana uning esa yaqinda oilasini ham quvaman. Bir umr yurtga qaytmaydigan qilamiz. Siz Moskovdagi gazetalardan uch-to’rt kishini sotib oling, masrafini Mavlon hal qiladi, -deya u ko’rsatgich barmog’i bilan qora diplomatga ishora qildi. -Nishonovga qarshi jiddiy kampaniya boshlatishimiz kerak. Ertaga sizni rahbar qilib qo’yganimizdan keyin deputatlarning jilovini ham qo’lga olasiz.

Muharrir mushohadaga borsa-da, e’tiroz bildirmadi. Karimovning bu qadar ishonib, o’ziga yaqin olayotgani uni quvontirdi.

-Bilasizmi bitta taklifim bor, -dedi u. -Hozir Moskva ko’p masalada vakolatni mahalliy hokimiyatga bermoqda. Biz huquq borasida ham odim otmoqchimiz. Gdlyan va Ivanov yigirma mingdan ko’p insonni qamoqqa tiqdi, zor qaqshatdi. Bularning orasida qancha-qancha oltin kadrlarimiz bor. Hozir bu tergovchilar deputat bo’lib olishgan, lekin biz ham bo’sh kelmaymiz. Tergov va sud materiallarini o’zimizga olamiz. Siz esa ularni ozod qilish tashabbusini boshlaysiz. Bu bilan birdaniga ikki quyonni uramiz. Birinchidan, ozod qilinganlar “nishonovchi”larga qarshi kurashchimizga aylanadi. Ikkinchidan, ular sizni har qanday sharoitda ham sotmaydigan sodiq odamlaringiz bo’ladi.

Muharrir aslida qamoqlarda ezilib yotgan insonlarni tezroq ozod qilish payida edi. Karimovni qiziqtirish uchun buni takliflarga aylantirib yubordi. Karimov ko’nglida sham yoqilgan kishidek sevinchini yashirmadi. Uning jahli naqadar tez chiqsa, sevinishi ham samimiy edi. Ammo bu samimiylik uzoq yashamasdi. Ko’pincha chala tug’ilgan boladek yo nogiron bo’lardi yoxud uzoq umr ko’rmasdi.

-Men siz haqingizda noto’g’ri o’ylab yurgan ekanman, siz o’g’il bola ekansiz, -deya muharrirning tizzasiga shapatiladi va so’zda davom etdi. -Bundan keyin hamma masalani maslahatlashib hal qilamiz. Moskovdan qaytgach, gazetangizda yozib, xalqqa oshkor qilganingizdek Kattaqo’rg’onga boraman. Saylovoldi uchrashuvi bahona. Na faqat xalqimizga, balki Moskovga ham kimligimni ko’rsatib qo’yishim kerak. Shu sababdan yaxshilab bir nutq yozsangiz. Uchrashuvda o’qib o’tirmayman. Yozilgan narsani o’qishga hafsalam yo’q. Uchrashuvni qishloq joyida o’tkazamiz, muxbir-puxbir taklif qilmaymiz. Matbuotga esa siz yozgan nutqni beramiz. Ammo nutq butun dunyoning diqqatini tortadigan bo’lsin. Demokratiyadan boshlanib, oshkoralik bilan tugasin. Bizning dasturimiz nimadan iborat ekanini o’rtaga qo’ying.

Ular Moskovga etib kelganlarida muharrir Karimovning qulog’iga shivirladi:

-Ba’zi jumhuriyatlar rahbarlari ayni paytda hukumatga ham rahbarlik qilishni ilgari surmoqdalar. Moskvadan yangi imzolanajak shartnoma doirasida o’zlarga keng qamrovli mustaqillik berishini talab qilmokdalar. Moskva ittifoqda qolish qolmasligimiz haqida referendum istayapti. Demak, qo’limizda ikkita uruvchi qartamiz bo’ladi – biri “tuz”, biri “qirol”. Buning evaziga saylovdan keyingi birinchi sessiyadayoq tishimizni ko’rsatamiz. Nima bo’lsa ham qo’y emas, bo’ri ekanligimizni isbotlaymiz…

Karimovning Moskovdagi ishi tez bitdi. Deputatlar bilan uchrashuvdan keyin Markazkomga bosh suqdi. Ittifoq shartnomasini saylovdan keyin muhokamaga qo’yasiz, deyishgani uchun darrov orqaga qaytdi. Kelishi bilanoq byuro a’zolarini bir-bir chaqirdi. Saylovni qanday o’tkazish haqida ularning fikrlarini so’radi. Keyin esa byuro majlisini chaqirdi.

-Har biringiz saylov uchun safarbar, -deya so’z boshladi u. -Viloyat partiya qo’mitalari nomzodlar ro’yxatini hozirlagach, uni Markazqo’mda sinchiklab o’rganib chiqasiz, qolipga solasiz. Ishchilar, kolxozchilar, ziyolilar, partiya a’zosi bo’lmaganlar foiziga ko’ra belgilansin. Keyin ro’yxatni KGB ham tekshiruvdan o’tkazsin. Nomzodlarning yoshi, jinsi, kelib chiqishi, millati, dini kabi masalalar ham qolipga tushsin. Har qanday o’zboshimchalikning oldi olinsin. Demokratiya, oshkoralik, erkinlik biz istagandek bo’ladi. Shu sababdan nomzodlar ko’rsatishni ochiq o’tkazish kerak. Istashsa yuz nomzod ko’rsatishsin, lekin oxir oqibatda bizning nomzod o’tsin. Agar yanglish hol yuz beradigan bo’lsa, mas’ul rahbarlar qosh-ko’zing bor demasdan ishdan haydalsin. Yanglish nomzodlar esa o’zlari ariza yozib, o’rtadan chiqsinlar. Byuro majlisiga taqdim qilinadigan nomzodlar ro’yxati uch rang bilan o’raladi. “Qizil rang” nomzod har qanday sharoitda ham deputat bo’lishi shart, “ko’k rang” nomzod muqobil asosda saylanadi, ammo muhaqqaq deputat bo’ladi, “qora rang” esa ushbu nomzod o’rniga shu yoshdagi, ayni millat, ayni kasbdagi, bizga xayrixoh kishi o’tishiga ruxsat bo’lishi mumkinligini anglatadi. Markazqo’m a’zolari, taniqli shoir, yozuvchilar, jumladan, Iso Xolis, Erkin Vohidov, Primqul Qodirov, Halima Xudoyberdieva singarilar birinchi ro’yxatga olinsin. Parlamentning ellik foizi ana shu ro’yxat asosida o’tganlardan, yigirma besh foizi “ko’k” va qolgani “qora”lardan bo’lsin. Kerak bo’lsa, ba’zi joylarda byulleten masalasi ham ishga solinsin. Saylov komissiyasi raisi Qudrat Axmedov har kun, har soatda hisob berib tursin. Boshqa takliflar bormi?

Hamma jim edi. Chunki Karimov hammadan so’rab olganlarini o’zining nomidan qilib, o’rtaga otgan edi.

-Savollar bo’lmasa hamma o’ziga ajratilgan viloyatlarga yo’l olsin. Har oqshom soat o’n ikkidan keyin sizlarni qidirib, hisob so’rayman, -deya majlisni yakunladi…

29.UCHRASHUV

Kattaqo’rg’ondagi saylovoldi uchrashuvi bir kolxozning klubida bo’ldi. Karimovdan oldin so’zga chiqqanlar uning o’zi ham bilmagan xislatlari haqida gapirishdi. Keyin o’rta yoshlardagi bir kishi minbarga yugurib chiqdi.

-Men o’qituvchiman, -dedi u. -Ayni paytda “Birlik” Xalq harakatining a’zosiman. Lekin bizning nomzodni ro’yxatga olishmadi. Biz mustaqillik, demokratiya va oshkoralik tarafdorimiz. Majlislarimiz qonun charchavasida o’tgani holda bizni ro’yxatga olishmagani qarshimizda mustaqillik, demokratiya va ozodlik dushmanlari turganini ko’rsatadi…

-Nima gap? -deya Karimov viloyat birinchisi Po’lat Abdurahmonovga yuzlandi.

-Bu harakat hammayoqni ag’dar-to’ntar qilayapti. Ko’p joylarda xalq oyoqqa turdi. Janjal-to’polonni qiyinchilik bilan bostirayapmiz. Ba’zi nomzodlarga ko’z yummasak bo’lmaydi.

-Sizni viloyatga yuborishda umidlarim katta edi. Kelganingizga ikki oy bo’lgani yo’q. Yoki og’ir ish ekanmi? Sizning gapingizga quloq soladigan bo’lsak, mana bularga ham ko’z yumish kerak, muhtaram Po’lat Majidovich. Istasangiz, men chiqib ketay, bularni saylang, -dedi Karimov kinoya bilan.

Minbardagi o’qituvchi ismini tilga olarkan, Karimovning xayoli bo’lindi.

-Biz mehmonimizga qarshi emasmiz. Hatto u kishi o’z nomzodlarini tumanimizdan ko’rsatganlari uchun rahmat aytamiz. Lekin muqobil saylov bo’lsin. Baribir xalq bu kishini saylaydi. Ammo ayni paytda jumhuriyatga muqobil saylov ibrati beriladi.

O’qituvchi minbardan tusharkan, Karimov o’rnidan turib, uning erini ishg’ol etdi. Zaldagi olqishlar uning so’zga chiqqani uchunmi yoki o’qituvchining jasoratigami anglash mushkul edi.

Karimov olqishlarni o’qituvchi uchun deb hisobladi va yana ham jahli chiqdi. Shu sababdan qisqa, ammo jo’shib gapirdi.

-Birinchidan. Xalq harakati nomzodini ro’yxatga olmaslik jinoyat. Xalqqa qarshi keladigan kuch bormi? Sizdan so’rayapman, shunday kuch bormi? -Zalda gulduros qarsak yangradi. Ba’zilar o’rinlaridan turib, qarsak chalayotgan edilar. Karimov biroz zalga kinoya bilan termuldi-da, so’zda davom etdi:-Ikkinchidan, mustaqillik deya ko’kragiga urayotganlarga ishonmang. Sizning haqingizni kesib, armiya tuzishga, chegara qo’riqlashga undashmoqda bizni. Butun dunyodan uzib qo’yishmoqchi bizni. Suv yo’limiz, temir yo’limiz bormi? Bugun biz uchun yakkayu yagona yo’l ittifoq ichida qolish, ammo haqlarimizni undirib olishdir. Moskovning bo’ynidan bo’g’ib, sizning haqlaringizni talab qilsam, orqamda turasizmi?

Yana qarsak seli yog’ildi. Karimov endi bu olqishdan lazzatlana boshladi.

-Qilg’ilikni qilib qo’yib, Moskovga qochib ketganlar majlislarda burun kovlab o’tiribdilar. Men yangi parlamentning birinchi majlisida Farg’ona, Parkent voqealari aybdorlarini o’rtaga chiqaraman. Burunlariga ip o’tkazib, tortib olib kelaman va sizning nomingizdan hisob so’rayman. Menga bu vakolatni berasizmi? -Endi uning har bir jumlasidan keyin qarsaklar to’lqin kabi borib kelaverdi. Xalq uning buzib aytilayotgan kalimalariga emas, hayqirib aytilayotgan ifodalariga mahliyo bo’lgan, umrida eshitmagan gaplarini ilk bor eshitayotgani uchun tinimsiz olqishlayotgandi.

-Biz mard xalq, lekin bizni o’g’ri, muttaham, poraxo’r deya ayblashdi. Hali o’sha Gdlyanlarni mana shu erga olib kelib, sud qilamiz. Qamoqdagilarning hammasi ozod qilinadi va o’z vazifalariga qayta tiklanadi.

Karimov barmog’i bilan birinchidan, ikkinchidan deya sanay boshlagandi, ammo qo’lini musht holda minbarga urayotgani uchun sanoqdan ham adashdi. Qarsaqlardan so’ng minbardagi suvdan bir qultum ho’plarkan:

-Xo’sh, nechanchi bo’ldi, har holda oltinchi bo’lsa kerak, -deya chap qo’lining boshmaldog’ini ko’rsatib, so’zda davom etdi. -Bundan keyin paxtani o’zingiz ekasiz, pulini o’zingiz hisoblaysiz, istasangiz paxta, istasangiz meva ekasiz, istasangiz bog’ tashkil qilasiz. Bundan keyingi shiorimiz: qishloq boy bo’lmasa davlat badavlat bo’lmaydi. Bugungacha vagonlar Moskovga to’lib borgan bo’lsa, bundan keyin vagonlar yurtimizga to’lib keladi. Bundan keyin farzandlarimizni urush bo’layotgan joylarga xizmatga yuborish yo’q. Har bir askar uchun avval kafolat istaymiz.

Ettinchidan, tartib o’rnatish bahonasida kelganlarni kelgan joyiga jo’natamiz. Bitta chamadon bilan kelgan bo’lsalar bitta chamadon bilan qaytadilar.

Va oxirgisi: saylovlar halol, pok, to’g’ri o’tishi uchun mana men kafolat. Bu saylovlar xalq saylovlaridir!

Karimov gulduros qarsaqlar og’ushida o’z o’rniga kelib o’tirarkan, minbarga bir yigit yugurib chiqdi.

-Xalqimiz haqiqatdan ham mana shunday jasoratli, aytib tashlab qochmaydigan rahbarga ilhak edi. Aytish boshqa, bajarish boshqa. Yo, zulfiyor, yo, zulfiqor! Ikkisidan birisini tanlamoq kerak. Zulfiyorlik yolg’on va xushomad yo’lidir, zulfiqorlik esa o’tkirlik, aytganini shartta kesishdir!

-Kim bu? -deya so’radi Karimov.

-Boshimizning balosi, -dedi Po’lat Majidovich. -Fel’etonchi. Faqat tanqid yozadi. Yaqinda televizorda ham bizni sharmanda qildi. Ismi Mirtemir.

-Bu erda nima ishi bor?

-Muxbir sifatida kelgan.

-Unda muxbirligini qilsin. Nega so’zga chiqadi?

-Bitta tumanimizdan uning ham nomzodini ko’rsatishgan. Gapga chechanligi uchun xalqni orqasidan ergashtirib oldi. Chaqirib gaplashdik ham bo’lmadi. KGBni ishga soldik, natija bermadi. Ikki marta ro’yxatdan o’tkazmadik, uchinchisida majbur bo’ldik…

Mirtemir qisqa gapirdi. Minbardan tushar ekan, Karimov uni yoniga chaqirdi

-Uka, bilib qo’y…

Karimovning gapi og’zida qoldi. Zaldagilar majlis tugadi deb hisoblashdi, shekilli, yuzga yaqin oqsoqol yuqoriga chiqib, Karimovni o’rab olishdi.

-Bizning masalani hal qilib bermasdan ketmaysiz! -Oqsoqollar birin ketin Karimovga o’z dardlarini tushuntira boshladilar. Karimov viloyat birinchisiga yuzlandi:

-Oqsoqollar tumanning birinchi kotibini ishdan olishni istayaptilar. Uddasidan chiqa olasanmi?

-Qiyin. Uning orqasida ham ana shuncha oqsoqol bor.

-Chaqir o’zini.

Bir tarafga chekinib turgan tuman kotibi Karimovning yoniga keldi.

-Necha yoshdasan? -deb so’radi Karimov undan.

-O’ttiz beshda, -dedi u.

-Hali tirrancha ekansan. Nega qorin qo’yding? Dumba yog’li palov eyishdan boshqa ishing yo’qmi? Yo bu masalani tinchit yo arizangni yoz! Umuman orqaga odam yig’ish odati qaerdan chiqdi? Uch kunda masala hal bo’lmasa maxsus taftishchilarni yuboraman va seni asfalasofunga jo’nataman.

Tuman hokimi miq etmay turdi. Oqsoqollar mamnun edilar. Karimov ularning orasidan siyrilib chiqarkan Po’lat Majidovichga:

-Biroz qattiqqo’l bo’l. Bularni parchalab tashla. Bundan keyin to’planib yurishlariga chek qo’y. KGBning bu erdagi bo’limini kuchaytir. Guruhlarni emas, shaxslarni bir-biriga qayrasin. Tuman birinchisini esa ishdan ol, -dedi va klub yaqinidagi maydonchada turgan vertolyotga minib, ko’kka ko’tarildi.

Zamindagilar vertolyot ortidan tikilib qolarkanlar ko’ngillari umidlarga to’lgandi. Ammo umidlari ham ana shu vertolyot bilan birga osmonga uchganidan bexabar edilar. Buni sezish yoki his qilish uchun esa bir necha yillar kerak bo’lishini bilmasdilar.

Ularning qalblari, fikrlarini yangi bir og’u tortanak uyasi singari o’rab ola boshlagandi. Bu tortanak uyasining iplari ularga nur bo’lib ko’rinayotgan edi. Nur go’yo vertolyot parraklari orasidan sinmasdan o’tayotgandek tuyulsada, aslida parraklar ko’kdan yog’ilayotgan yorug’ nurning yo’lini to’sgan, zaminga esa Karimovning “nur”lari oqib kelayotgandi.

30. MASHVARAT

Havo oniydan isib ketdi. Oylardir yer ustini qoplab yotgan qatlama muz ikki kunning ichida erib, suvga aylandi. Qish kunlari sarxush odam kabi shakarlama uyqusi ostida qolgan daraxtlar birdan uyg’ondi. Quyosh jilmayib qolganidan aldangan daraxtlarning shoxlarida o’smirning sabza soqoli kabi erta uyg’onga bitta yarimta kurtaklar ko’zga tashlanib qoldi. Havodagi o’zgarish odamlarga ham ko’chdi. Palto-yu ro’mollarini uloqtirgan qizlar qor ostidan bosh ko’targan chuchmomolardek ko’zlarga tig’dek sanchildilar. Ko’kraklarini ochib olgan yigitchalar esa ovga chiqqan alpomishlardek ko’chalarni to’ldirdilar.

Ammo bu hol uzoq davom etmadi. Qor qanday erigan bo’lsa, xuddi ana shunday yana atrofni qoplab oldi. Shoshqaloq daraxtlaru bahorsevar yigit-qizlar xirchin sovuqning ignalariga dosh berolmay yana yashirinmoq uchun joy qidirdilar. Tabiatu odamlarni zamin degan maydonda o’ynatib, tepadan tomosha qilib turgan kuch ularga nafaqat tashqi tomondan balki ichkaridan ham ta’sir qilayotgandi.

Erta uyg’ongan daraxtlar bolasini tushirgan onadek bo’zlarkan, odamlarning fikru xayollarida ham to’lqinsimon jumbush bor edi. Kim asabiy, kim esa yangi fikrlar bilan qaynashgan, yana kimdir pixillab qolgan burnining tashvishida…

Hamma yoqqa yoyilgan gripp Karimovni ham chetlamadi. Otashi yuksalgani, suyaklari sinqirab og’riyotgani, tovushi biroz xirillab, burni bitib qolganiga qaramay sessiyaga tayyorgarlik ko’rayotgandi. Qattiq tazyiqlarga qaramay bir necha viloyatda ro’yxatda bo’lmagan kishilarning saylanib qolishlari uni rohatsiz etayotgandi. Shu damda suyaklarining og’rig’i emas, yuragining allaqaeridagi sanchiq uning xayollarini tuptugundek o’ziga bog’lab olgandi. Ammo bu og’riq yuragining biror bir eridagi xastalik alomati emas, balki bu qadar harakatlaridan keyin ham parlamentga kirib qolgan “begonalar” dardining belgisi edi.

Ikki kun oldin byuroda bir qancha rahbarlarning faoliyatiga nuqta qo’ydi. Keyin bu masalani Kompartiya plenumiga olib chiqdi. Ba’zilarining boshidan qaynoq, ayrimlarning boshidan esa sovuq suv to’kdi. Lekin yuragi joyiga tushmadi. “Nega? Nega?” -degan savol ko’kragida gup-gup urib turardi. Har qancha urinmasin uni tinchita olmayotgandi. Parlamentdagi arifmetikani, ya’ni ovozlar hisob-kitobini qayta-qayta ko’zdan kechirdi. Begonalar bor-yo’g’i besh foiz. Ammo butun tarix bo’yincha urushlarni, inqiloblarni, davlat to’ntarishiyu isyonlarni aksariyatning besh foizi hal qilgan.

Qaerda xato qildim, deya o’ylardi Karimov. Endi xatoni tuzatishga kech. Bu besh foizning yo’lini to’sishim kerak. Viloyatlarda tikan simli to’siqni yorib o’tishdi. Bu erda shunday to’siq qo’yishim kerakki ham qo’llari, ham oyoqlari va eng asosiysi og’izlari bog’lansin.

Karimov yangi ish boshlaydigan Oliy Kengashning birinchi sessiyasidagi nutqu ma’ruzalar, ish tartibiyu tushlikda beriladigan ovqatlar ro’yxatiga qadar sinchkovlik bilan chig’irdan o’tkazdi. Garchi Moskov sessiya oldidan odatga kirgan vakillar yig’ilishini o’tkazmaslik haqida isrorli bo’lsa-da u bunga rioya qilmadi. Vakillar yig’ilishiga “begonalar”ni ham chaqirtirdi.

-Yana bir soatdan keyin mamlakatimiz tarixida birinchi marta bo’lib o’tgan erkin saylovlar natijasida saylangan deputatlar ishtirokida ilk sessiyani boshlaymiz, -dedi u kichik zalda to’planganlarga. -Bu erga nafaqat rahbarlarni balki o’z kuchi bilan saylanganlarni ham chaqirdik. Xalqimizning yaxshi odati bor, to’ydan oldin oqsoqollar yig’ilib maslahat qilishadi. Bu ham parlamentning oqsoqollar maslahat kengashidir. Xalqning oldiga chiqib baqir-chaqir qilmasdan, nima gapimiz bo’lsa ana shu erda kelishib olaylik. Ayniqsa o’z kuchi bilan saylangan do’stlarimiz kun tartibi, tuzilajak komissiyalar haqida fikrlarini aytsinlar.

Majlislar zali kichik bo’lsa-da har yer har yerga bir mikrofon o’rnatilgandi. Birinchi bo’lib To’lqinjon degan yigit so’z oldi.

-Mening va yonimda o’tirgan ukamiz Mirtemirning saylovoldi dasturida adolatsizlikka qarshi kurash asosiy masala qilib qo’yilgan. Keyingi vaqtda Moskva xalqimizga nisbatan ayanchli ravishda bo’hton yog’dirdi. Moskvaga birinchi zarba sifatida uzoq yillar jumhuriyatimizni boshqargan marhum Rashidov nomini oqlash masalasini sessiya kun tartibiga kiritishni so’rayman.

-Bu parlamentga oid masala emas. Uni partiya qoralagan. Kerak bo’lsa partiyaning o’zi ko’rib chiqsin. Parlament bunday masalalardan balandda turishi kerak, -dedi Karimov. Lekin zarda bilan gapirganini his qildi va oldindan ko’ngliga tuyganidek o’zini yumshoq qilib ko’rsatishga urindi. -Men shu partiyaning raisiman. Bu masalani siz ham Mirtemirjon ham menga topshiringlar. Insholloh, partiya kengashlarining kun tartibiga kiritaman.

To’lqinjon o’tirarkan mikrofon yoniga Mirtemir keldi:

-Keyingi vaqtda jumhuriyatimiz tarixida yuz qorasi bo’lib qoladigan voqealar sodir bo’ldi. Bulardan birinchisi, Farg’ona fojeasi. Aka-ukani bir-biriga qarshi qo’ydilar. Fitna, ig’vogarlik urug’ini sochdilar. Ikkinchisi esa, Parkent voqealari. U erda yosh yigitlar timsolida millatimizning kelajagi o’qqa tutildi. Bu masalalar ochilmay qoldi. Uchinchidan, tsenzura degan jallod hamon matbuot ustida qilichini qayrab turibdi. Hatto saylov oldida nomzodlar o’z qarashlarini ochiq ifoda etolmadilar. To’rtinchidan, ba’zi jumhuriyatlar mustaqil bo’lish uchun kurashayotgan bir paytda biz Ittifoq shartnomasining tashabbuskori sifatida o’rtaga chiqdik. Ya’ni bo’ynimizga tosh bog’lab, o’zimizni quduqqa otayapmiz. Xalq esa bu harakatning mohiyatidan bexabar. Va nihoyat, birinchi majlisdanoq parlamentni partiya plenumi yoki kolxoz qurultoyi holiga solib qo’ymaslik uchun uning elkasidan quruvchi degan yukni olib tashlamoq kerak. Deputatlar yo’l qurilishi yoki bog’cha qurilishini emas, siyosiy masalalarni tortishmoqlari zarur. Majlislarimiz jonli ravishda televidenieda ko’rsatilib turilsin. Xalq o’z vakillariga o’zi baho bersin…

Bu bola rostdan ham bosh balosi ekan, deb o’yladi Karimov. Hozirning o’zidayoq og’ziga latta tiqib qo’yishim mumkin. Lekin o’sha lattani qaytarib o’zimning og’zimga tiqib qo’ysa-chi? Adi-badi aytib o’tirsam sharmanda bo’laman. Gapga chechan ekan. Savollariga javob topib berolmasam, obro’yim to’kiladi. Shuning uchun indamay tinglashim kerak.

Mirtemir Karimovning xayol surayotganini sezgandek uning ismi sharifini tilga olib, taklifini unga yo’naltirdi:

-Qo’limizda parlament komissiyalarining ro’yxati bor. Men unga Oshkoralik komissiyasi qo’shilishini va yuqoridagi masalalarni oydinlatish unga yuklatilishini taklif qilaman.

Karimov Hamidovga qaradi. Hamidov “Bo’ladi, keyin o’ylab ko’ramiz” degandek bosh irg’adi.

-Rahmat, bu taklifingiz uchun, -dedi Karimov Mirtemirga. -Sessiyada ham bu taklifni o’zingiz o’rtaga oting, biz esa qo’llaymiz. Raisi va a’zolari haqida esa mana o’rtoq Hamidov o’ylab ko’rsinlar.

Shu payt sochlari to’kilgan o’rta yoshlardagi bir kishi mikrofonga yaqinlashdi. Bu shoir Erkin Vohidov edi.

-Men mazkur komissiyada xizmat olishga tayyorman, -dedi u.

-Sizga o’xshagan insonlar yuz yilda bir marta tug’iladi. Men bu fikrimni sessiyada ham takrorlayman. Biz ham sizga bu komissiyani ishonib topshirishga tayyormiz, -dedi Karimov. -Biz oldimizda katta majlis borligini unutmasligimiz kerak. Shu boisdan takliflarni qisqa-qisqa aytaylik.

“Begonalar” birin-ketin o’z takliflarini aytdilar. Shundan keyin Karimov viloyat birinchilariga qarata:

-Har biringiz suvchi quloq boshida o’tirganidek viloyatingiz deputatlari bilan birga bo’ling. Sizdan poda boshi bo’lishingizni istamayman. Deputatlaringizni boshqa tomonga boshqarmang. Sizdan to’da boshi bo’lishingizni istayman. Deputatlaringizni bir joyga to’dalab o’tiring. Bu ham talab, ham buyruq va istasangiz, iltimos ham. Bu sinovdan muvaffaqiyatli o’tishingizga ishonaman. Chunki biz bir komandamiz, bir eshelonmiz. Ajralib qolgan vagon esa yolg’iz qolib ketadi, -dedi.

Shundan keyin Karimov barchani katta zalga da’vat etdi.

31. TO’RT KALIMA

Majlis zali hayitona tus olgandi. Yangi saylangan millatvakillari ochilishga hozir bo’lgan gul g’unchasini eslatardi.

Erkaklarning sochlari piril-piril yaraqlab turgani, soqollari alohida e’tibor bilan olingani uchun yuzlaridan ko’rkamlik ufur urayotgani, deyarli hammasi boshdan oyoq yangi kiyim kiygani darhol diqqatni tortardi.

Xotin-qizlar ham qimmatbaho va xushbichim kiyimlarini ilk bor shu majlisga kiyib kelganlari ular ko’zlarining tagi bilan bir-birlarini kuzatayotganlaridan ham ma’lum edi.

Umrida galstuk-bo’yinbog’ bog’lamagan otaxondan tortib, hayotida ilk bor to’pig’i baland tufli kiygan qizga qadar o’z hollaridan mamnun edilar. Ularning nafaqat tashqi ko’rinishlari balki ichki dunyolarida ham qishning o’rtasida quyoshga aldangan borliq kabi uyg’onish hissi, umid yaproqlari qimirlayotgandi. Shu damda hammaning yuziga urgan umumiy ichki tuyg’usi bor edi: mag’rurlik. Bu his qalblarida gulxan bo’lib yonarkan ayni paytda yuzlarini ham yoritayotgan, ko’zlaridan nur bo’lib atrofga oqayotgandi.

Xoh buyurtma bilan saylangan, xoh tanish-bilish bilan ro’yxatlarga kirgan, xoh kurashga otilgan millatvakillaridan qaysi biriga nazar solsangiz o’zini katta ishlar oldida mas’uliyatli his etishga chog’langanini ko’rasiz. Bu holning tabiiy yoki soxta ekanligini bir qarashda anglash mushkul. Ammo ularni ilgaridan tanigan odam bu o’zgarishni odim otishlarida, atrofga razm solishlarida, hatto salom-alik jarayonida bo’rtib chiqqanini sezib oladi. Qaysi bir ma’noda millatvakillari shoshib qolganga o’xshardilar.

Karimov zalga kirib kelar ekan, kimdir o’rnidan turdi, kimdir esa o’z xayollari og’ushida sevinch so’qmoqlarida yugurib yurardi, yana kimdir tarki odat amri mahol degandek, majlislarda o’rganib olgani kabi jon-jahdi bilan qarsak chalardi.

Majlislar zalining ko’rinmas, ammo his qilajak salobati bor edi. Karimov buni bir necha yil oldin bu erga ilk bor kelganida sezgandi. Vaqt o’tishi bilan bu salobatga o’rganib qolgan bo’lsa-da zaldagi notanish nigohlar bilan qo’shilib, bu kuch uni yana mag’lub etdi. Birdan tizzasi titrab, qo’llarining payi bo’shaldi. Esankirab qolgan odamdek zinaga qanday oyoq bosishni bilmay qoldi. Ba’zan bir, ba’zan esa ikki zinapoyani hatlab, minbarga chiqdi. Birdaniga fikrida chaqmoq chaqnadi. Yanglishgandi. Chunki majlisni u emas Markaziy saylov komissiyasining raisi ochishi kerak edi. Shu bois oniy bir hamla bilan orqaga qaytdi va pastga tushib birinchi qatordan o’ziga ajratilgan o’rindiqqa “cho’kdi”.

Markaziy saylov komissiyasining raisi millatvakillarini tabriklagach, so’zni faxriy raisga berdi. Karimovning tavsiyasi bilan poytaxt ijroqo’mining raisi Hoshimov parlament raisi va komissiyalar a’zolari saylangunga qadar majlisni boshqarish uchun vakolatli qilingan edi. Hoshim Hoshimov yoshi etmishga etib qolgani uchun yozib berilgan stsenariyni arang o’qirkan, zalda avvaliga engil kulgi, keyin esa norozilik alomati o’laroq g’ala-g’ovur boshlandi. Ammo hech kim bu noroziligini ochiq aytishga jur’at qilmadi. Birinchi bo’lish hamma vaqt qiyin, chunki birinchi bo’lishning ortida yo maqtov yoxud tanqid, yo qahramonlik, yoxud xoinlik kabi tamg’alar yotadi. Shu bois ko’pchilik noroziligini yonidagi sherigiga aytish bilan kifoyalanadi.

Zaldagi g’ala-g’ovur tinmas ekan, Mirtemir o’rnidan turdi:

-Menda taklif bor.

Etmish yillik umrida stsenariydan chetga chiqmagan Hoshim Hoshimov uchun bu bir zarba bo’ldi. U boshini ko’targancha Mirtemirga tikilib qoldi. Mirtemir esa u eshitmadi, shekilli, deb o’yladi-da, gapini takrorladi. Hoshim Hoshimov nima qilay, degandek Karimovga qaradi. Uning holidan Karimovning ham jahli chiqqandi, shekilli, boshini xam qilgancha, o’z yog’ingga o’zing qovril degandek indamay o’tiraverdi. Zaldagi shovqin-suron masxaraomuz tus oldi. Ba’zilar ko’pchilikka eshittirib kula boshladilar. Ba’zilar esa yonlaridagi sheriklariga baland ovozda shikoyat qila boshladilar. Karimovning asabi dosh bermadi. U o’rnidan turib, minbarga chiqdi va faxriy raisning yoniga o’tirdi.

Yana u deb o’yladi Mirtemirga qarab. O’zini ko’rsatib qo’ymoqchimi yoki mansab uchun o’yin boshlayaptimi? Balki televizordan xalqqa ko’rinib mashhur bo’lmoqchidir? Yoki buni ataylab tayyorlashganmi? Ikki og’iz iliq gap bilan o’tqazib qo’ysammikan? Yo’q, bundaylar betga chopar bo’ladi. Mana bu lattaning qilg’iligi uchun ham meni ayblaydi. Qani, eshitib ko’raychi, nima taklifi bor ekan?

-Nima taklifingiz bor edi?

-Birinchidan, kichik zaldagi mikrofonlar katta zalga o’rnatilsa, nur ustiga a’lo nur bo’ladi. Ikkinchidan esa, faxriy raisni almashtirib, mana bu g’ala-g’ovurga chek qo’yish kerak.

-Men ichkaridagi etti-sakkiz taklifingizni yana takrorlayapsiz deb o’ylagandim. Birinchi taklifingizga qo’shilaman. Darhol qator oralariga mikrofon qo’yishsin. Ikkinchi taklifingizga ham qo’shilaman. Majlis ruxsat bersa, bu ishni men davom ettirsam.

Karimov majlisdan ruxsat ham olib o’tirmasdan raislik qila boshladi. Hoshim Hoshimov esa elkasidan tog’ tushgan odamdek engil tortib, Karimovning yonida savlat to’kib o’tiraverdi. Parlamentga kimning rais bo’lishini hamma bilardi. Chunki ikki kun oldin Kompartiya kengashida Ibrohimovning nomzodi raislikka ko’rsatilgan va bu matbuotda e’lon qilingandi.

Mirzaolim Ibrohimov esini tanigan kundan buyon partiyaning eshiklaridan kirib-chiqib yuribdi. Yoshi nafaqa olishga etganda parlament raisligiga nomzodi ko’rsatildi. U haqda avval Karimovning o’zi gapirdi, keyin oldindan tayyorlab qo’yilgan ma’ruzachilar so’zga chikdilar. Ibrohimovni shu qadar maqtadilarki, hatto Karimovning ko’nglida hasad uyg’ondi. Kommunist partiyasida ish emas, faoliyat emas, tarjimai hol muhim o’rin tutardi. “Begona” millatvakillari esa Ibrohimovni tanimas ham edilar. Balki shu sababdanmi unga hatto savol ham berilmadi. Yo’liga bo’lsa ham saylov o’tkazildi. Undan keyin navbat o’rinbosarlariga keldi. Karimov birinchi o’rinbosarlikka Bugrovning nomzodini ko’rsatdi.

-Bugrov davlat tilida gapirishni biladimi? -deya luqma tashladi kimdir.

Hamma ovoz kelgan tomonga qaradi, lekin kim luqma otganini bilishmadi. Luqma otgan Shovruq Ro’zimurodov edi. Karimov ham u o’tirgan tomonga olazarak nigohlarini qadadi, gapni uzatib o’tirmaslik uchun Bugrovga murojaat qildi. Bugrov minbarga chiqdi: -Salyam-alyaykum, az-az bilyapmiz… urganyapmiz, -dedi Bugrov.

Karimov mamnun bo’lib qarsak chaldi. Zaldagilar ham unga qo’shilishdi. Hatto ba’zilar “Ofarin, o’g’il bola ekan, tilimizni o’rganib olibdi”, deya baqirib ham yubordilar. Bugrov esa shu to’rt kalimadan boshqasini bilmasdi. Ammo uning rais o’rinbosari bo’lishi uchun shu to’rt kalima kifoya edi.

32. MUHARRIR

Parlament komissiyalari a’zolarini saylash ham Karimovning iborasi bilan aytganda silliq o’tdi. Biroq uning ko’nglini og’ritgan narsa ikkinchi kun yuz berdi.

Karimov ertalab muharrir Ahmadjon Muxtorov bilan birga choy icharkan:

-Masala kun tartibida yo’q. Asli u sizning tashabbusingiz. Men ham o’ylab yurgandimu lekin qaror qilmagandim. Siz xayolimdagi xom narsani pishitdingiz. Endi majlisga ham o’zingiz olib chiqasiz. Qolaversa, siz yuqoridan mehmon bo’lib keldim desangiz, SSSR Xalq deputati sifatida tarafsiz kishi ekanligingiz ko’rinadi, -dedi unga.

-Uch-to’rtta mahmadana bola o’tib qolganga o’xshaydi. Shu bois o’zimizning odamlardan so’zga chiquvchilarni tayyorlash kerakmidi?

-Bu yog’ini bizga qo’yib bering.

-Baribir ham ularning nutqlariga bir ko’z tashlasam yomon bo’lmasdi. Biror kurmak o’tib ketmasin deyman-da.

Karimov kostyumining yon cho’ntagidan bir dasta kog’ozni olib muharrirning oldiga tashladi. “Yuragiga yaqin olib yurgan ekan” degan fikr muharrirning xayolidan yashin tezligida lip etib o’tib ketdi.

-Bu nusxalari. Agar jiddiy gap chiqib qolsa, mening nomimdan o’zlariga aytasiz. Yoki Baxtiyor Nazarovga aytasiz. -dedi Karimov.

Kim bo’ldi ekan bu, deb o’yladi muharrir. Ha, topdi. Adabiyotshunoslik institutining direktori edi. Maslahatchilikka olinibdi. Demak, ma’ruzalarni u yozayati. Qiziq, qanday qilib Karimovning nazariga tushdi ekan? Kim tavsiya qilishi mumkin? Nega Karimov bu ishni menga topshirmadi? Balki kichkina ish deb o’ylagandir va ovora qilgisi kelmagandir? Yoki majlisga yangi ruh, yangi gap olib kelmoqchi bo’ldimi? Yoki mening yozish uslubim unga ma’qul kelmadimi? Unday bo’lsa saylovoldi nutqini qayta-qayta e’lon qildirarmidi? Bugungi majlisga ataylab da’vat etarmidi? Muharrir nutqlarni o’qiyotganga o’xshab ko’rinsada, aslida Baxtiyor Nazarov jumbog’ini cho’zish bilan ovora edi. Uning fikrini Karimov bo’ldi:

-Bularga ko’p ham e’tibor bermang. Asosiy gap sizniki.

-Ha, ignachining ming urgani temirchining bir urgani bilan barobar demoqchisizda.

-Majlisda ham ana shunday maqollardan uch-to’rttasini ketma-ket ishlatib yuborsangiz hammani mot qilasiz. Umuman, maqolni ko’proq qo’llash kerak. Menga ham besh-oltita to’plab berib qo’ying. Xalqqa pul emas, non emas, suv emas yoqadigan gap kerak. Gap bilan ham qornini, ham ko’zini, ham qulog’ini to’ydirish mumkin. Maqol esa to’yimli ozuqa.

Muharrir qorin bilan quloqni to’ydirishga tushundi-yu, ko’zni qanday qilib to’ydirishga tushunmadi. “Ozuqa” degan so’z ham unga og’ir botdi, chunki maqolni ozuqa, xalqni esa hayvon o’rniga qo’ymoqda deb o’yladi. Aslida esa Karimov “ozuqa” bilan “oziq-ovqat”ni ayni ma’noni tashigan so’zlar deb tushunardi. Muharrir hozir anglatib o’tiradigan payt emas, deb o’yladi-da, ko’nglidagi boshqa savolni o’rtaga tashladi.

-Nazarimda rasmiyat uchun bo’lsa ham hukumat raisi lavozimini saqlab qolish kerak. Butun dunyoda shunday lavozim bor. Ammo asosiy vakolatni o’zingiz qo’lga olasiz. Shu sababdan bu nomzodni ham o’ylab qo’yish kerakmikan?

-To’g’ri, -dedi Karimov. Garchi buni o’ylab qo’ygan bo’lsa-da muharrirga. -Xo’sh siz kimni tavsiya qilasiz, -dedi.

-Mirabror aka yaxshi ishlab turibdilar. Ammo parlament yangi, hukumatga ham yangi qon berish kerak. Qolaversa, do’stingiz Shukrullo Mirsaidov eng yaxshi nomzod. Oliy kengash raisi Vodiydan, hukumat raisi poytaxtdan bo’lsa, muvozanat saqlab qolinadi. Har doim shunga rioya qilinardi.

Bu men o’ylab yurgan gaplarni yo ba’zi joylardan eshitib olgan yoki haqiqat shu bo’lgani uchun fikrimiz bir joydan chiqayapti, deb o’yladi Karimov. Hozir indamasam, keyin mening aytganimni qildi, deb ko’kragiga urib yuradi. Shuning uchun hozirning o’ziyoq to’g’onni bostirishim kerak. Bu odam tahlikali, unga ishonish qiyin. Yo’qotish uchun yaqinlashtirayapman uni. Menimcha rahbarlikning eng yaxshi usullaridan biridir bu. Kadrlarni biror bir lavozimda uzoq ushlamaslik kerak. Yo’qotish uchun avval yaqinlashtirish, sir asrorini o’rganish va nozik joyiga o’nglanmaydigan qilib tepib yuborish darkor. Mana buni esa hozir sevintirmog’im kerak. O’shanda majlisda yana ham ilhomlanib gapiradi…

-Sizga tobora qoyil qolayapman, -dedi Karimov muharrirga. -Ahmadjon aka yo farishtasiz yoki ilohiy odamsiz…

Muharrir “farishtasiz” kalimasining ikki ma’nosi borligini o’ylagan bo’lsa-da lekin Karimov uni farishta deyayotganiga shubha qilmadi. Karimov esa so’zda davom etdi:

-Men o’ylab turgan narsani folbindek aytib berdingiz. Sizni menga Xudoning o’zi yubordi. Bir umr aka-ukadek yonma-yon yashaymiz. Yulduzni istasangiz uzib beraman. Uzolmagan takdirimda narvon qo’yib beraman, o’zingiz chiqib uzib olasiz.

-Siz ham shoir bo’lib ketdingiz.

-Tilni yaxshi o’rganib olay, she’r qanday yozilishini ko’rsatib qo’yaman bularga…

Muharrir “bular” kimligini tushunmadi. Kimlarni nazarda tutayapti ekan? Balki shoirlar bilan gapi qochib qoldimi? Ammo shoirlar orasida bunga qarshi chiqadigani yo’q-ku? Ha, topdim. Uch-to’rtta yosh shoir muxolifat bayrog’ini ko’tarib yuribdi. Buning yuragiga ular g’ulg’ula solishgan. Bu qadar nutqlarga e’tibor qilayotgani, majlisdan bu qadar cho’chiyotgani ham ana shundan. Lekin yomon odamga o’xshamaydi. Ko’p gapi samimiy. Agar gaplari yolg’on deydigan bo’lsam, boshdan oyoq hamma gapiga ishonmasligim kerak. Aytganini qilayapti. Mening aytganimni ham qaytargani yo’q. Ming marta shukur qilish kerak. Ilgarigilar bizga o’xshaganlar bilan mana shunday choy ichib o’tirisharmidi? Balki ichishgandir ham. Biz qayoqdan bilamiz? Mana bizning birga nonushta qilganimizni kim biladi? Nima bo’lganda ham bu mening yordamimga muhtoj. Muhtojni esa ostonadan haydamaydilar.

Karimov muharrirdan “izn olib” majlis zalining orqasidagi boshqa xonaga o’tdi. Muharrir esa gazeta tahririyatiga sim qoqib, o’rinbosarini chaqirdi.

Nutqlarni o’qib bo’lguncha o’rinbosar etib keldi.

-Kechirasiz, ruxsatnomam bo’lishiga qaramay ichkaridagi xonalarga kiritishmadi. Biroz tortishdik.

-Hechqisi yo’q, Anvarjon, mana bu nutqlarni birovga ko’rsatmasdan terishga bering. Mana bu esa mening nutqim,-u cho’ntagidan o’zi qoralab qo’ygan sahifalarning nusxasini olib muovinga berdi. -Birinchi sahifaning sarlavhasi “Prezidentlik mustaqildir!” bo’lsin. O’ttiz oltilik shriftda yozdiring. Harflar quyuq-moyli bo’lsin. Sarlavha ostidan Karimovning bayroq yonida turgan rasmini joylashtiring. Mana bu nutqlarni esa och bo’yoqli harflarda terdiring. Men ostini chizgan jumlalar katta harflar bilan yozilsin. Tayyor bo’lgach, sahifani shu erga olib keling, men yana bir marta o’qib beraman.

-U yoqda boshqa gazetadagilar ham ko’rib qolishlari mumkin.

-Ko’rsalar ko’rarlar. Oyni etak bilan yashirib bo’lmaydi. Zotan,  rahbarimizning mustaqil bo’lishi taklifini tushdan keyin men o’zim kiritaman. Nafaqat boshqa gazetalar, Moskovdagilar ham eshitadi. Shu bois ruscha xabar tayyorlab qo’ysangiz, ularga ham o’zimiz jo’natamiz. Anvar “xo’p-xo’p” degancha muharrirdan ayrilib, kirish eshigi yonida turgan Mavlonning yoniga bordi:

-Ahmadjon aka mana bu nutqlarni berdilar. Gazetaning sarlavhasi ham tayyor. Masala majlisda ko’rilmasdan mish-mish tarqalib ketmasmikan?-dedi u Mavlonga sekingina.

-Hozir Islom aka bizlarni qabul qilmaydi. Faqat KGBning raisi u kishining oldiga kirib chiqishi mumkin. Kechikmasdan bu gapni unga ayting.

-Qanday bo’larkin?

-Nima, o’z rahbaringizdan cho’chiysizmi?

Anvarning rangi oqarib ketdi. Nima deyishni bilmay qoldi.

-Qo’rqmang, qo’rqmang, mendan boshqa hech kim bilmaydi. Sizni men o’zim taklif qilganman-ku. Ko’ngilni to’q qiling, jo’rajon. Bundan keyin birga ishlaymiz. Mening bilishimdan faqat Karimov xabardor. Hozir esa tezroq boring, kechiktirmang!

Mavlon o’rinbosarning elkasiga urib qo’yarkan, jilmayib qo’ydi. O’rinbosar ham unga jilmayish bilan javob qildi-da, ko’zdan g’oyib bo’ldi. Majlis binosida KGB uchun ajratilgan maxsus xona bor edi. U erga har kim ham kirib chiqa olmasdi. Anvar shu xonaning yoniga keldi -da, eshikni taqillatdi. Ichkaridan “kim”degan ovoz eshitildi.

-“Qishloq Haqiqati”… o’rinbosar…

Eshik ochilib, novcha yigit ko’rindi. O’rinbosar qandaydir hujjatni yigitga ko’rsatdi-da, ichkariga kirdi.

-Tez borib zaldan raisni chaqirib keling! -dedi Anvar.

Bir lahzada yigit tashqariga chiqib ketdi va oradan hech narsa o’tmay Melkumov ostonada ko’rindi. KGB raisi ichkariga kirdi, yigit esa eshikni yopib, tashqarida qoldi.

Melkumov o’rinbosarning qo’lidagi qog’ozlarni darrov nusxaladi. Nusxalash apparatidan chiqqan varaqlarni yig’ishtirib, xonadan otilib chiqib ketdi. Orqasidan kuzatib qo’ygan yigit qaytib keldi-da Anvarga “Chiqavering, hech kim yo’q” ishorasini berdi. Anvar  eshikdan chiqarkan, avval chap, keyin o’ng tomonga nazar soldi-da, majlis zaliga olib boradigan yo’lak bo’ylab yurib ketdi.

KGB raisi voqeani Karimovga tushuntirib berarkan:

-Bulardan bir nusxasini o’rinbosar olib ketdi. Qo’lidan olib qo’yishim to’g’ri bo’lmasdi. Gap-so’z ko’payardi,-dedi.

-Nima qilsang qil, hozircha hidi chiqmasin. Moskva eshitib qolsa, qo’rqadigan joyim yo’q. Lekin radio-televidenie jar solishi mumkin. Ish bitgandan keyin o’zlarini osishsa ham farqi yo’q. Hozircha esa o’rinbosar yonida saqlasin.

Karimovning planiga ko’ra bu ish parlamentda tasodifan o’rtaga chiqib qolishi va uning yo’q deyishiga qaramay mustaqil rahbar sifatida saylab yuborishlari kerak edi. Moskvaga ana shu javobni tayyorlagandi. Shu bois ham Ahmadjon Muxtorovning ishidan ranjidi.

-Unga ko’z-quloq bo’linglar. Ayniqsa tush paytida yolg’iz qoldirmanglar. Mavlonga ayt, yonidan qimirlamasin. U bilan hisob-kitobni esa vaqti kelganda qilamiz. Hozircha eshagimizning jilovi uning qo’lida…

Bu voqea Karimovni sarosima holiga tushirdi. O’zini qo’yarga joy topolmay qoldi. Ammo uzoq o’ylab o’tirmadi. Raisni chaqirdi-da:

-Tushdan keyingi masalani hozir hal qilamiz. O’zingiz ana u muharrir bilan gaplashing, majlisni ochishingiz bilan so’zga chiqsin. Qolganlarni ham ogohlantirib qo’ying,- dedi.

Rais chiqib ketar ekan, Karimov o’n marta o’lgandan bir marta o’lgan yaxshi deb o’yladi. Bo’ladigan ish qancha oldin bo’lsa, shuncha yaxshi. Cho’zib o’tiramanmi? Ishqilib ana u tirranchalar qopishib o’tirsin-da. Tushdan keyin bo’lganda ancha charchab qolishardi. Buning ustiga tushlikni yog’lik qilib buyurgandim, Anhorning bo’yida mazza qilib bugungacha tushlariga ham kirmagan ovqatlarni eb olishgach, majlisda qorinlarini silab, mudrab o’tirishardi. Bu ablahning rejamizni buzib qo’ygani yomon bo’ldi.

Eshik ochilib Kraynov ko’rindi.

-Boshladi, -dedi u.

Karimov apil-tapil o’rnidan turib, minbarga olib chiqadigan yo’lakdan o’tib, o’z o’rniga kelib o’tirdi. Bu paytda Ahmadjon Muxtorov yugurgancha minbar tomon oshiqayotgandi. Bo’yi kalta bo’lgani uchun minbar uning vujudini bo’yniga qadar “yashirdi”. Zalda o’tirganlar faqat boshini ko’ra olardilar, xolos. Buning ustiga mikrofonlar ham balandda edi. Ahmadjon aka so’zga chiqaverib, bu ishning havosini olgani uchun, shoshmasdan mikrofonlarni pastga tushirdi va tomog’ini qirib, yo’talgan kabi manzara yaratdi-da o’ziga xos ohangda dona-dona qilib gapira boshladi:

-Men sizlarning hukmingizga havola etmoqchi bo’lgan masalani uzoq o’yladim. Hatto fikrlarimni qog’ozga ham tushirdim. Lekin bu qog’ozdan o’qib beriladigan gap emas. -Ahmadjon aka bu bilan o’zidan keyin so’zga chiqadiganlarni qiyin ahvolga tushirdi. Ular bunga parvo qilmasdan nutqlarini o’qib bersalar, uning so’z bobida mohirligi yaqqol ko’zga tashlanadi. O’qib bermasdan erkin gapirishga urinsalar, baribir uning kabi so’zlarning “qosh-ko’zini” bo’yay olmaydilar. Har ikki holda ham zafar uniki. Bu fikrni u oldindan o’ylab ham ko’rmagandi. Ammo shu lahzada xayolining qaysi bir so’qmog’idan ana shu fikr o’tgani uchun bir zum gapirishdan to’xtab, zaldagilarga termuldi va jilmaydi. Ularni intiq qilmoqchi bo’lgandek minbarning o’ng tarafida turgan bardoqdagi suvdan bir qultum ichdi va so’zda davom etdi:

-Jumhuriyatimiz tarixida bugun ilk bor jasoratli qadam o’rtaga otilishi kerak. Millatimizni haqoratlashdi, madaniyatimiz, an’analarimizni oyoq ostiga olishdi, ustimizdan kulishdi, kiygan to’nimizdan do’ppimizga qadar masxara qilishdi, ishongan tog’larimizni o’g’ri deya muttahamni olib qamagandek tahqirlashdi, xotin-qizlarni tergovga tortishdi, sharaf va nomuslarini erga urishdi – biz esa jim. Etar! Bu yuk tegirmon toshidan ham og’ir. Agar bu yukni ko’targan taqdirimizda tegirmondan un keladigan bo’lsa, kelmasin. Ochimizdan o’lsak o’laylik. Ammo tegirmonga suv quyayotganlarning o’yinchog’iga aylanmaylik…

Karimovning ko’ziga zalda o’tirganlar quloqlarga aylanib qolganga o’xshab ko’rindi. Bu quloqlar ding bo’lib, mikrofondan kelgan so’zlarga asir tushgandi. Karimov ham vujudida qandaydir titrash his etdi: Qani edi men ham ana shunday gapira olsam, odamlarni titratsam. Ha, u shu paytda o’zi sevmagan odamga ham hasad, ham havas qilayotgandi. Hasad va havasning qorishiq tuyg’uga aylanishi uni xayol yo’laklariga etaklasa-da, ortga qaytishga majbur edi. Chunki mikrofondan takror-takror uning ismi eshitilmokda.

Ahmadjon aka esa unga chin yurakdan ishongan va samimiyligiga tan berganidan ilhom bilan gapirardi:

-Agar prezidentlik tizimini joriy qilsak va o’z rahbarimizni mustaqil deya e’lon etsak, Moskovda xalqimiz nomidan gapira oladigan va xalqimizning nafaqat sharaf-nomusini balki manfaatini ham himoya qila oladigan kuchga ega bo’lamiz. Bugungi siyosiy sharoitda kuchsizning chumoli qadar ahamiyati yo’q. Oltinlarimiz tashib ketilmokda, paxtadan tog’lar bunyod etib, kafan qidirib yuribmiz, Orolni quritib qo’yib, kelajagimizni dahshatli tahlikaga ro’baro’ qildik, qishloqlarimiz xarob, bolalarimiz va onalarimiz och, dalalarda ishlashdan boshqa narsani bilmaydilar, yana biz yomon. Ha, boshini eggan inson ham kaltak eydi, ham haqini boy beradi. Shu sababdan bugun xalqimizning vijdoni bo’lgan bu parlament o’z ovozini chiqarsin. Jumhuriyatimiz rahbariga mustaqillik berish va uning vakolatlarini kengaytirish tariximizdagi buyuk inqilob bo’ladi. Bugun bu qarorga imzo otsak, kelajagimiz uchun imzo otgan bo’lamiz. Bu bilan Moskovdagi to’ralarning qarshisiga o’zimizning jasoratli rahbarimizni chiqargan bo’lamiz! Bu bilan orzularimiz amalga oshadigan kurashga maydon ochgan bo’lamiz! Sizni bu masalani kun tartibiga kiritishga va qo’lingizni ko’kragingizga qo’yib, vijdon haqqi qaror berishga chaqiraman!

Ahmadjon Muxtorov gulduros qarsaklarga hamohang odim tashlab, o’z o’rniga borib o’tirdi. U shu lahzada aytgan gaplaridan iftixor tuyar va bundan hali ming marta pushaymon bo’lishi esa xayoliga ham kelmasdi. U mana shu gaplari bilan o’zining kelajagiga parda tortgani va o’z ajalini taxtga mindirayotganidan bexabar edi.

Karimov esa shu damda xayolga botgan odamning ko’rinishini bermoqchi bo’lgandek, boshini xam qilgancha barmoqlari bilan stolni chertardi.

Rais Mirzaolim Ibrohimov  sevinchdan uchayotgan qush kabi engil ekanligini ko’rsatmoqchi bo’ldi, shekilli, qo’llarini havoda bir-biriga ishqab, o’rnidan bir turib o’tirdi-da masalani kun tartibiga kiritish uchun ovozga qo’ydi. Keyin qo’l ostidagi qog’ozlarni titkilarkan zalga qarab ham o’tirmasdan “Qarshi, betaraf, yo’q, hamma “za”dedi.

Ammo qarshilar ham, betaraflar ham bor edi. Shu sababdan so’z so’rovchilar ko’payib qoldi. Rais esa ularga parvo ham qilmay qo’lidagi ro’yxatiga qarab ma’ruzachilarni chaqira boshladi. Ularning aksariyati rahbarlar edi. Biri Karimovning tarjimai holini o’qib berdi. Qolganlari esa uning siyosiy tashkilotchiligi, rahbarlik qobiliyati, usta yo’lboshchiligi, insoniy xislat-fazilatlari, oiladagi ibrati, ilm bobidagi muvaffaqiyatlari, tajribali iqtisodchiligi kabi boshqalarda oz uchraydigan “taraf”larini har turli dalillar, voqealar bilan “isbotlab”berdilar. Ammo o’z ixtiyori bilan so’zga chiquvchilar ham jim turmadilar. Soatlab o’rta qatorlardagi mikrofonlar yonidan uzoqlashmadilar. Karimov esa bundan norozi edi. Bularning milliy g’ururi ham yo’q, deb o’yladi. Agar bunday g’urur bo’lganda, Muxtorovning gaplaridan keyin uyg’onardi. Balki uyg’ongandir, balki mening foydamga gapirishar? Mansab, lavozim olish, ko’zga tashlanish uchun bundan qulay fursat bormi? Ularga so’z beraman. Agar qarshi gapiradigani chiqsa, qanotini sindirib tashlayman. Bu erda faqat mening masalam emas, balki millatning taqdiri hal bo’layotganini aytib, sharmisor etaman. Bolani bolalikda tarbiyalamasang, keyin boshingga chiqib oladi…

33. AYOL

-Nega kutib turganlarga so’z bermayapsiz, adolat qiling, adolat qiling,hurmatli rais. Ular ham shu millatning farzandlari. Aytadigan gaplari bordir? -dedi Karimov raisga.

Karimovning bu gapidan keyin navbat kutib turganlar harakatga keldilar.

-Ukajon, kechadan buyon faqat siz so’zga chiqayapsiz, -dedi rais mikrofon yonida turgan yigitga karab. Ana u do’ppili ukamiz esa umuman so’zga chiqqani yo’q. Biz adolatli bo’lishimiz kerak. Elga navbat sherga navbat. Hozir so’zni uchinchi qatorda o’tirgan do’ppili ukamizga beramiz.

Do’ppili yigit o’rnidan turib:

-Men so’z so’raganim yo’q, -dedi.

-Bu masalada so’z so’rash kerak emas. Biz demokratiya qurayapmiz, oshkoralik zamonida yashayapmiz. Har kim o’z fikrini aytishi kerak, -dedi rais maslahatomuz ohangda.

-Mendan gapni emas, ketmon urishni so’rang. Siz gapiring men eshitaman, -dedi haligi yigit. Zaldagilar kulib yuborishdi. Kimdir sodda qishloq yigitining askiyasidan miriqib kulsa, yana kimdir raisning o’yinidan kulardi. Karimovning esa jahli chikdi. Raisga ham qarab o’tirmasdan:

-So’z mikrofon yonida turgan singlimizga, -dedi.

Karimovning “singlisi”shoshmasdan minbarga qarab yurdi. Bularga qo’l uzatsang elkangni uzib olishadi. Ha o’sha mikrofondan gapiravermaydimi, deb o’yladi Karimov. Albatta minbarga chiqishlari kerak. Bu jikkakkina qiz minbarga chiqib, ham bizning ham xalqning ko’ziga ko’rinmasa bo’ladimi? Kichkinagina bo’lsa ham yoqimli ekan. Buni ro’yxatga kim kiritdi ekan? Har holda viloyatning birinchisi o’zi bilan birga olib kelgan bo’lsa kerak…

Karimovning o’zi ham viloyatda ishlaganida poytaxtga kelarkan “zerikib”qolmaslik uchun ana shunday yo’ldosh olib kelardi. Shu bois bu qizni ham viloyat rahbarlaridan birining mulki deb hisobladi.

Ammo sohibining didi baland ekan, deya xayolini davom ettirdi Karimov. Bu qizaloqni unga em bo’lishga qo’ymayman. Qanotimning ostiga olaman, meniki bo’ladi.

Karimov xayollarini tizginladi-da “qizaloq”ning so’zlariga quloq tutdi.

-Ismim Toyiba, o’qituvchiman. Nomzodimni xalq ko’rsatdi. Kommunistlar esa yo’limni to’sdilar. Qarshiliklarni engib bu minbarga qadar etib kelgan ekanmiz, bu bizning kuchsiz emasligimizni ko’rsatadigan omildir. Bu u qadar muhim emas, muhimi bundan keyingilari.

Bu erda Karimovga mustaqillik berishni millatimiz, madaniyatimiz bilan bog’lashdi. Agar siz millat va madaniyatni tushunadigan bo’lsangiz uni mustaqil deb e’lon qiling. Avval millat mustaqil bo’lsin undan keyin Karimovlari!

Biz rahbarning og’ziga qarashga o’rganib qolganmiz. Rahbar aytgan gapni qonun deb bilamiz. Oldin bu zehniyatdan qutulaylik, undan keyin bir kishiga katta-katta vakolatlarni beraylik.

Bugun Karimovni mustaqil deb e’lon qilsak, ertaga u diktator bo’ladi. Bu insonni ozmi ko’pmi tanidik. Gaplari boshqa, ishlari boshqa. Bugun qaror chiqarsak bu qaror jumhuriyatimizni diktaturaga, zulmga boshlaydigan yo’lning debochasi bo’ladi.

-To’xtang, -deya o’rnidan turdi Karimov. -Sizning qushning miyasidek keladigan boshingizdan bu fikrlar chiqishiga hech kim ishonmaydi. Hurmatli deputatlar, men sizlarga haqiqatni aytib qo’yay, kecha tush payti qora kuchlarning baqiroq rahbarlari Anhor bo’yida deputatlarni ovlash bilan ovora edilar. Bu xonim esa ularning tuzog’iga oldinroq ilingan. Ular yozib bergan narsani yodlab olib, mana bu erda to’tiqushdek takrorlamokda.

-Kechirasiz, men o’z fikrimni aytayapman. -Toyibaning bu so’zlarini Karimovning sasi bosib ketdi.

-Gapni bo’lmang! Yoki madaniyatdan ham yiroqmisiz?

-Axir mening gapimni siz bo’ldingiz-ku? -Toyibaning bu gapini ham hech kim eshitmadi, chunki rais tugmani bosib, asosiy mikrofonni yopib qo’ygandi. Karimov esa jahl bilan so’zda davom etdi:

-Moskovning ikkita muttaham tergovchisi xalqimizning boshiga qancha kulfat soldi. Biz bunga va shu kabi kulfatlarga chek qo’yamiz deb turgan bir paytda mana bundaylarning o’rtaga chiqishi tabiiy. Bundaylar dushmanlarimizning bizning oramizga qadar uzangan qo’llaridir. O’tiring eringizga, muhtaram xonim! Bu mikrofonlar xalqning so’zi aytiladigan mikrofonlardir, bu mikrofonlar siz va siz kabilar uchun yopiqdir!

Toyiba bu qadar bezbetlikni kutmagan bo’lsa kerak, indamay minbardan tushdi. Mikrofonlar yonida turgan deputatlarning gaplarini ham hech kim eshitmadi. Chunki Karimovga yaxshi ko’rinishni istaganlar Toyibaga qarshi ekanliklarini ko’rsatish uchun, qarsak chalib, yer tepayotgandilar. Faqat Shovruq Ro’zimurodovning baland ovozi qarsaklarning bag’rini tilib yubordi:

-Bu odamni saylab bo’lmaydi, -deya faryod tortdi u. Bu faryod xuddi qafasga solib qo’yilgan sherning oniydan ko’kka otilishi kabi edi. Ammo u bilmasdiki, boshi temir panjaralariga urilgach, yana o’z eriga qaytib tushadi. U kuchli sher bo’lishiga qaramay temir panjaralar qarshisida ojiz edi. Shovruq Ro’zimurodovning ikki qo’lidan ikki hamyurti ushlab, o’rniga o’tkazishga harakat qilisharkan, u qalbidan otilib kelayotgan isyonni to’xtata olmasdi: -Bu odamni yaxshi taniyman, viloyatimizni botqoqqa botirdi, xalqimizni xoru zor etdi. Bugun unga mustaqillik bersak, ertaga voy jonimizga!

Zalda g’ala-g’ovur tinmas ekan rais masalani ovozga qo’ydi va yana hech narsa ko’rmagandek “Qarshilar yo’q”deb e’lon qildi.

-Yozib qo’ying, -dedi Karimov. -Bittasi zalni tashlab chiqib ketdi. -U shunday deb zaldan chiqib ketayotgan Toyibani ko’rsatdi. -Yana bittasi esa qarshi. -Karimov bu safar ko’rsatgich barmog’i bilan Ro’zimurodov o’tirgan tomonga ishora qildi.

Mirtemir o’rnidan turib rais Mirzaolim Ibrohimovning yoniga keldi, ammo rais uni tinglamadi va majlisni “yopiq”deb e’lon qildi. Shundan keyingina Mirtemirga yuzlandi:

-Bolam, biror gapingiz bor edimi?

-Qarang, hamma Karimovni tabriklayapti, siz ham kech qolmang demoqchi edim, -dedi Mirtemir kinoya bilan.

Rais kinoyani anglasa-da o’zini sodda-go’llikka urdi:

-To’g’ri aytasiz, aslida birinchi men tabriklashim kerak, -dedi.

Mirtemir esa uning so’zlariga quloq ham solmay majlis zalidan chiqib ketdi…

34. MUSTAQILLIK

Karimov mustaqil rahbar deb e’lon qilingani sharafiga viloyat rahbarlari tomonidan uyushtirilgan ziyofatga shoshayotgandi. Ammo boshqa jumhuriyat rahbarlaridan kelayotgan tabriklarning keti uzilmasdi. U qutlovlarni mamnun qiyofada qabul etar ekan, ko’zini sariq telefondan ayirmasdi. Bu telefon mamlakat rahbari bilan aloqa o’rnatish uchun qo’yilgandi. Aslida Karimov shoshayotgan bo’lib ko’rinsa-da ko’nglining bir chetida qorong’ulik bor edi. “Nimaga telefon qilmadi?”degan savol oqib kelayotgandi ana shu qorong’ulikdan. Nihoyat uning kutgani bo’ldi. Sariq telefon jiringladi.

-O’zingcha mendan tabrik kutayotgan bo’lsang kerak, -dedi mamlakat rahbari. –Ammo sendan bunday harakatni kutmagandim. Seni bu vazifaga loyiq emas deyishganda, yo’lingni ochgandim…

-Men doim siz bilan birgaman. Sizni qo’llab-quvvatlayman, -dedi Karimov o’rnidan turib. Ammo telefonning u tarafidagi kishi uning gaplariga quloq solmasdan so’zida davom etdi.

-Ittifoq shartnomasini tuzib olgandan keyin men o’zim seni bu lavozimga tavsiya qilardim. Lekin hozir orqadan pichoq urding.

-Mening xabarim yo’q edi. Masalani Moskovdan kelgan deputatlarimiz kun tartibiga kiritdilar…

-Eski partiyaviy o’yinlarni yig’ishtir, -deya uning so’zini kesdi mamlakat rahbari Mixail Gorbachyov. -Hammasidan xabardorman. Seni mustaqil qilib qo’yadigan zamon emas.

-Referendumni to’qson to’qqiz foiz qilib beraman. Hamma Ittifoq shartnomasini qo’llab-quvvatlaydi.

-Men nima desam to’ng’izim nima deydi… Referendumda sening fikringga ehtiyojim yo’q. Bizga xalqning fikri kerak. Sening vazifang sharoitni xalqqa tushuntirishdir. Natija ellik bir foiz chiqsin, lekin bu raqam ortida haqiqiy insonlar tursin…

Gap boshqa yoqqa burilib ketganidan Karimov engil tortdi. Indamasdan referendum haqidagi ma’ruzani tingladi. Sariq telefon dastasini o’rniga ko’yar ekan, Kraynovni chaqirdi:

-Ziyofatga kechroq boraman. Hozir esa Iso Xolisni chaqir.

Karimov nega birdan Iso Xolisga ehtiyoj tuyganini o’ylay boshladi. Endi Moskov meni yo’qotish payiga tushadi. Tabiiyki, buni muxolifatning qo’li bilan amalga oshiradi. Mening o’rnimga ulardan birini keltiradi, maydonni bo’sh qoldirmasligim kerak. Yo’lini qilib Moskovdagilarning ko’nglini olishim zarur. Ularga bu ishni nima uchun qilganimni tushuntirishim kerak. Birinchi navbatda u erdagi ijrochilarning haqini etkazish, keyin esa muxolifatni bo’g’ish shart. Har qanday norozilik harakati Moskovga qo’l keladi. Uni menga qarshi qo’llashadi.

Karimov Mavlonni chaqirdi:

-Ertadan boshlab partiya bilan bizning binoni ajratasan. O’zingni kadrlar bo’yicha maslahatchim qilib tayinlash haqida farmon hozirla. Xo’jalik ishlarini yuritadigan og’zi butun, oyog’i chaqqon odam topgin. Yordamchilardan biri partiya ishlarini yuritsa, boshqasi prezidentning ishlarini yuritadi. Kelgusida yana besh-olti yordamchi olamiz. Baxtiyor Nazarovni esa siyosiy masalalar bo’yicha maslahatchi qilib tayinlaymiz.

Karimov shunday deb tortmasidan bir varaq qog’ozni chiqardi. Sahifaning teppasiga “Prezident apparati” deb yozilgandi. Qolgan joylarga kichkina-kichkina to’rtburchaklar chizilgan va ularning ichida ham yozuvlar bor edi.

-Mana senga qo’llanma. Shu asosda yangi idoraning tuzilishi haqida qaror tayyorla.

Shu payt eshik ochilib Kraynov ichkariga kirdi va “Keldi” dedi. Karimov esa Mavlonga qarab:

-Iso Xolisning partiyasiga hukumatga oid binolardan ertagayoq joy berishsin. Ikkita-uchta mashina ham beringlar. Qolganini keyin gaplashamiz, -dedi.

Mavlon chiqib ketarkan, Karimov ham uning orqasidan eshik yonigacha keldi. Ichkariga kirgan Iso Xolis Karimov meni qarshilashga chiqdi deb sevindi, shekilli:

-Ovora bo’lmang, -dedi.

Karimov esa shoshib turgan kishidek, u bilan eshik yonida gaplashdi:

-Uka, talablaringizni ertaga bajarishadi. Bino ham berishadi, mashina ham. Baxtiyorni ham ishga olayapmiz, do’stingiz Maqsad Qulni ham bu erga keltiramiz. Lekin sizga qurultoy uchun katta bir binoni ajratar ekanmiz, butun harakatni ergashtirsangiz kerak, deb o’ylagandik. Mayli, oziga baraka deydilar. Lekin qolganlarni nima qilamiz?

-U erda uch-to’rtta dordan qochganlar qoldi. O’z-o’zidan yo’q bo’lib ketadi. Chunki xalqning ruhini tashiganlar biz bilan birga.

-Ha, sizni chaqirishimning sababi, mamlakat rahbari Gorbachevga saboq berib qo’yganimni aytish edi. Bizning mustaqil bo’lishdan boshqa yo’limiz yo’q ekanligini ham bildirib qo’ydim. Paxta monopoliyasini tugatish, yoshlarimizni askarlikka yuborishda kafolat istashimiz kabi masalalarni ham shartta-shartta gapirdim. Bu yog’iga sizdan dastak kelib tursa, bas. Birgalashib hammasini amalga oshiramiz.

-Biz mustaqillik deklaratsiyasini tayyorlayapmiz, -dedi Iso Xolis. -Xudo xohlasa, bu eng katta dastak bo’ladi.

Karimovning birdan avzoyi buzildi.

-Bu ishga ham shoshmasligimiz kerak, -dedi zaharxandalik bilan. Birdaniga tirnoqni etdan ajratib bo’lmaydi.

-To’g’ri, -dedi Iso Xolis, -biz e’lon qiladigan deklaratsiya umumiy tarzdagi bayonot. Ya’ni orzuimizning ifodasi bo’ladi. Zotan, deklaratsiya degani qonun emas, balki printsiplar bayonotidir. Ya’ni o’z oti bilan deklaratsiyadir. Uning printsiplari qonunlarda yoyib ko’rsatiladi.

-Bo’pti, -dedi Karimov Iso Xolisning elkasiga urib qo’yar ekan. -Ammo hammasidan meni xabardor qilib turing.-Darvoqe, ikkita uy so’ragan ekansiz, uni ham hal qildik.

-Qulluq…

Karimov shunday deb shosha-pisha chiqib ketarkan, ko’ngli ancha tinchigandi. Nega Iso Xolisni chaqirganini ham endi tushundi. Muxolifat nomidan norozilik bayonoti tarqatilsa, Moskovdagilarga qo’l kelishidan qo’rqqandi. Demak, bayonot yo’q. Hammayoq sokin…

35. HUJJAT

Mustaqillik g’oyasi hamma joyda to’lqinlangan va bu to’lqin birin-ketin sohillardagi qoyalarni yiqitayotgandi. Ba’zi jumhuriyatlarda bu to’lqin qarshisiga tanklar, sipohlar olib chiqilsa-da, to’xtatishning imkoni bo’lmayotgandi. Chunki bu to’lqinning orqasida engib bo’lmas kuch – xalq bor edi. Bu to’lqin estirayotgan shamol har bir eshikdan ichkariga kirayotgan va insonlarning qalblari, shuurlarini qitiqlayotgan edi. Oliy kengashning rayosatida ham bu masala o’z-o’zidan kun tartibiga keldi.

-Bugun bo’lajak majlisning kun tartibini muhokama kilayapmiz, -dedi Mirtemir rayosatda so’z olarkan. -Bilaman, rayosatimiz yuqori bilan maslahatlashmasdan qaror chiqarolmaydi. Hech bo’lmasa mustaqillik bayonotini tayyorlaydigan guruhni tuzishi mumkindir. Hozir hamma jumhuriyatlarda bunday hujjat qabul qilinmoqda. Bizda ham xalq, ijodkorlar, muxolifat shu talabni ilgari surishmoqda.

-To’g’ri, -deya Mirtemirni qo’lladi Alijon Qo’chqorov degan millatvakili. –Mana men uzoq yillar partiya markazqo’mida ishladim, lekin bugun mustaqillik deya to’lg’anayotgan yigitlarga qo’shilaman. Bu bir yo ikki kishining tashabbusi emas. Bu butun xalqning dardi. Shu sababdan unga qo’shilmasdan va uni qo’llab-quvvatlamasdan ilojimiz yo’q.

Rais Mirzaolim Ibrohimov hech narsaga “yo’q” demas edi. “Xo’p” derdi, qo’llardi, lekin amalga oshmay qolaverardi. Alijon Qo’chqorovdan keyin Erkin Vohidov ham bu masalani qo’llab gapirarkan, rais “bo’pti” dedi.

-Men hurmatli Islom akaga o’zim tushuntiraman. Masalani majlis kun tartibiga kiritamiz, -dedi Ibrohimov.

-Lekin tavsiya qilinadigan kun tartibi qo’lingizda, hoziroq unga kiritib qabul qilish kerak, -dedi Mirtemir.

-Tushunaman, yoshlarning qoni qaynab turadi. Ammo bu masala juda ham jiddiy, uni ikki og’iz gap bilan hal qilib bo’lmaydi, -yumshoq ohangda e’tiroz bildirdi rais.

-Biz ham masalaning jiddiyligi uchun avval bayonot tayyorlaydigan guruh tuzishni taklif qildik, -dedi Mirtemir.

-Bolam, bizga imkon bering, agar yo’lini topsak guruhsiz ham bu masalani hal qilamiz…

Karimov rayosatdagi bu tortishmani videolentadan tomosha qildi. Raisga telefon qilaman, deb turgandi, lentaning davomidagi yozuv diqqatini tortdi. Rayosat binosining hordiq chiqaradigan joyida Mirtemir bilan Iso Xolisning suhbati edi bu:

“-Yaqinda sizlarni ham hokimiyatga qo’shib, ag’daramiz, -dedi Iso Xolis Mirtemirga.

-Sizlar deganingiz kim? -so’radi Mirtemir.

-Nega rayosatda mustaqillikni qo’llamadingizlar?

-Taqsir, axborotni doim noto’g’ri olasiz. Esingizda-mi, saylov arafasida mening okrugimga borgan edingiz. Ijroqo’m binosi yonida uchrashdik. “Nomzodingni qaytarib ol, bu erdan mening do’stim Ahmad A’zam saylanishi kerak” degandingiz. O’shanda sizdan “Bu uslubning kommunistlarnikidan nima farqi bor?” deb so’raganimda “Kommunistlarni yiqitish uchun bu uslubni qo’llayapmiz” deya javob qilgandingiz. Men esa “Kommunistlar hech bo’lmasa oldin o’rganib, keyin zarba urishadi. Sizning do’stingiz nomzodini qo’shni okrugdan qo’ygan, uni Kompartiya ro’yxatidan ko’rsatishgan” degandim. Mana bugun ham bizga po’pisa qilayapsiz. Vaholanki, bizning mustaqillik va demokratiyadan boshqa dardimiz yo’q.

-Avval mustaqillik keyin demokratiya…

-Ikkalasini ham barobar amalga oshirishimiz kerak.

-Yo’q, unda Moskovga o’xshab qolamiz. Ularning shiori demokratiya. Biz esa mustaqillik uchun kurashamiz, keyin demokratiya uchun.

-Bu gapingizni Toyiba eshitib qolmasin, sizni Karimovning odami deb e’lon qiladi…”

Tasvirning davomini tomosha qilishga Karimovning sabri etmadi. “Kim kimning odamligini ko’rsatib qo’yaman, hali”, deb o’ylarkan Ibrohimovga telefon qildi:

-Rayosatni otxonaga aylantirib yuboribsan-ku, -dedi ruschalab. -Nega tirranchalarning oldida qulluq qilasan? Nega ularni rayosatga kiritasan? Nima uchun hamma narsaga men javob berishim kerak? Nega ularga Moskvadan ajralishimiz mumkin emasligini tushuntirmading?

-Agar ularni eshitmasam shu gaplarni katta majlisda aytishardi-da.

-Quloq sol, majlisda bu gap o’rtaga chiqmasligi uchun Vohidovni tayyorla. U majlisda bayonot yozadigan guruhni tuzish taklifi bilan chiqsin. Guruh a’zolarining ro’yxatini birga tayyorlaymiz. Guruh bayonotni necha yilda yozib bitirishini esa o’ylab ko’ramiz. Darvoqe, Vohidovga aytib qo’y, qo’lida ishlayotgan jo’jaxo’rozlarning popugini pasaytirib qo’ysin. Bo’lmasa, o’zini ham, ularni ham quvaman!

…Majlis kuni Iso Xolis yarim sahifalik bayonot loyihasini tarqatdi. Shu kuni Xalq harakatining ham mustaqillik haqidagi takliflari yozilgan varaqa deputatlarning qo’liga etib kelgandi. Mirtemir majlis oldidan do’stlarini yig’ib:

-Bularni taklif qilgan bilan biror narsaga erishmaymiz. Natijaga erishish uchun majlisning ish tartibini o’zgartirish kerak. Birinchi bo’lib kotibiyatni qo’lga olaylik, -dedi.

-Bu to’ntarish degani. Bunga oldindan yaxshilab tayyorlanish lozim edi, -dedi Alijon Qo’chqorov.

-Bizdan nima ketdi. Sinab ko’raylik. Mirtemirning qanday taklifi bor? -dedi Toshpo’lat Jo’raev.

-Oldindan tayyorgarlik ko’rsak, baribir sezib qolishardi. Majlis ochilishi bilan kotibiyat e’lon qilinar ekan, har birimiz bittadan nomzod ko’rsataylik. Ular o’n besh nomzod ko’rsatishsa, biz o’n olti kishini ko’rsataylik. Majburan ovozga qo’yadi. O’tgandan keyin bizning odamlar kotibiyat majlisida rais nomzodini o’zimizdan ko’rsatsin. Chunki majlisning takdiri kotibiyat raisining qo’lida. Butun ro’yxatlar, qarorlar uning qo’lida bo’ladi. U esa birortasini ham raisga bermaydi, senariysiz majlis o’tkazamiz deb e’lon qiladi. Millatvakillarining talablari sifatida mustaqillik bayonotlarini ham kun tartibiga kiritishni so’raydi…

-Qiyin, ammo boshqa yo’limiz yo’q, -deya tarqalishdi ular.

…Majlis boshlanib, rais kotibiyatni ovozga qo’yarkan, Mirtemir o’rnidan turdi:

-Menda taklif bor. Kotibiyat a’zoligiga yangi nomzodlar ham ko’rsatilsin.

-Ukam, hech jim o’tirmadingiz. Kotibiyatga u a’zo bo’ldi nima, bu a’zo bo’ldi nima? Mana menda taklif bor, siz rais bo’ling va ro’yxatingizni o’qing.

Mirtemir shoshib qoldi, chunki qo’lida ro’yxat yo’q edi. Ammo bunday imkoniyatni boy bermaslik uchun cho’ntagidan yon daftarchasini chiqardi-da, go’yo unga ismlar yozilgandek, aslida esa xayoldan, yangi nomzodlar ro’yxatini o’qiy boshladi. Oliy kengashda birgalikda faoliyat ko’rsatayotgan do’stlarining hammasi bu “ro’yxatda” bor edi.

Mirtemir va do’stlari kotibiyatdagi joylarini egallashar ekan, Karimov majlisga kirib keldi. U minbarda kotibiyat uchun ajratilgan joyda o’tirganlarni ko’rib ularga hayratomuz termuldi-da, “salom” degandek Mirtemirning elkasiga urib qo’ydi va raisning yoniga borib “cho’kdi”.

Mirtemir raisdan so’z so’radi.

-So’z kotibiyat raisiga, -dedi Ibrohimov.

Mirtemir o’rtadagi minbarga chikdi-da:

-Rayosat taklif qilgan kun tartibi aniq. Lekin istagan odam kun tartibi bo’yicha taklif kiritishi mumkin. Kotibiyatga kelgan takliflaringizni albatta oshkor etamiz. Mana bu ro’yxat esa oldindan tayyorlab qo’yilgan, uni yirtamiz. -Mirtemir shunday deb, qo’lidagi qog’ozlarni ikkiga bo’lib, yirtdi.

-So’zga chiquvchilar ham kotibiyatga taklif bersinlar, biz ro’yxatni takliflarning kelgan soat, daqiqasiga qarab tuzamiz, -dedi.

-Men qaysi qog’ozga qarab ish yuritaman, -deya kinoya qildi Ibrohimov.

U Karimovning kelib qolganidan vahimaga tushgandi, chunki Karimov bugun ertalab qo’nalg’aga borishi va xorijdan keladigan bir shirkat raisi bilan vodiyga ketishi kerak edi. Shu bois Mirzaolim Ibrohimov Karimovning yo’qligidan foydalanib, “demokratiya mashqi” o’tkazib, obro’sini biroz tiklab olmoqchi bo’lgandi.

-Kun tartibiga qarab raislik qilaverasiz, -degan Mirtemir minbardan tushib, o’rniga kelib o’tirdi. Karimov esa o’rnidan turdi-da, qo’l siltab chiqib ketdi. Uning nimaga kelib, nimaga ketganini xech kim tushunmadi.

Aslida esa Karimov majlis zaliga Shukrullo Mirsaidovga ba’zi gaplarni aytib qo’yish uchun kelgandi. Orqadagi xonada Shukrulloni kutib o’tirarkan, ichkariga ulab qo’yilgan radiodan majlisdagi tortishuvlarni eshitib qoldi. Raisga tanbeh berib qo’yish uchun ichkariga kirdi, ammo rais qo’rqqanidan unga qayrilib ham qaramadi. Vaqti oz qolayotgani uchun yana orqa tomondagi xonaga keldi. Bu erda uni Mirsaidov kutib turgandi.

-Do’stim, -dedi unga Karimov, -o’tgan majlisda ikkalamiz bir inson ekanligimizni xalqqa ochiq aytdim. Sening mard, halol, qo’rqmas ekanligingni ham yashirganim yo’q. Qolaversa, oldingi rais bilan seni taqqoslab, ustunligingni ko’rsatib berdim. Endi o’zingni ko’rsat.

-Men tayyorman, nima qilishim kerak?

-Boya mamlakat rahbari Gorbach telefon qildi. Mustaqillik bayonoti haqidagi gap-so’zlardan xabar topibdi. Juda ham g’azabda. Meni hatto xoinlikda aybladi. Kelayotgan mehmonning esa ahamiyatini bilasan. Dunyodagi eng yirik avtomobilsozlik korxonasining boshlig’i. Hadya uchun kkita maxsus tayyorlangan “Mersedes” olib kelgan. Bittasi seniki. O’q o’tmaydigan. Gap hadyada emas. U odam dunyoni qo’lida ushlab turgan bir necha shaxsdan bittasi. Unga yurtimizda korxona ochishi uchun imkon yaratsak va bunga uni ko’ndirsak, bulbul qo’limizga qo’ngan bo’ladi. Shu sababdan katta boshimni kichik qilib, uni o’zim olib yuribman. Qaytib kelishga harakat qilaman. Men kelmasdan turib, mustaqillik masalasi o’rtaga chiqadigan bo’lsa, jon hisobiga bo’lsa ham to’xtatib turasan. Ana u “latta”ni esa ertaga byuroda, keyin kengashda muhokama qilib, ishdan haydaymiz.

Shu payt eshik ochilib, ichkariga Mirtemir kirdi. Qo’lida bir dasta maktub va mustaqillik bayonoti loyihalari.

-Millatvakillarining deyarli barchasi mustaqillik bayonotini qabul qilishimizni so’rashayapti, -deya gap boshladi u. Ammo Karimov uning gapini oxirigacha eshitmadi.

-O’sha millatvakillaringiz qisib o’tirsin, -deya qo’lini musht qilib ko’rsatdi.

-Sizni madaniyatli odam deb eshitgandim, -deya gap boshladi Mirtemir.

Karimov yana uning so’zini kesdi:

-Bu deputatligingiz uzoqqa bormaydi. Qolganlarniki ham. Mustaqillik esa xoinlik. Buncha xalqni ochdan o’ldirmoqchimisizlar? Gapirishni bilasiz hammang, men esa gadoygacha o’tiradigan erini belgilab berishim kerak.

Mirsaidov vaziyatni yumshatmoqchi bo’ldi, shekilli, gapga aralashdi:

-Nima ekan o’zi bu loyihalar? -dedi.

-Men loyihalarni bu erga olib kelmasligim mumkin edi, ammo bir yuz oltmish etti millatvakil  imzo otgan va Prezident nomiga murojaat yozishgan. Istasangiz, cho’ntagingizga solib qo’ying, bizda muhokama qilish uchun boshqa nusxalari bor, -Mirtemir shunday deb qo’lidagi qog’ozlarni Karimovga uzatdi. Ammo qog’ozlarni Mirsaidov oldi. Karimov esa 167 raqamini eshitib, bir lahza esankirab qoldi. Keyin Bosh vazirning qo’lidan ro’yxatni olib, ism-shariflarga nazar tashladi. “Voy ablahlar, voy nonko’rlar”der ekan, loyihalarni o’qidi-da, sakkiz satrlisini Mirtemirga uzatdi:

-Mana shunisini majlis oxirida ko’rib chiqishsin, -dedi.

Mirtemir indamay chiqib ketar ekan, Karimov Bosh vazirga yuzlandi:

-Bu bolalar bilan adi-badi aytib o’tirishga holim yo’q. Agar boyagini muhokamaga qo’yishadigan bo’lishsa, mustaqillik degan so’zlarni “suverenitet” kalimasi bilan almashtirib, Moskovning qonunlari hududimizda o’z kuchini saqlab qoladi, degan qo’shimcha bilan qabul qilish mumkin. Keyin istasak qaytadan yozamiz, istasak e’lon qilmaymiz. O’zingiz so’zga chiqib, buning bir parcha qog’ozligini tushuntirib bering, bular hali iqtisodning “i” harfini bilishmaydi…

Bayonot muhokamaga qo’yilmasdan oldin Vohidov so’zga chiqdi:

-Mustaqillik hayotimizning eng muhim va eng kerak masalasi. Shu sababdan bu hakda bayonot qabul qilish uchun maxsus hay’at tuzishimiz kerak. Bunga yozuvchilar, shoirlar, huquqchilar, olimlar, muxolifat, siyosat arboblari, xullas hamma sohadan vakillar kirsin. Shunday bir hujjat qabul qilaylikki, dunyo bizga qoyil qolsin. Sixni ham kabobni ham kuydirmasdan ish qilaylik…

Vohidovdan keyin so’zga chiqqan Iso Xolis uning taklifiga qo’shilarkan, bu hay’atni shu zahoti tuzib, majlis oxirida bayonotni qabul qilish kerakligini aytdi. Keyin Bosh vazir so’z oldi:

-Bu bir varaq qog’oz. Hamma narsa shu bilan hal bo’lib qolmaydi, -dedi u. -Masalaning iqtisodiy tomonlarini ham ko’rib chiqishimiz kerak. Men bilan yonma yon o’tiradigan deputat “Bog’cha qurish ahamiyatlimi, mustaqillik bayonotimi?” deb so’radi. Ana shu savolning o’zi ko’rsatayaptiki, bu masalani bir hay’atga yuklashimiz va butun takliflarni inobatga olgan holda o’rtaga chiqarishimiz kerak. Mana mening qo’limda ikkita loyiha bor. Xo’sh, buning qaysi birini qabul qilamiz? Ko’rib chiqaylik. Men majlisda tanaffus e’lon qilinishini va butun viloyatlarning vakillari yig’ilib, bu masalani muhokama qilishlarini taklif qilaman.

Tanaffus e’lon qilindi. Kichik zalda bayonot loyihasi tortishilar ekan, ikki loyihani birlashtirib, bu erda aytilgan takliflarni ham inobatga olgan holda yangi bir matn tayyorlash uchun Mirsaidov, Mirtemir, Iso Xolis, Ibod To’raev va Oygul Mamatovadan iborat hay’at tuzildi. Hay’at yarim tunga qadar loyiha ustida ishladi.

Karimov mehmoni bilan Vodiyni kezib qaytgach, ertasiga ertalab majlis zaliga etib keldi.

-Kecha yarim tunga qadar loyihani ko’rib chiqdik. Bugun muhokamaga qo’yishdan boshqa ilojimiz yo’q, -deya matnni Karimovga uzatdi Mirsaidov.

Karimov matnni qo’liga oldi-da:

-Men ko’rgan loyiha bu emas edi. Qani Mirtemir chaqiringlar, -dedi.

Mirtemir kirib kelishi bilan:

-Bu nima? -deya unga baqirdi.

-Bu mustaqillik bayonoti, -dedi jiddiy ohangda Mirtemir.

-Men bilan o’yin qilma! Qani kecha menga ko’rsatganing!

-Meni sensiramang, -dedi Mirtemir va qayrilib chiqib ketdi.

Bu paytda majlis boshlangan va Mirsaidov allaqachon minbarda edi. Karimov esa zalga kirmay, o’tirgan xonasida tortishuvlarni tingladi. Kompartiyaning yangi ikkinchi kotibi Efimov loyihaga qarshi gapirdi. Keyin mafkura kotibi Hamidov ham uni qo’lladi. Ammo ko’pchilik mustaqillik tashnasi ekanligi sezilib turardi. Mirzaolim Ibrohimov tortishuvlar bitar-bitmas masalani ovozga qo’ydi va yana zalga ham qarab o’tirmasdan “Bir ovozdan qabul bo’ldi” deb e’lon qildi. Hamma o’rnidan turib qarsak chalarkan, Efimov, Hamidovlar ham bu shiddatli sel kabi oqimning kuchiga dosh berolmay oyoqqa qalqqandilar. Rais “do’ppilik yigit” degan millatvakili to’nining ichida saqlagan milliy bayroqni o’rtaga olib chiqdi. “Yashasin mustaqillik!” deya hayqirdi. Uning bu hayqirishi tog’larda aks sado berganidek qator oralarida takrorlana boshladi. “Mustaqillik!”deya hayqirayotganlar qandaydir o’y-fikrlarga emas, qalblariga quloq solayotgandilar. Karimov gul stoli ustida turgan radioni tepib yubordi. Radio erga borib tushganda ham undan zaldagi hayqiriqlar eshitilib turardi.

Bular jinni bo’lgan deb o’yladi Karimov. Nima ish qilishayotganini bilishmaydi. Mana bu erda baqirib-baqirib ketishlari oson, ammo Moskovga kim javob beradi? Hozir mana bu binoning qarshisiga to’rtta tankni keltirib qo’yishsa, nima qilamiz? Balki boshqa jumhuriyatlarda qon oqqanidan qo’rqib, bunga jur’at qilishmas. Hatto mustaqil ham bo’ldik, deylik, armiyani nima qilamiz? Byudjetimizda bir tiyin pulimiz yo’q. Afg’onistondan sakkiz kishi qurol ko’tarib kelsa, hammayoqni bosib oladi. Buni ham qo’yib turaylik. Xalqqa qaerdan maosh beramiz. Men o’zi nimalarni o’ylayapman? Jilov kimning qo’lida?

Karimov ikkinchi kotibni chaqirdi:

-Bor, Moskov bilan gaplash. Eshitib qolib, o’pkalari og’izlariga kelmasin. Bu qarorni bekor qilamiz, -dedi.

Keyin Hamidovni chaqirdi. Majlisning bu qismi televizorda ko’rsatilmasin, matbuotga berilmasin, bor, chorasini ko’r, -dedi va so’ngra Mirsaidovni chaqirdi va:

-Qo’lingizdagi matnni hech kimga ko’rsatmang, qaytadan yozamiz,-dedi unga.

-Bu matndan bir nusxa Mirtemirda ham bor.

-Uning qo’lidan ham oling.

Shu payt Vohidov Nurali Qobul degan millatvakili bilan kirib keldi va Karimovni samimiy ohangda qutlay boshlashdi. Karimov hech narsa bo’lmagandek qutlovlarni qabul qilarkan, Shukrullo Mirtemirning yoniga keldi:

-Sizdagi nusxani Islom aka so’rayapti, -dedi.

-Nega? -dedi Mirtemir ham Mirsaidovni qutlarkan.

-Oshnalaringizga ayting, ketib qolishmasin. Buni qaytadan yozishmoqchi.

Mirtemir eshikdan chiqib ketayotgan Iso Xolisni to’xtatib, voqeani unga bildirdi. Keyin boshqalarni ham ichkariga chaqirdi.

-Bizga bu hujjatni o’zgartirmoqchi ekaningiz xabari etib keldi, -dedi Iso Xolis Karimovga.

-Sizdan bexabar ish qilamizmi? -dedi Karimov.

-Bu parlamentda qabul qilindi. Endi uni o’zgartirish qandoq bo’larkin?-so’zga aralashdi Nurali Qobul.

-Efimov aytgan ba’zi takliflarni kiritinglar. Keyin parlament yana bir marta qabul qiladi.

-Parlament qabul qilishi mumkin, lekin..,-Nurali Qobulning so’zi og’zida qoldi.

-Bo’pti, bo’pti, men roziman, -dedi Karimov uning so’zni bo’lib.- Boringlar Efimovni ko’ndiringlar!

Sal narida turgan Efimov Iso Xolisning qo’lidan ushlab, chetga tortdi:

-Hozirgina Moskov bilan gaplashdim. Ikkita o’zgartirish albatta kiritilishi kerak!

Men bu masalada bor yo’g’i bir elchiman. Islom Abdug’anievich Moskva bilan gaplashishimni iltimos qildi. Elchiga o’lim yo’q, deyishadi.

-Xo’sh, nimani o’zgartirish kerak?

-“Mustaqillik” o’rniga “suverenitet”deb yozamiz. “Moskva qonunlari hududimizda yurmaydi” degan bandni olib tashlaymiz. Qolgan yigirmata tuzatish esa juz’iy.

Ular stol yonida o’tirib matnni tortisha boshladilar. Karimov esa ular tomonga qarab masxaraomuz jilmaydi-da, “Bo’pti, men Qozog’istondagi majlisga kechikayapman”, deya chiqib ketdi…

Millatvakillari oqshomni bayram kayfiyatida o’tkazdilar. Bir-birlarini ziyofatga chaqirdilar, qutladilar. Ammo na televizorda, na radioda mustaqillik haqida bir jumla ham so’z yo’q edi. Ertalabki gazetalarda ham bu muhim voqea “unutilgandi”.

Mirtemir va mehmonxonadagi do’stlar yig’ilishib, nima qilish kerakligini maslahatlashishdi. Norozilik bayonoti yozib e’lon qilamiz, degan qarorga kelishdi. So’ngra Mirtemir Hamidovga sim qoqdi.

-Biz ham shuning dardida uxlamay chiqdik, -dedi Hamidov. -Boshqa norozilar ham bor, Islom akaga telefon qilayapmiz, bog’lanishning iloji bo’lmayapti…

Karimov Moskovdan biror bir e’tiroz olmagach, ichkarida g’alayon chiqmasin, deb poytaxtga qaytishi bilan huquq tartibot organlarini oyoqqa turg’azdi.

Keyin Efimovni chaqirdi:

-Tayyorlagan matningni olib kel, -dedi.

Matnni sinchiklab o’kirkan, bir necha joyini tahrir qildi.

-Majlis ikki oydan keyin bo’ladi. To’rtta tirranchadan boshqa e’tiroz bildiradigan yo’q. Mana bu matn esa Moskovning qarashlariga zid emas. Moskov bilan gaplashdim, muxolifatni tinchlantirish uchun yana ham kuchaytirishingiz mumkin, deyishdi. Lekin bayonotdagi talablarni kuchaytirsak, keyin javobini Moskov emas, biz berishimiz kerak. Shu sababdan mana shuni e’lon qil, -dedi Karimov. -Byuro majlisida Ibrohimov masalasini muhokama qilamiz va kengashda ishdan olishni qarorlashtiramiz. Bularning hujjatlarini ham tayyorlab qo’y.

36. PO’RTANA

Byuro majlisida Karimov Ibrohimovni haqorat qila boshladi:

-Burningdan ip bilan bog’lab sudrashlariga yo’l qo’yding! Kunimiz sen kabi lattalarga qoldi. Yo ishla, yo ket! Sen iflosni tuqqan o’sha qanjiq onangni yuziga qarab o’tiradigan yo’q bu erda!

Shunday deb Karimov musht bilan stol ustidagi oynaga urdi. Oyna parchalanib ketdi.

Mirzaolim Ibrohimov munkayib qolgan choldek, bosh egib o’tirardi. Keksa odamning bu qadar tahqirlashi, buning ustiga onasini haqorat qilishi Mirsaidovni jumbushga keltirdi. U o’rnidan turdi-da:

-Byuro majlisi yopiq, chiqib ketishlaringiz mumkin, -dedi.

-Sen kimsan, kimga buyruq berayapsan, nima haqqing bor byuroda o’zingni ko’rsatishga, bu erda mening gapim o’tadi. -Karimov ham o’rnidan turib Mirsaidovga baqirdi.

-Haqoratlar byurodan tashqarida qolsin, dedim. Nega nafaqaxo’r odamni ishga keltirdingizu nega uning onasini haqorat qilasiz? Ishlay olmayotgan bo’lsa, “Ket!” deng ketadi, -dedi Mirsaidov.

Karimov qo’chqordek otilib unga qarshi yurdi. Mirsaidov ham bir hamla bilan Karimovga etib oldi. O’rtaga Jo’rabekov kirmaganda byuro majlisi jang maydoniga aylanardi.

Ular biroz jahllaridan tushib, bir-birining aybini do’stona ohangda aytisharkan, byuro a’zolari qochib qolishgandi.

Karimov har qancha yumshoq ohangda gapirmasin ichida “Hamma narsaning vaqti bor, seni ham tikan ustida yugurtiradigan kunlar keladi. Do’st degani doim dushman chiqarkan-da” deb o’yladi.

Mirsaidov ham bu voqea do’stliklarini darz ketkizgan zarba bo’lganini angladi.

Shu payt Kraynov kirib:

-Mirzaolim Ibrohimov xonasiga etishi bilan yiqilib qoldi, yuragi to’xtab qoldi, xastaxonaga jo’natishdi, -dedi.

Mirsaidov “Ko’rdingmi oqibatini” degandek, Karimovga qarab qo’ydi-da chiqib ketdi. Karimov esa Kraynovga:

-Agar o’lib qolsa, ertaga motam e’lon qilamiz. O’lmasa, nafaqaga jo’natamiz. Chunki uning hukmini biz emas, uning o’zi o’qidi, -dedi.

Karimov qo’shni xonaga kirdi-da, muzlatgichni ochib, nimadir qidirdi. Nima qidirayotganini o’zi ham bilmagan odamdek muzlatgichning ravonlariga uzoq tikilib qoldi. Shu damda boshi bo’m-bo’sh huvillab qolgandi. U xayol ko’chasiga kirishga qo’rqar, ammo fikrlar har tarafdan bulutlardek bostirib kelayotgandi. Bu bulutlar orasida uzoq-uzoqlarda Ibrohimovning oppoq dokadek oqargan yuzi va Mirsaidovning Karimovni masxara qilayotgandek kulib turgan chehrasi goh yaqinlashib, goh uzoqlashib “borib kelaverdi”.

Yo’q, dedi Karimov o’zi-o’ziga, men kuchliman! Meni kimlarningdir tazyig’i enga olmaydi. Balki bu tazyiq emasdir?! Balki rostdan ham chegarani yo’qotib qo’ydimmi? Yo’q, Ibrohimovni ishga keltirar ekanman, unga shartlarni ochiq aytgandim. Yo mening odamim bo’lasan yoki hech kim! Yo mening yo’limga yurasan yoki ko’zimdan yo’qolasan! Men mardga mard, nomardga nomardman! Ibrohimov menga xiyonat qildi. Meni tuzoqqa tushirmoqchi bo’ldi. Agar ana u tirranchalarni o’z yo’liga solganda, men uning mushugini “pisht” demasdim. Indamasam tolni kallaklagan beshikchilarga o’xshab meni ham har tarafdan kallaklashardi. Keyin esa quritib yo vassa qilishardi yo beshik yo tobut. Nimalar deb o’ylayapman o’zi? Beshik… Bularning qo’liga tushgan beshik bo’lishga ulgurmay qurtlarga em bo’ladi, chirib yo’qoladi. Bugunning qonuni bitta: yo qurtlarga em bo’lasan yoki qurtlarga em qilasan!

Ibrohimov mayli-yu ana u nonko’rga nima deyish kerak? Nahotki mansab odamni shu qadar tez o’zgartiradi? Nahotki, yigirma yil do’stlik qilib, uning kimligini bilmadim? Sigirning olasi tashida, odamning olasi ichida deb bekor aytmas ekanlar. Hatto men nohaq bo’lganimda ham Shukrullo betga choparlik qilmasligi kerak edi. U o’zini nabzga ko’ra sharbat asosida ish qildim deb oqlar, lekin mening oldimda bir umrga gunohkor. Chunki uni Bosh vazirlikka men keltirdim. Men oraga kirmasam ana u tirranchalar uni chok-chokidan so’kib, param-parcha etishardi. Oldingi Bosh vazir mard ekan, choponini elkasiga tashlab, indamay ketdi. Niqqini chiqarmadi. O’g’il bola shunday bo’lishi kerak. Balki Shukrullo mening o’rnimga ko’z tikkandir? Shunday bo’lmasa, nega byuro majlisida xo’jayinlik qildi? Nega boshqalar ham mening munosabatimni kutib turmasdan unga quloq solishdi? Nega Shukrullo vajohat bilan menga tashlandi? Nega Jo’rabekovdan boshqa hech kim oraga kirmadi? Nega men hammani orqaga qaytarib, majlisni davom ettirmadim? Nega Shukrulloni ishdan bo’shatish masalasini o’rtaga qo’ymadim?

Nega?! Nega?! Nega?!…

Bulutlar parchalanib do’llarga, do’llar esa savollarga aylanib uning boshiga kelib urilayotgandek, u o’ziga pana joy, asablarini tinchitmoq uchun bahona izlardi. Lekin  muzlatgichda shu damda bu “bahona”yo’q edi…

37. SOHIB

Erdan ko’tarilayotgan hovur bilan quyuq tuman qorishib atrofni qoplab olgandi. Bu kishini biqtiruvchi manzara bo’lishiga qaramay, necha kundan buyon o’zini qo’yarga joy topolmay yurgan Karimovning bugun har qachongidan kayfi chog’ edi. Chunki paxta plani to’lgandi. Ilgarigi paytda bo’lganda-ku Moskovdan ham maqtov, ham orden undirardi.

Hozir esa hatto telefon qilib, bir og’iz rahmat aytishmadi. Karimov buning uchun qayg’urmadi. Aksincha xursand bo’ldi. Demak, Moskovning u bilan ishi yo’q. Butun jumhuriyat o’zining hukmida. Viloyat birinchilari sim qoqib, tabriklab turishibdi. Boshqa tomondan esa paxta plani to’lishi Gorbachev bilan gaplashib olish uchun imkon bo’ldi. Aslida bugun kayfiyati ko’tarilgani, ko’ngli ravshanlashgani ham ana shundan. Qariyb bir oydirki o’z yog’iga o’zi qovrilmokda. Bir necha deputatning to’poloni bilan sessiyada iste’fo berib ketishiga oz qolgandi, lekin ko’ngil so’rashmadi.

Xayriyat-ki o’shanda shaytonning gapiga kirmadim, deb o’yladi u. Agar sessiyani tashlab ketib qolganimda, Shukrullo otga minardi. Meni esa otning oyog’iga bog’lab jazoyi qilardi. Garchi atrofimdagilar to’ntarishni Shukrullo tayyorlagan, deb meni ishontirishga urinsalarda, haqiqatni sezib turibman. Shukrullo bu ishga jur’at qilolmasdi. Chunki Ibrohimovni muhokama qilgan byuro majlisidan keyin tavbasiga tayantirgandim. Qo’limda uni sharmisor qiladigan hujjatlar to’plab qo’yganimni ham yaxshi bilardi. Buning ustiga Oliy kengash raisligiga Shavkat Yo’ldoshevni keltirib, Shukrulloning qo’lini ancha bog’lab qo’ydim. Yo’ldoshev jar yoqasida edi. Farg’ona voqealarida jilovni qo’ldan chiqarib, yomon otliq bo’ldi. Shukrullo katta majlisda uning ham qo’li qon deb jinoyatga tortishni talab qilgandi. Oyog’i toyib ketayotgan bir paytda uni qutqarib qoldim. Butun vujudida Shukrulloga nisbatan nafrat ko’pirmoqda. Hatto bir-birining ko’ziga tik qarolmaydigan holga kelishdi. Shuning uchun ham bu sessiyada Yo’ldoshev bilan Shukrulloning og’iz biriktirishganiga ishonmayman. Xavfsizlik qo’mitasi, mana bu maslahatchilar esa Shukrollo uyushtirganini isbotlash uchun dalil to’plash bilan ovora. Bilishadi, undan so’z ochishsa, qaynab ketaman. Shu sababdan doim o’rtaga uning nomini suqishadi. Aslida ular ham Shukrullodan qo’rqishadi. Ammo nega mendan emas, undan qo’rqishadi? Yo’q, mendan ko’proq qo’rqadilar. Qo’rqqanlari yaxshi. Qulni qul qiluvchi qo’rquvdir. U qullikni engdimi, boshga balo bo’ladi.

Aslida bugun Shukrullo haqida nega o’ylay boshladim? U bilan oramizda ko’p gap o’tdi, lekin oxirgi sessiyada agar u minbarga chiqib “Menga vazifa kerak emas” demaganida, ishim bitgan edi. Yo’q, agar uni qo’lga olmaganimda ana u to’polonchilarning yo’liga yurardi. Hozir u hukumatning boshida, qo’lida bir qancha xazinaning kaliti bor. Asta sekin bu kalitlarni olib qo’yishim kerak, keyin yonimda aylanib yuraversin. O’shanda yana ham vafodor bo’lib qoladi.

Bir yomonlikning bir yaxshiligi bor deydilar. Sessiyada kimning kim ekanligini yana bir marta ko’rib oldim. Buning ustiga saylov haqidagi qonunni keyingi majlisga qoldirganim ham yaxshi bo’ldi. Unga vitse-prezident degan lavozim kiritaman. Boshqa joylarda prezident va vitse-prezident birdaniga saylanadi, men esa qonunga uni tayinlash tartibini kiritaman. Saylovgacha Shukrulloni ham, boshqalarni ham xursand qilib turishim kerak. Saylov o’tgandan keyin g’alvirni suvdan ko’taraman. O’shanda g’alvirda kim qoladi-yu, kim qolmaydi, ko’ramiz. Hozir esa buni Gorbachev bilan kelishib olishim kerak. Paxta plani to’lganini aytib, keyin bu masalada ipning uchini ko’rsatsam yashil chiroq yoqib yuboradi…

Karimov bir qarorga kelgan kishidek elkalarini orqaga tortib, ko’krak kerib o’tirgancha Kraynovni chaqirdi:

-Maqsad Qulga ayt, tabrik maktubini olib kelsin, -dedi unga.

Kraynov chiqib ketar ekan Karimov yana o’yga toldi. Bu Maqsad Qul deganlari ancha durust bola ekan. Iso Xolisni qo’lga olish uchun buni tuzoqqa ilintirgandik. Biz kutganimizdan ham ziyoda ekan. Ham Iso Xolisni yo’lga solmokda, ham boshdog’ini yo’qotib qo’ygan gazetachilarni kishanlab turibdi. Buning ustiga ruschasi ham pishiq. Moskva gazetalariga mening nomimdan yozgan maqolalari yuqoridagilarning arazini ancha yumshatdi. Baribir bu bolani nazoratda tutishim kerak. Yana uch-to’rt marta sinab ko’raman, ayniqsa so’kish sinoviga bardosh bersa, baxti kuldi, uni yonimdan ayirmayman.

Shu payt eshik ochilib, ostonada novcha bo’yli, mo’ylovdor Maqsad Qul ko’rindi.

-Hamma kostyum-shim kiyadi, galstuk taqadi, sen esa paxta terishga kelgan talabaga o’xshab kiyinib olibsan, -deya hazilomuz gap otdi Karimov Maqsad Qulning qizlarning ko’ylagi singari uzun sviteriga qarab.

-Zotan bugun paxta ishi bilan bandmiz, -deya tirjaydi Maqsad Qul. –Jiddiyatga kelsak, novcha va ozg’in odamga kostyum-shim yarashmaydi. Kostyum-shim kiyish uchun sizga o’xshab to’lachadan kelgan bo’lish kerak.

-Ammo jur’atli bolasan, qolganlar esa qo’rqoq. Sendan boshqasi bunday kiyinishga va men bilan sen kabi yuzma-yuz gaplashishga qo’rqadi. Ha, darvoqe, kitoblaringni imzolab bermoqchi eding, unutdingmi?

-Astag’firullo, buni unutamanmi? Kraynovga bergandim, tortmangizga qo’ygan bo’lishi kerak.

Karimov egilib tortmasidan ikki kitobni oldi:

-Ha, bular sening kitobing edimi, ko’rib e’tibor qilmabman. Qani, o’qiylikchi, nima deb yozibsan.

Karimov Maqsad Qulning qo’l yozmasini o’qiy olmadi. Kalimalarni noto’g’ri talaffuz qilishdan qochgani uchun qayta o’qishga urinmadi.

-Bunday yozuvlarni muallifga o’qitmoq kerak. Qani, o’zing o’qib berchi nima deb yozibsan?

Maqsad Qul biroz hayajonlandi. Kitobining ilk sahifasida Karimovga xushomadgo’ylik qilgandi. Odatda kitob imzolar ekan hech kim achchiq-alimsoh gap yozmaydi. Ko’ngilni tog’, kayfni chog’ qiluvchi gaplar yoziladi. Maqsad Qul bu gaplarni yozish boshqa, o’qish boshqa ekanligini shu lahzada angladi. Yuragining ostida jimirlagan bir narsa butun vujudi bo’ylab “yugurib ketdi” va kichik bir tomchiga aylanib, burnining ustida paydo bo’ldi. Oniydan “yo’qolib qolgan” tovushini qidirib topish uchun bir-ikki yo’talib oldi-da, Karimovga qo’l uzatib kitobni istadi. “Bug’doyzor”… kitobning nomi ana shunday edi. U bir soniya kitobiga termulib turdi-da, keyin ilk sahifasini ochib yozganini o’qib berdi: “Men tarix sahifalarida tanigan buyuk sarkarda va davlat rahbari Amir Temurdan keyin buyuk jasoratni Sizda ko’rdim. Zotan, temuriylar saltanati surgan zaminning farzandisiz. Sizning yoningizda ishlash Alloh va tarixning menga etgan in’omidir…”

Karimov o’rnidan turib Maqsad Qulning ikki elkasidan ushlab, bir siltab bag’riga bosdi.

-Uka, mard bola ekansan! Hamma ham bu gapni aytishga jur’at qilolmaydi. Bu gapni menga emas, xalqqa ayta olasanmi?

-Aytaman, men ikki yuzli odam emasman. Zotan, Siz haqingizda kitob yozishni boshladim.

-Kitobni qo’y, uka. Hozir bir maqolang ham etadi.

-Maqola emas ocherk yozaman. Biz Sizga davlatni boshqarishni o’rgata olmaymiz, Siz ham bizga qanday yozishimizni qo’yib bering.

-E, yo’q. Juda katta narsa so’rading. Sen mening jonim bilan o’ynayapsan! Senlarga nima yozishni ko’rsatish davlatni boshqarish emasmi?

-Muhtaram  Prezidentim, Siz meni yanglish angladingiz, o’zingiz haqingizda yozishda bizga erkinlik bering.

-Yana bir qadam oldin ketding. Men haqimda mendan so’ramasdan qanday qilib yozishing mumkin. Mening sohibim menman! Sen men haqimda yozishing mumkin, ammo men ko’rib berganimdan keyin sening mulkingga aylanadi.

-Umuman haqsiz, xato menda, -dedi Maqsad Qul Karimovning jahli chiqishidan qo’rqib.

-Baribir yozuvchisan-da, uka, shu erda ham “umuman” degan so’zni qo’shib yubording. Ha, mayli paxta plani to’lgani bilan tabrik maktubida ham ana shunday ortiqcha so’zlar qo’shib yubormadingmi?

-…

Maqsad Qul indamay tabrik matnini uzatdi.

-Faqat ruschami?

-Kraynov Mirtemirga tarjima qildiramiz, degandi.

-Qani, uni ham chaqir, -dedi Karimov Maqsad Qulga.

Maqsad Qul chiqib ketarkan, Karimov Moskovga telefon qildi. U SSSR rahbariga:

-Sizni bezovta qilmoqchi emas edim, lekin raport berib qo’ymoqchiman, paxta planini bajardik,-dedi.

-Rahmat, hozirgi qiyin sharoitda har qanday muvaffaqiyat kelajakka qarab tashlaydigan odimlarimizning poydevori bo’ladi. Har qanday muvaffaqiyat oshkoralik va qayta qurishning mevasidir…

Karimov telefonning naryog’idan kelayotgan nutqni erinmay tingladi, keyin o’zining rejalari, “dardlarini” ham aytdi.

-Faqat o’zingdan ketib qolma, nima istasang, xo’p deyapman. Senga haddan ziyod erkinlik berdim. Buni qadrla. Agar orqangda biz turmasak, bu erkinlikni ikki soniyada qo’lingdan tortib olishadi. Bizga tayansang, demak katta tog’ga tayangan bo’lasan…

Karimov telefonda gaplashayotgan paytda qabulxonadagi qizil chiroq yonardi va bu paytda hech kim ichkariga kirmas edi. Maqsad Qul bilan Mirtemir qizil chiroqning o’chishini kutib, oyoqda gaplashib turishardi:

-Sizning Devonga kelganingiz yaxshi bo’ldi-da, og’a. Aslida Islom aka yomon odam emas, uni birgalashib yo’lga solamiz, -dedi Maqsad Qul.

-Yo’lga solamiz deganlar ko’p, lekin u yo’lga kirsa-da.

-Qarang, sessiyada siz uni nima kunga soldingiz, ammo deputatlarning talabini bajarib, sizni Devonga ishga oldilar.

-Buni ikki xil sharhlash mumkin, -deya javob qildi Mirtemir. -Birinchidan, u kishi meni bu erga ishga olib, boshqalarning ko’ziga sotqin qilib ko’rsatmoqchi. Bu holda ertaga yo’qotib yuborsa ham birovning ishi bo’lmaydi. Ikkinchidan, saylovni o’tkazib olguncha bizlarni kuchsizlantirish uchun shu yo’lga bosh urgan bo’lishi mumkin.

-Siz bu qadar xafaqon bo’lmang, oqsoqol samimiy odam. Mana ko’rasiz, xalqimizga yaxshilikni ravo ko’rgan barcha do’stlarimiz shu devonga yig’iladi. Sizdan oldin do’stingiz Dadaxonni ishga oldilar, boshqalarni ham muhim nuqtalarga keltirayaptilar. Demak, hammamiz oqsoqol bilan qo’sh qanot bo’lib ishlashimiz kerak. Men ko’nglimga yaqin olgan insonlarni “og’a” deyman. Og’a, bilib qo’ying Karimov bizning baxtimiz. Alloh ko’rsatmasin ana u toshkentlik kelib qolsa, hammamiz uchun sichqonning uyi ming tanga bo’ladi.

-Negadir bu erda hamma Shukrullo akadan qo’rqadi. Menimcha bizning eng katta qusurlarimizdan biri mahalliychilik. Toshkentlik bo’lgani Shukrullo akaning aybimi? Umuman, poytaxtda barcha viloyatlardan kelganlar yashamaydimi? Ayniqsa, biz ziyolilar bu xastalikni yo’qotish o’rniga ildiziga suv quyib o’tirsak oqibatimiz nima bo’ladi?

-Og’a, siz bularni tanimas ekansiz. Men shularning yuzidan dorilfununni tashlab, Moskovga ketib qolgandim. Onamdan emgan sutimni burnimdan sug’urib olishgandi. Meni “kelgindi”deya haqorat qilishganini unuta olmayman.

-Agar siz Marsdan tushgan bo’lsangiz, bu so’z uchun xafa bo’lishingiz mumkin. Biroq, bu yer sizning ham vataningiz. Hammamiz shu tuproqning bolalari. Shunday ekan, bir tarbiyasiz o’rtaga chiqib “Sen Marsning bolasi” desa bir umr kin saqlab yurishimiz kerakmi? Men Devonga ishga kelgan kunim Karimov bilan gaplashganimda ikki shartim borligini aytgandim. Birinchisi, mahalliychilikni tan olmayman. O’tgan sessiyani ham poytaxtliklar uyushtirishdi, deb gap tarqatishdi. Lekin so’zga chiqqanlarning ro’yxatiga nazar solsangiz, bu gap ig’vo. Chunki sessiyada Karimovga qarshi poytaxtdan bir-ikki kishi so’zga chikdi, qolganlar esa viloyatlardan. Ikkinchi shartim, har qanday masalani insonga o’xshab tortishuv yo’li bilan hal qilish. Agar meni ishontira olsa, men kin saqlamasdan fikrini qo’llab-quvvatlayman. Agar men uni ishontirsam, u ham mard bo’lsin.

-Menimcha oqsoqol bu shartga rioya qilayaptilar. Hozir Devondagi asosiy masalalarni sizga ishonmokdalar-ku! Boshqa maslahatchilar, yordamchilarning qoni qaynab yuribdi. Ishonchini qozonish uchun sessiyada “Onangni” deb so’kish kerak ekan-da, deb yurganlar ham bor.

-Men “onangni” deb so’kibmanmi?

-Endi, o’sha mashhur gapingizni shunday sharhlashyapti-da, aslida boshqacha sharhi ham yo’q.

-Siz yozuvchi bo’lib shunday xulosa qilsangiz, boshqalardan o’pkalamasam ham bo’lar ekan…

 

38. JAHL

Qabulxonaga qarab ochiladigan kichkina darchadan yugurib chiqqan Kraynov Mirtemir va Maqsad Qulga “Sizlarni chaqirayaptilar” dedi, keyin “Chiroq ham o’chibdi-ku” deya qo’shimcha qildi.

Mirtemir Karimov bilan salomlashar ekan:

-Bugundan boshlab soliqlarni o’ttiz foizga oshiribsiz-ku?! -dedi kinoya bilan.

-Nima deyapsiz o’zi? -Karimov birdan jiddiylashdi.

-Mana bugun gazetalarni o’ttiz foiz oshirilgan bahosiga sotib oldik. Sotuvchi faqat gazetalarga emas, umuman hamma narsaga o’ttiz foiz qo’shimcha soliq solinganini aytdi.

-Yolg’on! -dedi Karimov va Maqsad Qulga yuzlandi. -Sen ham gazeta oldingmi?

-Oldim, kechagidan qimmatroq ekan, baholar oshgandir, deb o’yladim men ham.

-Men xabardor bo’lmasdan qanday qilib baholar oshadi? Bu o’yin, saylov oldidan meni sharmanda qilishmoqchi. Xalqqa narx-navoni oshirmayman, deb va’da bergandim. Saylov oldidan bu o’yinni kim o’ylab topdi?

Karimovning shiddat bilan termulishiga bardosh berolmagan Maqsad Qul:

-Ha, bu orqadan pichoq urishdir. Maxsus uyushtirilgan ish bu! -dedi.

Karimov Mirtemirga yuzlandi:

-Doim meni tanqid qilasiz. Mana o’zingiz ko’rdingiz, meni qanday boshi berk ko’chaga kiritib qo’yishadi.

-Rostdan ham sizning xabaringiz bo’lmasa, u holda tekshirish uchun imkoningiz bor.

-Nafaqat tekshirish, balki bu xoinlarni o’rtaga chiqarib, xalqdan kechirim so’ratish kerak. O’z xatolarini o’zlari tuzatishsin.

-Xalqning oldiga chiqib, uzr so’rashsin, -dedi Maqsad Qul.

Uning bu taklifi Karimovga yoqib ketdi va u Kraynovga Davlat planlashtirish qo’mitasi raisini chaqirishni buyurdi. Maqsad Qul “Ko’rdingmi, boshqarish qanday bo’ladi” degandek mag’rurona Mirtemirga qarab qo’ydi.

Karimov xonada u yoqdan bu yoqqa borib kelar ekan, og’zidan bodi kirib, shodi chiqardi:

-Tabrik maktubini nima qilamiz? -deya luqma tashladi Maqsad Qul.

-Tabrik maktubini orqangga tiqib qo’y, -deya baqirdi Karimov.

Maqsad Qul indamay boshini egdi.

Shu payt xonaga hovliqqanicha planlashtirish qo’mitasi raisi Baxtiyor Hamidov kirib keldi.

-Eshak! -deya uning qarshisiga peshvoz chikdi Karimov. -Nega soliqlar oshiriladi, mening xabarim yo’q?

-Oshirilgani yo’q, -deya qo’lidagi daftarlarni varaqlay boshladi Hamidov.

Karimov bir hamla bilan uning qo’lidagi daftarlarni olib uloqtirdi. Sahifalar ikki xo’rozning jiqqamusht bo’lganida patlar yog’ilgani kabi xonaga sochildi. Mirtemir bu manzara qarshisida hangu-mang bo’lib qoldi. Maqsad Qul esa otasi baqirganda qaltirab qolgan boladek “taxta”ga aylangandi.

-O’zingiz bilan gaplashgandik, -dedi Hamidov sochilib ketgan qog’ozlarni terib olmoq uchun egilarkan.

-Onangni eri bilan gaplashganding! -Karimov yugurib borib Hamidovni tepaman degandi u erdagi varaqni olish bahonasida chap berdi va qaddini rostladi. Karimov bir lahza muvozanatini yo’qotib qo’ydi. Lekin o’zini hamon qo’lga ololmasdi. Vajohat bilan S Hamidovning yoqasidan ushlab sudray boshladi.

-Kim bilan gaplashganding? Qachon gaplashganding? Balki Shukrulloning nayrangidir bu?!

-Bilasiz, men Shukrulloni odam hisoblamayman. Sizdan boshqasining gapini bir tiyinga olmayman. O’zingiz o’ttiz foizlik soliq haqida hujjat tayyorlashni buyurgandingiz. Men shundan boshqa gapni bilmayman. Vazirlarga shu topshiriqni etkazgandim.

-Kimlarga aytganding?

-Savdo vaziri va Narx-navo qo’mitasi boshlig’iga. Keyin Qishloq-kooperativ savdo idorasi raisiga. Ularga soliq solinglar deganim yo’q. Bu boradagi loyihani tayyorlanglar, Islom aka imzo qo’ygandan keyin boshlaymiz, degandim.

-Men senga o’shanda nima degandim, mana bularga takrorla. -Karimov javobni ham kutmasdan telefon yonidagi tugmalardan birini bosib: -Ravil, zudlik bilan savdoni, narxni, birlashuvni top! Yer ostida bo’lsalar quloqlaridan ushla, osmonga chiqsalar oyoqlaridan tort. Ikki daqiqadan keyin shu erda bo’lsinlar. -So’ng Karimov yana Hamidovga yuzlandi: -Nega jim turibsan? Gapir! Bular o’z quloqlari bilan eshitishsin.

-Siz loyihani tayyorla, saylovdan keyin amalga oshiramiz, degandingiz.

-Bekor aytibsan! Loyihani Oliy kengashga taqdim etamiz, agar qabul qilishsa undan keyin sharoitga qarab amalga oshiramiz, degandim.

-Bilmasam, -deya elka qisdi Hamidov. -Bu yog’ini eshitmay qolgan ekanman.

-Eshitish uchun quloqdagi patakni olib qo’yish kerak. Bu ish senga og’irlik qilayapti. Ertadan boshlab Moskovdagi vakolatxonaga ishga borasan, bu sen uchun surgun. O’zingni oqlasang, bir yildan keyin olib kelaman.

Mirtemir Karimovning bu holiga tushunmay qoldi. Rostdan ham uning xabari yo’q deydigan bo’lsak, Hamidov uning yuziga qarab topshirig’i shu haqda ekanligini aytmokda, deya o’yladi. Agar xabardor bo’lsa, nima sababdan bu qadar guvillab yonayapti? Har holda bular saylovdan keyin amalga oshirish uchun ancha-muncha narsa rejalab qo’yganga o’xshashadi. Yoki bizning sessiyadagi janjalimizdan keyin hamma ishni orqaga tashlagan bo’lishsa kerak? Ana shu sirli ishning uchi ko’rinib qolgani uchun Karimov bu qadar qizimokda. Aks taqdirda qo’mita raisini shartta ishdan olmasdi.

Eshik ochilib kotibiyat boshlig’i ko’rindi:

-Savdoni topdim. Narx qo’mitasi raisi Qudrat Axmedov xasta yotgan ekan, o’rinbosari Nina Petrovna keldi. Birlashuvning raisi sizdan izn olib viloyatga ketgandi, o’rinbosari Makaryanni chaqirdim.

-Olib kir! -dedi Karimov.

Chaqirilganlar qo’llarida bir dastadan papka va daftarlar bilan ichkari kirishdi.

-Nima gap? -deya Karimov savdo vaziri Usmonovga yuzlandi.

-Okajon, Pavel okamiz chaqirdilar, keldik.

-Okangni ham, Pavel okangni ham, seni ham onangni (…) bildingmi?

-Bildim, bildim…

-Bilgan bo’lsang, bilganingni ham, bilmaganingni ham (…)dim, bildingmi?

-…

-Nimaga javob bermaysan? Javob ber deyapman sanga iplos!

-…

-Sen poraxo’rga aytayapman, nega jim turibsan? Bu erga haykal bo’lish uchun keldingmi? Gapir, nega o’ttiz foizli soliqni qo’llading?

-Okajon, o’zingizdan izn olgandim-ku?!

-Sen, itvachchaga nima degandim?

-“Orqasidan gapi chiqmasin”, degandingiz.

-Xo’p, sen nima qilding?

-Bugun ba’zi joylarda qo’lladik, xalqdan hech qanday shikoyat bo’lgan emas.

-Senga shikoyat bo’lmagandir, ammo mana menga shikoyat bo’ldi. -Karimov shunday deb qo’li bilan ko’kragiga gurs-gurs etib ura boshladi. -Mana menga shikoyat bo’ldi, mana menga… -Karimov “mana menga” so’zlariga hamohang qo’li bilan ko’kragiga urarkan yana ham jahli chiqib boya ot ustida bo’lsa, endi tuyaga mingandi. Tuyaga minganda ham, tuyaning ustida tikka turgandek edi. Biror tomondan sal shamol esgudek bo’lsa, osmon erga, yer osmonga “qo’shilardi”.

Mirtemirning boshi og’riy boshladi. Chiqib ketsammikan, deb o’yladi. Bu og’ir tomosha nima uchun o’ynalayapti? Mening asablarimni egovlash uchunmi? Balki u bu gaplar men orqali deputatlarga etishini o’ylayatimi? Yoki bu devondagi odatiy holmi? Unday bo’lsa bu odam buncha kuchni qaerdan oladi? Axir bunday vaziyatga oddiy odamning na asabi, na qalbi dosh berolmaydi-ku? Soatlar davomida qil ko’prikning ustida yurgandek baqirib-chaqirarkan nahotki asab torlari uzilishidan qo’rqmaydi, bu odam?

Inson hamma narsaga o’rganadi, degan gap bor. Nahotki, bu odam birovlarni muntazam so’kishga, tahqirlashga, kamsitishga o’rganib qolgan? Agar shunday bo’lsa, voy bu xalqning joniga! O’rganib qolgan takdirda ham bunday hayotdan bezmasmikan odam? Aslida juda qiziq, avvaliga jahli chiqishi tabiiy edi. Lekin keyin o’z aybini o’zi nega ochdi?

Hatto Hamidov bilan Usmonov uning aybini yashirishga urinishar ekan, u takror-takror so’rab, tergovchi jinoyatni fosh qilganidek, o’z aybini o’rtaga chiqarayotgandi. Buni bilmasdan qildimi? Bu odamning bilmasdan bir ish qilishi qiyin masala. Xo’sh, bilgan takdirda bu sirning orqasida nima bor? Yo’q, har holda bu oddiy insoniy masala. Jahl chiqqanda aql ketadi, jahl johillikni boshlab keladi. Bu o’yinni oxiriga qadar tomosha qilolmasam kerak. Chiqib ketsammikan? Agar bu masala mening savolimdan keyin boshlanmaganda, chiqib ketishim to’g’ri bo’lardi. Lekin hozir kutib o’tirishim kerak. Ammo bular nega bu qadar tubanlashib qolishgan?

Onasini haqorat qilayapti, yoqasiga yopishayapti, lekin bir sochi seskanmaydi. Bular mansab gadolarimi? Yoki mansab ortidan to’ralarcha yashashga o’rganib qolganlari uchun qo’rqishadimi? Unday desam, Hamidovni ham kamsitdi, ham ishdan oldi. U esa jim. Nahotki, uning vijdon degan, isyon degan tuyg’ulari yo’q? Nahotki, uning odamiylik hissi o’ldirilgan? Axir bu quldan ham battarlik alomati-ku? Qulning qo’lidagi, oyog’idagi kishan uning tuyg’ularini ham zanjirlaydi. Lekin bularning qo’l-oyog’i ochiq. Balki poraxo’rlik, ko’zbo’yamachilik kabi xastaliklar insonni shu ko’yga solar? Yoki bu qadar tobelik qonda bormi? Agar qonda bor bo’lsa, oxir-oqibatda hammamiz xoru-zor bo’lamiz…

Karimov Nina Petrovnaga qarab:

-Sen nega topshiriq berding, kimdan izn olding? -deya baqirdi.

Nina Petrovna yig’lab yubordi. Bu uning isyoni, deb o’yladi Mirtemir. Bular o’zlarini birovning oyog’ining ostiga tashlashmaydi. O’z haq-huquqlarini himoya qilishni bilishadi. Hatto tahqirlashga loyiq ish qilganlarida ham o’zlarini kamsitishga yo’l qo’ymaydilar. Bu ham kichik mansabdor emas, qo’mita raisining birinchi o’rinbosari. Hech bo’lmasa ko’z yoshi bilan isyon qilmoqda.

-Ko’z yoshingni daryo qil deb gapirganim yo’q! Nega narx-navo oshishiga yo’l qo’yding, deb so’rayapman?

-Bu savolni menga emas Axmedovga berishingiz kerak. Men ijrochiman, hatto bunga qarshi ham chiqqandim. Bu masala sessiyadan ancha oldin amalga oshishi kerak edi, lekin topshiriq bilan to’xtab qoldi. Kechikib, endi amalga oshdi.

-Demak, siz begunoh musicha, biz esa aybdor ayiq ekanmiz-da?

-Kim ayiq, kim musicha ekanligini bilmayman, lekin bu ish xato bo’lganini bilaman.

Karimov Nina Petrovna bilan o’chakishib o’tirmadi, Makaryanga yuzlandi:

-Xo’sh, og’ayni, seni ko’zing qaerda edi? Saunada yotgancha bu qarorga imzo chekdingmi?

-Oka, saunaga borganim yo’q…

-Sen ham eshaklikni o’rganibsan. Seni o’zimning odamim deb u erga qo’ygandim. Sen esa saunadan chiqmay qolding.

-Oka, u erga xizmatga bordim,  Raveljon Moskovdan kelgan mehmonlarni olib bordilar…

-O’chir tovushingni, sen hali mehmonlarimga xizmat qilganingni yuzimga solmoqchimisan? Ular mening emas, jumhuriyatning mehmonlari, kerak bo’lsa orqasini ham tozalab qo’yasan, bildingmi?

-Bildim.

-Nimani bilding?

-… -Makaryan javob o’rniga jilmaydi. Bu esa Karimovni biroz yumshatdi. U:

-Nima qilamiz? – deb Mirtemir va Maqsad Qul o’tirgan tomonga yuzlandi. Mirtemir indamadi. Maqsad Qul esa:

-Televizorga chiqib xalkdan kechirim so’rashsin, -dedi.

Karimov esiga nimadir tushgan odamdek bir silkindida:

-Smirno! -dedi xuddi generallarga o’xshab. -Napravo, shagom marsh, to’ppa-to’g’ri televizorga.

“Musofirlar” prezidentimiz oxirida yumshadilar, deya engil tortib, shaxdam odimlar bilan chiqib ketishayotgandi, Karimov tugmani bosib Kraynovga:

-Nazoratga ol, mana bu haromxo’rlar to’ppa-to’g’ri televideniega borishsin. Ham ruscha, ham mahalliy tildagi axborotga chiqib, kechirim so’rashsin, -dedi. Keyin Mirtemir va Maqsad Qulga qarab:

-Endi choy buyuramiz va axborotni kutamiz, -dedi.

Maqsad Qul Karimovni tamoman yumshadi deb o’yladi va qog’ozlarning ichidan bir shoshilinchnomani chiqardi:

-Mana buni Turkiston harbiy okrugdagi generallar yuborishgan. Ilgari ham aytgandim, shuni bir yoqlama qilaylik, -dedi.

-Hojatxonaga borganingda bir yoqlama qilib qo’ya qol! -dedi Karimov bamaylixotir ohangda.-Yaqinda Turkistonni bitiramiz. Generallarning uylaridan bittasi seniki bo’ladi. Shavkatga yoki Ismoil akangga ayt, seni ham ro’yxatga tirkasin.

Mirtemir o’rnidan turib:

-Uzr, mening boshim og’riyapti, bunday ob-havoga o’rganmaganimdan bo’lsa kerak,-dedi.

-Ukajon, ob-havoni biz qimirlatmadik, -Karimov shunday deb telefon tugmalaridan birini bosdi-da: -Limonli choy bilan bosh og’rig’ini qoldiradigan dori keltiring, -dedi. Keyin Maqsad Qul yozgan tabrik maktubini o’qiy boshladi.

-Tabrik-mabrik yo’q! Ishlagan bo’lsa, hammasi pulini oladi. Biz ham o’z ishimizni qilaylik. Mirtemirjon, yozing, siz saylovoldi uchrashuvlarim uchun nutqlar hozirlaysiz. Iqtisodchilar bilan bo’ladigan uchrashuvda iqtisodga, kolxozchilar bilan bo’ladigan uchrashuvda qochiriq va maqollarga ko’proq o’rin bering. Sen esa Maqsadjon, saylovoldi dasturini tayyorla, yarim qog’ozdan oshmasin, o’n-o’n beshta shiordan iborat bo’lsin.

Yordamchi choylarni olib kelarkan dorini Karimovning oldiga qo’ydi.

-Kaminaning boshi og’rimaydi. Og’risa ham dorisi boshqa, -deya hazillashgan bo’ldi Karimov.

Mirtemir deputatlardan kelgan bir shikoyatni qo’lida olib kelgandi. Ko’rsatsammi, ko’rsatmasammi, deb o’yladi. Ko’rsataman, agar Maqsad Qulga qilgan javobini menga ham takrorlasa, bu ishga nuqta qo’yaman, deb o’yladi.

-Jizzax viloyati rahbari Tursinovning qilmishlari haqida so’rov tushgan. Xalq nazorati qo’mitasi, prokuratura va Oliy kengash hay’atidan mutaxassislar olib, tekshirishga yuborsak. Chunki jiddiy ayblov qo’yilgan,-dedi.

-Uka, men hech kimga ishonmayman. Bu ishning boshida o’zingiz turing. Tursinovning qilmishlari haqida juda ko’p xabar olayapman. Bu ishni kimga ishonsam, baribir Tursinovning tuzog’iga ilinadi. U har qanday odamni sotib oladi. Viloyat ahlining qonini zulukdek simirmoqda. O’zingiz borib, tekshirib keling, sharmandasini chiqarib, olib tashlaymiz. Xalqqa adolatni ko’rsatishimiz kerak. Xalq bizdan boshqa narsa emas, adolat kutmoqda. Tekshirib keling, avvaliga yaxshilab feleton qilamiz, keyin esa muhokama qilib, ishdan olib tashlaymiz, sizning faoliyatingiz ham o’shanda ko’zga ko’rinadi. Iloji bo’lsa bugunoq yo’lga chiqing…

39.TOPSHIRIQ

Mirtemir jizzaxlik millatvakili Meli Qobulovga sim qoqdi:

-Viloyatingizdan yuzdan ziyod oqsoqol imzo chekkan shikoyat bor. Shuni tekshirishda sizdan yordam olmoqchi edim.

-Nima hakda yozishgan ekan? -deb so’radi Meli.

-Viloyat rahbari haqida,-deya javob berarkan, Mirtemir ko’nglidan o’tgan savolni ham so’ray qoldi. -Nega viloyat rahbari haqida nafaqaxo’r oqsoqollar yozib yurishibdi?

-Mirtemirjon, ovora bo’lmang, ipning uchi Karimovga borib taqaladi. Mening huzurimga ham o’nlab jabrdiydalar keldilar. Tekshirdim, tekshirtirdim shikoyatlari to’g’ri. Keyin jumhuriyat prokuraturasi, Xalq nazorati qo’mitasi, Oliy kengash hay’atiga chiqdim. Oqibat, hozir mening o’zimni kuzatib yurishibdi. Meni sessiyada sayratgan, nomimni shikoyatchiga chiqargan ham shu masala. Avvaliga sotib olishga urinishdi, keyin qo’rqitishdi, bu ham ishlariga yaramadi, so’ngra oldingi ish erimdan “Buning aqli joyida emas, shu bois haydalgan” degan hujjat qildirib gazetaga yozishdi. “Shpion” degan laqab ham qo’yishdi.

-Ha, Oliy kengash sessiyasida gapirganingiz shu masala edimi? U erda sizni viloyat kengashi majlisidan haydab chiqarishganini aytgandingiz…

-Bilasiz, men viloyat kengashining ham deputatiman, shu bois masalani oldin kengashda ko’tarib chikdim. Lekin gapirtirishmadi. Agar orqalarida Karimovning o’zi turmaganida arqoni uzilgan ho’kizdek harakat qilmagan bo’lishardi.

-Men Karimov bilan gaplashdim, bu masalani oxiriga etkazishimni so’rayapti-ku?

-Unday bo’lsa jumhuriyatdagi barcha huquqni himoya qiluvchi idoralardan mutaxassislar olish kerak. Agar bu ishni bir o’zingiz tekshiradigan bo’lsangiz, sotib olishga harakat qilishadi, sotib ololmasalar “sakkizta mashina” so’raganga chiqib qolasiz.

-Sakkizta mashina deganingiz nima?

-Xabaringiz yo’qmi, viloyat rahbarlari menga pora uchun sakkizta mashina so’radi, deya tuhmat qilishdi. Hozir izimga xavfsizlik qo’mitasidan poyloqchi qo’yishgan, qarindosh urug’larimni ham bir-bir elakdan o’tkazishmokda.

-Men sizdan yordam olaman desam, o’zingiz yordamga muhtoj ekansiz-ku? -dedi Mirtemir Meliga.-Jizzaxga borsak, siz bilan ham gaplashamiz, maslahatingiz kerak…

Haqiqatdan ham Jizzax masalasi tobora chigallashib borardi. Mirtemir kimga murojaat etmasin yo tekshirishda ishtirok etishdan voz kechardi yoki xastalanib qolardi yoxud boshqa bir muammo o’rtaga chiqardi. Shu bois devondan, Oliy kengash rayosatidan va huquq idoralaridan vakillar olib o’zi Jizzaxga bordi. Viloyat rahbarlarini Oliy kengash majlislarida ko’rgani uchun uzokdan tanirdi. Jizzaxga kelgandan so’ng ularni darrov “kashf” etib qo’ya qoldi. Viloyatning birinchi rahbari Tursinov unga :

-Uka, men bu erga boshqa joydan kelganman, ijroqo’m raisi boshchiligida bir guruhning tuhmati ostida qoldim. Ular viloyatni simirishmoqda. Men esa yo’llariga to’g’onoqman, mahalliychilik qilishayapti, -dedi.

Mirtemir birinchi kotibning boshqa gaplariga ishonmasa-da mahalliychilik to’g’risidagi so’zlariga ishondi. Bu bizga qo’ndoqda tekkan illat, deb o’yladi u. Bobolarimiz buyuk imperatorliklar qurganlar, ilm sirlarini ochganlar, yulduzlarga yo’l topganlar, lekin mahalliychilikka kelganda dar qolganlar. Nahotki bu millatimizning qonida bor?!

Talabalik yillari “Surqash”, “Sambux”, “Fan” kabi nomlar bo’lardi. Bu talabalarning qaysi viloyatdan kelganini bildiruvchi parol edi.

Keyinchalik poytaxtda ishlar ekan radioda ishlaydigan Zayniddin aka unga “Kelgindi” deganida yuragining bir parchasi uzilib tushgandek bo’lgandi. Biz qachon ana shu xastalikni enga olsak o’shanda katta millatga va katta davlatga aylanamiz. Aks taqdirda chumolidek inimizning boshida uymalab qolaveramiz. Hatto bir tumanga borsang ham, bir qishloqqa borsang ham mahalliychilik ilon kabi oyog’ing ostidan chiqadi. Mana bular esa mahalliychilikning ildizini yashnatishadi-da, keyin o’zlari shikoyatchi bo’lishadi. Mirtemir xayolidan yilt etib o’tgan bu fikrni tahlil tarozisiga qo’yishni boshqa paytga “otdi”-da:

-Bo’lishi mumkin, -dedi bosiq sasda,-Lekin mana bu iddaolarni oxiriga qadar tekshirishimiz kerak. Ba’zilari allaqachon tasdiqlandi. Masalan, go’sht kombinatiga jinoyatchilik qilgan, o’n yil hukm olgan va qamoqdan qochgan uzoq qarindoshingizni boshqa viloyatdan olib kelib, mudir qilib qo’yibsiz yoki davlat hisobiga qurilgan bolalar bog’chasi binosini yosh bir qizga hovli qilib beribsiz…

Tursinov o’rnidan turib, qizarib-bo’zargancha bir nimalar demoqchi bo’ldi, lekin tili aylanmadi. Xonada u yokdan bu yoqqa bir-ikki borib keldi-da, Mirtemirning qarshisida o’tirdi:

-Narxini oshirib yuborayapsiz. Ko’nglingizdagini ayting!-dedi.

Mirtemirning boshiga yashin tushgandek bo’ldi.

-Men sizni tushunmadim, nima deyapsiz o’zi?-dedi u .

-Men o’g’il bolacha gapirishni yaxshi ko’raman. Bu ishga nuqta qo’yaylik. O’sha nuqtaning bahosini aytib qo’ya qoling.

Mirtemir uzoq yil gazetada ishlagani va har turli odamlar bilan ro’baro’ bo’lgani uchun o’zini tutib qoldi. Tursinovga qarab jilmaygancha o’rnidan turdi va:

-Nuqtani xalq qo’yadi,-dedi kinoya bilan.

-Unday bo’lsa siz vergul bilan bitirasiz ishingizni va o’zingiz ham vergulga aylanib qolasiz,-dedi zaharxanda jilmayish bilan Tursinov.-Bizning to’qmog’imiz ostidan o’tganlar albatta vergulga aylanishgan. Sizga o’xshab yuragim deb, o’pkasini hovuchlab yurganlarni ko’p ko’rganmiz. Sessiyada Islom akaga qarshi gapirganingiz unutildi, deb o’ylaysizmi? Istasam, Jizzaxda yo pora bilan yo giyohvand modda bilan qo’lga tushiraman. Ammo birinchi safar kechirdim. Borib o’ylab ko’ring, fikringiz o’zgarsa, nuqtaning bahosini aytasiz. Men sizning undov bo’lib qolishingizni istayman…

Mirtemir rasmiyatchilik uchun viloyat rahbari bilan uchrashgandi. Uning “obrazli” gaplariga e’tibor qilmayman desa-da, bu og’ir gaplar xayolining bir burchini tark etmasdi.

Avvaliga viloyat rahbari bilan nega uchrashdim, deya o’zini qiynadi. So’ngra hech bo’lmasa uning kimligini o’rgandim, deb o’zini ovutdi. Tursinov kabi rahbarlar bilan ko’p uchrashdi, lekin bunday bezbetiga ilk bor ro’baro’ keldi. U bunday tavri bilan o’zini ko’rsatmoqchi bo’ldimi? Yoki orqasida katta tog’ borligiga ishorat qildimi? Agar Karimov bilan oralarida bulbul sayrasa, nega Karimov uni bu qadar haqorat etdi? Axir Karimovning o’z qardoshiga ham ishonmasligini, hatto bilmasdan oyog’ini bosib qo’ysa sevgan do’stidan ham kechib yuborishini nahotki bilmasa? Yo’q, biladi, buning ahvoli joni uzilayotgan odamni eslatadi. Joni chiqishidan oldin oyoqqa qalqib, hayotga tashnaligini ko’rsatishga intiladi inson. Bu ham “o’zini” ko’rsatayapti. Balki orqasida boshqa kuch bordir? Bu kuch balki Karimovdan ham og’ir bosar? Aslida uning ta’zirini berib qo’ymoq kerak edi-yu lekin bular adi-badi aytib o’tirishga arzimaydigan odamlar. Ularga siz yaxshi, sizdan to’ng’izim yaxshi qabilida ish tutish kerak. Buning ustiga bular o’zlarini qutqarish uchun har qanday qabihlikdan qaytmaydilar…

Mirtemir shikoyatchilarni qabul etarkan, shom inib qolgan bir paytda uni qo’shni xonada telefonga chaqirishayotganini aytishdi. Karimovning yordamchisi Kraynov ekan, salom-alikdan keyin:

-Islom aka iltimos qildilar, Muborakka borib ikki do’stingizni yarashtirib kelar ekansiz, -dedi.

-Muborakda mening do’stlarim yo’q-ku? -deya ajablandi Mirtemir.

-Nega unday deysiz.? Ibod To’ra yaqin do’stingiz, Juma Bek esa universitetda birga o’qigan kursdoshingiz.

-Ibod To’rani taniyman, ijroqo’m raisi, millatvakili, lekin Juma Bek kim?

-Juma Bek raykomning birinchi kotibi, Siz bilan birga o’qigan. Ibod To’raning o’ttizga yaqin yigiti ochlik e’lon qilgan. Islom aka Sizga vakolat berdilar, kim aybdor bo’lsa uni ishdan chetlashtirishni taklif qilasiz va viloyat rahbarlari darrov ijro etishadi.

“Ochlik qilishayapti” degan gapni eshitgan Mirtemir haqiqatdan ham masalani favqulodda jiddiy, deb o’yladi.

Darhaqiqat, Muborak masalasi ikki yildan buyon Karimovning ham, jumhuriyat tashqarisidagi matbuotning ham kun tartibida. Lekin shu daqiqada Mirtemir Jizzaxdagi ishni chala tashlab ketgisi yo’q. Bu ishni oxiriga etkazishga qaror qilgandi. Agar ketib qolsa, u bilan birga kelgan tekshiruvchilarning holi nima bo’lishini yaxshi tasavvur qilardi. Shu bois Muborak masalasini ikki kun keyinga qoldirmoqchi bo’ldi. Kechki ovkat paytida tekshiruvchilarga:

-Ikki kundan keyin poytaxtga qaytamiz. Shu bois tekshirishni biroz tezlashtirishlaringizni so’rayman,-dedi.

-Ikki kun u yoqda tursin, ikki oyda ham natija olishimiz qiyin. Mening qo’limda dom-daraksiz yo’qolgan o’n ikki kishining ismi-sharifi bor. Ularni mirshabxonaga qadar keltirishgani haqida ma’lumot beruvchi guvohlar bor. Lekin mirshabxonadagi barcha hujjatlarni viloyat rahbarlari talab qilib olishgan. So’rasak, har turli bahona ko’rsatishayapti,-dedi ulardan biri.

-Biz reviziya qilish uchun kelmadik,-deb javob qildi Mirtemir.-Bizning maqsadimiz shikoyatlarning to’g’ri yoki noto’g’ri ekanligini, siyosiy xulosani aytishdir. Yo’qolgan insonlarning viloyat rahbarlari haqida shikoyat yozganlari va bir kun mirshabxonaga keltirilganlari biz uchun etarli hujjat. Ularning qismatlari haqidagi dalillarni o’rtaga chiqarish esa ikkinchi etapda amalga oshadi. Hozirgi rahbarlar turgan ekan, ikki oy emas, ikki yilda ham ko’rtugunni echolmaymiz.

Mirtemirning bu gapiga viloyat hokimligidan hay’atga qo’shilgan kishi e’tiroz bildirdi:

-Nima, Siz rahbarlarimizni aybdor, deb o’ylayapsizmi?

-Biz sud yoki qaror beruvchi mavqe emasmiz, lekin hay’atning yo’liga to’g’onoq qo’yilayotgani ko’rinib turibdi,-dedi Mirtemir.

-Siz bu soatdan e’tiboran tekshirish hay’atining boshida emassiz. Islom aka Sizga boshqa ish buyurdi,-dedi vakil jahli chiqqanini ochiq namoyish etib.

-Islom aka bu haqda Sizga hisob berdimi?

-Hisob berib-bermaganini o’zingizga aytadi. Bizga esa sizni Muborakka kuzatib qo’yish aytilgan.

-G’amxo’rligingiz uchun rahmat, -dedi-da Mirtemir hay’at a’zolaridan yig’ilgan hujjatlarni olib, ularga qarata har holda sizlarni ham poytaxtga kuzatib qo’yishsa kerak, shunday emasmi? – dedi. Keyin vakilga yuzlangandi u:

-Bu qog’ozlarni yig’ishingizga ham hojat yo’q,-dedi.

-Bunga esa men qaror beraman! Qolaversa, Muborakka emas, hay’at bilan poytaxtga boraman, -dedi Mirtemir o’chakishib.

Mirtemir adi-badi aytib o’tirishni istamadi. Xonadagi biqiq havo uni bo’g’ayotgandi. Bo’yinbog’ini biroz yumshatib, ko’ylagining yuqori tugmasini ochdi-da tashqariga chikdi. Zim-ziyo qorong’ulik viloyat mehmonxonasining har tarafini qoplab olgandi. Oniydan esgan sarrin shabada Mirtemirning horg’inligini yulib ketgandek bo’ldi. U biroz engil tortib qorong’ulik tomon odim otdi. Sarrin shabadaning bo’g’ziga qadar oqib kirayotgani va ortga qaytayotganini his etdi. Chuqur-chuqur nafas oldi, lekin havo bo’g’zidan naryoqqa o’tmayotgandi. Havo ham “to’ni”ni teskari kiyib olganga o’xshardi. Mirtemir ana ular bilan o’chakishib o’tirmadim,  endi havodan o’pkalaymanmi, deya o’yladi-da ortga qaytdi. Shu payt qorong’ulikda, qarshisida birov turganini sezdi. Kim bo’ldiykin? Mirtemir o’sha tomonga qarab turgandi:

-Iltimos, oqshomgi ovqatni emang, iloji bo’lsa bu erda qolmang, -dedi kimdir pichirlab va ko’zdan g’oyib bo’ldi. Bu chetdan kelgan odam emas, deb o’yladi Mirtemir, chunki viloyat mehmonxonasining hovlisi qo’riqlanadi, buning ustiga chetdagi odam bu erdagi voqealardan qanday xabar topsin? Bu erdan ketishimga ishonishmaganga o’xshashadi, shu bois qo’rqitishmoqchi.

Mirtemirning xayolini vakil bo’ldi.

-Aka, choyimiz tayyor… -Vakil hiyla yumshab kolgandi.

-Choy ichish yo’q!-dedi Mirtemir.

-Avval bir piyola choyimizni ichasiz, keyin Muborakka boradigan mashinamiz bilan yo’lga chiqasiz. Agar Sizni kuzatib qo’ymasak, boshimiz ketadi. Chunki Muborakda odamlar ochlik e’lon qilishayotgan ekan. Ularning taqdirini Sizga ishonishdi… Boya biroz qo’pollik qildim, odob chegarasidan chiqdim, asab tamom bo’lgan, aka, aybga buyurmaysiz…

Tullak, deb o’yladi Mirtemir, buqalamun ham senga o’xshaganlarning yonida ip esholmaydi. Har soniyada turlanasan. Ammo nega poytaxtga borishimni istamayapti bular? Balki biror rejalari bordir? Avval Muborakka telefon qilib, Ibod To’radan vaziyatni o’rganishim kerak. So’ngra Karimov bilan gaplashib, bu tekshirishni oxiriga qadar etkazish muhimligini tushuntirishim lozim.

Mirtemir Ibod To’raning uyiga sim qoqdi. Uning poytaxtda ekanligini aytishdi. Keyin Kraynovga telefon qildi. Kraynov Karimov uyiga ketganligini aytib, maslahatchi Ziyomovni bog’ladi.

-Islom aka menga bu ishni nazorat qilib turishimni aytdilar. Sizni allaqachon Muborakka etib borgan deb o’ylagandik. Vaziyat jiddiy, raykomning birinchi kotibi bu kecha uxlamasdan Sizni kutadi.

-Jizzax nima bo’ladi? Bu erdagi hay’atni orqaga chaqirib olishni kim buyurdi? -Garchi bu xususda Mirtemir uzil-kesil xulosaga ega bo’lmasa-da, voqealarning rivojidan hay’atni chaqirib olish buyrug’i berilganini taxmin qildi.

-Islom akaning o’zlari buyurdilar. Qo’lingizda to’plagan dalillar bo’yicha hisobot yozib berar ekansiz. Ish pishib qolgan, yaqinda borib sessiya o’tkazib, viloyat rahbarini bo’shatib kelar ekanlar. Muborakda esa vaziyat jiddiy, Sizdan shaxsan iltimos qildilar, -dedi Ziyomov.

Mirtemir yo’lga chiqarkan Melini chetga tortib:

-Qo’lingizdagi barcha hujjatlarni olib, hafta oxirida poytaxtga keling, hisobotni birgalashib yozamiz, -dedi.-Ammo poyloqchilardan ehtiyot bo’ling, bularning qo’lidan har qanday ish keladi.

-Sizning ham Muborakka borishingiz to’g’ri bo’lmayapti. Menga yo’l ko’rsatib, o’zingizga qolganda xavf-xatarni o’ylamayapsiz.

Mirtemir Meliga ma’nodor boqdi-da, mashina yonida turgan vakil bilan xayrlashib, yo’lga chiqdi. Yo’lda shofer yigit bilan hangoma qilib borar ekan, uning mirshabligini bilib oldi.

-Yo’limiz men tug’ilgan shahardan o’tadi. Bizning uyda tunab qolsak, saharlab yo’lga chiqib, ertalab etib boramiz,-dedi u mirshabga.

Mirshab ko’nmadi:

-Sizni chegarada kutib olishadi, men esa qaytib kelib, raport berishim kerak.

Mirtemir mirshabni ko’ndirish oson bo’lmasligini tushundi-da:

-Unday bo’lsa, yarim soatga to’xtab bir piyola choy ichamizda, yo’limizda davom etamiz,-dedi.

-Imkoni yo’q. Orqamizda odamlar bor. Keyin boshim baloga qoladi. Sizni sog’-salomat manzilga etkazishim kerak.

Mirtemir o’zi tug’ilgan shaharga qadar indamay bordi. Voqealarni qayta-qayta tahlil etdi. Bular biror bir avariyani ko’zga oldilarmi, deb o’yladi u. Yoki avariya bahonasida hujjatlarni olishmoqchimi? Agar meni tekshirishdan uzoqlashtiradigan bo’lishsa, poytaxtga chaqirib qo’ya qolishardi. Yo’q, Karimov bu ishni silliqqina hal etmoqchi bo’lgan. Bular esa xol qo’yishayapti. Karimov meni Muborakka yuborib, boshqa ish bilan chalg’itmoqchi va Jizzaxni unuttirmoqchi bo’lgan. Karimovning bu “silliq” rejasini bajarish uchun bular “qo’lidan kelgani”ni qilishmokda. Menimcha avariya ham yo’q, hujjatlarni ham olish yo’q. Bularga vaqt kerak. Lekin ana shu vaqt nima uchun kerak? Nega birdaniga bunday vaqt kerak bo’lib qoldi? Agar viloyat hokimini ishdan olishga qaror qilingan bo’lsa, bu vaqtga hojat yo’q. Lekin nega, nega kerak bo’ldi bu vaqt?

Mirtemir vaqt jumbog’ini echolmay halak edi. Shu bois mashina allaqachon shaharni chetlab o’tganini ham sezmay qoldi. Mirshab aytganidek, chegarada kutib turishgan ekan. Mirtemir viloyat hokimining birinchi o’rinbosarini tanidi. Ilgari ham bir marotaba kelgandi, o’shanda tanishgandilar. Tortishuvni yaxshi ko’radigan odam. Agar rahbarlarni himoya qilish kerak bo’lsa, butun aql-idroki, mantiq-maxfiratini o’rtaga qo’yib tortishadi, ularni himoya qiladi. Demokratiyaga tish-tirnog’i bilan qarshi. Mirtemir uni ilgari uzoq yillar prokuror bo’lib ishlagani uchun “tosh”ga aylanib qolgan deb o’ylagandi. Chunki tartib-intizom haqida gapirar ekan, “tartib” so’zining oldiga “qat’iy”, “intizom” so’zining oldiga esa “temir” kalimalarini qo’shishni hech unutmasdi. Karimov shu viloyatda rahbar bo’lgan, balki o’sha paytda uning nomini yon daftarchasiga yoki xotira kitobiga yozgan bo’lishi mumkin. Balki bu yigitning o’zi Karimovning fe’lu fitratini yaxshi o’rganib, unga moslashgan bo’lishi ham ehtimoldan xoli emas. Xullas, nima bo’lganda ham Mirtemirning qarshisiga yana bir “devor” chiqqandi.

Ular chegaradan viloyat markaziga emas, to’g’ri Muborakka qarab yo’lga chikdilar.

-Ibod To’ra poytaxtda ekan, borganimiz bilan u bo’lmasa, nima qilamiz?

-Ibod To’rani ishdan bo’shatdik. U shikoyatga ketgan. Bugun Karimov bilan uchrashdi. Islom akam uning ta’zirini berib qo’ydilar, endi bu erlarga qaytib kelmasa kerak.

-Hech narsada adashmasangiz ham bu xususda adashdingiz. Chunki Ibod To’ra o’jar, o’jar bo’lganda ham hech yo’ldan qaytmaydigan o’jar…

Mirtemir shunday dedi-da, hamsuhbatining javobini kutmasdan xayolga berildi. Ibod To’raning nomini ilk bor “Ozodlik” radiosidan eshitgandi. Saylovlar arafasida ham shahar kengashiga, ham Oliy kengashga nomzodini qo’ygandi. O’shanda shahardagi gazni qayta ishlash zavodi ruslarning qo’lida bo’lgani va shahardagi xonadonlarga ataylabdan gaz berilmaganini aytgandi. Saylovdan keyin uni ijroqo’m raisi etib saylashdi. Birinchi qilgan ishi mirshabxona va prokuraturadagi kommunistik partiya sho”balarini tarqatib yubordi. Bu kommunistik partiyaning boshida turgan Karimovga qarshi isyon edi. Isyon bo’lganda ham ikki karra isyon edi. Chunki Moskva gazetalari “Karimov jumhuriyatda ilk zarbani o’z viloyatidan oldi”deya yozishdi.

Viloyat rahbarlari ham tipirchilab qolishdi, chunki ular mirshabxona va prokuraturani partiya yo’li bilan qo’lda tutardilar. Ibod To’ra esa bu idoralarni ularning qo’l ostidan chiqarib, o’z nazoratiga oldi. Bu orada shaharda xususiy televidenie ochib, hamma narsani oshkoralik yo’li bilan hal qila boshlagani ma’lum bo’ldi. O’shanda Karimov bu televidenieni yopib tashlagani bois Ibod To’ra Oliy kengashning Mirtemir ishlagan qo’mitasiga shikoyat qilib borgandi. Mirtemir viloyatga kelib buyruq ham, ijrochilar ham teppadan kelganini o’rgandi va masalani qo’mita majlisiga olib chiqdi. Lekin qo’mita raisi Erkin Vohidov bu ishni xo’rjinga tashladi.

-Kimlar ochlik qilgan ekan? -deya xayol surib borayotgan suhbatdoshidan so’radi Mirtemir.

-Uh-hu, bundan ham xabaringiz bor-ku?

-Xabarimiz bo’lmasa, nimaga borayapmiz?

-Sizni raykomning birinchi kotibi taklif qilgan, kursdoshingiz ekan. Bir piyola choyini ichamiz. Qolgan masalani esa o’sha erda gaplashamiz. Ochlik qilganlarga kelsak, Ibod To’raning ijroqo’m a’zolari ochlik qilishmoqchi edi, lekin yo’l qo’ymadik. Chunki qonunlarimizda “ochlik qilish mumkin” degan joyi yo’q. Buning ustiga ular ochlik qilishdan avval bir qop nonni quritib olishibdi. Nima emish? Quritilgan non eyish ovqat eyishga kirmasmish. Ha, bachchag’ar, ochlik qilsang, hech narsa ema! Qotgan non eb, suv ichib, yana ochlik qilayapman, deyishing, isyon emasmi?

Mirtemirning avzoyi buzildi. Qandaydir o’yin o’ynalayotganini sezardi-yu lekin bu o’yinning ip uchini topolmayotgan edi.

Ha, Mirtemir qancha o’ylamasin, bu o’yinning ip uchi uning xayoliga kelmasdi. Chunki bu o’yin Karimovning xayoliga ham tasodifan kelgandi. Ya’ni saroy a’yonlari tomonidan Karimovning fikriga suqilgandi bu o’yin.

40. O’YIN

Tursinov avvaliga o’zi bilan o’zi olishdi: Nega unga qo’pol muomala qildim? Bular hali yosh bola, niholdek gap, qayoqqa egiltirsang o’sha tomonga qarab o’sadi. Shirin gap bilan ilon inidan chiqadi, deganlar. Yo’q, yolg’on gap. Shirin gap bilan sehrgar ham ilonni inidan chiqara olmaydi. Balki maqolni noto’g’ri o’ylagandirman? Aslida hamma narsani ochiq gapirib to’g’ri qildim. Ignachining ming urgani, temirchining bir urgani. Yo yo’limga solaman, yoki pachaqlab tashlayman. Bundaylarni o’yin bilan sindirish kerak. Shoxidan qo’rqsang keyinchalik dumidan ham qo’rqadigan bo’lasan. Lekin hozir gap Karimovga bog’liq. Mirtemirning kaliti ham Karimovda.

Ha, aslida Karimovni yaxshi bilar va uning Mirtemirni jazolashiga ishonardi. Shuning uchun ham bir yo’lini qilib unga yoqib qolish uchun Mirtemirni “pushkaga” oldi.  Shuning uchun  Mavlonga telefon qildi:

-Mavlonjon, bu ishni to’xtating, boshingizdan oltin sochaman.

-Akajon, oltindan shashlik pishiramizmi? -yumshoq hazil qildi Mavlon.

-Oltinlar Halima opaga qolsin, Sizga o’zim qo’y so’yib, quyruqli shashlik qilib beraman.

-Shashlikni men eyman-u lekin ana u ilon jirkanadi.

Mavlon Temur Alimov bilan chiqishmas edi. Mavlon Alimovni “Ilon”desa, Alimov uni orqavarotdan “Chayon” derdi. Boshqalar esa har ikkalasini majlislarda yonma-yon ko’rib, Karimovning “Ilon-Chayon”lari deya pisir-xisir qilishardi.

Karimov Mavlonga kadrlar masalasini, Alimovga esa huquq-tartibotni topshirgandi. Ikkalasini bir-biriga qayrab qo’ygan ham Karimovning o’zi.

Mavlonga: “Ana u “Ilon”dan ko’z-quloq bo’l! Mirshablardan pora olayotgan ekan. Buning ustiga hamma yoqni toshkentliklar bilan to’ldirib yubordi. O’ziga sezdirmay qilmishlari haqida hujjat to’pla” derdi.

Alimovga esa: “Ana u “Chayon”ga ishongandim, lekin topib kelgan kadrlari bir pulga qimmat. Xotinining bo’ynidagi tovokday-tovokday keladigan zebu-ziynatlar ham eri oyog’ini to’g’ri olmayotganini ko’rsatadi. Uning har bir qadamidan meni xabardor qilib tur” derdi.

Bu orada “Hech kimga aytmaslik sharti bilan” Alimov to’plagan hujjatlarni Mavlonga, Mavlon to’plaganlarni esa Alimovga ko’rsatib qo’yardi. Har ikkisi ham Karimovning “sodiq”ligidan o’zlarini qushdek engil his etishsada dushmanlari qarshisida hamlaga otilgan yirtqichga aylanishardi. Shu bois har ikkalasining ham yurak ostidagi adovat urug’i allaqachon niholdan ulkan daraxtga uzangandi.

Garchi xonalari bir qavatda, hatto eshiklari qarama-qarshi bo’lsa-da, ba’zan ertalabdan oqshomga qadar yuz ko’rishmasdilar. Lekin Mavlonning xonasidan pashsha uchsa o’tsa,  Alimov payqar, Alimovning derazasi ochilib-yopilsa Mavlonning daftarida qayd etilardi.

Bir kuni Alimov safarda avariyaga uchradi. U xastaxonada yotar ekan, Karimov Mavlonni chaqirdi:

-“Ilon” yarimjon bo’lib qoldi. Buning ustiga yotgan joyida ham mansab sotayotgan ekan… Darvoqe, bu xususda senda ham biror gap bormi? Qulog’ingdan qochadigan gap yo’qligini bilaman, shuning uchun ham boshqalardan eshitganimga ishonmay sen bilan muhokama qilayapman.

Mavlon juda hurkoq, og’ziga zanjirto’r solingan itdan ham qo’rqardi. Bolaligida doim cho’ponlarning itlari bilan o’ynardi. Bir kuni tayoq bilan itning tumshug’iga urganda, u shang’illagancha o’zini Mavlonning ustiga otdi. “Cho’pon amaki” kelib qutqarib olmaganda, bir joni ettita bo’lardi. O’shandan buyon itning akillashini eshitsa, oyog’i qaltiraydi. Avval boshining eng tepa nuqtasi jimirlaydi, so’ngra ming-ming chumolilar boshidan oyog’iga, oyog’idan boshiga yuguradi.

Xuddi ana shu hisni Karimovning huzuriga kirganda ham takror-takror yashaydi. “Nega?” deya o’zi-o’zidan so’radi bir necha marta, lekin javob berolmadi. Mansabdan otilishdan qo’rqadimi? Yoki sirlari ochilib qolishi bezovta etadimi? Balki Karimov do’pposlab qolishidan hurkiydimi? Xullas, hozir ham vujudi junjikib, ikki qo’lini oldinga olgancha taxtadek qotib qoldi. Jilmayishga har qancha harakat qilmasin, lablari muzlab qolgandek, hatto soxta tirjayish uchun ham mayl bermas edi.

-O’tir, -dedi Karimov unga.

U Karimovning uncha-bunchaga o’tir demasligini yaxshi biladi. Faqat biror narsa yozdirmoqchi bo’lsagina “o’tir” derdi. Aksiga olib Mavlon qo’lidagi kundalik daftarini Kraynovning yonida unutdi. Birdan qo’rquv bosdi uni. “Nima qilaman endi?”, deb o’yladi. Qanday qilib “Men qabulxonada kutib turgandim, birdaniga Siz chiqib qoldingiz. Daftarni olishga ham ulgurmadim”, deya oladi. Muzlab turgan badani birdaniga olovning o’rtasiga tushib qolgan odamning vujudi kabi jizirlay boshladi. Sochlarining ostidan sizib chiqqan ter yonoqlariga qadar irmoqchalardek oqib keldi. U hozir bir tomchi ter stolning ustiga oqib tushsa, hayotim tamom, deb o’yladi-da, cho’ntagidan ro’molchasini olmoqchi bo’ldi. Lekin qo’li unga bo’ysunmadi. Shu payt vujudida boshqa bir o’zgarishni sezdi. Avval ko’kragida paydo bo’lgan muz bir zumda sochlarining ostidagi terga qadar etib bordi. Ba’zan Mavlon ana shunday holatlarni yashagandan keyin “yurak degani xo’p baquvvat bo’lar ekan” deb o’ylardi, ammo duxtirga borib nazoratdan o’tishga vaqt topolmasdi yoki “Ilon”ning “Mavlon xastalanibdi”, deya gap tarqatishidan hayiqardi.

-Nima mendan yashiradigan gaping bormi? Yoki “Ilon”ning boshi ezildi, deb elkangdagi tog’ni uloqtirib yubordingmi?

-Y…o’…q! -dedi Mavlon tili aylanmay.

Qo’l ostida ishlagan kishilarning bunday holati Karimovga yoqardi. U hammaning ana shunday qaltirab turishini istardi. Shu sababdan ba’zan-ba’zan ularni rag’batlantirib turardi.

-Qani ukajon, bir boshdan shoshmasdan gapiring-chi.

Karimovning bunday yumshashi garchi sun’iy bo’lsa-da, Mavlonning joniga ora kirdi. Ikki og’iz shirin gap uning muzlab yotgan vujudini eritdi va tomirlariga darmon yugurgandek bo’ldi. Aylanmayotgan tili ham o’z-o’zidan harakatga keldi.

-Haligi, Ibod To’raning ishini yotgan joyida to’xtatib qo’yibdi…

-Qaysi ishini?

-Siz Zokir Almatovga bir topshiriq bergan ekansiz, o’shani to’xtatibdi.

-U topshiriqni sen qanday bilding?

-“Ilon”butun mahallaga yoyganga o’xshaydi. Ibod To’raga suiqasd…

-O’chir tovushingni! Suiqasd-muiqasd degan gapni eshitmayin. U “Ilon”ning o’ziga suiqasd qilish kerak! Voy, ablah! Voy, eshak! Voy, enag’ar! Seni odam deb yursam, rostdan ham ilon chiqib qolding-ku! Yo o’lishingni bilib kafaningni oltindan qilmoqchi bo’ldingmi?

Karimov stolning ustiga zarb bilan urdi-da, Mavlonga yuzlandi:

-Hoziroq qaror yozib kel, “Ilon” ishdan quvildi. O’rniga odam top, duxtirlarga ayt, hukumat kasalxonasidan quvishsin. Borib bitxonada yotadimi, otxonada yotadimi, o’zi biladi. Ammo nazoratda tut. Menga uning o’ligi emas, tirigi kerak. Uni o’lgandan battar qilaman.

Mavlon Karimovning xonasidan chiqar ekan, yuragi ham qinidan chiqayotgandek edi. U katta tog’ni kovlab, tashna odamlarga suv etkazgan odamlardek shod edi. Bu oniydan kelgan g’alaba shu qadar esankiratdi-ki oltinchi qavatdan beshinchi qavatga tushadigan zinada oyog’i qayrilib ketdi. Bir umbaloq oshib tushsa-da, hech narsa bo’lmagandek shart o’rnidan turib, xonasiga qarab oqsab-oqsab yugurdi. O’shanda qabulxonada Mirtemir o’tirgandi. Mavlon yugurib kelib uni quchoqladi:

-Jo’rajon, tabriklayman! O’zimni ham, Sizni ham, xalqimizni ham! Balodan qutuldik. “Ilon”ketdi, butunlay ketdi, onasinikiga ketdi…

-Nima, avariyadan keyin o’ldimi? -deya ajablanib so’radi Mirtemir.

-O’lmasdan besh battar bo’ldi. Ishdan quvildi. Hoziroq qaror yozib, qo’l qo’ydirib kelaman. Shu sababdan uzr, menga biroz vaqt bering.

-Astag’firulloh ! -dedi Mirtemir.-Uzrga hojat yo’q. Men shoshmayapman.

Mavlon oqsagancha qabulxonadan o’z xonasiga yurar ekan, Mirtemirning ko’zi og’zini yumgancha kulayotgan sekretar qizga tushdi. Sekretar qizning nigohlari sirni boy berib qo’ydi. Mavlonning shimi orqa chokidan so’kilib, ich kiyimi ko’rinib qolgandi.

O’shanda Mavlon darhol qaror tayyorlab Karimovga qo’l qo’ydirib oldi. Faqat Karimov unga “Hozircha e’lon qilma, eshitganlar o’lmasdan tobut tayyorlashibdi” deyishmasin. Kasalxonadan chiqar-chiqmas o’rniga boshqa odam tayyorlaymiz”, dedi.

Mavlon ishonmaganlarga Karimov qo’l qo’ygan qarorni ko’rsatib, maqtanib yurdi. Lekin bir kuni Mavlonning boshiga tosh yog’di. U xonasidan chiqayotgandi qarshisida “Ilon”ni ko’rib qoldi. Qo’ltig’iga bir qancha papkani qistirib olgan Alimov yuqoridan, Karimovning huzuridan tushib kelayotgandi. Mavlon boshining o’rtasiga tosh bilan urilgan odamdek esankirab qoldi. Alimov esa jiddiy qiyofada unga qayrilib ham qaramasdan o’z xonasiga kirib ketdi. Mavlon qancha vaqt turib qoldi o’zi bilmaydi. Es-hushini to’plaganda yonida o’rinbosari turardi.

-Nima gap? -dedi u o’rinbosariga.

O’rinbosar Alimovning xonasiga qarab elkasini qisdi.

-Bu kasalxonadan qachon chiqdi?

-Bilmadim, -dedi o’rinbosar.

Mavlon orqaga qaytdi-da Kraynovga telefon qildi.

Mavlon Kraynovdan biror narsa so’ramasidanoq javob oldi:

-Islom aka imzolangan qarorni olib, yirtib tashlashimni so’radilar.

-Nima bo’ldi o’zi?

-Har holda sho’rva emas, palovga o’xshaydi.

-Kasalxonadan qachon chiqdi?

-Besh daqiqa oldin. Mashina yuborib olib keltirdik.

Mavlon telefon dastasini qo’ydi-da, ko’kragini g’ijimladi. Rangi dokadek oqardi. Qabulxonadagi stulda o’tirib qoldi. Sekretar qiz tortmadan dori olar ekan, o’rinbosari bir bardoq suv quydi. Mavlon dorini ichib bo’lgandi ham xonasidagi telefonning jiringlashi nayzadek vujudini teshib yubordi. Bu qora telefon edi. Faqat Karimovgina sim qoqadigan bu telefonning sasi shu qadar baland ediki, Mavlon uni pasaytirib qo’yishga ham hayiqardi. U yugurib ichkariga kirdi. Karimov uzoq gapirmadi:

-Qarorni Kraynovga chiqarib ber. Alimov ishini davom ettirsin. Lekin ko’z-quloq bo’l. Vaqti kelsa, tagiga suv quyamiz…

Shundan keyin, Alimov bilan oralari yana ham buzildi. Endi Alimov Mavlonning telefondagi gaplarini ham eshitayotgandi. Shu sababdan Mavlon Tursinov bilan ochiq gapirib qo’yganidan seskandi. Xatosini tuzatmoqchi bo’ldi.

-Aslida u kishi yomon odam emas. O’zingiz gaplashsangiz yordam berishlari mumkin. Bizni bir-birimizga qayrab qo’yishdi. Men siz tomondaman…

Tursinov Mavlon bilan gaplashib bo’lgach, Alimovga telefon qildi:

-Bu gaplarni telefonda gaplashmaydilar. Ikki soatlik yo’l, mashinaga chiqingda, etib keling,-dedi Alimov.

Tursinov kelganda Alimov uni iliq qarshiladi.

-Mavlon bilan orangiz yaxshiligini bilaman. Ammo ish bu bilan bitmaydi. Menga ham ko’p yordamingiz tekkan. Sizni Islom akaga ana u tirrancha deputatlar yomon qilib ko’rsatgan. Hozirdanoq ularning aytgani bo’ladigan bo’lsa, keyin holimizga maymunlar yig’laydi.

-Meni qutqazing. Aytganingizni qilaman. Og’zingizdan chiqqanning ikki qatini muhayyo qilmasam erkak emasman!

-Mayli, u gaplarni keyin gaplashamiz. Avval sizni qutqaraylik. Hozir borib Mavlonga uchrashing, yuqoriga chiqib sizni himoya qilsin. Har xil sassiq gaplardan uzoq tursin. Keyin Ziyomovga uchrashing. Mavlondan so’ng u kirsin, Jo’rabekov bilan ko’rishing. Ziyomovdan keyin Kraynov uni chaqirsin, hammasini ko’ndiring. Kechqurun nuqtani men qo’yaman. Hammasi Jizzaxda odamlar sizni istashayotgani, agar ishdan olinsangiz saylovda har turli voqealar yuz berishini, tuman birinchilari tinimsiz telefon qilishayotganini aytishsin. Oxirida Islom aka mendan Ichki ishlar va Milliy xavfsizlik xizmatining fikrini so’raydilar. Xudo xohlasa, oshni o’zim suzib chiqaman.

Tursinov hamma bilan bir soat ichida uchrashib chiqdi. Va’dalarni quyuq qilib,  Jizzaxga qaytib ketdi. Bu orada Kraynovni ham xursand qildi. Yangi olgan uyiga “Miraj” deb nomlangan chet el mebelini ertagayoq yuborishini imo qildi.

Alimovning plani bo’yicha birinchi Mavlon kirishi kerak edi, lekin u botinmadi, Jo’rabekov bilan birga kirdi. Karimov Jo’rabekovning gaplarini oxiriga qadar tinglamadi.

-O’sha, sizga telefon qilgan birinchilarga aytib qo’ying, Tursinov bilan bitta kamerada qo’yaman ularni. Hammasi o’z manfaatini o’ylaydi.

-Lekin fondga Tursinov ham, birinchilar ham katta mablag’ o’tkazishdi,-dedi Jo’rabekov.

-Ikki oyoqlari bir etikka tiqilganidan keyin o’tkazishadi-da.

-Bular so’zimizni hech ikki qilishgani yo’q.

Karimov Jo’rabekovning ko’zlariga tikilib qaradi-da, Kraynovni chaqirdi:

-Fondda Jizzaxdan biror bir muammo bormi?

-Yo’q, otalariga rahmat, aytganimizning ikki hissasi tushib turibdi.

Karimov Jo’rabekov bilan Mavlonni chiqarib yuborar ekan, aniq bir javob aytmadi. Ko’p o’tmay maslahatchisi Ziyomov kirib keldi. U boshqa masalalarni gapirar ekan, orada Jizzaxga ham to’xtaldi:

-Jizzaxda muxolifatning ikki yuz-uch yuz odami hamma yoqni buzmoqda. Shikoyatchilarning kimligini o’rgandik. Hammasi dor ostidan qochgan odamlar. Vaziyat o’zgarib qolishi mumkin. Saylov arafasida biror gap chiqib qolmasin degan niyatda ma’lumotlarni to’pladim. Ijroqo’m raisi bu odamlarni Tursinovga qarshi qayramoqda. Bu erdagi ba’zi deputatlarni ham qo’lga olishganga o’xshashadi. Lekin viloyatda Tursinovning yuki og’ir…

Karimov Ziyomovga :

-Mayli ko’z-quloq bo’lib tur, biror gap chiqib qolmasin,-dedi.

-Bilasiz, Jizzaxda millatlararo masala nozik. Kichik bir uchqundan alangalanib ketishi mumkin. Shu bois viloyatning ikki kattasini o’zingiz kelishtirib qo’ysangiz, degan iltimosim bor edi.

-Bo’pti. Qo’lingizdan kelmagan yoki bajara olmagan ishingizni menga otasiz,-deya Ziyomovni chiqarib yubordi.

Odat bo’yicha oqshom Alimov bo’lib o’tgan voqealar haqida Karimovga hisob berdi. Jizzax masalasida alohida to’xtaldi.

-Ichki ishlar vazirligi va Milliy xavfsizlik xizmatining operativ ma’lumotlari bo’yicha ijroqo’m raisi Olimov fitna uyushtirmoqda. Tursinov tumanma tuman yurib, saylov hozirliklarini ko’rmokda. Menimcha eng yuqori ovozni shu viloyatdan to’playmiz. Shu sababdan saylov o’tguncha Tursinovni qo’llash kerak. U viloyatda chuqur ildiz otgan. Saylovdan keyin avval ildizlarini quritamiz, keyin o’zi haqida Siz nima desangiz o’shani qilamiz.

-Muborakda vaziyat qanday?

-Ochlikni davom ettirishayapti. Izn bersangiz nomingizdan Ibod To’raevni chaqirsam…

-Chaqiring, u bilan men ham gaplashib qo’yaman. U bolaning ko’zini ochib qo’yishim kerak.

-Muborakka Mirtemirni yuborsak yaxshi bo’lardi. U bunday ishlarni tinchitishga usta. Ziyomovning aytishiga ko’ra, Muborakning birinchi kotibi Mirtemir bilan birga o’qigan.

Karimov biroz engil tortgandek bo’ldi, chunki ichini tirnayotgan savolga javob topgandi. U saylov oldidan qo’rqqani deputatlar edi. Oldingi sessiyada saylov qonuni orqaga olindi. Endi yana biror bir bahona bermaslik kerak ularga, deb o’ylardi. Shu boisdan ham bugun maslahatchilari va hukumatdagi o’rinbosari Jizzax masalasida gapirisharkan, ko’nglining bir chetida Mirtemirga aytgan gaplari turardi. Mana endi Alimov buning ham echimini aytib turibdi.

-Men ham Mirtemirni Muborakka yuborishni o’ylab turgandim. Bu tashabbusni Ziyomovga sotaylik. Kraynov bilan ikkalasi ishni xamirdan qil sug’urgandek, ustalik bilan bajarishsin. O’rtaga biror bir gap chiqishini istamayman. Xo’sh, Jizzax masalasini tinchitish haqida qanday taklifingiz bor?

-Siz nima desangiz o’sha bo’ladi. Biz viloyatlarda sessiyalar o’tkazib, “obkom”larni hokimga aylantirish ro’yxatini aytganingiz bo’yicha hozirladik.

-Saylovdan oldin ularning birortasiga tegish kerak emas. Hozir Jizzaxda Tursinovni ishdan olamiz desak, mansab kurashi boshlanadi. Bu butun viloyatlarga ham tarqaladi. Yo’q joydan boshimizga og’riq olamiz. Modomiki, Jizzaxda Tursinov bilan Olimov o’rtasida munoqasha boshlangan ekan, temirni qizig’ida bosishimiz kerak. Ertagayoq viloyatda sessiya o’tkazib, Tursinovni hokim etib tayinlaymiz. Agar masalani bir-ikki kun orqaga tashlaydigan bo’lsak, hidi chiqib ketadi va yana shikoyatchilar oqimi boshlanadi. Darvoqe, “Chayon” bilan Jo’rabekovning bu masalaga aloqasi qanday?

Garchi Alimov ularning bu xususda Karimovning huzuriga kirib chiqqanlarini bilsa-da sar berib sir bermadi.

-Menimcha ular avvaliga Olimovni qo’llashdi. Uning Tursinovni yo’qotib, o’rnini olish havasi ham shundan keyin kuchaydi. Ammo Jo’rabekov viloyatga borib, birinchilar bilan gaplashib kelganlaridan keyin Mavlonning fikrini ham o’zgartirdilar. U kishi bu masalalarda ob’ektiv yondashadilar. Shunga qaramasdan qo’limizda Tursinovga qarshi etarli dalillar bor. Saylovdan keyin hammasini bir sistemaga tushirib, Sizga beraman.

Karimov qora telefondan Tursinovga sim qoqdi. Salom-aliksiz gapira boshladi:

-Og’ayni, ishingiz bitgan. Qo’limizda juda ko’p hujjatlar bor. Istasak, ertagayoq ishdan olib tashlaymiz. O’rningizga ana u Olimovni nomzod ko’rsatishayapti, lekin men rad etdim. Chunki sizning sodiqligingizni bilaman. Siz bitta kemada ekanligimizni yaxshi tushunasiz. Ana u deputatning tekshirishlariga esa e’tibor qilmang. Ularni ham aldab turishimiz kerak. Ko’z-quloq bo’ling, tarafdorlaringiz xol qo’yib qo’yishmasin. Ertaga ertalab sessiyani to’plang, men boraman. Qolgan gapni o’sha erda gaplashamiz. Alimov etib boradi va ertalabgacha hamma ishni pishitinglar. Ijroqo’m raisini bo’sh qoldirmang, ko’nglini olishga harakat qiling…

41.GAGARIN

Ertalab Jizzaxga olib boradigan trassani tuman qoplagan edi. Karimov borayotgan mashina “tuman chiroq”larini yoqib olganiga qaramay sekin yurardi. Oldinda, orqada o’nlab mashinalarda muhofizlar, mirshablar.

Karimov Jizzaxga etib kelganda, uni viloyat partiya qo’mitasi birinchi kotibi Tursinov va ijroqo’m raisi Olimov kutib oldilar. Lekin Qizil maydonda mingga yaqin odam to’plangandi.

-Bular qaerdan xabar topishdi? -dedi Karimov Tursinovga yuzlanib.

-Siz Jizzaxga kelganimda hammangizni qabul qilaman, degan ekansiz, -deya ijroqo’m raisiga savolomuz nazar tashladi Tursinov. -Tong sahardan maydonga to’planishdi. Karimov hech bo’lmasa vakillarimizni eshitsinlar, degan shart qo’yishdi.

-Shart-partni yig’ishtiring! Orqa eshikdan kiramiz.

Karimov Jo’rabekov va Mavlonni yoniga olib, yuqoriga ko’tarildi. To’g’ri Tursinovning xonasiga kirdi:

-Siz o’zi qanaqa odamsiz? Bir xotinni quvib, uyini o’zingizniki qilib olibsiz, bolalar bog’chasini ko’chirib u erni dam olish joyiga aylantiribsiz, otuvga hukm bo’lgan odamni keltirib direktor qilib qo’yibsiz, uch marta qamalib chiqqan kishini go’sht kombinatiga rahbar etib tayinlabsiz…

Tursinov boshini eggancha indamay turardi. Uning yonida esa ijroqo’m raisi vujudining og’irligini goh o’ng, goh chap oyog’iga tashlab “ko’rdingmi?” degandek Tursinovga masxaraomuz tikilayotgan edi. Karimov buni sezib qoldi va:

-Bu jinoyatlar faqat Tursinovga taalluqli emas, siz ham babbaravar aybdorsiz. Mahalliychilik o’yini qilayapsiz. Chetdan kelgan odamning ko’zi ko’r bo’lsa, sizniki ochiq bo’lishi kerak. Ikkalangizni ham bo’shatamiz. Chiqing xonadan,-dedi.

-Bularning o’rniga kimni tayinlaymiz,-dedi Karimov o’rnidan turib eshikni mahkamroq yopib qo’yarkan.

Bu savolga hech kim javob berolmadi. Shu payt Alimov papkasidan bir qog’oz chiqardi va Karimovga uzatdi.

“Maxfiy. Faqat Prezidentga.

Jizzaxda sessiya majlisi o’tkaziladigan zalda Sizga suiqasd uyushtirilishi mumkin. Shunday xabarimiz bor, lekin deputatlarni bir-bir tekshirib kiritishga vakolatimiz yo’q. Hatto tekshirib kiritgan taqdirimizda ham tashqaridan turib hujum qilishlari mumkin. Saharga qadar mingga yaqin insonni uyma-uy yurib to’plashdi. Bu ishni ijroqo’m raisi uzoqdan turib boshqarayotgan ko’rinadi. Deputat Meli Qobulov esa faollardan biri. Shu sababdan sessiya majlisini boshqa joyda o’tkazishni taklif qilamiz.

Milliy Xavfsizlik qo’mitasi.”

Karimovning avzoyi yana ham buzildi:

-Almatov qani?-dedi.

-Tashqarida vaziyat birdan og’irlashdi. Almatov va odamlari shu ish bilan ovora.

-Endi ovora bo’lganini nima qilaman? Shu paytgacha onasinikida o’tirganmidi? Nega tinchitmadi? Nega yo’llarni bog’lamadi? Qo’rqdimi? Yoki bu bola xalqqa o’zini yaxshi ko’rsatmoqchimi? Tashqaridagi bu chollar nima istaydilar? Quloqni edilar-ku! Ana u Meliboy nima qilib ularning yonida yuribdi? O’shani ham tinchita olmadingizlar. Mahalla, mahalla, deydi enag’ar doim.

-Agar bu chollarning yo’li to’silsa, janjal chiqardi. Bizdagi xabarlarga ko’ra, ular har narsaga tayyor,-dedi Jo’rabekov.

-Bizdagi xabarlarga ko’ra esa mana bu binoni osmonga uchirishmoqchi,-deya Karimov qo’lidagi qog’ozni Jo’rabekovga qarab uloqtirdi. -Shuni bilar ekansiz, nega oldini olmadingiz? Qani gazeta? Ularni sharmisor qilib yozmoqchi edinglar-ku?

Karimov Mavlonga “Gazetani ber” degandek qo’lini cho’zdi.

-Tayyor! O’rinbosarim yozgan. Faqat sessiyadan keyin bosaylik, deb turuvdik, -qaltiray-qaltiray javob qildi Mavlon.

-Posle pojara, chto li?! -o’shqirdi Karimov.

-Akajon…

-He, akajoningni… Qani maqola? Kim yozdi, deding?

-Sharof,-dedi Mavlon.

-Sharof Ubaydullaev,-deya tuzatdi Jo’rabekov.

-U ham Tursinovni yomonlab yurgandi-ku?

-Yo’g’e…-xavotir aralash so’z qo’shdi Mavlon

-Bo’pti, nima qilamiz? Bularni tinchitishni Almatovga topshirib bo’lmaydi, o’zingiz nazorat qiling. Odamlarni tarqatish kerak,-dedi Karimov Jo’rabekovga.

-Sessiyani qoldirsakmikan?-dedi Jo’rabekov.

-Kallani ishlatib gapirayapsizmi? Ertaga ana u olomon poytaxtga boradi. Keyin nima qilasiz? Saylov oldidan hammasini qamoqqa tiqasizmi? Nima bo’lganda ham sessiyani o’tkazamiz. Boshqa joy yo’qmi? Qani ana ular? Ikkalasini ham chaqiring.

Tursinov bilan ijroqo’m raisi shosha-pisha kirib kelishdi.

-Kechasi sizni odam deb telefon qilibman. Hammayoq tinch bo’lsa hokim bo’lasiz degandim. Yo’q, hammayoq tinch yaxshi o’tkazamiz degandingiz-ku? -Karimov ijroqo’m raisining ro’parasiga kelib, barmog’ini bigiz qilib uning ko’kragiga taqadi:

-Hokim bo’ladigan odam yon veriga qaramaydimi?

-Oqsoqol, men hokim bo’laman demadim-ku?

Karimov qo’llarini cho’ntagiga solib, xonada u yokdan buyoqqa yura boshladi. Keyin ijroqo’m raisiga qarab zaharxanda kuldi. Rais o’zini oqlamoqchi bo’lganini sezib hujumga o’tdi:

-Ikkalangiz ham bir-biringizdan yashirin huzurimga bormadingizmi? Tursinov “Meni ishlashga qo’yishmayapti” desa, siz “Odamlar orasida norozilik kuchaydi” deysiz. Mana endi ikkalangizni ham bo’shatamiz. O’rtoq Olimov, tanlang qaerga borasiz? Siz ham o’rtoq Tursinov… Aslida bu chollarning talabi haq, Jizzax qarovsiz qoldi. Sharoit og’irlashib ketdi, mansablarni sotayapsizlar, odamlar oyligini vaqtida ololmaydi. Transportdan qiynalishadi, lekin buni aytish uchun ko’chaga chiqish kerakmi? Bilib qo’yinglar, men xalqning ortidan emas, xalq mening ortimdan yurishi kerak!

Ijroqo’m raisi biror bir tumanga ishga ketishga va o’zini oqlashga tayyorligini aytdi. Tursinov esa Karimovdan poytaxtga qaytarishni iltimos qildi. Karimov biroz hovuri pasayib:

-Kimni hokim qilamiz? -deb so’radi ulardan.

Ijroqo’m raisi:

-Partiyamizning Jizzax shahar qo’mitasini boshqarayotgan yigit bu ishni eplay oladi,-dedi.

Ha, sen nima bo’lsa ham Tursinovdan qutulmoqchisan, deb o’yladi Karimov. Tursinovning o’rniga esa o’zingga yaqin nomzodni aytayapsan. Aslida senga o’xshaganlarni jazolashning bitta yo’li bor, u ham bo’lsa xayolingdagi planni parchalab tashlashdir. Qani, Tursinovning ham planini o’rganaychi, deya Karimov birinchi kotibning yoniga keldi:

-Xo’sh, sizning nomzodingiz kim?

-O’zingiz kimni tayinlasangiz men ham o’shaning tarafdoriman.

Ofarin, deb o’yladi Karimov. Yo juda ham pixini yorgan siyosatchisan yoki menga sodiq va samimiysan.

-Xo’p, sessiyani boshqa joyda o’tkazsa bo’ladimi? -so’radi u Tursinovdan.

-Shaharni nazarda tutayapsizmi?

-Shahardami, go’rdami, balodami, qaerda joy bor o’zi?

-Menimcha chetroqda o’tkazish kerak,-dedi Tursinov.

-Masalan, Gagarin tumani. Menga imkon bering, bir zumda avtobuslarni chaqiraman, deputatlarni olib borishadi.

-Bo’pti, -dedi Karimov, -lekin ana u Meliboyga o’xshagan deputatlar qolishsin.

-U qonunchilik komissiyasi raisi.

-Nima, u ham viloyat, ham respublika deputatimi?

-…

-Mayli, uning og’zini ijroqo’m raisi yopadi. Boshqalar esa qolishsin, poytaxtda laqillashgani ham etadi. Yo’llarga mirshab qo’yasizlar, biror bir mashina o’tkazishmasin. Ana u chollaringiz piyoda yurib etib borguncha sessiyani bitiramiz. Almatovga ayting, qo’shimcha kuch chaqirsin. Tartib intizom masalasini ijroqo’m raisiga topshiramiz. Qaerga borishini shunga qarab xulosa qilamiz. Gap-so’z chiqmasa, viloyatda, aks taqdirda …

Karimov qo’lini uchoqqa o’xshatib havoda uchirdi-da, “Uzoq-uzoqlarga ketasan” ishoratini qildi.

Ijroqo’m raisi izn so’rab, chiqib ketdi. Orqasidan Karimov ko’zga tashlanmay xonaning burchagida o’tirgan Milliy xavfsizlik qo’mitasi raisiga “Nazoratga oling”, dedi. Keyin Tursinovga yuzlandi:

-Do’stim, hammayoqni rasvo qilibsiz-ku?

-Oqsoqol, bir yil imkon bering, hammasini tuzataman. Keyingi vaqtda ikkihokimiyatchilik bo’lib ketgandi. Yakkahokimlik xususida bizga dars berdingiz, ko’zimiz moshdek ochildi. Sizning buyuk g’oyalaringiz bor. Ularni amalga oshirishda yoningizda bo’lish sharaf biz uchun. Sizni xalqimizning boshiga Xudoning o’zi yubordi. Siz bilan ishlagan odamning baxti bor. Ham qattiqqo’lsiz, ham mehribon. Ota bolasini ham urishadi, ham sevadi. O’ldirsangiz ham, kuldirsangiz ham jonim sizniki. Ket, degan kuningiz “g’ing” demasdan ketaman. Hozir o’zimni oqlashga imkon bering.

Karimovning “erigani” yuziga yoyilgan tabassumdan bilinib turardi. Bunday gaplarni har kuni eshitib tursa-da, takror tinglaganida rohat qilardi. Jo’rabekov bilan Mavlon esa tarvuzi qo’ltig’idan tushgan bolalardek hayron bir tarzda qarab turardilar. Tursinov yotib qolguncha otib qol degandek bo’sh kelmasdi:

-Men sizning komandangizdaman. Yo’lda poezddan tushib qolgan nomarddir, deb aytgan gapingiz qulog’imda. Hatto ishsiz qolsam ham, sizga sodiq bo’laman. Agar imkon bersangiz ishlarimiz yurishib ketadi. Saylovda xalqimiz sizga naqadar sadoqatda ekanini ko’rsatadi. Saylovni buzuvchilar ham dog’da qoladi.

Tursinov ustalik bilan Karimovning ko’ngliga kirib borayotgandi. Karimov muzqaymoq yalayotgan boladek uning so’zlariga mahliyo bo’lib qolgandi.

-Ayniqsa, hurmatli Sharof Rashidovning nomini tiklash yo’lida ko’rsatayotgan jasoratingiz, u kishi vafot etgan kun munosabati ila kelib, fotiha o’qiganingiz, oddiy odamlar bilan birga o’tirib, bir chimdim bo’lsa-da osh eganingiz, xalqimizning ruhini ko’tarib yubordi. Mana bu besh-olti chollar bilan gaplashsam ham bu xususda tan berishadi. Lekin ularning cho’ntagiga pul tiqib, avtobus topib berib yurganlar bor. Sizdan ijozat olmasdan indamadim. Ular “bugun chollarni kaltaklashadi, shundan janjal chiqaramiz”, deb o’ylashgandi.

-Ular kim?

-Bittasi sobiq finotdel, ikkinchisi …, -Tursinov alanglab atrofga qaradi.-Oqsoqol, imkon bering, o’zim hammasini tartibga solaman. Bir marta sharmanda bo’lishdan saqlab qoling…

-Meliboyvni nima qilamiz?

-Bilasiz, u biroz aqldan ozgan. Shuning uchun KGBdan haydalgan. Yolg’on-yashiq gaplar bilan xalqni aldab, deputat bo’lib oldi. Pulga hamma narsani sotadi. Tul xotindek janjalchi. Hamma undan qo’rqadi. Shu bois men o’zim uni ogohlantirib turishga majbur bo’laman. Mana bular esa Meliboyni menga qayrashadi. Endi tuhmat qilib yuribdi.

-U tuhmat qilgan bo’lishi mumkin. Ertaga ana u Mirtemir boshimizni og’ritmaydimi?

-Bu yog’i hal bo’lsa, Mirtemirni o’zim qo’lga olaman.

-Biz qo’lga ololmay turibmiz-u sizning tuzog’ingizga ilinadimi?

-Yangi, chet elga tayyorlangan engil mashinadan so’z ochgandim, mumdek erib ketdi.

-Yaxshi. Unday bo’lsa yaxshilab hujjatlashtirish kerak. Ilojini qilib gapini magnit lentasiga yozib oling. Seyfga tashlab qo’yamiz. Vaqti kelganda oyog’iga kishan bo’ladi. Xo’sh, o’rtoq Jo’rabekov, masalaning bu yog’ini nima qilamiz?

Karimovning fe’lini obdon o’rganib olgan Jo’rabekov temir o’choqda yaxshi qizigani, endi uni istagan tarzda egish payti etganligini angladi.

-Imkon bersangiz, yaxshi bo’lardi. To’polonchilarni birgalashib tinchitamiz. Bir yil ishlab bersin o’rtoq Tursinov. Gap-so’z ko’paysa, keyin olib tashlaysiz.

So’ng Jo’rabekov Tursinovga yuzlandi:

-Oqsoqol har kimga ham bunday otalik qilmaydilar. Buni unutsangiz…

Jo’rabekov “ko’zingiz ko’r bo’ladi” degan so’zlarni yutib yubordi. Ammo Karimovning o’rniga qaror berib bo’lgandi.

Karimov Mavlonga qaradi.

-Ana ularni birgalashib tinchitamiz. Agar kerak bo’lsa o’rtoq Tursinov bilan taftish o’tkazib, bir-ikki aybdorni jazolab qo’yamiz,-dedi Mavlon.

-Deputatlarning ham tanobini tortib qo’yish kerak,-qo’shimcha qildi Karimov.

-Ular Sizdan so’z olganmiz, deb yurishibdi…

-Har bir aytilgan gap bajarilsa, hojatxonalar oltindan bo’lardi. Bizga esa oltin hojatxonaning keragi yo’q…

Shu payt ichkariga choy keltirishdi. Endi ular qirq yillik oshnolardek quyuq suhbatga berildilar. Suhbat davomida Tursinov eski partiyani tarqatib yuborib, o’rniga yangisini tuzish taklifini o’rtaga tashladi.

-Kommunistik partiya tuzilishi, strukturasi jihatdan tengi yo’q partiyadir. Uning kadrlar bilan ishlash tizimi dunyodagi biror-bir boshqa partiyada yo’q,-dedi Tursinov.

-Gapni dissertatsiyangizga olib kelayapsiz-a? -jilmaydi Karimov.

Bundan ilhomlangan Tursinov o’zini Karimovga yana ham yaqinroq his ettirish uchun:

-Hozir hamma joyda demokratik harakat boshlandi. Partiyamiz to’la demokratik partiyadir. Siz har bir insonning qobiliyati, tashkilotchiligiga keng yo’l berayapsiz. Barcha masalalarni maslahat qilib keyin qarorga bog’layapsiz. Demokratiya degani boshqa yana nima beradi? Shu sababdan partiyamizning nomini demokratik partiya, deb o’zgartirsak, tarixga sizning ijodingiz bo’lib kirardi, o’zimizning Gagarin bo’lardingiz!

-Gagarin…,-Karimov miyig’ida kulib qo’ydi.- Partiya masalasida men ham shu fikrdaman. Lekin muxolifatdagilar ham partiyasining nomiga demokratiya so’zini qo’shib olishgan. Shu bois fikrimni ochiqqa urmay yurgan edim, -dedi Karimov piyoladagi choyni ho’plarkan.

-Bu muxolifat bizning ham boshimizni qotirdi. Fikrimizning bir chetida ariga o’xshab in qurdi. Ana u chollarni ko’chaga olib chiqqan ham o’shalar…

Karimov birdan tumshug’ini osib, boshini egdi. U muxolifat so’zini eshitgani uchunmi yoki Tursinovning gapni uzatib yuborganidan shu holga tushdimi, atrofdagilar payqashmadi. Tursinov hayiqqancha gapirishdan to’xtadi. Karimov biroz jimjitlikdan so’ng “Nega tinchib qolding?” degandek unga qaradi.

-Oqsoqol, shu ijroqo’m raisini bo’shatib bering, -dedi Tursinov yuragining ostida yotgan toshni tashqariga uloqtirib.

-Yo’q, -dedi keskin ohangda Karimov. -U sizga birinchi o’rinbosar bo’ladi. Burnini erga ishqab ishlatasiz.

-U Mirsaidov bilan birga…

-He, Mirsaidovni ham, uni ham …

Karimov Mirsaidovning nomini eshitishi bilan qizishib ketdi.

-Bo’ldi, u ham ishlaydi. Bir-biringizni kovlashtirmay ishlaysiz. Umuman, sizlarni bir-biringizga qayrab qo’ysa, ish yaxshi ketadi. Poraxo’rlikni kamaytiring. Hammayoqqa yurtdoshlaringizni joylashtiribsiz. Ish qilsangiz, shunday qiling-ki hidi chiqmasin, og’ayni! Pul ko’payib ketgan bo’lsa, yigitlarga bering, fondga o’tkazing. Moskovlik muxbirlarni tinchitishsin, tanqidlari jonga tegib ketdi. Eshaklar bir narsa olsalar, o’n besh kun oxurdan bosh ko’tarmaydilar, keyin yana olish uchun hangraydilar. Sizlar esa pulni qaerga sarflashni ham bilmaysizlar. Omin, ketdik!

Karimov o’rnidan turdi-da, eshikka qarab yurdi.

-Mashinangiz orqa eshikda…, -dedi Mavlon.

-Nima oldingi eshikdan olib chiqmoqchimiding?

-…

Ular pastga tushganlarida, besh-olti nafar oqsoqol orqadagi hovlining bir chetida turishardi.

-Bular kim? -deb so’radi Karimov.

-Bular vakillar, -dedi orqadan yugurib kelgan ijroqo’m raisi. -Oqsoqollarga, sizlar kutib turinglar, nomingizdan vakillar Karimov bilan gaplashadi deb olti-etti kishini ichkariga oldim. Shu bilan g’ala-g’ovur tinchidi.

-Ofarin, biz sessiyani o’tkazib qaytguncha, bular kutib o’tiraverishsin, -dedi-da Karimov mashinasiga mindi. Shu payt oqsoqollar mashina tomonga qarab yugurishdi. Birdan oldinga chiqqan mirshablar ularni to’xtatib, ichkariga qarab sudrashdi.

Gagarin tumaniga qadar yo’llar uch halqada o’rab olingandi. Majlisda Meli Qobulov birinchi qatorda jim o’tirgandi. Umuman, “g’ing”d egan odam bo’lmadi. Karimov minbarga chiqib, Tursinovni viloyat hokimi, ijroqo’m raisini esa birinchi o’rinbosar etib tayinlagani haqida gapirdi.

-Men bu haqda farmon e’lon qildim. Ana shu farmonni tasdiqlashlaringizni so’rayman, -dedi.

Hamma qo’l ko’tardi. Majlisdan chiqarkan, Karimov Mavlonga :

-Farmonni bugunoq e’lon qil. Keyin bugungi chislo bilan yozib kelsang, imzo chekib qo’yarman.

Karimov mashinaga minarkan, Jo’rabekovga:

-Keyinroq olib tashlaymiz. Hozir bo’shatsak, anavi isqirt chollar “Mana bizning talabimiz bajarildi” deb, dunyoni buzishardi. Qovun qovundan rang olar deganlaridek, keyin bu epidemiyani to’xtata olmasdik. Biz kimlarningdir talabi bilan emas, o’z xohishimiz, o’z kuchimiz bilan ishlayotganimizni ko’rsatishimiz kerak. Bu o’pkasi yo’qlarni biz emas, Tursinovning o’zi tinchitsin.

-Qoyil oqsoqol, Sizga tan beraman ,-dedi lo’nda qilib Jo’rabekov.

-Mayli, maqolani nazoratga oling. Sarlavhasini yaxshi topibsizlar: “Avtobus hokimiyati”. Endi avtobuslarda poytaxtga qatnaydiganlarga ham chek qo’yinglar. Sessiyada mana men ochiqcha aytdim, dodini Xudoga aytsin. Shikoyat bilan ish bitirish davri o’tdi. Kerak bo’lsa, o’zimiz aytamiz, ana o’shanda yozishadi.

Ular bir-birlariga qarab jilmayib qo’ydilar. Karimov Tursinovni yoniga chaqirdi-da:

-Ijroqo’m raisi … e, o’rinbosaringiz qolsin, sizni esa olib ketamiz. Poytaxtda yangi lavozimni yuvamiz,-dedi.

-Shu erda choy aytganman.

-Bu erda choyni ham zahar qilishadi. Yuring, og’ayni, borib ellik-ellik qilamiz. Bugun mening hisobimdan ichasiz…

Mashinalar turnaqator bo’lib, yo’lga chiqdi. Ko’p o’tmay ular Jizzax chegarasida to’xtashdi. Negadir Tursinovni qoldirib ketishdi. Hokim mashinalar ortidan qo’l siltab qolarkan, u bilan birga mehmonlarni orqadan kuzatib kelgan viloyat rahbarlari ham saf tortgancha, qo’l siltashardi…

42. ZANJIRLI DARA

Mirtemir Juma Bekni darrov tanidi. Talabalikning ilk paytlari bir yotoqxonada turishardi. U yillardan qolgan bitta xotirasi bor.

…Har yakshanba kuni mardikorlikka chiqishardi. Bir safar ularni eski uyni buzishga olib borishdi. Endi ish boshlashgandi ham mirshablar kelib, uy buzishni to’xtatishdi va sohibini tutib ketishdi. Ular qaytib mardikor bozoriga kelishganda “tarixiy” maydonda hech kim yo’q edi. Kutib-kutib yotoqxonaga qaytishdi. Cho’ntaklarida bir miri ham qolmagan edi. Yotoqqa cho’zalgancha xirgoyi qilib “shiftdan olma terishardi”. Eshik taqillab, ichkariga qotgan non terib yuruvchi bola kirdi.

-Qolgan-qutgan nonlardan bormi? -dedi u har doimgi ohangda.

Juma Bek o’rnidan turib, bolaning elkasidagi xaltani oldi-da, ichidagilarni stolning ustiga to’kdi. Qotgan non burdalaridan bir qanchasini terib olib, qolganini siyirib, xaltaga soldi.

-Doim sen bizdan olasanmi, biz ham bir marta sendan olsak osmon uzilib erga tushmas, -dedi.

Bola Juma Bekka hayrat bilan mo’ltirab qaragancha, elkasini qisib, indamay chiqib ketdi. Juma Bek kosani suvga to’ldirdi-da, qotgan nonlarni ivitdi.

-Qani, turing, o’rdak sho’rva hozir, -dedi.

Oradan ko’p o’tmay Juma Bek boshqa fakultetga “ko’chib” ketdi. Ular ahyon-ahyonda uchrashib qolsalarda, endi boshqa-boshqa sohilning odamlari edilar. Bir necha yillardan keyin Mirtemir Juma Bekning qaysi bir raykomda bo’lim mudiri bo’lib ishlayotganini eshitdi, lekin uning bu erda ekanligi xayoliga ham kelmagandi. O’tgan safar Muborakka kelganida, Ibod To’ra:

-Yaqinda qo’shni tumandan raykom birinchi kotibligiga ashaddiy kommunistni keltirishdi. Bizga qarshi isyon boshlatdi u,-dedi.

Mirtemir u bilan uchrashmoqchi bo’ldi, lekin safarda ekan. Mana endi u qarshisida turibdi. Talabalik yillarida qilichdek ixcham edi. Endi semirib, qorin “bog’labdi”. Faqat ko’zlarigina uning o’sha eski Juma Bek ekanligidan darak berardi.

Juma Bek Mirtemirni quchoqlab, “kuchimni ko’rib qo’y” degandek, bir aylantirib, belidan mahkam qisdi. Keyin:

-Sizni kutaverib, ko’zimiz sakkiz bo’ldi, kun oqshomga, tong saharga aylandi, -dedi.

Ular ko’p gaplashmadilar. Mirtemir horib kelgani uchun raykomning mehmonxonasidagi o’ziga ajratilgan joyga o’tib, uxlamoqchi bo’ldi. Lekin uxlay olmadi.

Juma Bekning so’zlari quloqlarining ostidan ketmasdi:

-Men bobokalonimiz Amir Temurning tarixi bo’yicha doktorlik ishi qildim. Islom akaning maslahatchisi Ziyomov menga ustozlik qildilar. Tumanimizda “Zanjirli Dara” degan joy bor. Bu erni Amir Temur obod qilganlar, shu xususda turkum maqolalar yozdim. Ertalab Sizni o’sha erga olib boraman,-degandi u Mirtemirni mehmonxonada qoldirarkan.

Bu Mirtemirning g’amnok ko’nglida miltiragan ishiq yoqqandi. Har holda bu erga kelishim bekorga ketmaydi, bir tarixiy maskanni borib ko’raman, deb o’yladi u. Keyin Amir Temur haqidagi rivoyatlar xayolidan o’ta boshladi.

RIVOYAT

… Bir kuni Amir Temur uzoq safarga chiqibdi. Yo’lda “Tog’ etagidagi Chambil elda tunab qolamiz” deb buyuribdi. Chambil elga etib kelganlarida, bu erdagi ahvolni ko’rib, Temur hayratlanib qolibdi.

-Bu shahar dunyoning eng go’zal eri, jannatmonand bog’lar, dillarni rom etguvchi bulbullar, musiqa-ohang, sas chiqarib oquvchi irmoqlar, Alpomishdek dev qomatli chinorlar, ichsang suvi umrni daroz aylaguvchi chashmalar maskani edi. Bularning hammasiga nima bo’ldi? Nega bu shahar vayronaga aylandi? -deya navkarlarini shaharga yuboribdi Temur.

Navkarlar shaharni aylanib, bir tirik jonga ro’baro’ kelmabdilar. Hamma yoqda odamlarning va hayvonlarning suyaklari sochilib yotgan emish. Shaharning ko’chalariga dorlar qurilgan bo’lib, har bir dordagi iplarda suyaklar osilib turardi.

Navkarlar shaharning u burchidan kirib narigi burchidan chiqib ketar ekanlar, oniydan bir jonivorga duch keldilar. Odam desa odamga, hayvon desa hayvonga o’xshamaydigan maxluq. Bir qarashda maymunni eslatardi. Unga e’tibor qilmay o’tib ketishayotgandi, u qo’l siltadi. Shunda navkarlardan biri:

-Kimsan? -dedi unga.

-Menga kimsan deyishga hech kimning haqqi yo’q! Men bu shaharning hokimiman, -deya do’rillagan sas chiqardi u.

Navkarlar kulishdi:

-Shaharmish, vayrona-ku, demak sen-boyo’g’lisan!

-Men Amir Temurning yo’lini poylab yotibman, faqat u bilan gaplashaman. Dardimni unga aytaman. Siz esa yo’qoling, daf bo’ling!

Navkarlar Temurning huzuriga qaytgach, ko’rgan-bilganlarini unga aytib berishdi. Temur hayratlanib “hokim”ning yoniga bordi.

-Kimsan, nima uchun bu jannat el bu ahvolga tushdi? Nega insonlar qirilib ketdilar? Nega shahar vayronaga aylandi? -dedi.

-Menga Amir Temurdan boshqa hech kim savol berolmaydi. Yo’lingdan qolma, ey, musofir.

-Qarshingda Amir Temurning o’zi turibdi.

-Unday bo’lsa seni Allohning o’zi yubordi. Men Allohga yolvorib, jonimni olishini istadim. Vahiydan kelgan bir ovoz “Dunyoi-zaminning hukmdori Amir Temur sen tomonga kelmokda, boshingdan o’tganlarni unga aytib bersang, u seni o’ldirsa, o’shanda Alloh joningni olishi mumkin”ligini anglatdi.

-Xo’sh, boshingdan nima o’tdi?

-Ey, bu dunyoning hukmdori! Meni erinmay tingla. …Yosh yigit edim. Ota-onamni sevmadim. Mayxo’rlikka ruju qo’ydim. Har kuni ota-onamni kaltaklardim, oxiri ular meni “oq qilib”, uydan haydashdi. Darbadarlik kunlarimda bir boyning qizi bilan tanishdim. U meni odam qildi. Unga uylandim. Otasining yordami bilan Chambil elda hokimlikka qadar yuksaldim, lekin shaharda ishlar yurishmadi. Buning sababini tili burrolardan, kamchiligimni aytganlardan ko’rdim. Ularning tillarini kesdirdim. Biroq ishlarim oldinga ketmadi. Keyin olimu fuzalolar, dindoru ulamolar xalqni yo’ldan urmokda, deb o’yladim. Ularni zindonlarda chiritdim, lekin ishim yurishmadi. So’ngra qo’l ostimda ishlaganlarni aybladim. Shaharda dorlar qurib, ularni ostirdim. Dorlarda insonlar osig’lik turdilar, lekin ishim yurishmadi. Xalqim qirilib ketdi, hayvonlar yo’q bo’ldilar, buloqlarning ko’zi ko’mildi, og’ochlar qurib qoldi. Faqat men yashayapman. Na inson, na hayvonman!

Ey, bu dunyoning hukmdori, zulfiqoringni chiqar va boshimni kes! Meni bu dahshatli azobdan qutqar!

-Men seni o’ldirsam, qilichim harom bo’ladi, -dedi Amir Temur.

-Agar o’ldirmasang, menga bu azobdan qutulishning yo’lini ayt.

-Sen borib ota-onangning qabrini top, ular seni kechirsalar, o’shanda Asror joningni oladi.

Temur shunday debdi-da, sudralgancha uzoqlashgan “hokim”ning orqasidan ikki navkarini yuboribdi. Navkarlar qaytib kelgach, Temurga:

-U sudrala-sudrala qabristonga etib bordi. Ota-onasining qabrlari cho’kib yotgan ekan. Ularning ruhiga yolvorayotgandi, boshi bilan chuqurga-qabrning ichiga tushib ketdi va o’sha erda o’lib qoldi, -dedilar.

Temur bilan suhbatlashib o’tirgan Mir Said Baraka:

-Bu oqpadar ekan, oxirida ota-onasining ruhi uni avf etdi va qiynoqlardan qutuldi. Lekin bu xalqning gunohi nima edi-ki, bu qadar Allohning qahriga uchrabdi?

Amir Temur biroz o’ylanib turdi-da, javob berdi:

-Alloh yer yuzidagi vakolatlarni insonlarga berar ekan, ularga aql, iroda baxsh etdi. Ammo ular buni bir chetga surib, bir oqpadarni elkalariga ko’tardilar. Bu esa Allohni g’azablantirdi. Oqibatda go’zal bir shahar bilan birga bu dunyodan silindilar, -dedi.

… Mirtemir bu rivoyatni nima uchun eslaganini o’ylab ham o’tirmadi, chunki xayol eshiklaridan ikkinchi rivoyat kirib kelgandi.

RIVOYAT

Amir Temur har payshanba kuni siyosiy mahbuslar bilan o’zi suhbatlashardi. Bu safar uning huzuriga uch kishini olib kelishdi.

-Bu Suzangaron mahallasidan. To’y-ma’rakada, juma xutbalarida “Vatanim, Vatanim, Vatanim” deydi. Vatan va millatni takror-takror so’zlarkan, ko’zlaridan yosh sizib chiqadi, ovozi xirillab qoladi. Ammo hayotda ko’p odamlarning dilini og’ritgan.

-Uning boshini tanasidan judo qiling,-dedi Amir Temur.

Devonbegi ikkinchi mahbus haqida ma’lumot berdi:

-Bu Motrid mahallasidandir. Yig’inlarda, to’y-ma’rakalarda “Xalqimiz ochdan o’lar holga keldi. Na bug’doy bor va na non. Hamma narsa urushga ketmokda” degani-degan.

-Buni eng chuqur zindonga tashlanglar! Ammo saroydagi eng totli taomlardan va jamiki noz-ne’matlardan istagani qadar berib turishni kanda qilmanglar, -dedi Amir Temur.

So’ngra Devonbegi uchinchi mahbus haqida ham qisqa ma’lumot berdi:

-Bu Bog’ishamol mahallasidan. O’tgan juma kuni xalq oldiga chiqib “Amir Temurning falon-falon farmonlari noto’g’ridir”, dedi.

-Buni saroyga mushovir qilib ishga olinglar, -dedi Amir Temur.

Saroy a’yonlari Amir Temurning bu qarorlaridan hayratga tushdilar va Mir Said Barakaning huzuriga kelib, undan bu qarorlarni izohlab berishni so’radilar.

Mir Said Baraka:

-Birinchisi, Vatan,  millatni o’ziga qalqon qilib olgan badbaxtdir. Bunday odamlar juda ham tahlikalidirlar. Ulardan ne qadar tez qutulsak, Vatan va millatga shu qadar xayrli bo’ladi. Ikkinchisi esa, hayotni qorindan iborat, deb tushunadi. Undaylarga hayot nima ekanligini anglatmoq kerak. Qorong’u zindonda yotsa, bu hayotda egulikdan boshqa juda ko’p aziz narsalar borligini tushunadi. uchinchisi esa, Vatan va millatga o’zini qalqon qildi. U Amirning farmonlaridagi yanglishlarni aytar ekan, o’zini emas, mamlakatni o’yladi. Temur hazratlari ana shunga ko’ra, qaror berdilar, -dedi…

 

43.SAMIMIYAT

Mirtemir tong bo’zarib qolganda, uyquga ketdi. Bir “chimdim” uyquni olmasdan uyg’ondi va “Zanjirli Dara”ga ertaroq bormoq uchun mehmonxona hovlisiga chikdi. Ammo Juma Bek va viloyatdan unga hamroh bo’lgan kishini uzoq kutdi. Nonushta tayyor bo’lgach, ular kirib keldilar. Choy ichib u yoq-bu yokdan suhbatlashgan bo’ldilar-da, yo’lga chikdilar. “Zanjirli Dara” uzoqda ekan. Ikki-uch soat deganda, arang etib keldilar. Atrofda bir sardoba qoldig’i va bir daraxtdan boshqa hech narsa yo’q edi.

-Bu erdagi shahar qum ostida qolgan,-dedi Juma Bek. -Garchi cho’l havosi biqiq bo’lsa-da, ana shu tabarruk joyda tushlik qilamiz, -u shunday deb, shofyoriga imo qildi. Shofer yigit mashinadan dasturxon, ko’rpachalarni olib, daraxt ostiga to’shay boshladi.

-Aslida cho’lning sarrin shabadasiga teng keladigan narsa yo’q, lekin gazni qayta ishlash zavodidan chiqadigan zahar shu erlarga qadar etib keladi, -dedi viloyatlik hamroh.

Mirtemir ularning maqsadini tushunmadi. Nahotki, tushlik uchun bu erga kelishdi? Balki bu qumlar ostida biror bir shahar yo’qdir? Agar shahar qum ostida qolgan bo’lsa, bu daraxt va sardoba nima uchun yo’qolmadi? Mirtemirning qalbida zilzila boshlandi. Zilzila kuchayib, umid va ilinj tog’larini yakson qilish barobarida, ko’ngil taxmonlarini ham buzib yubordi.

Shu lahzada u dunyoga sig’mayotgan edi. Nayzadagi quyoshning tig’ini, hududsiz cho’lning shabadasini va u shabada keltirayotgan yoqimsiz gaz hidini, xullas, hech birini his qilmayotgan edi. Yonidagi odamlar ham cho’l sarobi kabi goh ko’rinib, goh ko’zdan g’oyib bo’lardilar. Chunki uning butun diqqati zilzila markazida edi. Zilzila markazi to’fonga aylangan va bu to’fon ko’krak qafaslarini siqishtirayotgan edi.

Siyosat, dunyodagi eng jirkanch o’yin ekan, deb o’ylay boshladi u. Nega unga mahliyo bo’ldim? Uning qaysi raqsiyu, qaysi musiqasi meni rom etdi? Nahotki, siyosatga kirmasdan kurashish mumkin emas? Yo’q, siyosat butun jamiyatni o’z panjalariga bog’lagan. Uning chetida qolib, har qancha mujodala etma, natijasiz qolaverasan. Xo’sh, mana siyosatga kirding, qanday natijaga erishding? Balki ana ular ichlarida seni masxara qilib, ustingdan kulayotgandirlar? Chunki orqavarotdan qandaydir o’yinlar o’ynalayotganini his qilayapsanu ammo bilmaysan. Mana bular esa, balki barchasidan xabardor?! Chiziqlarni, balki ana shular chizgandir?!

Yo’q, xaritani chizganlar boshqa, bular ham uning yo’lchilari.

Bularga, seni shahardan, odamlardan uzoqlashtirib, cho’lu-biyobonda tutish amri berilgan bo’lsa-chi? E, yo’q, birodar, o’z bahoingni juda ham oshirib yuborayapsan. Sen bu dunyoda va bu jamiyatda juda kichik odamsan, balki zarradan ham kichikdirsan?! Bu qadar odamni seni izingdan nega qo’yib qo’yishsin?

Nega qo’yishmasin? Bu dunyoda har bir zarraning ulkan tog’lar qadar ahamiyati bor, qolaversa, sen nega o’zingni bu qadar tubanlarda ko’rmoqchi bo’layapsan? Inson tog’ ustiga, yuksaklikka ko’tarilgani sayin, ko’zlarda, nazarlarda kichrayib boradi, ammo o’z qalbida, ruhida esa yuksalish his etadi. Sen nega aksini istayapsan?

Mirtemir o’zi bilan o’zi olishardi. Go’yo ichidan boshqa bir Mirtemir ajralib chiqib, qarshisida o’tirgancha u bilan ayovsiz tortishardi.

Biz ayrildikmi, demak, ruh boshqa vujud boshqa bo’ladi, deb o’yladi Mirtemir. Bu esa insonning inqirozidir. Bitishi, tamom bo’lishidir. Vujud va ruh mujassam, bir butun bo’lganda, inson kuchga aylanadi. Bu kuchni engadigan, sindiradigan faqat o’limdir. Inson o’limdan boshqasiga engilmaydi. Lekin sen hali o’zing ham bilmaydigan voqealar ta’sirida engilib o’tiribsan. Aslida engilmoq ham muzaffarlikdir. Agar rostdan ham biror bir o’yin o’ynalayotgan bo’lsa, iste’fo beraman. Ularning qo’lida qo’g’irchoq bo’lishni yoki chizgan xaritalari bo’ylab yugurishni istamayman.

Bu paytda Juma Bek daraxt ostiga to’shalgan ko’rpachaga yonboshlagancha tandirda pishirilgan kabobni pishillagancha eyayotgandi.

Nahotki, u qotgan non egan kunlarini unutgan bo’lsa? O’shanda bolakayning to’rvasidan olinagan qotgan non xuddi mana shu tandir kabob kabi unga lazzat bermaganmidi? Ammo o’shanda Juma Bekning yuzlarida sevinch va mamnunlik bor bo’lsa, hozir kibor va manmanlik ufurib turibdi.

Juma Bekning parvoyi palak, dunyoni suv bossa to’pig’iga chiqmaydi. Nega men uni yomon ko’rayapman, nega uni ayblayapman? Balki u hayotning mantig’i shundan iborat deb o’ylar va barcha harakatlarini to’g’ri deb bilar?! Qolaversa, doktorlikni yoqlabdi. Katta bir rayonning rahbari. Balki o’z yo’lida e’tiqodlidir. Buning ustiga senga nisbatan sovuq munosabatda bo’lgan emas. Eski do’stlar kabi bag’rini ochdi.

Mirtemir mushohadalarni bir chetga surib, tandirda pishirilgan uy nonidan emoqchi bo’ldi, ammo bir tishlam non labi bilan tomog’ining o’rtasida uzoq aylandi. Bolalik yillarini esladi. Uylarida non bo’lmagan kun, tomga chiqib “Menga issiq non pishirib beringlar” deb dodlagan ekan. O’shanda, rahmatli onasi xastalanib qolgani uchun, issiq non pishiradigan odam topilmabdi. Biroz ulg’aygach, bu voqeani aytib berishsa, qulog’iga qadar qizarib ketardi. “Ayb bolamda emas, men unga har kuni kulcha pishirib berib, yomon o’rgatib qo’ygandim”, deya uning boshini silardi onasi.

Shu damda Mirtemir o’sha kulchalarni qumsadi. Balki, men tomga chiqmagandirman?! Agar tomga chiqadigan yoshda bo’lganimda, u voqea esimda qolardi. Balki, kulgi bo’lsin, deya bu voqeani o’ylab topishgandir?! Chunki kulcha nonni, ayniqsa, xamirning ustiga sharbat surib pishirilgan kulchani juda ham sevishimni bilishardi-da! Hovlimizning ichidan ariq oqib o’tardi. “Oq ariq” edi nomi. Ariq bo’ylariga ekilgan gullar ham oppoq bo’lib ochilardi. Darvozadan kiraverishda esa, bir tut daraxti bor edi. U ham oppoq bo’lib pishardi. Men kulchani ariqning boshlanish qismiga tashlab, o’zim ko’cha orqali suvning hovlidan oqib chiqadigan joyiga yugurib borardim. Har doim kulchadan oldin etib borishga harakat qilardim. Obdon charchaganimda kulcha ham hil-hil bo’lardi. Keyin uni oppoq pishgan tut bilan, mazza qilib erdim. Eh, u kunlar, qayda-yu bu kunlar qayda?!

Bolalik taassurotlari Mirtemirning ko’nglidagi zilzila otashini biroz tushirdi. Shunga qaramay, u Juma Bek bilan ochilib suhbatlashmadi. Hatto uning gaplarini oxiriga qadar eshitishga urinsa-da, xayollari boshqa o’rmonlarga kirib ketardi.

Quyoshning “boshi uzilgan” paytda Juma Bek dasturxonni yig’ishtirishga buyurdi. Mirtemir bu erdan ortga qaytmasligini va poytaxtga ketajagini aytdi. Juma Bekning yalinib, yolvorishiga qaramay, ular shu erda xayrlashdilar. Juma Bek qo’l siltash o’rniga soatiga qaray-qaray qoldi.

Ular viloyat markaziga etib kelganlarida, poytaxtga uchadigan so’nggi uchoq ham allaqachon parvoz qilish uchun erdan ayrilgandi. Mirtemir yana bir kechani mehmonxonada o’tkazishga majbur bo’ldi. Ertalab, nonushta payti radiodan eshitilgan xabar uning ko’nglidagi zilzilani o’n daraja oshirib yubordi. U portfelidan bir qog’oz oldi-da, ishdan ayrilajagi haqida ariza yozib, yana portfeliga solib qo’ydi. Keyin mehmonxona hovlisida o’ralashib yurgan bog’bonning yoniga keldi:

-Hormang, ota!

-Bor bo’ling, Mirtemirjon! Kelishingizni uch kundan buyon kutib yotgandik. Bir suhbatingizga ishtiyoqmandmiz,-dedi.

-Yo’g’e, men o’zim bu erga kelishimni bilmasdimu siz qayoqdan bilardingiz?

-Ukajon, yer tagida ilon yursa, biz sezamiz. Bu erda uch kun oldin qimir-qimir boshlangandi. Otingizni eshitganlar jim turisharmidi? Menga qadar xabar kelib etdi.

-Bo’pti,-dedi Mirtemir, jahlini tishlab. -Otaxon, aytingchi, sizga mana bu daraxt qurib qolgan, qurtlagan, boqqa zarar berayapti, uni qo’porib tashla, deyishsa, Siz bu ishni bajarsangiz, lekin ertasiga kelganingizda mehmonxona mudiri qaytadan ekib qo’ygan bo’lsa, nima qilasiz?

-Nima ham qila olardim, uka? Kattaning aytgani aytgan. O’ynashmagin arbob bilan, deganlar. Qurigan daraxtga ham salom berib yuraveramiz.

-Izzat-nafsingizga tegmaydimi?

-Izzat-nafsni o’ylasak, och qolamiz. Bu erga kimlar kelib, kimlar ketmadi. Qancha-qancha izzat-nafsini o’ylagan odamlarni yo’qotib yuborishdi. Bu bilan meni izzat-nafsi yo’q odamga chiqarib qo’ymang. G’ururim ichimda. Ichimda ularni buralab-buralab so’kaman. Yoki alamimni chechangizdan, bolalardan olaman. Bu dunyoda yashashning boshqa yo’li yo’q. Sizga o’xshagan yigitlarni ham sindirib yuborishadi. Bularga mevali daraxt emas, qurigan va chirigan daraxt kerak. Chunki istagan paytlarida, bir tepib yiqitadilar yoki axlatga olib chiqib tashlaydilar va ko’ngillari rohatlaydi.

Mirtemir bog’bondan bunday javobni kutmagandi. Nahotki, xalqimiz shu ahvolga tushib qoldi? Nahotki, hamma shunday o’ylaydi? Yo’q, ba’zilarning qomatini egishdi, ba’zilarning tafakkurini yo’qotishdi, ba’zilarning esa jasoratini o’ldirishdi. Ammo shundaylar borki, egilib, qaytadan qomatini rostlaydi, tafakkurini yo’qotib tafakkurini topadi, jasoratidan ayrilib jasoratli bo’ladi, ya’ni soxtalarini yo’qotib aslini topadi. Ana shundaylar boshqalarni ham o’z orqasidan ergashtiradi, deb o’yladi u qo’nalg’aga yo’l olarkan.

Mirtemir mingan uchoq poytaxtga qo’nishi bilan hukumat rahbarlariga xizmat ko’rsatadigan mikroavtobus tramplin yoniga kelib to’xtadi. Uchokda biror bir rahbar bormikan, deya Mirtemir yo’lovchilarga bir-bir nazar soldi. Yo’lovchilarning hammasi oddiy insonlar edi. Uchoqdan tusharkan, mikroavtobusdagi qiz:

-Sizni kutib olishga chiqdik. O’rtoq Kraynov bir necha marta qo’ng’iroq qildilar. Prezident Sizni kutayotgan ekanlar. Mashina ham yuborishibdi, -dedi.

Mirtemir indamay mikroavtobusga chikdi va bu ham o’yinning davomi deb o’yladi. Bormasdan arizamni berib yuborsammikan?! Yoki borib hamma gapni Karimovning yuziga aytib, chiqib ketsammi?! Balki Karimov biror bir bahona o’ylab qo’ygandir? Bir haftadan keyin sessiya bor, saylov oldidan o’tadigan bu sessiyada muhim qonunlar qabul qilinadi. Balki sessiyada so’zga chiqib bu o’yinlarni fosh etarman? Shu sababdan Karimovning o’zi bilan uchrashib, arizani unga topshiraman.

Kraynov Mirtemir bilan ko’risharkan, uni Karimovning huzuriga boshladi.

-Xush keldingiz, -dedi Karimov. -Yo’qligingiz bilinib qoldi. Ertaga Iqtisod dorilfununida olimlar bilan uchrashuvim bor, mana bularga ma’ruza yozinglar desam, qog’ozni bo’sh gap bilan to’ldirishibdi, -dedi u eshik tomonni ko’rsatib.

-Yozib bergan bilan majlisda baribir uni o’qimaysiz, -dedi Mirtemir.

-O’qimasam ham ma’ruzadagi fikrlarni gapirib beraman.

-Jizzaxda ma’ruza qilishingiz uchun nutq yozib berganlar bundan keyin ham xizmatingizni a’lo darajada bajarishsa kerak. Men esa iste’fo arizamni keltirdim.

Karimovning birdan jahli chiqdi. Yuzi sholg’omdek qizardi, ko’zlarining atrofiga tundlik yugurdi, baqirib yubormoqchi bo’lgan kishidek butun vujudidagi kuch bo’g’ziga to’plandi.

-O’tiring, -dedi.

Mirtemir Karimovning bu ohangiga parvo qilmay arizani uning yoniga qo’ydi.

-Siz bilan bugun kelib ertaga ketish uchun anglashganimiz yo’q! Sizni jasoratli yigit deb o’ylagandim. Sal narsaga qo’rqib qochishingizni xayolimga ham keltirmagandim.

-Men qochayotganim yo’q. Saroy o’yinlarini tark etayapman.

-Ofarin! Mana men saroy o’yinlariga chidab o’tiribman. Menga oson deb o’ylaysizmi? Men ham oddiy insonlar kabi choyxonaga chiqib choy ichishni, otamlashishni, tog’larga chiqib suhbat qilishni istayman. Lekin butun vaqtim mana shu tandirning ichida o’tadi. Ertalabdan oqshomgacha, oqshomdan ertalabgacha yonaman. O’ylaysizki Jizzax masalasida Sizni aldab, o’yin ko’rsatdik. Davlat ishlari oson emas. Ba’zilarini shart-shurt hal etish kerak. To’g’ri, Jizzax bo’yicha Sizning fikringizni olishim kerak edi. Lekin mana bu ifloslar, -Karimov mana bu der ekan qo’lini bigiz qilib, xonasining past qismini ko’rsatdi. Xonasining ostida esa Mavlon bilan Alimovning kabinetlari bor. -Sizni Muborakka yuborishibdi. Men ularga Ibod To’rani va Mirtemirni chaqiringlar, birgalashib gaplashamiz, degandim. Meni yanglish anglashibdi. Bu Ziyomov degan eshakning dumiga supurgi bog’layman.

-Siz Tursinovning qilmishlarini yaxshi bilasiz…

-Ha, bila turib, hech narsa qilolmadim. Shuning uchun ham sizga o’xshagan yigitlarning yordamiga ehtiyojim bor. Mana sizning xabaringiz yo’q, menga ikki marta suiqasd hozirladilar. Ishga kelayotganimda, meni otishmoqchi bo’lishdi. Xayriyatki, qo’rimalar sezib qolishdi.

Mirtemir “Mantikris hangomasi” deya tarqalgan mish-mishni esladi. Bir kuni o’n uch -o’n to’rt yoshlardagi bola sport miltiqchasi bilan qush ovlayotgan ekan. Uni Karimov o’tadigan yo’lning yoqasida ushlashibdi. Keyin otasini, akasini ham qamab qo’yishibdi. Balki o’sha voqeani aytayotgandir, deb o’ylagan Mirtemir:

-Yaqinda bo’ldimi? -deya so’radi.

-Bittasi ikki oy oldin edi, ikkinchisi ikki kun oldin, Jizzaxda ro’y berdi. Meni portlatib yubormoqchi bo’lishdi. Xudoga aytganim bor ekan, qutulib qoldim. Siz bo’lsangiz menga sitam qilasiz. Saylovni eson-omon o’tkazib olaylik, bu Tursinovlarni, ularning mafiyalarini sichqonning iniga kiritib yuboramiz. Lekin bilib qo’yishsin, men ulardan qo’rqmayman, oxiriga qadar kurashaman. Meliboy bilan ham gaplashdim. Bechoraning xalqdan boshqa tashvishi yo’q. Uni qilmishlari uchun KGBdan haydalgan, deb meni ishontirishgandi. Vaholanki, xastalanib, pensiyaga chiqqan ekan. Unday yigitlarni qo’llashimiz kerak.

Mirtemir o’ylanib qoldi. Karimov shu qadar samimiy va hayajon bilan gapirayotgan ediki, uning gaplariga shubha qilish mumkin emasdi.

-Mana ko’rasiz, ikki-uch yilda bu davlatni dunyodagi eng katta mamlakatlardan biriga aylantiraman. Xalqimiz jannatning ichida yashaydi. Hammaga uy beraman, yer beraman. Qishloqlarni obod qilaman, kolxozchining uyi bilan hokimning uyi bir xil bo’ladi. Boy -kambag’al degan gap bo’lmaydi. Odamlar sud, prokurorning eshigida kutib o’tirmaydilar, onalar, bolalar kasalxonalarda vafot etmaydilar. Maktab bolalari paxtaga chiqmaydi. Faqatgina oltinlarni sotsak, bu masalalarni hal qilish mumkin. Yana sotadigan qancha-qancha narsalarimiz bor. Lekin ishlashga qo’yishmasa nima qilay? Bularning hammasini quvsam, yangi insonlarni, yangi kadrlarni qaerdan topaman? Sizga o’xshaganlarga ishonsam, yuzimga arizani otasiz. Iste’fodan oson ish yo’q. Lekin mas’uliyatni ko’tarish og’ir. Siz faoliyatingizni to’xtatmang, Tursinov masalasini davom ettiring, uni sharmisor qilamiz. Avval qo’lini, keyin oyog’ini kesaylik, undan keyin boshini uzamiz.

Mirtemir indamay Karimovning “nutq”ini tinglardi. Karimov minbarda yuzlarcha insonga xitob qilayotgandek, jo’shib gapirardi.

-Bilaman, siz menga ishonmaysiz. Oling, mana buni o’qing. Bu erda Shukrullo Mirsaidovning va umr yo’ldoshining kirdikorlari yozilgan. Xorijga borganda, necha tonna marvarid keltirganini bilasizmi? Hozir men uning gribonidan bo’g’sam, o’tirgan binomizni osmonga uchiradi, kulimizni ko’kka sovuradi. Ana u boboyni parlament raisi qilib qo’ygandim. Hammayoqni masxaraga aylantirdi. Bir jasoratli yigit- Polvonzodani Oliy sud raisligiga tavsiya qilmoqchi edim, “Millati boshqa, o’tkazishmaydi” deydi. Bu masalalarda sizlar yordam bermasangiz, kim yordam beradi? Mana, otasiga rahmat, Iso Xolis dardimni angladi, menga katta yordami tegayapti. Men ham bo’sh turayotganim yo’q, aytganini yaratib berayapman. Narigisi ham xizmatimizda.

Karimov birdan otdan tushib, ajriqda o’tirgan kishidek, chuqur nafas oldi-da, stolga engashgancha, og’ringan bir sasda, yolvorgan bir ohangda so’zini davom ettirdi:

-Men ham otaman! Bolalarim bilan o’tirib dardlashishni istayman, ular bilan bog’u-rog’larni kezgim keladi, lekin mana shu stolga mahkumman. Robotga o’xshab qoldim. Ba’zan hammasiga qo’l siltab, hayyo-huy deb chiqib ketgim keladi. Ammo bechora xalqimizning ahvoli nima bo’ladi? Jizzaxda chol-kampirlar bo’ynimga osilib yig’lashdi, rahmatli onamni esladim…

Karimovning ko’zlari birdan yoshga to’ldi. Mirtemir unga bir nigoh tashladi-yu boshini egdi. Haqiqatdan ham, men uni tushunmagan bo’lsamchi, deb o’yladi. Kap-katta odam, bir davlatning rahbari bekordan ko’ziga yosh oladimi? Rostdan ham atrofidagilarning hammasi shaxsiy manfaatdan boshqa narsani bilishmaydi. Bu odamning yuragida, balki, ezgu-niyatlar yashirindir?! Bir tomonda Moskov, ikkinchi tomonda eski zehniyatdagi insonlar uni qurshovga olishgan. Erkak kishining yig’lashi oson emas. Sitamlar, azoblar jonidan o’tib ketganki, ko’ziga yosh kelayapti. Shunday deymanu lekin hamma narsa uning o’ziga bog’lik emasmi? Qancha-qancha etuk, qobiliyatli insonlar chetda qolib, do’ppi keltir desa, bosh uzib keladiganlarni atrofiga yiqqan. Balki noilojlikdan shunday qilayotgandir?! Nima bo’lganda ham menga ko’nglini ochdi. Agar samimiy bo’lmasa, arizamga qo’l qo’yib, to’rt tomoningiz qibla, boravering demasmidi?! Yoki men shoshqaloqlik qildim-mi? Avval hamma gapni o’rganib, keyin qaror berish kerakmidi?

Karimov o’rnidan turib, ichkaridagi xonaga kirdi va yuzini yuvib, qaytib keldi:

-Uka, arizangizni olib qo’yaman. Siz ishingizni davom ettiravering. Yaxshi-yaxshi yigitlarni tanlang, menga tavsiya qiling. Birgalashib, bu kasalliklarni engamiz. Ko’rib turibman, charchab kelgansiz, borib dam oling, -dedi.

44. BUZUQI

Mirtemir indamay chiqib ketdi. Uyiga kelgach, birdan xastalanib qoldi. Doktor chaqirishganida, “Yuragingizni davolashingiz kerak”, deya kasalxonaga olib ketishdi. U navbatdagi sessiyaga kelolmadi. Kasalxonadan chiqib, ish boshlagan kuni oniydan Karimov uning xonasiga kirib keldi:

-Sizga o’xshagan yigitlar kasal bo’lib qolsa, barakallo bizning holimizga,-dedi. -Yuring, bir joyga borib kelamiz.

Karimovning mashinasi qo’nalg’a tomonga yurdi. U uchoqqa mingunga qadar hech narsa demadi. Uchoq ko’kka ko’tarilgandan keyin Mirtemirni yoniga chaqirdi:

-Shahringizga… shahrimizga boramiz. Ana u Po’latni ishdan bo’shatib kelamiz. Men uni yaxshi odam deb o’ylagandim, lekin ablah ekan. Hamma yoqni sotib edi, planlarni barbod qildi. Bu shahar va bu viloyat bizning iftixorimiz. Uni kelinchakdek yasatib qo’yishimiz kerak. Po’lat benzin stantsiyalari kalitini otasiga, mashina sotadigan joylarni ukasiga berib qo’yibdi. Men uni odam qilmoqchi bo’ldim, ammo yo’lga yurmadi. Mana bu hujjatlarni qarang, agar viloyat sessiyasida gap-so’z ko’payadigan bo’lsa, menga yordam berasiz. Har qanday qilib bo’lsa ham, u poraxo’r, o’g’ridan qutulishimiz kerak.

Mirtemir hujjatlarga nazar solar ekan Po’lat Majidovich ham qulog’iga qadar balchiqqa botgan ekan, deb o’yladi. Ilgari poytaxtda ishlaganida atrofiga hamtovoqlar to’plabdi. Keyin bu viloyatga yuborilganida, ana shu hamtovoqlarini ham birga olib kelibdi.

Mirtemir Po’lat Majidovichni birinchi kotiblikka olib kelishgan kunni esladi. O’shanda Karimov uni “halol, pok, vijdonli, o’zini emas xalqini o’ylaydigan odam” deb maqtagandi. Oradan bir yarim yil vaqt o’tdi. Endi u hakda teskari fikrlarni aytmokda.

Mirtemirning xayol surib qolganini ko’rgan Karimov unga so’z qotdi:

-Po’latni bu ishga qo’yguncha ona sutim og’zimdan kelgandi. Ammo ishonchni oqlamadi. Har kuni saunaga borib, maishat qilgandan keyin ishlashga vaqt qoladimi? -u shunday deb cho’ntagidagi suratlarni olib Mirtemirga uzatdi.

Mirtemir hayratlanib qoldi. Po’lat Majidovichning sauna ichidagi har bir harakati suratga olingandi. Chalqancha yotibdi, uni qizlar massaj qilishayapti, o’zini hovuzga tashlayapti, choy ichayapti, saunaning issiq xonasida bir musht bo’lib o’tiribdi… bunisini qanday suratga olishdi ekan? Ha, bularga qolsa ignaning teshigidek joydan ham suratga olishadi. Suratlarning boshqalarida Po’lat qip-yalang’och, atrofida esa fohishasimon qizlar…

-Ha, -dedi Karimov. -Sulton kimu qul kimligini ana shundan bilsa bo’ladi. Boldirlari quyosh ko’rmagan qizlarni qo’yniga olib, emib o’tiribdi, bu bachchag’ar. Hayotning gashtini biladi enag’ar.

Mirtemir Po’lat Majidovichdan nafratlandi. Qancha-qancha insonlarning taqdirini shu axloqsizga ishonishgan. Nahotki, kirdikorlari ochilib qolishidan qo’rqmadi? Yoki o’zini hokimu mutloq deb hisobladimi? Ilgari ko’p mish-mishlar tarqalgandi, lekin bir rahbarning bu qadar tuban ketishini tasavvur qilolmagandi. Mana endi ko’rib turibdi. Bundan oilasi, farzandlari xabar topsa, nima qiladi? Nahotki, buni o’ylamadi? Bugun Karimov mana bu suratlarni viloyat deputatlariga ko’rsatsa, Po’lat qanday qilib bosh ko’taradi? Umuman, mansab degani shu qadar jodugarmiki, unga sohib bo’lgan inson o’zini, vijdonini, iymonini, axloqini bag’ishlaydi? Mansab nima sababdan insonni bunchalik tez buzadi? Ayb mansabdami? Yo’q, ayb insonning o’zida! U mansabga kelmasidan oldin ham yo’ldan chiqqan bo’lsa, keyin o’zini to’xtata olmaydi.

Demak, aybning teng yarmi shunday odamlarni mansabga tashiganlardadir. Ularning kimligini bilmasdan, o’rganmasdan mansab hadya etsa, urgani shu bo’ladi. Balki, Po’lat o’zini xon kabi his etishida boshqa sabablar ham bordir? Nima bo’lganda ham bunday xulqi buzuq, ishi bad, poraxo’r odamni Karimov kech bo’lsa-da tanibdi. Undaylarni almashtirib tashlash kerak degan fikrga kelgani yaxshi, xalq ham xursand bo’ladi.

Qirq besh daqiqa “pir” etib uchib ketdi. Ularni viloyat partiya qo’mitasining birinchi kotibi Po’lat Majidovich va ijroqo’m raisi Toshbo’ri Qilichev, Jo’rabekov va Mavlonlar kutib olishdi.

Mirtemir Po’lat Majidovichga razm soldi. Tuppa-tuzuk odamga o’xshaydi. Nevarasi tengi qizlar bilan kayfu safo qilishini xayolga ham keltirish qiyin. O’zini jiddiy, g’ururli tutmokda.

-Qilichevning xonasiga chiqamiz, -dedi Karimov markazga etib kelishganda.

Karimovning viloyat partiya qo’mitasi binosiga emas, ijroqo’m binosiga qarab yurishi Po’lat Majidovichni hayratlantirmadi. Mirtemir esa Karimovning sovuqqonligiga hayron edi. U hech narsa bo’lmagandek, yurib borardi. O’n ikkinchi qavatga ko’tarilgach:

-Nega tortishib yuribsizlar? -dedi Qilichevga.

-Yo’… Birgalikda ishlayapmiz, -deb javob qildi Qilichev.

Karimov uning xonasiga qadar indamay yurib bordi. Ichkariga kirgandan keyin:

-Shu bilan birga ishlab bo’ladimi? -dedi, ko’rsatgich barmog’i bilan tashqariga imo qilib.

-Nima qilaylik…O’zingiz maslahat berib, yo’l ko’rsatsangiz…-dedi Qilichev.

-Yo’l ham, maslahat ham shuki, endi bizning komandaga kirasiz, hokimlikni o’zingiz olasiz. Ha, uning millati nima o’zi?

Qilichev javob berishdan qochdi.

-Siz ham asli toza emassiz, menga uch-to’rt kishi shikoyat qilib borgandi. Sizni Mirsaidovni qo’llayapti, deyishgandi. Lekin ishonmadim. Bu degani ish bitdi degani emas. Yana tekshirib ko’ramiz, degani.

-Bilmadim… Yo’… -shivirladi Qilichev.

-Tuman birinchilari Po’latni talab qilib, menga maktub yozishgan. Sizni talab qilganlar ham bor. Uni ishdan olishimni kimdan eshitdi? Siz kimdan eshitdingiz?

Qilichev qo’rqib, rangi oqarib ketdi va:

-O’lay agar, xabarim yo’q, -dedi.

-O’lishning ham vaqti keladi. Kerak bo’lsa, joningizni o’zimiz olamiz. Hozir esa viloyatni va shaharni tozalash kerak. Lekin birdaniga emas, asta-sekin. Orqasida kuchi borlarning elkasini silab, keyin boplaysiz. Rahbar ham artist, ham tomoshabin bo’lishi kerak. O’zingiz o’ynab, o’zingiz tomosha qilasiz. Dushman bilan ham o’pishib, quchoqlashib yurish lozim. Shunday qilmasangiz, unga hukmron bo’lolmaysiz. Har bir tumanda to’rt-beshtadan o’z odamingiz bo’lsin. Hamma joyda o’zimizning “to’pchalar”imiz bo’lishi shart. O’shanda gap-so’z kamayadi.

-Qulluq, oqsoqol, -dedi Qilichev.

-Ha, nega o’tgan sessiyada so’zga chiqmadingiz? Qo’rkdingizmi? Jasorat yo’q sizlarda. Ana u eshak Po’lat ham tirjayib o’tirgandi. Ko’rdingizmi, bir o’zim hammasini tinchitdim. -Karimov shunday deb, ko’z ostidan Mirtemirga qaradi.

Mirtemirning avzoyi buzildi, lekin indamay o’tirdi. Karimov Qilichevni so’roq qilishda davom etdi:

-Bu erdagi deputatlar sizga quloq solishadimi o’zi?

Qilichev shosha-pisha:

-Quloq solishadi, -dedi.

-Bo’pti, seni tabriklayman, bola, -deya Karimov o’rnidan turdi va Qilichevning elkasiga bir urdi-da, uni quchoqladi. Keyin ular o’pishdilar.

Mirtemir bu manzaraga hayratlanib qarab turar ekan, Qilichev uning yoniga keldi:

-Rahmat, -deya Mirtemirga qo’l uzatdi.

-Tabriklayman, -dedi Mirtemir sovuq ohangda.

Mirtemir Karimovning Qilichevni sensiragani haqida o’ylay boshladi. Demak, uni o’z komandasiga oldi. O’z mulki, deb hisoblay boshladi. Balki o’zini ota, uni esa bola, deb o’ylayotgan bo’lsa kerak?! Nahotki, katta bir viloyatga rahbar bo’layotgan odam qullikni, tobelikni shu qadar oson qabul etsa? Ertaga uning o’zi boshqalarga xuddi ana shu sahnani takrorlaydi. Odamlar ham qiziq. Mansabga mingan kishining ham oldidan ham orqasidan chiroq yoqishadi. Ham yurgan, ham yurmagan yo’lini supurishadi. Ishdan ketgan kuni esa, yuziga ham qarashmaydi. Salomni nasiya qilib, o’tib ketishadi. Balki ana shu holatning ham rahbarlarning qul bo’lib qolishlarida ta’siri bordir?!

Karimov Mirtemirga yuzlandi:

-Siz nima deysiz? Bunga ishonsa bo’ladimi?

-Men ko’qqisdan bir narsa deyishim qiyin. Ammo bu odam haqqida yomon gap eshitganim yo’q.

-Bizga ana shu fikringiz etarli, -dedi Karimov va Jo’rabekovni chaqirdi. U bilan Mavlon ham kirdi.

-Sizlar kutib turinglar, -dedi u Qilichev va Mavlonga.

Qilichev xonadan engil odimlar bilan chiqar ekan, Mavlon esa cho’kib qolgan odamdek, fil odim tashlab, chiqib ketdi.

-Bo’ldi, Qilichevni qo’yamiz,-dedi Karimov Jo’rabekovga.

-Yaxshi-yu… -Jo’rabekov pitirlab qoldi.

-Nima gap? Nega ishtoniga o’tirib qo’ygan boladek, tortinasiz? Rayonlarga chiqdingizlarmi? -Karimov jahl bilan so’radi.

-Mana, hamma “birinchi”lar Po’lat Majidovichni istashayapti, -deb Jo’rabekov qo’lidagi, ayrim joylari qizil rang bilan bo’yalgan qog’ozni Karimovga ko’rsatdi.

-O’zi uyushtirgan, -dedi Karimov uning gapini kesib.

-Ahvol og’ir, Qilichev biroz millatchi. Iso Xolis bilan aloqasi bor. Viloyat partiya konferentsiyasida ham millatlararo tortishuvni chiqargan shu. Esingizda bo’lsa, biz aytgan nomzodlar o’tolmay qolgandi. Sizning topshirig’ingiz bilan bu ishni arang to’g’rilaganmiz, -deya Jo’rabekov hujumga o’tdi.

-Aniqmi?

-Aniq. Mana, bir necha kishi yozib ham berdi. Qilichev o’z mafiyasini tuzib olgan. U hokim bo’lsa, boshimiz g’avg’odan chiqmaydi. Talabalarni ishga solib, shaharni boshqa millatlardan tozalayman, degan gapini “komitet” ham yozib olgan, -deya Jo’rabekov qog’ozlarni Karimovning oldiga qo’ydi. Ammo Karimov bu qog’ozlarga e’tibor qilmadi.

-Deputatlar bilan gaplashdinglarmi, ular nima deyishdi? -so’radi Karimov.

-Ular ham umidimiz Karimovdan. Boshimizga Qilichev degan baloni olib kelmasinlar, eskisi bilan eplab turibmiz, deyishdi. Agar uni bo’shatsalar, Karimovdan xafa bo’lamiz, degan gapni ham aytishdi.

Karimovga bu gap yoqmadi:

-Xafa bo’lishsa… -U miriqib so’kib oldi.

-Shundayku-ya, lekin butun xalqning ko’zi bugun bizga qaragan. Agar ishimiz shu erda “proval” bo’lsa, “bular o’z yurtida so’zlarini o’tkazisholmadi” degan gap bo’ladi.

-Shunday ekan, nega deputatlarni tayyorlamadinglar? -dedi Karimov.

-Tayyorladik, hammasi sizni qo’llaydi. Poytaxtda oldingi sessiyada sizga qarshi bo’lgan harakatlardan ham g’azabda ular. Uch-to’rttasi gapiradi ham. Mahalliy televizorda ham ko’rsatamiz, -Jo’rabekov o’zini biroz “qo’yib” yubordi.

-Bu erda televizor bormi? -ajablanib so’radi Karimov.

-Ha, uch tilda ko’rsatuv beradi.

-Ko’rdingizmi, mana siz mendan xafa bo’lib yuribsiz, -deya Mirtemirga yuzlandi Karimov. -Men hatto qaerda televizor borligini bilmayman. Siz bo’lsangiz Muborakdagi televizorni yopib qo’yishlarini mendan ko’rgandingiz.

-U erdagi televidenie bilan bu erdagisining farqi yer bilan osmoncha.

-Osmon-posmoni yo’q, uka. U erda ham, bu erda ham odamni ko’rsatadi. Prezident kelib boshida qorovullik qilmaydi. Xalqingiz shu bo’lgandan keyin, Prezident nima qilsin? Mana ko’rayapsiz, bu erda ham tishimiz o’tmayapti.

Mirtemir kulimsirab qo’ydi.

Karimov Jo’rabekovga qarab:

-Bulmasa boshqani qo’yaylik, -dedi, yana masalaga qaytib.

-Oqsoqol, Po’lat sizga sodiq. Sizni o’z otasi o’rnida ko’radi. O’l desalar o’laman, tiril desalar tirilaman, deydi. Viloyatni yashnatish haqida xalqqa va’da beraversinlar, agar bajarmasam, yigit emasman, deyapti. Saylovda ham, bu erda ham sizning asosiy “podderjkangiz” Po’latdir. Uning sadoqati samimiy. Har taraflama tekshirib ko’rdik. Men o’rtada kafilman.

-Mana bu hujjatlar, suratlarchi? Ular nima bo’ladi?

-Oqsoqol, bunday ahmoqchilikni biz ham, boshqalar ham qilgan. Lekin siz bag’ri keng odamsiz. Kimni kechirgan bo’lsangiz, Sizga sodiq bo’lib qolmoqda. Buni ham bir marta kechiring. Bu hujjatlar seyfda turganini bilib, u yana ham yaxshiroq ishlaydi, jilovi qo’lingizda bo’ladi.

-Mavlon qani? -so’radi Karimov.

Umrzoqov yugurib kirdi. U bilan ham savol-javob yuqoridagidek bo’ldi.

-Po’lat Majidovich tinchlikni saqlayapti. Hozircha ishlab tursin. Buzg’unchilarni bir taraf qilib olganimizdan keyin… -Mavlon gapining qolganini yutib yubordi.

-Yaxshi, unda Qilichevni nima qilamiz?

-Uni ham hozir chetlashtirib bo’lmaydi. Tarafdorlari ko’p. Biror yil ishlasin, keyin siljitamiz, -dedi Jo’rabekov.

Mirtemir Karimovning ko’ziga yosh olgan holati bilan hozirgi ahvolini taqqoslay boshladi. Karimov bulardan qo’rqadi, deyish mumkin emas. Hammasi uning yonida qaltirab turibdi. Bularga ishonadi, deyish ham qiyin. Hammasini bir-biriga qayrab qo’ygan. Yoki bular uyushtirgan fitna qarshisida Karimov ip esholmay qolayaptimi? Yo’q, bularning har bir odimidan xabardor. Nega unda har soatda turlanadi? Balki fe’l-atvori shundaydir?! Haqiqatdan ham, biror gapga “lov” etib, yonib ketadi. Ko’p o’tmay “gup” etib so’nib qoladi. Yongan paytida qarshisidagi odam ham, uning taqdiri ham qo’shilib yonib ketadi. So’ngan paytida esa yonishi kerak bo’lgan olovni ham o’chiradi. Balki, bu fe’l qaysidir ma’noda yaxshidir? Ya’ni yolg’iz o’zigagina yaxshi, boshqalar uchun esa tahlikali. Ayniqsa, minglab-millionlab insonlarning qismatiga hukm qiladigan insonning fe’l-xo’yi ana shunday bo’lsa, hammaning joniga “voy”.

Bunday rahbar bilan ishlash ham oson, ham og’ir. Tobe bo’lishni, qullikni sevganlar rohat qilib ishlaydilar. Birozgina o’z fikriga ega bo’lganlar, darrov o’jarga chiqadi yoki yo’qotiladi. Menimcha bu odam o’ta tahlikali. Meni ham aldab yuribdi. Bir kun kelib, kunini ko’rsatib qo’yaman, deb o’ylayotgani, zaharxanda ko’zlaridan sezilib turibdi. Bunday odamlar har qanday o’yinni, har qanday rolni mukammal qilib ijro etadilar. Ular uchun qabihlik va adolat, insof va diyonat, harom va halol, nur va soya, yaxshi va yomonning chegaralari yo’q. Bir zumda bu sarhaddan u sarhadga o’tib ketaveradilar. To’xta, to’xta, og’ayni faylasuf bo’lib ketding. Voqealar nima bilan tugashini kutmasdan, xulosani chiqarib bo’lding. Yana biroz tomosha qil, ana undan keyin mushohada yurit!

Bu paytda Karimov Jo’rabekov bilan suhbatlashayotgan edi.

-Demak, bu bola ham ablah ekanda-a?

O’sha sessiyadan oldin parlamentning sobiq raisi Ibrohimovni ziyorat qilibdi. Chol qulog’iga bir narsalar shipshitgan bo’lsa kerakki, u erdan chiqib, Mirsaidovning yoniga borgan.

Birov ishdan bo’shagandan keyin ham bulardan qutulolmaydi, deb o’yladi Mirtemir. Karimov ham haliga qadar Ibrohimovga kin saqlab yuribdi. Balki, kin saqlashining sababi, atrofidagilar uning nomini tez-tez eslatib turishlaridadir? Balki, Karimovning kin saqlaganini bilganlari uchun, uning nomini tez-tez takrorlashayotgandir. Xullas, bularni tushunish qiyin.

45.ANANAS

Mirtemir kasalxonada yotganida, Mirzaolim Ibrohimov ham xasta ekanligini aytishdi. Keksa odam, turgan bitgani hangoma, askiya edi. Hayotni jiddiyga olmasdi. Masxara bilan kun o’tkazardi. Nima bo’lganda ham, bir ziyorat qilib qo’yay, deb Mirtemir uning palatasiga keldi.

-E, xush kelding, bolam, -dedi Mirzaolim Ibrohimov o’rnidan turib.

-Palatagami yoki kasalxonagami? -askiya qilmoqchi bo’ldi Mirtemir.

-Kasalxonaga ham xush kelding, deyaverishim mumkin, chunki bu yer ana u yokdan tinchroq, -Mirzaolim Ibrohimov “Ana u yoq” der ekan, nimani nazarda tutganini Mirtemir angladi. -Aybga buyurma, bolam, kelganingni eshitganimga bir hafta bo’ladi, lekin yuqoriga chiqolmayman. Zerikib ham qolgandirsan?

-Ha, javob berishmayapti. Alamni qalamdan olayapman. Oliy kengashdagi hangomalarni yozayapman, -dedi Mirtemir.

Mirzaolim Ibrohimov avval tirjaydi, keyin yuzi jiddiylashdi, kipriklari pir-pir o’ynay boshladi.

-Ha-ha, rosa hangoma kunlarni yashadik… Lekin men ham zerikib qoldim, koshki yozganlaringni bersang-da, bir miriqib o’qisam.

Mirtemir istamasada, Mirzaolim Ibrohimov asalariga o’xshab yopishib oldi. Ilojsiz qolgandan keyin, yozganlarini oqshom chog’i keltirib berdi. Ertalab xabar olishga tushganida, Ibrohimov xonasida yo’q edi. Mirtemir atrofga alanglab, qo’lyozmasini qidirdi. G’aladonning ustida turgan qo’lyozmaning o’n oltinchi sahifasiga qadar o’qilgani, varaqlarning teskari qilib qo’yilganidan ma’lum edi.

Mirtemir doktorlardan so’ragandi, ular Ibrohimovning qon bosimi oshib, reanimatsiyaga olinganini aytishdi. Mirtemirning xayoli qochdi. Reanimatsiya bo’limiga keldi. Doktorlar ichkariga kiritmadilar. Qaytib chiqayotgandi, hamshira uni chaqirdi.

-Sizni Mirzabek aka so’rayaptilar.

Xayoli parishon bo’lgan Mirtemir, oyoq uchida yurib, ichkariga kirdi. Mirzaolim Ibrohimov yotgan yotoqning tepasida yurak urishlarini ko’rsatib turgan jihozlar ishlab turardi.

-Bu erga kel, bolam, -deya, pichirladi Ibrohimov va qo’li bilan “Yonimga o’tir” ishorasini qildi. Mirtemir nima deyishini ham bilmas edi. Ibrohimov yostig’i ostidan gazetaga o’ralgan bir kitobni oldi.

-Qo’lingni shu kitobning ustiga qo’y, -dedi.

Mirtemir hayron bo’lib qo’lini kitobning ustiga qo’ydi.

-Endi qasam ich, men tirik ekanman bu yozganlaringni biror erda chop etmaysan.

Mirtemir yurak urishlarini qayd etib turgan jihozlarga qaradi. “Tiq”, “tiq” etgan tovushlar tig’ kabi fikrlariga sanchildi.

-Chop etmayman, -dedi.

-Xudoga shukur,-derkan, Ibrohimov hamshiraga yuzlandi. -Xonim, ananasni kes, bir tilim menga, bir tilim Mirtemirga ber.

Mirtemir hamshira deb o’ylagani, Ibrohimovning umr yo’ldoshi ekanligini angladi. Uning ham yuzi yorishgandi. Mirzaolim Ibrohimov o’rnidan turib o’tirib, ananasni miriqib edi…

Uch kundan keyin Mirzaolim Ibrohimov kasalxonadan chikdi. U shaxdam odimlar bilan yurib, chiqib ketarkan, orqaga qayrilib, Mirtemirga qo’l siltadi va kulib qo’ydi. Ibrohimovning bu qarashi unga “Qalay, bolam, yana bir hangomaga guvoh bo’ldingmi? Seni yana bir marta bopladimmi?” degandek tuyuldi .

Balki, Ibrohimovning masxarabozligi Karimovning jon-jonidan o’tgandirki, uning nomini eshitganda, o’zini tutolmay qolar? Lekin Mirzaolim Ibrohimov u qadar yomon odamga o’xshamaydi. Yosh, o’yinqaroq bolani eslatadi. Uning hangomalari kishining qalbiga og’ir botmaydi. Balki, har bir o’yinni samimiy o’ynaganidan bo’lsa kerak. Sahnada masxaraboz yoki askiyachi sizga qancha og’ir hazil qilsa ham, engil tortganingizdek, Ibrohimovga ham kin saqlolmaysiz, deb o’yladi Mirtemir. Ammo Karimov nega bu qadar uni sevmaydi? Umuman,u birovni sevarmikan? Menimcha, u odamlarni o’zi uchun yaratilgan unsurlar deb biladi. Shu bois ham unga birovning birovdan farqi yo’q. Istasa ishdan quvadi, istasa har qancha badkirkorga ham, katta lavozimlarni bag’ishlayveradi.

46.TEPKI

Mana endi Karimov Po’lat Majidovich qolib, Qilichev ning ig’vosini qilmoqda.

-Qilichevni sessiyada sharmanda qilib, quvsakmikan? Yo’q, uni oldin bir tepkilashim kerak, -dedi Karimov.

Karimovning “tepkilashim” degan so’zi Mirtemirga kasalxonadagi yana bir voqeani eslatdi. U tush payti uxlab yotgandi.

-Mirtemir, Mirtemir,-degan tovushdan uyg’ondi. Bosh uchida televidenieda ishlaydigan do’sti Otajon o’tirardi. Uni ham Karimov yaqinda devonga ishga olgandi. U shu qadar hovliqqan qiyofada edi-ki, hol-ahvol so’rashni ham unutib:

-Karimov meni tepkiladi, -dedi.

Mirtemir kuldi.

-Ishonmayapsiz-a, rostdan ham orqamga tepdi. Jigartepada tuproq ko’chib, bitta qishloq yo’q bo’lganini eshitgan bo’lsangiz kerak. Qancha-qancha insonlar nobud bo’lishdi. Men ham muxbirlarni olib, o’sha erga bordim. Mutaxassislar “Endi kelishingizning foydasi nima? Bu erda shtab tuzib olib, insonlarga uy qurib beramiz deganingiz bilan o’lganlarni tiriltira olmaysiz. Biz tuproq ko’chishini olti oy oldin devonga ma’lum qilganmiz”, deya sitam etishdi. Men shu maktubning iziga tushdim, Alimovga qadar etib kelganini aniqladim. Keyin Karimovning huzuriga kirdim. Asl jinoyatchi shu erda ekan, degandim, “Sen hali meni jinoyatchi, deysanmi?”deya xonasidan tepib-tepib chiqardi. Sizdan maslahat so’rashga keldim. Nima qilay?

-Nima qilardingiz, -deya jilmaydi Mirtemir. -Karimov har kimni ham tepmaydi. Iftixor qilsangiz, arziydi.

-Rostdanmi?

-Yolg’oni bormi? -dedi Mirtemir kinoyaomuz.

Otajon yana hovliqqanicha chiqib ketdi. Mirtemir keyin eshitsa, u hamma joyda bu voqeani maqtanib, aytib yurgan ekan. Demak, o’sha Otajon, hech o’zgarmabdi. Karimovning tepkisi ham o’zgartirmadimi, demak, hech bir narsa o’zgartirolmaydi, deb o’yladi Mirtemir. Mana endi Karimov Qo’chqorovni tepkilashni orzu qilayapti. Balki, besh daqiqadan keyin orzu sarhadi kengayib, yana biror kishini tepkilashni istar. Eh, bu dunyoda g’urursiz odamlar ozmi?!

-Po’lat ham Shukrulloning yoniga borgan ekan-ku?

-U mening yonimga borgandi. Shukrullodan gap olish uchun, Po’latni uning huzuriga yuborgandim. Bu voqeani oldin ham sizga…

Karimov Jo’rabekovning gapini kesib:

-Xo’p, nima qilamiz? -deb soatiga qaradi.

-Qilichev hozircha qishloq xo’jaligi bilan shug’ullanib tursin. Oddiy o’rinbosar bo’lsin. Birinchi o’rinbosarlikka sizga sodiq bir odamni qo’yaylik, chunki mirshablik, prokuratura,”Komitet” uning qo’lida bo’ladi.

-Kimni qo’yamiz? -qat’iy ohangda so’radi Karimov.

Jo’rabekov Karimovga xolis ko’rinish uchun, bunday hollarda uning nazariga tushgan kishilarning ismini aytardi. Ikki kun oldin Karimov Jo’rabekov bilan Mavlonni bu erga yuborar ekan, ularga aytmasdan devonda ishlayotgan Alisher Mardievni ham “yashirin topshiriq” bilan yuborgandi. Buni Jo’rabekov bilgani uchun:

-Alisher yaxshi yigit…, -dedi

-Alishermi? U devonda kerak, -dedi Karimov xomush ohangda.

-Hozircha ishlab tursin, keyin qaytarib olamiz, -dedi Jo’rabekov.

-Qani o’zi?

-Tashqarida.

-Sizlar chiqib turinglar, u kirsin.

Alisher kirib, eshik yonida turdi.

-Yakinroq kel. Xo’p, Po’latni qo’yamizmi, Qilichevnimi?-deb so’radi Karimov.

– Qilichev sizga sodiq.

-Unisi-chi?

-U “Men Karimovdan ham, hech kimdan ham qo’rqmayman” degan ekan. Komitetning yozuvi bor.

-Nega shu paytgacha aytmading?

Alisher qo’rqib javob berdi:

-Qo’lingizdagi hujjatlarning orasida matni bor edi.

-Bu erda millatlararo masala qanday?

-Tinch, faqat Po’lat Majidovich kavlashtirib yuribdi, -dedi Alisher past ovoz bilan.

-Gap bunday, shu erda qolasan. Po’latni o’zing yo’qotasan. Keyin shu joy seniki, bildingmi?

-Bildim, oqsoqol! -der ekan, Alisher o’zini yo’qotib qo’ygandek bo’ldi.

-Bor, Po’lat kirsin.

Po’lat Majidovich ko’pkarida terga botgan otdek, holsiz holda ichkariga kirdi.

-Xo’sh, nima qilamiz? -dedi Karimov.

-Uvla desangiz uvlayman, akilla desangiz akillayman, o’l desangiz o’laman!

Voh, bezbet, deb o’yladi Mirtemir. Mansab uchun it bo’lishga ham, o’lishga ham tayyor. Nahotki, inson zoti shu qadar tuban bo’lsa?! Yoki yillar, voqealar uni tubanlashtirib yuboradimi? Bir burda non, bir qoshiq suv hamma joyda topiladi. Halol nonini eb, tiniq suvini ichib yursa bu kunidan ming marta yaxshi emasmi? Balki, bu insonlar uchun mansabdan ayrilish g’ururdan ayrilishdir? Ha, mansab bular uchun g’urur, hayot. Agar hozir Karimov butun xonumoningni o’rtaga qo’yasan, desa indamay rozi bo’ladi. Bular uchun sharaf, nomus degan tushunchalarning hammasi mansab bilan mujassamlashgan. Orqavarotdan qo’rqmayman, deb aytadi-yu, qarshisiga kelganda, itdek tili osilib, oyog’iga suykanadi. Bir bo’lak suyak uchun g’ingshigani-g’ingshigan.

Karimov Po’lat Majidovich bilan rus tilida gaplasha boshladi.

-O’l desam o’lolmaysan, nega men gapirganda jahling chiqadi?

-Oqsoqol, “Onangni…” degan so’kishni oldin eshitmagan ekanman, shunga biroz… O’shanda ahmoqlik qilib, telefonni qo’yib qo’ydim. Endi unday bo’lmaydi.

Mirtemir Karimovning bu erga kelishining sirini endi tushundi. Demak, Karimov Po’lat Majidovichni buralab so’kkan, u esa telefon dastasini qo’yib qo’ygan. Shundan keyin, Karimovning fig’oni sayyor bo’lib, bu erga tekshiruvchilarni yuborgan.

-Men onangni dedimmi, demak onangni (…)aman.

Po’lat Majidovich qizarib bo’zargancha, boshini egdi. Mirtemir o’rnidan turib, xonadan chiqib ketayotgandi:

-Qayoqqa, -dedi Karimov.

-…

Karimov kulib yubordi:

-Bo’pti, qayting, so’kishmaymiz. Men so’kmayin desam ham, mana bular majbur qilishadi. Bu eshaklar odamga o’xshab yursalar, men ham ularga odamga o’xshab munosabatda bo’laman.

-Bundan keyin… -Po’lat nimadir demoqchi bo’ldi, lekin Karimov uni gapirtirmadi.

-Mana bu doselarni qara, -dedi Karimov. -Istagan vaqtda seni qamoqqa tiqaman. Chirib ketguningcha, tomosha qilib o’tiraman. Kimdan, qancha pora olgansan, kimga, nima sotgansan, hammasi bor. Toza emassan. Avval tozalanib, keyin gapir, xo’pmi? Agar yana bir marta telefon dastasini qo’yib qo’yadigan bo’lsang, o’sha kun onangni (…)aman bildingmi?

-Yaxshi…

-Agar gapimni ikki qilsang, o’sha kun (…)aman bildingmi?

-Bildim!

Ruscha gapirarkan, Karimov shu qadar biyron edi-ki, uning so’zlariga hatto Po’lat monand javob topolmasdi.

-Men bilan o’ynashib bo’lmaydi, bilib qo’y, -deya so’zda davom etdi Karimov. -Agar sodiq bo’lsang, hurmat topasan. Hammasi yaxshi bo’ladi, nima desang, qilib beraman. Xiyonat qilsang … kuchimni ko’rding. Kelishdikmi?

-Kelishdik, -der ekan, Po’lat xursand bo’lib ketdi.

-Sen uchun Jo’rabekov oraga tushdi. U ham qil ustida, unutma. Sen yonadigan bo’lsang, u ham senga qo’shilib, jizg’anak bo’ladi.

-Rahmat, oqsoqol, rahmat!

-Ketdik. Hozir sessiyada sodiqligingni ko’ramiz, -dedi Karimov Po’latga.

-Qilichev nima bo’ladi? -deb so’radi Po’lat Majidovich.

-U ham, Alisher ham birinchi o’rinbosar bo’lsin.

-Nizomda faqat bir o’rinbosar ko’rsatilgan.

-Nizomni o’zgartirib beraman. Bu viloyatning ahamiyati katta. Bu erda ikkita birinchi o’rinbosar bo’lsa, osmon uzilmaydi.

Ular qo’l berishib, quchoqlashib, o’pishib oldilar. Mirtemirning Po’lat bilan ko’rishgisi kelmagani uchun, hech narsani eshitmagan va ko’rmagandek, derazadan tashqariga qarab turardi.

Sessiyaga kirish arafasida Jo’rabekov Po’latning qo’lini qisdi.

-Ertaga boraman, -deya shivirladi Po’lat.

-Shoshma, vaqtini o’zim aytaman. Avval Karimov bilan gaplashib olay, keyin seni xabardor qilaman.

Sessiyada Karimov uzoq gapirdi. Toshkentliklar unga hujum qilishganini alohida urg’u bilan ta’kidladi:

-Mana Mirtemir kabi ukalarimiz, hamma narsa yaxshi bo’lsin, deb o’ylashadi. Ammo ularning tanqididan boshqalar foydalanib qolmoqchi bo’ldi. Shu sababdan men Mirtemirni kechirdim. Lekin o’z yurtimdan chiqqan yigitlar menga qarshi chiqishgani, qalbimni og’ritdi,-dedi. So’ng Po’lat Majidovichni hokimlikka, Qilichev va Alisherni birinchi o’rinbosarlikka tayinlagani haqida farmon chiqarganini aytdi.

-Qani qarsak?! -dedi Karimov

Zalda gulduros qarsak yangradi. Po’lat so’zga chiqib, Karimovning buyuk iste’dodi va tengsiz xizmatlarini ta’kidladi. Sessiya tugab, xayr-ma’zur qilindi. Poytaxtga kelgunga qadar, Karimov Mirtemirga hech narsa demadi.

Mirtemir, bu odam bilan ishlab bo’lmaydi, deya o’yladi. Devondan ketishim kerak. Lekin qaerga?!

Uchoq bulutlarning bag’rini tilib, erga yaqinlasharkan, har qanday yuksalishning bir tushishi bor, deb o’yladi Mirtemir. Karimov ham bugun yuksalishda, ammo bir kun qanotlari qayrilib, erga tushishi aniq. Lekin uning erga tushishi ham oson bo’lmaydi. Ortidan qancha-qancha falokat va vayronalar qoladi…

(IKKINCHI KITOB TUGADI)

 

Filed under: Ҳамма китоблар | Leave a comment »

“ҚУВҒИН”-Тарихий роман

ИККИНЧИ КИТОБ

24.”ТАНГРИЧАЛАР”

Каримов шўролар императорлигининг йиқилишига асло ишонмасди. У императорликни баланд  деворлар билан ўраб олинган қалъага ўхшатарди. Бу қалъанинг девори шу қадар баланд эдики, уни инсон зоти у ёқда турсин, ҳатто бирор бир махлуқнинг ошиб ўтиши амри маҳол деб ўйларди. На ичкарига кириш ва на ташқарига чиқиш мумкин. Қалъа ичида юз бераётган воқеаларни кузатиб туриш учун девор устига минг-минг қўриқчи чиқарилган. Каримов ўзича бу қўриқчиларни “тангричалар”, қалъа ичидагиларни эса “чумолилар”деб атарди. “Тангричалар” кунни кун, тунни тун демасдан “чумолилар”ни кузатиб туришар, ўз чизиғидан чиққанларни эзғилаб ташлашарди.

Аввалига Каримовнинг орзуси “тангричалар”сафидан ўрин олиш эди. Бу орзусига етгач, кўрдики “тангричалар” тепасида “тангрилари”бор экан.

Қалъа деворининг устига чиққач, императорликнинг мустаҳкамлигига яна бир бор ишонди. Каримов “Бу қалъа йиқилиши мумкин”, деган фикрни хаёлидан ўтказишга қўрқарди. Фақат бир марта “Бу чумолилар қалъа деворларининг остини ўйиб ташлаган бўлсалар-чи?”деган савол кўнглидан кечганда, тиззалари титраб, кўнгли беҳузур бўлганди. Бу қалъа йиқилса “тангрича”ликдан айрилиш қўрқуси эмас, балки кўнглидан ўтганини ўзидан юксакдаги “тангри”лари пайқаб қолишидан титраш эди.У жумҳуриятга “биринчи” этиб тайинлангач, КПСС Марказий Комитетининг Сиёсий Бюросига аъзо бўлди.  Ўшанда илк бор севинч деган туйғунинг лаззат сарҳадлари бепоёнлигини,  ғурур деган кучнинг салоҳияти ҳудудсиз эканлигини юракдан ҳис қилганди.

Ҳатто Тошкентга қайтаркан, учоқдан тушиши билан мухбирларни ёнига чақириб “Халқимга етказинг, мен Политбюрога аъзо бўлдим. Бу халқимизнинг узоқ йиллик орзуси эди. Уни амалга ошириш менинг гарданимга тушди. Бу нафақат мен учун, балки бутун халқимиз учун юксак ишонч. Бугун ҳаммамиз учун катта байрамдир!”деганди.

Лекин Каримов истаса-истамаса қалъа йиқилаётганди. У жон-жаҳди билан елкасини қалъа деворларига тираб, уни тутиб қолишга уринаётган кишилардан бирига айланди. Қалъани сақлаб қолиш учун ҳар турли йўл қидираётган кунларида жумҳуриятда ҳам қалъа деворининг остини “ўяётганлар” кўпайиб қолди. Каримов бу ишнинг бошида турганлар билан “одамга ўхшаб” гаплашиб қўймоқчи бўлди. Аввал Исо Холисни чақирди.

-Ука, сиз машҳур одамсиз, -деди унга. -Сизнинг ҳар бир қадамингизни кузатиб, кўриб турибман. Айниқса пахта монополияси, оилани режалаштириш, Оролни қутқариш борасидаги нутқларингиз мени ҳаяжонлантирди. Ҳар ким ҳам ўз халқи дардини бу қадар жасорат билан ўртага олиб чиқолмайди. Бугун бу ишни сиз бошладингиз.

-Бугун эмас, буни бир неча йил олдин бошлаганмиз. Бундан олти йил бурун Политюрога шикоят мактуби йўллаб, халқимизнинг дардини ифода этганмиз.

-Лекин бу дард шикоят билан малҳам топмайди. Унинг малҳами ақл, идрок, куч ва интизом, -деди Каримов Исо Холисга узоқ гапириш учун изн бермай. Сиз намойишларни тўхтатинг, мен эса эртага иш бошлайдиган сессияда тил масаласини кўтариб чиқай. Биласиз, ман янгиман, парламентда эса куч эскича фикрловчи кишиларнинг қўлида. Бунинг устига рус тилида гапирувчиларни ҳам ҳурмат килишимиз керак. Сўз бераман, ўз тилимизни давлат тили деб эълон қилиш учун бутун кучимни ишга соламан. Сиз эса бунга жавобан намойишларни тўхтатасиз…

Исо Холис мамнун қиёфада чиқиб кетаркан, Каримов Шавкат Темурни чақирди.

-Сизни анча чўрткесар одам дейишарди. Лекин кўринишдан юмшоқ кишига ўхшаяпсиз, -деди Каримов Шавкат Темурга. -Бугун намойишларда ўртага отилаётган шиорлар билан мен бажармоқчи бўлган орзуларнинг ҳеч қандай фарқи йўқ.

-Ундай бўлса нима сабабдан намойишга чиққанларни калтаклаяпсиз,  қамоққа ташлаяпсиз, таъқиб этаяпсиз?

-Сиз мени сўроқ қилишга келдингизми? -Каримовнинг жаҳли чиқди. Ўрнидан туриб хонада у ёқдан бу ёққа икки уч марта бориб келди-да ойна ёнида тўхтаб ташқарига термулди. Шаҳар марказидан оқиб ўтадиган ариқнинг соҳилларидаги мажнунтол дарахтлари остида одамлар ўтиришганини кўриб қолди. “Буларнинг иши йўқми?” деб ўйлади. Куппа кундуз куни бу ерда нима қилишади? Балки талабалардир? Талаба бўлса, дарсига борсин! Балки ошиқ-маъшуқлардир? Нима, бу ер уларга севги хиёбоними? Аслида бу бинонинг атрофини ўраб олишим, соҳил бўйларини тартибга келтиришим керак. Бинони темир панжара билан ўраб олишни тезлаштирмасам, мана булар бостириб келишдан ҳам қайтишмайди. Қайси кун аскарликда ўлган боланинг тобутини шу ердан олиб ўтишди. Мана бу ҳам уларнинг орасида эди. Янги дўппи кийиб тобутнинг олдида бораётганди. Ўзларича намойиш, исён қилишга уринишди. Лекин бир имо қилгандим миршаблар кавушларини тўғрилаб қўйди. Айб бизда эмас, айб юқорида. Юқоридагилар жиловни бўшатиб юборишди. Бутун мамлакатни ана шундайларнинг қўлига бериб қўйиб мажлисхонага айлантиришди. Мана энди мендай одам ҳам унинг бемаъни саволлари қаршисида қолишга мажбурман. Ҳозирнинг ўзидаёқ уни бу ердан қувиб чиқаришим мумкин. Ҳатто қамаб қўйишим ҳам ҳеч гап эмас. Ёки қўл оёғини боғлатиб, сойга отиб юборсам ҳам гулдур гуп! Гум бўлиб кетади. Лекин юқори уларни қўллаяпти. Баъзилар буларни юқорининг ўзи ташкиллаштирган демоқдалар. Шунинг учунмикан юқоридан уларга тегманглар, дейишяпти. Хўш, нима қилиш керак? Уларнинг мажлисини томоша қилиш билан кун ўтказаманми?

Дарвоқе, нега буларни айри-айри чақирдим, нега ҳар иккаласи билан бирданига суҳбат қилмадим?  Йўқ, у ҳолда бир-бирининг олдида ўзларини кўрсатиб қўйиш учун менинг ёқамга ёпишишарди. Ҳа-я, душманингни парчала, кейин йўқ қил, деган гапни ким айтган экан? Булар билан тенг келиб ўтираманми? Ўзларини ўзларига едираман! Мен четда қолиб томоша қиламан, булар эса бир-бирларининг юзларини юлишади. Ҳа, бугун бир товоқдан ош еган биродарларни эртага қон қасос душманга айлантираман. Менинг совунимда кир ювиш қандайлигини кўриб қўйишсин. Бир умр душман бўлишади, ҳатто авлод-аждодларига қадар сингади бу душманлик. Аммо хато қилмаслигим керак. Наригисини алдаш осон, истаган жойидан қармоққа илинтириш мумкин. Лекин буни-чи? Буни ҳам ўйинга келтиришнинг йўлини топаман.

Каримов ўрнига келиб ўтирди-да, юмшаган оҳангда Шавкат Темурга гапира бошлади:
-Олдимизда сайлов бор. Сизларга битта ўрин ажратдик. Сизнинг номзодингиз учун.
Шавкат Темур худди эгасининг қўлида суяк кўрган итдек тамшаниб қолди. Каримов бундан фойдаланиб, асосий гапни айтди.

-Аммо Исо Холис қарши бўлди. Фақат сиздан илтимос бу суҳбатимизни ундан узоқ тутсангиз.
Шавкат Темур севинчли кўзларини ўйнатиб, бошини ликиллатди. Каримов ундан нафрат қилди. Жуда осон сотиладиган туридан экан. Бундайларга бир нарса бериб ҳам мазза қилмайсан. Уни қуруқ гап билан бозорга соламан. Ана унга қарши шундай ўйнатаманки, тарих бунақа томошани жуда узоқ эслайди. Бунинг икки қулоғини кесиб қўяман. Қутуриб қолади. “Фас” дедимми босади. Бутун умрини шунга сарфлатман. Бунинг учун уни аввал ватанпарвар, миллатчи қилиб кўрсатишим керак. Буни Мелкумовга топширсам ўзи боплайди.

 

25. ПАРЧАЛАШ

Каримов КГБ раиси Мелкумов ва иккинчи котиб Анишчевни чақирди. Уларнинг ҳар иккаласи ҳам юқорининг одами. Бу иш билан уларни синаб кўрмоқчи бўлди. Агар бажара олмасалар, бир баҳонасини топиб, қуйруқларига супурги боғлашга, бажарсалар бундан кейин бирга ишлашга қарор қилади. Нима бўлганда ҳам Сиёсий кенгашнинг аъзоси бўлди. Энди буларнинг гапи эмас, ўзининг гапи ўтади.

-Сизларга мамлакат бошлиғи Михаил Сергеевичнинг талабини етказиб қўймоқчиман. У киши биздан демократия, ошкораликни истаяптилар, эркин ва озод сайловлар ўтказишимизни, мухолифатни қўллаб-қувватлашимизни сўраяптилар. Демак, биз кўча-кўйда тўполон қилган одамларни мухолифат, дея ҳурмат қилишимиз керак эмас. Бизнинг вазифамиз мухолифатни ҳам ўзимиз етиштириш, конструктив мухолифат тайёрлашдир. Кўча-кўйда жанжал қилаётганлар эса атрофларига дор остидан қочганларни тўплаб, тобора катта кучга айланмоқдалар. Бу эса мамлакат хавфсизлигига путур етказади. Паркентда, Бўкада, водийда юз берган воқеаларнинг тутуни ҳали сўнган эмас. Хўш, гапни қисқа қилайлик, қандай таклифлар бор?!

Мелкумов,”Сиз мендан юқоридасиз, олдин сиз гапиринг, дегандек кўз қири билан иккинчи котибга қаради. Иккинчи котиб “Ҳали ҳам мен турганда сен гапирармидинг” дегандек сўзларини дона-дона қилиб ўзидан сўнг хавфсизлик қўмитаси раисига бирор гап айтиш учун бўшлиқ қолдирмасликка уринди:

-Ҳурматли Ислом Абдуғаниевич, бизга муҳлат беринг, бу хусусдаги таклифларимизни тайёрлаб келайлик.

Каримов ўйлаб турди-да:

-Мен Пленумга ҳозиргарлик ҳақида гапираётганим йўқ. Қаршимиздаги тўдани нима қиламиз, деяпман?

Иккинчи котибни бу мушкул аҳволдан қутқариш учун КГБ раиси суҳбатга аралашди:

-Парчалаб ташлаймиз…

Парчалаб ташлаймиз! Буни қайси маънода айтди, экан, деб ўйлади Каримов. Куч билан бостириб, тор-мор қилишни назарда тутдими ёки менинг фикрларимни уқиб олдими? Агар мен ўйлаганларимни ўйлаётган бўлса, у ҳолда масалани бошқа кунга қолдиришим керак. Чунки ташаббус ундан эмас, мендан чиқиши лозим. Акс тақдирда Каримов менинг йўлимга юряпти, деб ҳовлиқиб кетади.

-Фикрингизни очиқрок айтинг, -деди Каримов КГБ раисига.

-Ҳаммасининг рўйхати қўлимизда бор. Бундан кейин бир ерга тўпланишларига изн бермаймиз. Таъқибни кучайтирамиз. Ҳар бир қадамлари назорат остида бўлади. Бу ишни бажариш учун яна беш минг кишини ишга олишимиз керак. Таклифларимизни ҳурматли иккинчи котиб билан Сиздан олдинги раҳбарга бергандик. Лекин эътиборсиз қолди.

-Яхши, таклифларни кўриб чиқамиз,-деди Каримов.-Ҳозир ҳақиқатдан ҳам парчалаб ташлаш керак. Лекин сиз айтган услубнинг замони ўтди. Бу йўл билан уларни кучлантирамиз. Бугун ақл билан иш кўрадиган пайт. Ҳозир мухолифатнинг ичида бир неча киши лидерликка даъвогар. Бизнинг вазифамиз уларни бир-бирларига қарши қўйишдир. Хўш, айтингчи, мухолифатнинг ичида неча фоизи сизнинг одамингиз?

-Аниқ айтишим қийин.

-Аниқ айтсам Олмонияда ҳар учинчи одам хавфсизлик хизматига ишлагани фош бўлганидек фаолиятимиз очилиб қолади, деб қўрқаяпсизми ёки мендан сир сақлаяпсизми?

-Асло, асло,-дея суҳбатга аралашди иккинчи котиб.

-Мен иложи борича мухолифат ичига кўп одам суқманг, бир жойда сиримиз очилса, оламга шарманда бўламиз, дея топшириқ бергандим. Шу сабабдан бу хусусда бироз истиҳола қилаяптилар.

Бундан кейин Мелкумовни қўлга олишим керак, деб ўйлади Каримов. Умуман куч вазирликларини иккинчи котибнинг қўлидан чиқармоғим ва ўзимга тобе қилмоғим лозим. Бу ишларда учинчи киши ортиқча. Буни қандай қилиб амалга оширсам? Назаримда баъзи жумҳуриятларда Президент вазифаси ташкил этилиб тўғри қилинаяпти. Мен ҳам шу йўлдан борсам, бутун кучни бир қўлда жамлайман. Ҳозирча эски парламентнинг охирги сессиясини эсон-омон ўтказишим, кейин эса янги сайловни тайинлашим керак. Худо хоҳласа, янги парламентда биринчи бўлиб Президент вазифасини жорий эттираман. Ана ундан кейин мана буларнинг хуржунини елкасига осиб, орқасига тепаман. Бир ўқ билан икки қуённи ураман. Ҳам халққа “Сизнинг талабингиз билан буларни қувдим”, дейман, ҳам уларнинг ўрнига ўз одамларимни олиб келаман. Аммо булар фитнага уста. Ҳаётини бошлабди-ки, фитна гирдобида сузишади. Менга қарши ҳам қанча-қанча фитналарнинг режасини тузган бўлишлари мумкин.

-Ўзларини миллий ҳаракат деб атаётганларнинг ичидаги лидерларни хўроздек уруштиришимиз керак. Буни фитна дейсизми, ҳийла дейсизми, мен учун фарқи йўқ, -деди Каримов.-Мен учун муҳими мамлакатни қутқариб қолишдир. Истасангиз алданг, истасангиз мансаб ваъда қилинг, истасангиз қармоққа илинтиринг, бажара олмасангиз менинг олдимга олиб келинг. Ҳозирча эса Исо Холисни биз кўрсатадиган номзодлар рўйхатига киритинг. Унинг номзоди қаршисида бошқа исм кўрмайин. Шавкат Темурни эса узоқ тутинг. Керак бўлса, Паркент жанжалидаги бақириқ-чақириқлари учун терговга тортамиз. Барча вилоятлар туманларида мажлислар ўтказиб, Фарғона воқеаларида мухолифатни қон тўкилишига сабабчи қилиб халққа тушунтиринг.

Каримов ҳар кун эрталаб ва оқшом ҳисоб бериб туришларини айтиб уларни чиқариб юборар экан, Олий Кенгаш раиси Иброҳимовга сим қоқди:

-Бугуноқ раёсатни тўпланг, кўча намойишлари ва митинглари ҳақидаги олдинги қарорларни кўриб чиқинг, иложи борича ҳар қандай намойишни тақиқлаш чорасини кўринг. Аммо бу ишлар демократия, ошкоралик рамкасида бўлсин. Яъни демократия ва ошкораликни ҳимоя қилиш учун бузғунчилик қилаётганларнинг йўлини тўсинг. Қарор тайёр бўлса, устидан кўриб бераман, -деди.

Каримов шундан кейин эртага иш бошлайдиган сессияга тайёргарлик кўра бошлади. Фикрларини ён дафтарчасига қайд этаркан баъзи масалаларни Москва билан келишиб олишга қарор қилди. Кремлга телефон қилиб, Михаил Сергеевич билан маслаҳатлашиб оладиган масалалар чиққанини айтди. Бир неча дақиқадан кейин уни Горбачёв билан боғлашди. У ўрнидан туриб гаплаша бошлади:

-Ҳозир Марказий Комитет бюросининг фавқулодда мажлисини ўтказаяпмиз. Эртага мухолифат бир миллион кишини кўчаларга, майдонларга олиб чиқмоқчи.

-Нима талаби бор экан? Лидерлари билан гаплашмадингизми?-деб сўради Михаил Сергеевич.

-Гаплашдик. Талаблари битта. У ҳам бўлса “Она тилимизга давлат тили мақоми берилсин”, дейишмокда.

-Бунинг қўрқадиган жойи йўқ.

-Лекин давлат тили-расмий тилимиз бор, қандай қилиб бошқа тилга ҳам шундай мақом беришимиз мумкин?

-У бошқа тил эмас, сизнинг она тилингиз. Менимча мухолифатнинг талабини қондирмоқ керак.

-Раҳмат сизга! Олдимизда катта йўл очдингиз. Аммо бу ҳаракатимиздан рус тилида гаплашадиган дўстларимиз норозидирлар. Мана мажлисда иккинчи котиб ва КГБ раиси норози эканликларини айтаяптилар. Уларга қулоқ солмасдан иложим йўқ.

-Уларга қулоқ соладиган бўлсангиз, мени нега безовта қилаяпсиз?

-Ўринбосарингиз жаноб Лигачёв суҳбатдан ўтаётганимда “Иккинчи котиб ва КГБ раисининг маслаҳатларига қулоқ тутасиз”, деганди.

-Ҳозир ҳар кун, ҳар соатда шартлар ўзгармоқда. Мухолифат сиз билан қўшиб уларни ҳам супуриб ташлашини менинг номимдан ўзларига етказиб қўйинг. Маҳаллий шароитни ва миллий масалаларни яхшироқ ўрганишсин. Мухолифатнинг талабини эса эрта эрталабки пленумда муҳокама қилинг, ундан кейин парламентга олиб чиқиб, музокарага қўйинг. Демократия, қайта қуриш, ошкоралик ва фикр ўзгариши бу бизнинг бош йўлимиздир…

Телефоннинг нарёғидаги раҳбар худди китоб ўқиётгандек тинимсиз гапираркан, Каримов телефон дастасини қулоғидан узоқлаштириб, юзини бужмайтирганча кутиб турди. Юзи бужмайган бўлса-да, қалбида фараҳ ва севинч бор эди. Чунки бирданига икки масалани ҳал қилганди:

Биринчидан, мухолифат байроқ қилиб кўтарган масалани ўз қўли билан ҳал қиладиган ва халқнинг олдига чиқиб, кўкрагига уриб мақтанадиган имконият пайдо бўлди.

Иккинчидан эса, жумҳуриятнинг жиловларини тутиб турган икки кишининг шаштини синдирди. Энди улар билан қандай гаплашиб қўйишни билади.

У суҳбатдан кейин бир-икки дақиқа ўриндиққа ястанди-да, сўнг КГБ раисига телефон қилди:

-Ҳозир менга Москвадан мамлакатимиз раҳбарининг ўзлари телефон қилдилар. Идорангиз яхши ишламаётганини алоҳида таъкидладилар. Мен эса сизни ҳимоя қилдим. Шунга муносиб бўлинг. Мухолифатни қандай қилиб икки, учга бўлиб юбориш ҳақидаги аниқ режаларингизни олиб келинг!

26. АНИШЧЕВ

Каримов иккинчи котибни чақирди. Лекин унинг ҳозиргина чиқиб кетганини айтишди. Иккинчи котибни Хавфсизлик қўмитаси раиси чойга чақирганди. Улар чой баҳонасида ёзиб олинган телефон суҳбатларни тинглардилар.

-Ёндик, -деди қўмита раиси, магнитофон тугмасига босаркан.

Каримов билан мамлакат раҳбарининг суҳбатини тинглаган иккинчи котиб ўрнидан сапчиб турди-да: “Ҳозироқ рапорт тайёрланг, бу ўйинни фош қиламиз,”-деди.

-Қандай қилиб фош қиламиз? -деди қўмита раиси. -Ахир қўлимизда далил йўқ-ку.

-Бу-чи? -сўради иккинчи котиб.

-Бу фақат сиз ва мен учун. Сиз эшитаркан айни пайтда мен бу суҳбатни лентадан ўчирдим. Агар билиб қолишса, бошимиз кетади.

-Унда нима қиламиз? -деди иккинчи котиб.

-Каримовга астойдил хизмат қилиб, ишончини оқлашимиз қийин. Унинг жиддий хатоларини топиб, юқорини хабардор қилишимиз керак.

Мелкумов Каримовга астойдил хизмат қилишимиз керак, демоқчи эди, лекин бу “вазифа”ни ўзига қолдириб, иккинчи котибни Каримовга қарши қўймоқчи бўлди. Ҳа, у фақат мухолифатнинг орасини эмас, балки бошқаларнинг орасини бузишни ҳам одат қилганди. Каримов бугун унга мухолифатни бўлиб юбориш топшириғини берди. У эса бу ишнинг асосини битириб қўйган эди. Фақат мухолифат лидерлари ўртасидаги деворларга яширилган портлатгичларнинг ипини ёқиб юбориши қолганди. Буни Каримовга айтмади. Мана энди Каримов ундан шошилинч тадбир сўраяпти. Икки-уч кунда тадбир натижасини билан маълум қилса, Каримов унинг қадрига етмаганига пушаймон бўлади. Жойи келса юқорини яна ўзи юмшатади. Булар шунақа, бугун олов, эртага сув…

-Каримов иккинчини қидираяпти, -деган овоз эшитилди радио узатгичдан. Анишчев сапчиб тушди. Дарров ўрнидан турди.

Мелкумов Анишчевни ҳар доим Миллий хавфсизлик қўмитасининг ертўласида кузатиб қоларди. Анишчев “чойга”келаркан, Мелкумов унга махсус машиналардан бирини юборарди. Улар келишиб олганларидек, Анишчев Бош универмагнинг ёнида ўзига ажратилган хизмат машинасидан тушиб, Мелкумов юборган қора “Волга”га минарди. Мелкумовнинг машинаси КГБ биносига киришда текширишга тобе бўлмагани ва иккинчининг қатнови очилиб қолмаслиги учун шундай қилишарди. Машина ертўлага қадар кириб келарди ва бу ерда қўмита раиси “меҳмон”ни кутиб оларди. Бу “ўйинни” йиллар давомида бажаришгани учун одат тусига кирганди.

Ман энди Анишчев навбатчи машинага минаркан, Мелкумовнинг қулоғига пичирлади: “Ҳойнаҳой менинг суҳбатларимни ҳам эшитсанг керак”.

Мелкумов ранжиган қиёфада “Сизга ўзимдан зиёд ишонаман. Соянгизда ишлаб юрибман. Ана унинг қонини қонимизга қўшиб қайнатса ҳам аралашмайди. Назоратда тутмасак, саройни Бухоро амирининг ҳарамига айлантириб юборади,”-деди.

Анишчев яна бир нима демоқчи бўлгандек, бўйнини чўзди. Буни пайқаган Мелкумов эгилганча қулоқларини иккинчи котибнинг оғзига яқинлаштирди.

-Эрта оқшомга саунани тайёрлаб қўй. Сессиядан кейин меҳмоним бор-, дея жилмайди у. Мелкумов: “Амрингиз биз учун қонун” дегандек қўлини кўксига қўйди-да, Анишчевга иккита “Иш папкаси”ни узатди.

-Бўш вақтингизда буларга назар солиб қўярсиз, -деди.

Ҳар икки “Иш папкаси”ҳам қизил бўлиб, устига “Асосий нусхаси биринчи сейфда. Мутлақо махфий”, деб ёзилган эди.

Иккинчи котиб машиналар алмашгунига қадар ҳам сабр қилмасдан “Иш папка”ларидан бирини очди:

“Исо Холис(Сапарали Ҳамдамов)га оид муҳим маълумотлар: 1948 йил туғилган. Икки марта уйланган. Биринчи умр йўлдоши уч фарзанди билан айри яшайди. Иккинчиси маҳаллий миллатдан бўлмагани учун бу хусусда ҳар турли миш-мишлар тарқатиш мумкин. Шу кеча кундузда энг нозик жойи уй масаласидир. Иккита ёхуд учта уйга эҳтиёжи бор. Қазилма буюмларини яхши кўради ва тўплайди. Пиёда юришни севмайди. Автобусга минишдан ҳазар қилади. Шу боис машина ҳам бериш мумкин. Бирга ўқиган яқин дўстларидан икки нафари бизнинг одам. Аммо яқинда улардан бирини дўппослаган. Шу боис уни қарши қўйиш мумкин. Зиёфатни, кайф-сафони севади. Биз юборган қизларнинг бирортасидан ҳам шубҳа қилгани йўқ.

Лидерлик қобилиятига эга эмас. Бирор жойда муқим ишлагани йўқ. Ишлаган жойларидан масъулиятсизлиги учун ҳайдалган. Фамилиясини ёзсангиз ёки фамилияси билан чақирсангиз “Ғурурим топталди ” деб ҳисоблайди. Бу ҳақда мақолалар уюштириш мумкин.

Яхши кийиниши, мажлисларда ўзини кўрсатиб қўйишни билгани учун бир гуруҳ ёшлар унинг орқасидан эргашган. Уни яхши таниганлар эса дарҳол узоқлашган.

Жаҳли бурнининг учида. Уни қиздириш жуда осон. Энг ёмон кўрган одамига ўхшатсангиз ёки лидерлик қобилияти йўқлигини юзига солсангиз дуэлга ҳам чиқишга тайёр бўлади. Бошқаларнинг фикри билан ҳисоблашмайди. Ўзининг билганидан қолмайди. Уни алдаш осон, миш-мишларни, “деди-деди”ларни яхши кўради.

Умр йўлдошига жуда ҳам боғлиқ. У чизган чизиқдан чиқмайди. Буни бошқаларга билдирмасликка уринади. Шу сабабдан ўзгалар олдида оила аъзоларига қўполлик қилади. Келажакда оилавий ҳаётини ҳам фош қилиш мумкин.

Пулни севади. Кераксиз жойга хирмон совургандек пул сочади. Керакли жойга қолганда эса ҳар қандай хасисга ҳам дарс беради. Кейинги пайтда чет элликлар билан яқин алоқа қила бошлади. Баъзиларидан ёрдам ҳам олди. Филмга туширганмиз. Ҳасадгўй. Бошқаларни менсимайди. Докторларнинг бизга тақдим этган ҳужжатларга кўра, параноя хасталигига дучор. Агар раҳбарлик жилови қўлига тегса, ашаддий диктаторга айланади. Жуда тез ўзгарувчан. Бугун айтган фикридан эртага осонлик билан қайтади. Аммо бировни душман деб билса, бу фикридан ҳеч қачон қайтмайди.

Хаёлпараст. Ҳар бир кичик ишини катта қилиб кўрсатишга уринади. Ҳозир атрофини ўраб олганмиз. Қаёққа бошласак, ўша ёққа юради… “

Иккинчи котиб машинани “алмаштираркан” иш папкаларини қўлтиғига яширди. Ўзига ажратилган хизмат машинасига мингач уларни қайта варақлай бошлади. Лекин хаёллари “кўча кезарди”. Балки мана шу шофер ҳам уларнинг одамидир, деб ўйлади. Балки, бу ҳам мен ҳақимда ана шундай нарсалар ёзиб берар. Балки, илгаридан бир неча папкалар тўлгандир? Йўқ, хавфсизлик қўмитаси қарорларимизга риоя қилади. Партиямиз раҳбарлари ҳақида бирор бир ҳужжат тўпланиши мумкин эмас. Агар шундай ҳол юз берса ва у ўртага чиқиб қолса, ҳаммасининг боши кетади.

Аммо буларга ишониш қийин. Ўз манфаатлари учун ҳеч нарсадан чекинишмайди. Каримовнинг суҳбатини ёзиб олибди-ю меникини ёзмайдими? Ўчириб ташладим, деганига ишонадиган аҳмоқ борми? Бирок мендан қўрқади. Икки йилдан буён биргамиз. Ҳафтада бир саунага борамиз. Бугунга қадар бирор жойда ҳиди чиқмади. Ўзининг ҳам гуноҳлари меникидан кам эмас. Менга ўн саккиз ёшли қиз топса, ўзига ўн етти ёшлисини топади. Унинг душманлари йўқми? Балки унинг орқасидан кузатадиганлар бордир? Икки йилдан буён бир қанча иш папкаларини тўлғазиб қўйишгандир, балки? Эртанги саунани бекор қилсамми? Йўқ, лаънат шайтонга, унга ишонмасам кимга ишонаман? У билан нима ишлар қилмадик? Водийдаги воқеалар режасини иккаламиз ўтириб тузмадик-ми?

Хуллас, ҳаммасига шерикмиз! Аслида нега ундан чўчий бошладим? Назаримда Каримов бизнинг орамизга ҳам соя ташлади. Унинг номзодини ўзимиз кўрсатдик. Лекин ўзимизга бало бўладиганга ўхшайди. Илгари вилоятда ишлаганида совға-салом бериб турарди. Энди ўша совғаларни бурнимиздан суғуриб олади-ёв?! Москвадаги раҳбаримиз латта бўлмаганда-ку, буни боплардик. Ҳа, бўпти нималар ҳақида ўйлаяпман ўзи?

У хаёл суриб бораркан беихтиёр иккинчи “Иш папкаси”ни очиб, унинг илк саҳифасини ўқиётган эди:

“Шавкат Темур. (Ш. Темуров ) 1945 йил туғилган. Икки марта уйланган. Биринчи хотини билан ажрлаган.

Иш ерида раҳбари билан ораси очиқ. Раҳбари миллатчи эди, шунинг қўли билан ер тишлатдик.

Унинг Москвадаги идорамиз билан алоқаси бор. Аммо жиловини бизга беришмаяти. У қўрқмай чет элликлар билан тез-тез учраша бошлади. Топшириқ биздан эмас, Марказдан бўлиши мумкин. Улардан очиқчасига ёрдам ҳам олмоқда. Сиёсий фаолият билан бирга инглиз тилини ҳам ўрганмокда. Бу эса унинг чет элликлар билан тўғридан-тўғри алоқа қилиш нияти борлигини ёки келгусида ундан бошқа ниятларда фойдаланиш режаси борлигини кўрсатади. Лекин икки укаси ва акаси бизнинг ҳисобда.

Жаҳлини чиқариш осон. Ўжар. Ўз фикрини бошқаларникидан устун қўяди. Атрофига ўз одамларини тўплашга ҳаракат қилади. Мажлисларга қариндош-уруғларини бошлаб келишга уста.

Бошқа жумҳуриятлардаги ҳаракат лидерлари билан алоқа ўрнатган. Тоғаси ҳукуматга яқин одам. Ундан фойдаланиш мумкин. Ака-укаларини раҳбарлик ишларига тортиб, жиловлаб қўйиш мумкин.

Жанжалчи. Бошқа лидерлар билан орасиини бузиб қўйиш учун бу феълидан фойдаланиш мумкин.

Раҳбар бўлишни, раҳбарлик қилишни яхши кўради ва жуда истайди. Аммо қуруқ назарияга боғланиб қолган.

Бошлаган ишини ярим йўлда ташламайди. Рақибининг кичик бир хатосини кўрса, ундан усталик билан фойдаланади.

Пойтахт мафиясига алоқаси бор.

Диний идоранинг собиқ раҳбарлари билан алоқа ўрнатган. Муфтини қўзғолон йўли билан йиқитиш учун иш олиб бормокда. Ўзи диндан узоқ. Ароқ ичади. Диндорлар ичидаги одамларимиз орқали “Намоз ўқимайди, ичкиликни севади, Исломга қарши” дея ҳар қандай минбардан қувиш имкониятимиз бор. Лекин Марказ бунга йўл бермаслиги мумкин.

Америкада яшаётган “ватан хоинлари” билан алоқа ўрнатган. Улар Исо Холис орқали унга компютер юбордилар. Бу компютер Марказий разведка бошқармасига оид бўлиши ҳам мумкин. Ўрганаяпмиз.

Шантажчи. Одамларимиз у билан рўбарў келганда, бу нарсага алоҳида эътибор беришларини талаб қилаяпмиз…

Унинг масаласини Марказ билан гаплашиб олиш керак. Бизнинг сўровларни Марказ инкор этмоқда.  Марказком раҳбарияти номидан Москвага мурожаат қилиш таклифимиз ҳали ҳам ўз кучида… “

Иккинчи котибнинг машинаси саройга етиб келгани учун у “Иш папкаси”ни яна ёпиб қўйишга мажбур бўлди. Ичкарига кираркан бекчи-миршаб:

-Сизни “Биринчи” қидираяптилар, -деди.

-Биламан, -деди-да очиқ турган лифтга миниб, тугмани босди. Унинг хонаси ҳам олтинчи қаватда эди. Бинонинг бир тарафида Каримов ўтирса, иккинчи тарафида у жойлашганди. Бу ҳолни тарозининг палласига ўхшатишарди. Аммо “тарозининг” иккинчи котиб ўтирган томони оғир босарди.

Ҳатто “биринчилар”лар иккинчи котибни ёнларига чақиришга истиҳола қилиб, ўзлари унинг ҳузурига келишарди. Мана энди шартлар ўзгарди. Лекин дарҳол чекинмаслик керак, деб ўйлади иккинчи котиб. Ҳозир тўғри унинг хонасига бормайман. Қўлимдагиларни кўриб қолиши мумкин. Умуман у менинг КГБга борганимни қаердан билди? Ёки орқамга “дум” боғладими?

Балки Мелкумов икки томонга ишлай бошлагандир? Бундан олдинги иккита раҳбар-Усмонхўжаев ва Нишоновларнинг шохини синдирдим. Бирини камоққа тиқдирдим, иккинчисини эса сургун қилдирдим. Наҳотки бундан қўрқаман? Ҳали кечагина ҳузуримга келиб кўз ёши қилганди. Агар мен қўлламасам бу жойни тушида ҳам кўрмасди. Лекин нонкўрлик қилаяпти. Ҳозирданоқ жиққа мушт бўлсак, мен ютқазаман. Чунки юқори кеча юборган одамини бугун алмаштирмайди. Шу боис чидашим керак. Бугунги ғирромлигини эса жавобсиз қолдирмайман.

У лифтдан тушиб, хонаси томон юрмоқчи бўлганди Каримовнинг ёрдамчиси Крайнов унинг йўлини тўсди:

-Ёнғин! Дунёга ўт кетди, -деди у. -Каримов сизни қидириш учун ҳаммани оёққа турғаздилар.

-Мен хонамга кириб чиқай, сўнг кўришаман.

-У кишига лифтга минганингизни айтдик, эшик очиқ, кутаяптилар, илтимос, ёнғинни сўндириб беринг!

Анишчев ноилож қолди. Чапга қайрилиб, Каримовнинг хонасига кирди. Унинг авзойи бузуқ. Бош эгиб столни чертиб ўтирарди:

-Иккинчи котибнинг КГБга бориши қаердан чиқди?! Ёки давлат тўнтариши ҳозирлаяпсизми? Нима гап ўзи?

Анишчев шошиб қолди:

-Топшириғингиз бўйича боргандим. Мана буларни шахсан ўзим олиб келдим. Юқорининг топшириғи билан миллий ҳаракат лидерларининг “Иш папка”лари биринчи сейфга тушганди. Уни очиш учун Мелкумов билан иккаламиз имзо қўйишимиз керак экан. Чунки сизнинг топшириғингиз ҳам жуда муҳим эди. Нусха кўчирдик, мана…

Иккинчи котиб бундай шароитларга оз тушган бўлса-да усталик билан қутулиб кетиш учун албатта йўл топарди. Баъзан бу фикр менга қаёқдан келиб қолди, деб ўзи ўзига қойил қоларди. Шу лаҳзада ҳам Каримовни қийин аҳволга туширди. Унга бу вазиятдан чиқиш учун имкон бермасликка уриниб сўзида давом этди:

-Йўлда машинани тўхтатишимга тўғри келди. Москвадан телефон қилиб, ҳозир ўтказилаётган мажлиснинг кун тартибини сўрадилар.

-Ким сўради, қанақа мажлис?

-Ташкилий бўлимдан сўрашди. Сиз мамлакат раҳбари билан гаплашаётганда бўлим мудири унинг ёнида экан, баъзи нарсаларга қизиқди. Тушунтириб бердим.

Иккинчи котиб Каримовга бирин-кетин зарба ураётганди. Каримов рингда тентираб қолган боксчидек мувозанатини йўқотди.

-Ўтиринг, ўтиринг. Ҳозир чой буюраман …

-Раҳмат, мен қаҳва ичаман, -деди иккинчи котиб.

-Дарвоқе, нимани сўрашди? -Юмшоқ оҳангда сўради Каримов.

-Давлат тили ҳақидаги қонун лойиҳасига киритилган ўзгартиришларни.

-Қайси ўзгартиришларни?

-Марказий қўмита қонун қабул қилингач, унинг баъзи бандларини бир неча йилдан кейин кучга киритиш таклифини илгари сурди. Масалан, маҳаллий тилни билмайдиганлар учун бу қонун беш йилдан кейин кучга киради.

Каримов ўйланиб қолди. Беш йилда бу тилни ўргана оламанми? Гапириш-ку гапириш, ҳатто ўқишим ҳам қийин. Кеча бир саҳифани икки соатда аранг ўқиб чиқдим. Яхшиямки Жўрабеков тилни билар экан. Ҳатто у ҳам баъзи калималарни тушунмади. Биз бўлсак бутун давлат ишларини ана шу тилда юритмоқчимиз. Тўхтаб тур, қонун дегани ҳаёт эмас-ку. Ҳаёт бошқа, қонун бошқа. Қоғоздаги нарса-қоғознинг мулки. Агар шу бузғунчилар истаётган бўлсалар, қоғозга ёзиб қўяверамиз. Уни бажариш, бажармаслик ўз қўлимизда. Бир кун келиб тилни яхши ўрганиб олсам, балки бу қонунни амалга ҳам оширармиз.Ҳозирча эса рус тилида гапирадиган биродарларимизни чўчитмаслик чорасини кўришимиз керак.

-Беш йил оз, -деди у иккинчи котибга. -Сўзга чиқувчиларни тайёрланг. Саккиз йил деган таклифни киритишсин. Масалан, сиз саккиз йилда ўрганишингиз мумкинми?

-Биргалашиб ўрганамиз. -Иккинчи котиб “Катта”ни яна “чақиб”олди.

-Ўрганолмасак, кейинчалик ана шу бандларини олиб ташлаймиз. Бунга юқоридагилар нима дейишди?

-Улар ўзимизнинг одам. Эътироз қилишмади.

-Яхши. Дарвоқе, бу “Иш папка”ларида нима бор?

-Исо Холис билан Шавкат Темурнинг кимлиги, энг нозик жойлари, қилмишлари ҳақидаги маълумотлар.

Каримов ҳам Анишчевга ўхшаб ҳар икки “Иш папкаси”нинг илк саҳифаларини ўқиб чиқди.

-Демак, биринчи қиладиган ишингиз Исо Холиснинг бирга ўқиган дўсти Мақсад Муҳаммад Қулни… нега бунинг учта исми бор?

-Ҳозир шунақаси мода бўлган.

-Бўпти, ана шу “Қул”ни тузоққа илинтиринглар. Йўлини қилиб менга таништиринг. Калласида бирор нарса бўлса ёнимизда ишлатамиз, жилов қўлимизда бўлади. Иккинчи, дўсти Омон Матчонни эса душманга айлантирамиз. Йўлимизга юрса, келажакда Исо Холиснинг қаршисига рақиб қилиб чиқарамиз. Ҳозирча Исо Холисни Шавкат Темурга қайранг. Шавкатни эса Исога. Уларни халқнинг олдида қўчқорлардек уриштирмоқ керак… Дарвоқе, унинг жиловини бу ёққа олиш ҳақида ҳам у ёқдагилар билан гаплашинг. Рози бўлишмаса йўлини топиб, уни чиқариб юбориш ҳақида ўйланг…”.

Иккинчи котиб “Хўп…хўп…” дегани билан, аслида рақибини “нокаут” қилгандек шахдам одимлар билан Каримовнинг хонасини тарк этди. Ўзи учун ажратилган кабинетдаги совутгичдан тунука қутичалардаги пиволардан бирини олиб, ҳалқачасидан тортиб “туйнуги”ни очди ва бир ҳамлада охирига қадар ичди.

Хайрият, муздеккина экан, деб ўйлади. Мелкумов ҳаётининг сафосини билади. Айтиб қўйишим керак, уйда ҳам пиво оз қолди. Умуман чет элликлар пивони сифатли қилиб тайёрлашади. У иккинчи қутичани олиб жойига бориб ўтирди ва Москва билан гаплашиладиган “ВЧ” телефонидан КПСС МК ташкилий бўлим мудирига сим қоқди. Пленумга ва сессияга ҳозирлик қандай бораётганини айтиб қўйди. Сўнг:

-Олгага икки дона узук юбордим. Бири ўзимизнинг Мелкумовдан, бири мендан. Туғилган кунига боролмадик, ўпиб қўй қизингни, -деди бўлим мудирига.

Каримов ҳам эртанги пленум ва сессиянинг ўтишидан кўнгли тўқ ҳолда ундан кейинги воқеаларни ўйлаётганди. Шу лаҳзада уни мухолифат эртага уюштириши мумкин бўлган намойиш ҳам у қадар қизиқтирмасди. Агар қулоқ солишмайдиган бўлишса, бостириш учун Ички ишлар вазирига буйруқ берди. Уни қизиқтираётган нарса янги сайлов ва ундан кейинги Президент лавозими эди…

 

27. “СУЛАЙМОН”

Сессия Каримов ўйлаганидан ҳам “самаралироқ” ўтди. Сессиядан чиққан Каримов анҳор соҳили бўйлаб иш хонасига бораркан, Қизил майдонга машина киришининг ким таъқиқлаган экан деб ўйлади. Наҳотки Московда ҳам “Катта”лар пиёда юришса? Йўқ, аксинча улар қора Волгаларда Қизил майдондан саф тортиб ўтишни яхши кўришади. Улардан менинг қаерим кам? Мен ҳам бир жумҳуриятнинг отасиман. Нега энди пиёда юришим керак? Йўқ, бу тартиб мен учун эмас. Бунга бошқалар риоя қилишсин. Лекин ҳар доим сессия мана бу концерт залида ёки Олий кенгашда ўтиши шартми? Буни ҳам ҳал қиламиз. Сессия мажлисларини ўзим ишлаган бинода ўтказаман.

-Ассалому-алайкум,-қарши томондан келаётган бир кишининг товуши Каримовнинг хаёлларини бўлди. У алик олишга оғиз жуфтлаганди қаршисидаги киши тўхтамай гапини давом эттирди.

-Хабарларни эшитдик, Сизга минг раҳмат! Ота-онангизнинг жойлари жаннатда бўлсин, гўрлари нурга тўлсин! Халқимизнинг эгилган бошини тикладингиз. Минг йиллик орзуимиз амалга ошди. Она тилимиз давлат тили бўладиган кунларни кўрдик. Буни сиз бағишладингиз бизга. Тахтингиз ва умрингиз боқий бўлсин!

Каримов қўлини кўксига қўйиб раҳмат ишоратини қилиб, йўлда давом этди. Орқадан келаётган шаҳар партия қўмитасининг биринчи котиби ҳалиги кишини қучоқлаб, қулоғига пичирлади: “Раҳмат, мен кутгандан ҳам яхши чиқди!”

Каримов ҳали хаёлларидан айрилмаган эди. Шу боис ёнида келаётган хўжалик ишлари бўлими мудирига:

-Орқага қайтамиз, машинани шу ерга чақиринг, -деди.

-Машинангиз шу ерда. Сизни кутиб турибди.

-Бу ерга кириш таъқиқланган эмасми?

-Бошқалар учун таъқиқланган, Сиз ва Бюро аъзолари бундан мустасно.

Каримов мудирнинг сўнг сўзларига қулоқ ҳам солмай соҳил бўйлаб лапанглаб юрганча, мажлис бўлиб ўтган бинонинг олд томонига ўтди. Мажлисдан чиққан депутатлар аллақачон тарқалиб бўлишганди.

Булар учун депутатлик ҳам ортиқча ташвиш, деб ўйлади Каримов. Яқинда ҳаммасини бир варакайига бу ташвишдан қутқараман. Аслида шундай подадан яхшиси йўқ. Оғзингдан чиққанига “лаббай” дейишади. Қўл кўтариб туширишда буларнинг ёнида роботлар ҳам ип эшолмайди. Аммо илож қанча? Теппадан оёқ тираб туришибди. Нима эмиш, эркин сайловлар бўлсин эмиш. Ўзлари-ку эркин сайлов қиламиз, деб бошларига бало олишди. Мажлисбозликдан бошқа ишлари йўқ. Юзларининг пардасини йиртиб ташлаган маҳмаданаларга майдон топилди. Мендан олдинги раҳбар-Рафиқ Нишонов ҳам латта экан, эркин сайлов деганларига ишониб тўрт-беш жўжахўрозни Московага жўнатган, мана энди томошасини биз кўраяпмиз. Бу ёғини ҳал қилиб олай, кейин уларнинг ҳам танобини тортиб қўяман.

Каримовнинг машинаси икки дақиқада манзилга етиб келди. У машинадан тушаркан хўжалик ишлари мудирини ёнига чақирди:

-Бундан кейин машина орқа эшикдан ичкарига кирадиган бўлсин. Ана у одамлар нимани кутиб туришибди? Ё булар митингчиларми?

-Йўқ, митинглар жуда сокин ўтди. Булар шикоятчилар. Ер учун икки қишлоқ бир-бирига қарши бўлган. Самарқанд вилоятидан… Оқсоқоллари тўпланиб, сизнинг ёнингизга келишибди.

-Бундан кейин мен шикоятчи қабул қилмайман. Сайловларни ўтказиб олайлик, шикоят ёзишни ҳам маън этамиз. Индамасанг булар Оллоҳнинг устидан ҳам шикоят ёзишади. Ички ишлар вазирига топшириқ бер, автобусларига миндириб, чиққан жойларига жўнатсин.

Аммо шу пайт оқсоқоллар миршабларни четга суриб, унинг ёнига келишди. У бир ҳамла билан ичкарига кириб кетмоҚчи бўлди. Аммо оқсоқоллар уни ўраб олишганди. Каримов уларни бир-бир қучоқлади. Баъзиларининг юзларидан ўпди. Кейин:

-Қани отахонлар овминга қўл очинглар, -деди. -Мен сизларнинг дардларингизни яхши биламан, миршаблар билан ораларингизда бўлиб ўтганларни “Правда” газетасида ўқигандим. Ўша пайтда чора кўриш ўрнига сизларни газетага ёздириб, шарманда қилганларни чиқиб олган дарахтларидан туширамиз. Мана яқинда сайлов ўтказамиз. Мен номзодимни сизнинг тумандан қўйсам, қўллайсизми? Қўлласангиз, қани овмин айтайлик.

“Овмин”, “Овмин”деган оқсоқоллар Каримовни қайта бошдан қучоқлаб, юз кўзларидан ўпишди.

-Сайловолди учрашувига борганда ҳамма масалангизни ҳал қилиб бераман, ҳозир эса ҳаммангиз уй-уйингизга марш, иншоллоҳ, яқинда кўришамиз.

Шошиб қолган оқсоқоллар орқага чекиниб, Каримовга йўл беришди. Каримов ичкарига кираркан, олтинчи қаватга чиқишни кутиб ҳам ўтирмай, биринчи қаватдаги ҳожатхонага югурди. Юз-қўлини юваркан, бобой зоти жуда сассиқ бўлади, деб ўйлади. Баъзиларининг соқоли кўкариб кетибди, нос чекавергандан бўлса керак…

Каримов жирканганча қайта-қайта тупурди-да, юз-қўлини такрор ювиб, ташқарига чиқди. Аммо лифтнинг ёнида бир зум тўхтаб қолди. Илгариги раҳбарлар мажлисдан кейин вилоятдан келган биринчиларга албатта зиёфат қилиб беришарди. Бу билан ҳам уларнинг кўнглини олишарди, ҳам ўзларига боғлашарди. Бу анъанани бузсамми, деб ўйлади Каримов. Йўқ, бирданига бўлмайди, буларнинг аксарияти олдингиларнинг думи. Жойларда чуқур илдиз отишган, қўпориб ташлаш қийин. Илдизларини бир-бир чопмоқ керак. Ҳозир сайлов олдидан уларни нишонга қўйиб, мухолифатнинг йўлини тўсишим шарт. Мабодо бирлашиб кетсалар ота гўри-қозихона бўлади. Ҳозирча уларга “Сен яхши…” дейишим даркор.

Каримов хўжалик ишлари бўлими мудиридан “Биринчилар қаерда?”деб сўради.

-Улар боғдалар. Зиёфатни эса сарой орқасидаги меҳмонхонада ҳозирладик.

Каримовнинг жаҳли чиқди. Нега мендан сўрамай ҳозирлашади? Ким буларни бу қадар мустақил қилиб қўйган? Эҳ-ҳе, олдимда қанча ишлар бор, деб ўйлади.

-Нега мен билан маслаҳат қилмадингиз? Бугун жумҳурият тарихида алоҳида кун. Она тилимизга давлат тили мақоми берилди. Бу шодиёна учун сичқоннинг инидек жойда зиёфат берамизми? Қачонгача қўрқиб, писиб яшаймиз. Ҳозирданоқ лойиҳаларни тайёрлашга киришинг. Сайлов ўтгунга қадар зиёфат берадиган саройимиз бўлсин. Янги парламентнинг биринчи сессиясида улкан қарорлар оламиз. Уларни “ювиш” учун кошонага эҳтиёжимиз бор, -деди мудирга. Мудир топшириқни ён дафтарига ёзиб оларкан, Каримов ташқарига қараб одим ташлади.

-Соат нечада тўпланишади?

-Сиз қачон келсангиз ўшанда… Дарвоқе, зиёфат жойини “иккинчи” билан маслаҳат қилгандик.

-Бу ишларда иккинчи-пиккинчи йўқ. Ҳаммасини мен билан маслаҳат қиласан. Табиийки, бу ерда ишлашни истасанг. Ё, менинг одамим бўласан ёки ҳеч ким.

Каримов ташқарига чиққанда қуёш ётоғига бош қўя бошлаган, вужудидан қон сизиб чиқаётган аскардек бир мушт бўлиб қолганди. У қуёшнинг бу ҳолидан норози бўлгандек шафаққа разм солиб турганди, яқиндаги стадиондан мухлисларнинг саси юксалди.

-Нима гап? -деб сўради Каримов мудирдан.

-Бугун футбол командаларининг учрашуви бор эди.

-Ўша “иккинчи”нгга айт, Спорт қўмитаси раисини ишдан олишни буюрсин. Бундан кейин менинг изнимни олмасдан бирор бир ҳаракат қилинмайди. Бурнимнинг тагида саксон минг одам қичқириб ўтирса-ю, мен бехабар. Шаҳар бедарвоза эмас!

Орадан кўп ўтмасдан унинг “Шаҳар бедарвоза эмас” деган гапи оғиздан оғизга ўтиб, машҳур бўлиб кетишини ҳали ўзи билмасди. Бора-бора бу гап ҳар бир раҳбарнинг ҳам буйруғи, ҳам илтижоси, ҳам қалқони, ҳам қилмишига айланажагини Каримов билмаса-да, воқеалар шу атрофда ривожланажагини ҳис этарди. У Сулаймон айри, девлар айри бўлишини истамасди. Девлар Сулаймон учун, Сулаймон яшаса, девлар яшайди, деб ўйларди. Буни ҳақиқатга айлантириш учун ҳар бир дақиқа, ҳар бир сониядан фойдаланиб қолишга уринарди. Унинг ҳаёт -мамоти, жон-жаҳди, орзу умиди ана шу эди.

28. НОМЗОД

 

Каримов зиёфатдан кеч қайтди. Вақтини беҳуда ишга сарфлаган одамдек ётган жойида узоқ тўлғанди. Ичкилик-у егуликнинг сероблигидан ўз насибини олган Каримов бу юкнинг оғирлигидан бўлса керак кўзи юмилиши билан туш кўра бошлади.

…Баланд тоғ. Теппада икки қоя, иккиси ҳам қиличга ўхшайди. Қояларнинг устида икки махлуқ.

Бирининг тўрт оёғи, олти қўли, бир қанча қаноти бор.

Иккинчисининг эса бир қўли, бир оёғи, бир кўзи бор.

Каримов ўртада муаллақ. Махлуқлар унга ашула айттиришаяпти. Маҳаллий тилда ашула билмайман, деса ҳам “Айтасан, акс ҳолда пастдаги балчиққа отиб юборамиз” деб пўписа қилишарди. У эса билмагани учун мажбуран русча айтарди. Махлуқлардан бири ашуласидан безди, шекилли, уни отиб юборганди, иккинчиси ушлаб олди. Махлуқ пешонасининг терини артаман деганди, кафтидаги кичкина қиличлар Каримовнинг юзини қириб юборди. Оғриқдан бўлса керак ўзини ён тарафга отганди пастга тушиб кетди. Балчиқнинг ҳиди кўнглини беҳузур қилди. Лекин атрофнинг юмшоқлиги ҳузур бахш этди. Мириқиб ухлаш учун балчиққа бош қўйди…

Каримов уйғонганда бош учида кундалик газеталар турарди. Ёнбошлаганча “Қишлоқ Ҳақиқати”ни олиб сарлавҳасига назар ташлади: Каримов сўз берди-номзодини Каттақўрғондан кўрсатади”. Сарлавҳанинг остида унинг оқсоқоллар билан ўпишиб турган пайти акс эттирилган сурат. У жаҳл билан бош учидаги тугмани босди.

Эшик очилиб, ичкарига умр йўлдоши Татяна кирди.

-Сени чақирдимми, ҳайвон, -дея бақирди умр йўлдошига Каримов. -Қани бу ҳўкизлар?

-Эрталаб келишганди, сиз ҳали ухласангиз керак, деб газеталарни олиб қолдим.

-Сен қачондан хўжайин бўлиб қолдинг? Менинг ишимга бош суқма, демаганмиман?

-Кечаси билан алаҳсираб чиқдингиз. Бироз дам олинг, девдум.

-Ҳа, қилғиликни қилиб қўйиб, сутдан чиққан қошиққа ўхшаб турасан. Ўзингга гард юқтирмайсан.

-Вой, қошиқ деганингиз нимаси?

-Қошиқ деганим мана бу!-Каримов бир сакраб ўрнидан турди-да хотинининг юзига тарсаки тортиб юборди.

Татяна бир тарсакидан кейин иккинчи, учинчиси ҳам келишини яхши биларди. Шу сабабдан гап қайтариш ёки йиғлаш ўрнига дарров қочарди. Бу сафар қочаркан эшик нохосдан қарсиллаб ёпилди. Каримов буни тарсакига жавоб деб ўйлади ва жаҳлини пишқиртириб, Татянани қувиб кетди. Татяна ҳовлига қочиб чиққанда, хўжалик ишлари мудири сут, қаймоқ кўтариб келаётганди. Татяна ундан уялиб, орқага қайтмоқчи бўлди. Лекин аждаҳодек пишқириб келаётган эрининг жаҳлидан жумбушга келган қўрқув туйғуси бу уятни енгди. Каримов эса мудирни кўрмади ҳам. Ҳовли кенгиш бўлиб, бир томони катта боққа уланарди. Бу боғ “биринчи”лар учун махсус иншо этилган ва атрофи баланд деворлар билан ўраб олинган. Татяна югуриб борар экан, оёғидаги тапочкаси икки томонга учиб кетди. Каримов бу тапочкаларни олиб унга улоқтирди. Баланд овозда бир-икки сўкди-да, орқасига қайтди. Мудир қўрққанидан сут-қаймоқни остонада қолдириб, ғойиб бўлган эди. Каримов қоғоз қутидаги сутни тепиб юбораркан, қаймоқларни эса боғ томонга улоқтирди.

Кейин шариллаган сас унинг диққатини тортди. Бу эшаклар ҳалигача ҳовузни ҳам тўлдиришмабди, деб ўйлади у ва ҳовуз томонга юрди. Ҳовуз тўлиб кетган, ундан тошган сув атрофга оқаётганди. У аввал совуқ сувнинг жўмрагини беркитди, кейин эса иссиқ сувнинг. Ич кийимларини атрофга улоқтириб, ҳовузга кирди. Худога шукур, бу дунёда ҳам роҳат қиладиган пайт бўлар экан, деб ўйлади.

Ярим соат ҳовуздан чиқмади. Бу орада Татяна унга янги ич кийимлар ва сочиқ келтирди. Эрининг одатига кўникиб қолган хотини, хизматчиларга ҳам жавоб бериб юборгани учун, бошини эгганча, ҳовуздан чиқадиган жойдаги мармар тошларни арта бошлади.

-Ҳа, падхалимлик қилаяпсанми, эрим ҳовуздан чиқса, йиқилмасин деяпсанми ?

-…

-Бор, мудирни чақир!

Мудир пойлаб турган экан, югуриб келди.

-Янгангдан латтани ол, -деди у мудирга. -Сен эса йўқол! -деди Татянага.

Мудир аввал ўзининг янги кийимларига назар солди, кейин югуриб бориб, Татянанинг қўлидан латтани олди. Илгариги раҳбарлар хўп одам экан, деб ўйлади мудир. Ҳеч бири бунақа бақириб-чақирмасди. Ҳаммасининг осмони осмон эди, буникида эса момақалдироқдан бошқа нарса йўқ. Илгаригилар хотинларидан ҳайиқиб турардилар. Жаҳллари чиққан бўлса ҳам умр йўлдошларини кўрганда, Московдан келган меҳмонни қаршилагандек сохта тиржайиш билан эзилиб-сузилардилар. Улар Московдаги бошлиқларига ҳам тақлид қилардилар, ҳам қўрқардилар. Москов уларнинг авзойи, қадам олишлари, юриш-туришлари ҳақида биздан хабар олиб турарди. Бундан ташқари бир қанча жосуслар ҳам шу хусусда маълумот йиғиб, юқорига бериб турардилар. Бирданига замон ўзгарди. Нима бўлаётганига ҳеч кимнинг ақли етмайди. Ҳали Московда раҳбарларнинг имтиёзларини чеклаш ҳақида қарор чиққанига бир ой бўлгани йўқ. Мана бу тентак эса олдингисидан ҳам оширмоқда. Одамлар отдан тушмоқда-ю бу эса туяга минаяпти. Тож кийган шоҳ ақл олади, деганлар, балки…

-Нимани ўйлаб қолдинг бунча? Дафтарингни ол, ёз! -деди Каримов унга. У бир сапчиб ўрнидан турди-да, ҳўл қўли билан чўнтагидан ён дафтарини чиқарди. Кейин:

-Эшитаман, -дея Каримовга яқинлашди.

Чалқанча ётиб, сув устида юзаётган Каримов, ҳовуздан чиқадиган нарвончани ушлаб оёққа турди.

-Бир. Эртадан эътиборан барча хизматчилар, докторлар, массажчи ҳамширалар шу ерда ётиб қолади. Сен ва Крайнов ҳам навбатчилик қиласизлар.

Икки. Идеология котибига айт, “Қишлоқ ҳақиқати”газетаси муҳарририни ишдан ҳайдасин. Газеталарга бериладиган ҳар бир хабарни шахсан ўзи ўқисин ва менга билдириб турсин. Уч. Савол бўлмаса бор, сартарошни чақир!

-Илгари барча шу ерда ётиб қоларди. Лекин Московдан қарор келгач, бунга чек қўйдик. Муҳаррир масаласига келсак, у Московнинг депутати. Гапирсак, оғзимиз ёнади.

-Сенга оғиз ёниш қанақа бўлишини кўрсатиб қўяман. Московнинг қарори билан менга пўписа қилаяпсанми? Шу соатдан эътиборан ишдан ҳайдалдинг. Бирор жойда ғинг десанг, онангни Учқўрғондан кўрсатаман! Агар сасинг чиқадиган бўлса, қамоқда чирийсан. Камерага саломга келиб тураман. Ҳозир эса бор, ишдан ҳайдалганинг ҳақида қарор ёзиб кел.

Мудир шалпайганча чиқиб кетаётганди, Каримов уни тўхтатди.

-Ҳа, ранг-рўйинг ўликникига ўхшаб қолди? Ё, уй-жойингни, машинангни тортиб олайинми? Ёки тафтиш бошлатайми? Буларни истамасанг, қаддингни тик тут. Айтганимни бажар! Қарорни ёзиб, ўринбосаринг Мавлонга бер. У имзога олиб келсин.

Мудир чиқиб кетар экан, Каримов унинг орқасидан бир-икки бўралаб сўкди-да яна сувга шўнғиди…

Каримов ишхонасига келиши билан идеология котибини чақирди.

-Бу нима? -дея “Қишлоқ Ҳақиқати” газетасини унинг олдига отди.

-Муҳаррири гапимизга қулоқ солмайди. Илгари икки марта бюрога чақирдик, келмади. Ҳозир эса депутат бўлиб олган.

-Сиз ўзи илгари қаерда ишлагандингиз? Қандай қилиб бу ишга келиб қолдингиз? Сизга қулоқ соладиган одам борми бу дунёда? -Каримов саволларига жавоб ҳам кутмасдан, сўзда давом этди. -Келинг, сизни шу муҳаррирнинг зулмидан қутқарай. Кўнглингиз қаерни орзу қилади? Истаган жойингизни айтинг, ўша ерга юбораман. Ади-бади айтишга эса вақтим йўқ. Сасингиз чиқадиган бўлса, сиздан олдин бу вазифада ишлаган хонимчанинг ҳолига тушасиз. Камгап, юмшоқкўнгил одамсиз. Минг гапга бир гап билан ҳам жавоб бермаслигингиз менга маъқул. Хўш, ўрнингизга кимни келтирамиз? Бу хусусда ҳам демак фикрингиз йўқ. Ундай бўлса “иккинчи” билан учрашинг, эртанги пленумга ариза ёзинг, ўрнингизга эса Академияда ишлаётган Жаҳонгир Ҳамидовни тавсия қилинг.

Котиб бундай суҳбатга тайёр эди. Чунки Каримов вилоятда ишлаётган кезда иккаласининг ораси бузилганди. Шу боис масала бу қадар силлиқ ҳал бўлишидан енгил тортди. Аммо ўз ўрнига тавсия этиладиган киши бу соҳадан узоқлиги уни ўйлатиб қўйди. Каримовнинг бироз юмшаганидан ва иш ваъда қилаётганидан таскин топган котиб:

-У киши биолог, бу ерга эса мафкура соҳасидан бирини келтирсакмикан?

-Мана сен мафкурадан келгансан. Нима қилиб бердинг? Агар гапни кўпайтирадиган бўлсанг, Московдан иш қидирасан. Уч кунда думингга супурги боғлайман.

Яна котиб индамай турди. Каримов эса ичини тўкди. Сўкканида ва ҳатто урганида индамай турадиган одамни яхши кўрарди. Гап қайтарган, савол берган киши эса қанчалик ҳақ бўлмасин барибир унинг қаҳрига учрарди. Котиб эса асли индамаслардан эди. Унинг жим туриши Каримовни юмшатди.

-Бўпти чиқ, пленумдан кейин қабулимга келасан. Ҳа, Крайновга айт, менга муҳаррир Аҳмаджон Мухторовни боғласин.

Каримов бардоқдаги чойдан бир ҳўплам ичмасидан телефон жиринглади.

-Аҳмаджон Мухторов телефондалар, -деди Крайнов.

-Боғла!

Каримов қуюқ салом-аликдан кейин:

-Аҳмаджон ака, бугунги мақолангизни ўқидим. Минг раҳмат сизга. Номзодимни Каттақўрғондан қўйишни сизга ўзим айтаман, деб турувдим. Кўнглим бўлинг-е, ичимдагини топибсиз. Сурат ҳам аъло. Телефон қилаётганимнинг биринчи сабаби, раҳмат айтиш бўлса, иккинчиси, бир маслаҳатим бор эди. Биласиз, Московдаги депутатларимиз тарқоқ бўлиб кетишган. Баъзилари ану Нишонов деган латтанинг соясига айланишган, баъзилари эса умуман сўзга чиқишмайди. Мажлислар залида ҳам ухлашади. Эртанги пленумимиздан кейин иккаламиз Московга борсак, депутатларимизни йиғиб гаплашсак. Уларга сизни бошлиқ қилиб қўйсам, ўзингиз тарбияласангиз. Менинг Московдаги кўз-қулоғим бўлсангиз. Бу ердаги ўрнингиз ҳам бўш туради. Қолаверса, сайловлардан кейин янги парламентнинг газетасини чиқарамиз. Уни ҳам ўзингиз йўлга қўйиб берасиз. Аслида эртанги пленумда сизни мафкура котиблигига келтирмоқчи эдим. Лекин у ер сиз учун анча паст. Раҳмат ва қуллуқларни келажакка олиб қўйинг. Ҳозир эса катта ишларга шайланинг. Бу жумҳуриятни иккаламиз оёққа қўямиз. Сиз Московда, мен эса бу ерда!

Каримов телефон дастасини ўрнига қўяркан, бирор йил Московда совуқ қотиб юрсин, кейин йўлини қилиб газетадан четлаштираман, ҳозирча ўзимнинг одамларимдан бирини ўринбосар қилиб қўяман, ишни у юритади деб ўйлади…

Партия Марказий қўмитасининг пленуми Каримов ўйлаганидек ўтди. Эски дўсти Жаҳонгир Ҳамидовни мафкура котиблигига тавсия қилди. Илгари котиблик у ёқда турсин оддий ходимни ишга олишни ҳам Москва ҳал қиларди. Лекин кейинги вақтда бутун ваколатни маҳаллий ҳокимиятга беришди. Энди котибни сайлаб бўлгачгина бу ҳақда Москва хабардор қилинади. Бўлим мудирлари, ходимлар эса Московни қизиқтирмайди. Чунки буларсиз ҳам уларнинг боши чўп суқилган арининг уясидек ғувиллаб ётибди. Ҳар кун бир янгилик, ҳар кун бир ташвиш. Янги сайланган СССР Олий Совети тонгдан оқшомгача, оқшомдан саҳаргача мерос талашган болалардек жанжал билан овора. Каримов учокда шулар ҳақида ўйлаб ўтираркан ёнига муҳаррир Аҳмаджон Мухторов келди.

-Эртага меҳмонхонада бир қўлбола ош буюрсангиз, -деди у муҳаррирга. -Мавлон сизга ёрдамчи бўлади.

Каримов ёнида ўтирган Мавлонга қараб:

-Кеча тасдиқдан ўтдинг, энди буни ювамиз. Сен болага айтиб қўяй, агар гапимдан чиқмасанг баланд-баланд жойларга кўтараман сени.

Мавлон ўрнидан туриб, қуллуқ қилди. Каримов унинг ўрнини муҳаррирга кўрсатиб:

-Ўтиринг гап бор, -деди. Мавлон эгилиб ўриндиқ остидаги дипломат-сумкани олмоқчи бўлганди, Каримов: -Тураверсин, Аҳмаджон аканинг олтину пул билан иши йўқ, -деди. Кейин Мавлоннинг узоқлашишини бир лаҳза кутиб турди-да, муҳаррир томонга эгилди: -Нишонов билан орангиз қандай? -деб сўради.

-У миллатимизнинг бошига кулфатлар келтирди. Энг яхши инсонларни туҳмат билан қамалишига кўз юмди. Миллатимиз масхара қилинар экан, у ҳам қўшилиб кулди. Водий воқеалари Москва томонидан уюштирилди, аммо унинг хабарсиз бўлишига ишонмайман. Акс тақдирда уни Москвага шундай катта ишга олишармиди ?

-Балли оғайни, -деди ҳаяжонланган Каримов. -У менинг йўлимга тўсиқ бўлди, лекин қўлидан бир иш келмади. Бу борада сизнинг ҳам хизматларингиздан хабарим бор, унутмайман. Ана унинг эса яқинда оиласини ҳам қуваман. Бир умр юртга қайтмайдиган қиламиз. Сиз Московдаги газеталардан уч-тўрт кишини сотиб олинг, масрафини Мавлон ҳал қилади, -дея у кўрсатгич бармоғи билан қора дипломатга ишора қилди. -Нишоновга қарши жиддий кампания бошлатишимиз керак. Эртага сизни раҳбар қилиб қўйганимиздан кейин депутатларнинг жиловини ҳам қўлга оласиз.

Муҳаррир мушоҳадага борса-да, эътироз билдирмади. Каримовнинг бу қадар ишониб, ўзига яқин олаётгани уни қувонтирди.

-Биласизми битта таклифим бор, -деди у. -Ҳозир Москва кўп масалада ваколатни маҳаллий ҳокимиятга бермоқда. Биз ҳуқуқ борасида ҳам одим отмоқчимиз. Гдлян ва Иванов йигирма мингдан кўп инсонни қамоққа тиқди, зор қақшатди. Буларнинг орасида қанча-қанча олтин кадрларимиз бор. Ҳозир бу терговчилар депутат бўлиб олишган, лекин биз ҳам бўш келмаймиз. Тергов ва суд материалларини ўзимизга оламиз. Сиз эса уларни озод қилиш ташаббусини бошлайсиз. Бу билан бирданига икки қуённи урамиз. Биринчидан, озод қилинганлар “нишоновчи”ларга қарши курашчимизга айланади. Иккинчидан, улар сизни ҳар қандай шароитда ҳам сотмайдиган содиқ одамларингиз бўлади.

Муҳаррир аслида қамоқларда эзилиб ётган инсонларни тезроқ озод қилиш пайида эди. Каримовни қизиқтириш учун буни таклифларга айлантириб юборди. Каримов кўнглида шам ёқилган кишидек севинчини яширмади. Унинг жаҳли нақадар тез чиқса, севиниши ҳам самимий эди. Аммо бу самимийлик узоқ яшамасди. Кўпинча чала туғилган боладек ё ногирон бўларди ёхуд узоқ умр кўрмасди.

-Мен сиз ҳақингизда нотўғри ўйлаб юрган эканман, сиз ўғил бола экансиз, -дея муҳаррирнинг тиззасига шапатилади ва сўзда давом этди. -Бундан кейин ҳамма масалани маслаҳатлашиб ҳал қиламиз. Московдан қайтгач, газетангизда ёзиб, халққа ошкор қилганингиздек Каттақўрғонга бораман. Сайловолди учрашуви баҳона. На фақат халқимизга, балки Московга ҳам кимлигимни кўрсатиб қўйишим керак. Шу сабабдан яхшилаб бир нутқ ёзсангиз. Учрашувда ўқиб ўтирмайман. Ёзилган нарсани ўқишга ҳафсалам йўқ. Учрашувни қишлоқ жойида ўтказамиз, мухбир-пухбир таклиф қилмаймиз. Матбуотга эса сиз ёзган нутқни берамиз. Аммо нутқ бутун дунёнинг диққатини тортадиган бўлсин. Демократиядан бошланиб, ошкоралик билан тугасин. Бизнинг дастуримиз нимадан иборат эканини ўртага қўйинг.

Улар Московга етиб келганларида муҳаррир Каримовнинг қулоғига шивирлади:

-Баъзи жумҳуриятлар раҳбарлари айни пайтда ҳукуматга ҳам раҳбарлик қилишни илгари сурмоқдалар. Москвадан янги имзоланажак шартнома доирасида ўзларга кенг қамровли мустақиллик беришини талаб қилмокдалар. Москва иттифоқда қолиш қолмаслигимиз ҳақида референдум истаяпти. Демак, қўлимизда иккита урувчи қартамиз бўлади – бири “туз”, бири “қирол”. Бунинг эвазига сайловдан кейинги биринчи сессиядаёқ тишимизни кўрсатамиз. Нима бўлса ҳам қўй эмас, бўри эканлигимизни исботлаймиз…

Каримовнинг Московдаги иши тез битди. Депутатлар билан учрашувдан кейин Марказкомга бош суқди. Иттифоқ шартномасини сайловдан кейин муҳокамага қўясиз, дейишгани учун дарров орқага қайтди. Келиши биланоқ бюро аъзоларини бир-бир чақирди. Сайловни қандай ўтказиш ҳақида уларнинг фикрларини сўради. Кейин эса бюро мажлисини чақирди.

-Ҳар бирингиз сайлов учун сафарбар, -дея сўз бошлади у. -Вилоят партия қўмиталари номзодлар рўйхатини ҳозирлагач, уни Марказқўмда синчиклаб ўрганиб чиқасиз, қолипга соласиз. Ишчилар, колхозчилар, зиёлилар, партия аъзоси бўлмаганлар фоизига кўра белгилансин. Кейин рўйхатни КГБ ҳам текширувдан ўтказсин. Номзодларнинг ёши, жинси, келиб чиқиши, миллати, дини каби масалалар ҳам қолипга тушсин. Ҳар қандай ўзбошимчаликнинг олди олинсин. Демократия, ошкоралик, эркинлик биз истагандек бўлади. Шу сабабдан номзодлар кўрсатишни очиқ ўтказиш керак. Исташса юз номзод кўрсатишсин, лекин охир оқибатда бизнинг номзод ўтсин. Агар янглиш ҳол юз берадиган бўлса, масъул раҳбарлар қош-кўзинг бор демасдан ишдан ҳайдалсин. Янглиш номзодлар эса ўзлари ариза ёзиб, ўртадан чиқсинлар. Бюро мажлисига тақдим қилинадиган номзодлар рўйхати уч ранг билан ўралади. “Қизил ранг” номзод ҳар қандай шароитда ҳам депутат бўлиши шарт, “кўк ранг” номзод муқобил асосда сайланади, аммо муҳаққақ депутат бўлади, “қора ранг” эса ушбу номзод ўрнига шу ёшдаги, айни миллат, айни касбдаги, бизга хайрихоҳ киши ўтишига рухсат бўлиши мумкинлигини англатади. Марказқўм аъзолари, таниқли шоир, ёзувчилар, жумладан, Исо Холис, Эркин Воҳидов, Примқул Қодиров, Ҳалима Худойбердиева сингарилар биринчи рўйхатга олинсин. Парламентнинг эллик фоизи ана шу рўйхат асосида ўтганлардан, йигирма беш фоизи “кўк” ва қолгани “қора”лардан бўлсин. Керак бўлса, баъзи жойларда бюллетен масаласи ҳам ишга солинсин. Сайлов комиссияси раиси Қудрат Ахмедов ҳар кун, ҳар соатда ҳисоб бериб турсин. Бошқа таклифлар борми?

Ҳамма жим эди. Чунки Каримов ҳаммадан сўраб олганларини ўзининг номидан қилиб, ўртага отган эди.

-Саволлар бўлмаса ҳамма ўзига ажратилган вилоятларга йўл олсин. Ҳар оқшом соат ўн иккидан кейин сизларни қидириб, ҳисоб сўрайман, -дея мажлисни якунлади…

29.УЧРАШУВ

Каттақўрғондаги сайловолди учрашуви бир колхознинг клубида бўлди. Каримовдан олдин сўзга чиққанлар унинг ўзи ҳам билмаган хислатлари ҳақида гапиришди. Кейин ўрта ёшлардаги бир киши минбарга югуриб чиқди.

-Мен ўқитувчиман, -деди у. -Айни пайтда “Бирлик” Халқ ҳаракатининг аъзосиман. Лекин бизнинг номзодни рўйхатга олишмади. Биз мустақиллик, демократия ва ошкоралик тарафдоримиз. Мажлисларимиз қонун чарчавасида ўтгани ҳолда бизни рўйхатга олишмагани қаршимизда мустақиллик, демократия ва озодлик душманлари турганини кўрсатади…

-Нима гап? -дея Каримов вилоят биринчиси Пўлат Абдураҳмоновга юзланди.

-Бу ҳаракат ҳаммаёқни ағдар-тўнтар қилаяпти. Кўп жойларда халқ оёққа турди. Жанжал-тўполонни қийинчилик билан бостираяпмиз. Баъзи номзодларга кўз юммасак бўлмайди.

-Сизни вилоятга юборишда умидларим катта эди. Келганингизга икки ой бўлгани йўқ. Ёки оғир иш эканми? Сизнинг гапингизга қулоқ соладиган бўлсак, мана буларга ҳам кўз юмиш керак, муҳтарам Пўлат Мажидович. Истасангиз, мен чиқиб кетай, буларни сайланг, -деди Каримов киноя билан.

Минбардаги ўқитувчи исмини тилга оларкан, Каримовнинг хаёли бўлинди.

-Биз меҳмонимизга қарши эмасмиз. Ҳатто у киши ўз номзодларини туманимиздан кўрсатганлари учун раҳмат айтамиз. Лекин муқобил сайлов бўлсин. Барибир халқ бу кишини сайлайди. Аммо айни пайтда жумҳуриятга муқобил сайлов ибрати берилади.

Ўқитувчи минбардан тушаркан, Каримов ўрнидан туриб, унинг ерини ишғол этди. Залдаги олқишлар унинг сўзга чиққани учунми ёки ўқитувчининг жасоратигами англаш мушкул эди.

Каримов олқишларни ўқитувчи учун деб ҳисоблади ва яна ҳам жаҳли чиқди. Шу сабабдан қисқа, аммо жўшиб гапирди.

-Биринчидан. Халқ ҳаракати номзодини рўйхатга олмаслик жиноят. Халққа қарши келадиган куч борми? Сиздан сўраяпман, шундай куч борми? -Залда гулдурос қарсак янгради. Баъзилар ўринларидан туриб, қарсак чалаётган эдилар. Каримов бироз залга киноя билан термулди-да, сўзда давом этди:-Иккинчидан, мустақиллик дея кўкрагига ураётганларга ишонманг. Сизнинг ҳақингизни кесиб, армия тузишга, чегара қўриқлашга ундашмоқда бизни. Бутун дунёдан узиб қўйишмоқчи бизни. Сув йўлимиз, темир йўлимиз борми? Бугун биз учун яккаю ягона йўл иттифоқ ичида қолиш, аммо ҳақларимизни ундириб олишдир. Московнинг бўйнидан бўғиб, сизнинг ҳақларингизни талаб қилсам, орқамда турасизми?

Яна қарсак сели ёғилди. Каримов энди бу олқишдан лаззатлана бошлади.

-Қилғиликни қилиб қўйиб, Московга қочиб кетганлар мажлисларда бурун ковлаб ўтирибдилар. Мен янги парламентнинг биринчи мажлисида Фарғона, Паркент воқеалари айбдорларини ўртага чиқараман. Бурунларига ип ўтказиб, тортиб олиб келаман ва сизнинг номингиздан ҳисоб сўрайман. Менга бу ваколатни берасизми? -Энди унинг ҳар бир жумласидан кейин қарсаклар тўлқин каби бориб келаверди. Халқ унинг бузиб айтилаётган калималарига эмас, ҳайқириб айтилаётган ифодаларига маҳлиё бўлган, умрида эшитмаган гапларини илк бор эшитаётгани учун тинимсиз олқишлаётганди.

-Биз мард халқ, лекин бизни ўғри, муттаҳам, порахўр дея айблашди. Ҳали ўша Гдлянларни мана шу ерга олиб келиб, суд қиламиз. Қамоқдагиларнинг ҳаммаси озод қилинади ва ўз вазифаларига қайта тикланади.

Каримов бармоғи билан биринчидан, иккинчидан дея санай бошлаганди, аммо қўлини мушт ҳолда минбарга ураётгани учун саноқдан ҳам адашди. Қарсақлардан сўнг минбардаги сувдан бир қултум ҳўпларкан:

-Хўш, нечанчи бўлди, ҳар ҳолда олтинчи бўлса керак, -дея чап қўлининг бошмалдоғини кўрсатиб, сўзда давом этди. -Бундан кейин пахтани ўзингиз экасиз, пулини ўзингиз ҳисоблайсиз, истасангиз пахта, истасангиз мева экасиз, истасангиз боғ ташкил қиласиз. Бундан кейинги шиоримиз: қишлоқ бой бўлмаса давлат бадавлат бўлмайди. Бугунгача вагонлар Московга тўлиб борган бўлса, бундан кейин вагонлар юртимизга тўлиб келади. Бундан кейин фарзандларимизни уруш бўлаётган жойларга хизматга юбориш йўқ. Ҳар бир аскар учун аввал кафолат истаймиз.

Еттинчидан, тартиб ўрнатиш баҳонасида келганларни келган жойига жўнатамиз. Битта чамадон билан келган бўлсалар битта чамадон билан қайтадилар.

Ва охиргиси: сайловлар ҳалол, пок, тўғри ўтиши учун мана мен кафолат. Бу сайловлар халқ сайловларидир!

Каримов гулдурос қарсақлар оғушида ўз ўрнига келиб ўтираркан, минбарга бир йигит югуриб чиқди.

-Халқимиз ҳақиқатдан ҳам мана шундай жасоратли, айтиб ташлаб қочмайдиган раҳбарга илҳак эди. Айтиш бошқа, бажариш бошқа. Ё, зулфиёр, ё, зулфиқор! Иккисидан бирисини танламоқ керак. Зулфиёрлик ёлғон ва хушомад йўлидир, зулфиқорлик эса ўткирлик, айтганини шартта кесишдир!

-Ким бу? -дея сўради Каримов.

-Бошимизнинг балоси, -деди Пўлат Мажидович. -Фелъетончи. Фақат танқид ёзади. Яқинда телевизорда ҳам бизни шарманда қилди. Исми Миртемир.

-Бу ерда нима иши бор?

-Мухбир сифатида келган.

-Унда мухбирлигини қилсин. Нега сўзга чиқади?

-Битта туманимиздан унинг ҳам номзодини кўрсатишган. Гапга чечанлиги учун халқни орқасидан эргаштириб олди. Чақириб гаплашдик ҳам бўлмади. КГБни ишга солдик, натижа бермади. Икки марта рўйхатдан ўтказмадик, учинчисида мажбур бўлдик…

Миртемир қисқа гапирди. Минбардан тушар экан, Каримов уни ёнига чақирди

-Ука, билиб қўй…

Каримовнинг гапи оғзида қолди. Залдагилар мажлис тугади деб ҳисоблашди, шекилли, юзга яқин оқсоқол юқорига чиқиб, Каримовни ўраб олишди.

-Бизнинг масалани ҳал қилиб бермасдан кетмайсиз! -Оқсоқоллар бирин кетин Каримовга ўз дардларини тушунтира бошладилар. Каримов вилоят биринчисига юзланди:

-Оқсоқоллар туманнинг биринчи котибини ишдан олишни истаяптилар. Уддасидан чиқа оласанми?

-Қийин. Унинг орқасида ҳам ана шунча оқсоқол бор.

-Чақир ўзини.

Бир тарафга чекиниб турган туман котиби Каримовнинг ёнига келди.

-Неча ёшдасан? -деб сўради Каримов ундан.

-Ўттиз бешда, -деди у.

-Ҳали тирранча экансан. Нега қорин қўйдинг? Думба ёғли палов ейишдан бошқа ишинг йўқми? Ё бу масалани тинчит ё аризангни ёз! Умуман орқага одам йиғиш одати қаердан чиқди? Уч кунда масала ҳал бўлмаса махсус тафтишчиларни юбораман ва сени асфаласофунга жўнатаман.

Туман ҳокими миқ этмай турди. Оқсоқоллар мамнун эдилар. Каримов уларнинг орасидан сийрилиб чиқаркан Пўлат Мажидовичга:

-Бироз қаттиққўл бўл. Буларни парчалаб ташла. Бундан кейин тўпланиб юришларига чек қўй. КГБнинг бу ердаги бўлимини кучайтир. Гуруҳларни эмас, шахсларни бир-бирига қайрасин. Туман биринчисини эса ишдан ол, -деди ва клуб яқинидаги майдончада турган вертолётга миниб, кўкка кўтарилди.

Заминдагилар вертолёт ортидан тикилиб қоларканлар кўнгиллари умидларга тўлганди. Аммо умидлари ҳам ана шу вертолёт билан бирга осмонга учганидан бехабар эдилар. Буни сезиш ёки ҳис қилиш учун эса бир неча йиллар керак бўлишини билмасдилар.

Уларнинг қалблари, фикрларини янги бир оғу тортанак уяси сингари ўраб ола бошлаганди. Бу тортанак уясининг иплари уларга нур бўлиб кўринаётган эди. Нур гўё вертолёт парраклари орасидан синмасдан ўтаётгандек туюлсада, аслида парраклар кўкдан ёғилаётган ёруғ нурнинг йўлини тўсган, заминга эса Каримовнинг “нур”лари оқиб келаётганди.

30. МАШВАРАТ

Ҳаво онийдан исиб кетди. Ойлардир ер устини қоплаб ётган қатлама муз икки куннинг ичида эриб, сувга айланди. Қиш кунлари сархуш одам каби шакарлама уйқуси остида қолган дарахтлар бирдан уйғонди. Қуёш жилмайиб қолганидан алданган дарахтларнинг шохларида ўсмирнинг сабза соқоли каби эрта уйғонга битта яримта куртаклар кўзга ташланиб қолди. Ҳаводаги ўзгариш одамларга ҳам кўчди. Палто-ю рўмолларини улоқтирган қизлар қор остидан бош кўтарган чучмомолардек кўзларга тиғдек санчилдилар. Кўкракларини очиб олган йигитчалар эса овга чиққан алпомишлардек кўчаларни тўлдирдилар.

Аммо бу ҳол узоқ давом этмади. Қор қандай эриган бўлса, худди ана шундай яна атрофни қоплаб олди. Шошқалоқ дарахтлару баҳорсевар йигит-қизлар хирчин совуқнинг игналарига дош беролмай яна яширинмоқ учун жой қидирдилар. Табиату одамларни замин деган майдонда ўйнатиб, тепадан томоша қилиб турган куч уларга нафақат ташқи томондан балки ичкаридан ҳам таъсир қилаётганди.

Эрта уйғонган дарахтлар боласини туширган онадек бўзларкан, одамларнинг фикру хаёлларида ҳам тўлқинсимон жумбуш бор эди. Ким асабий, ким эса янги фикрлар билан қайнашган, яна кимдир пихиллаб қолган бурнининг ташвишида…

Ҳамма ёққа ёйилган грипп Каримовни ҳам четламади. Оташи юксалгани, суяклари синқираб оғриётгани, товуши бироз хириллаб, бурни битиб қолганига қарамай сессияга тайёргарлик кўраётганди. Қаттиқ тазйиқларга қарамай бир неча вилоятда рўйхатда бўлмаган кишиларнинг сайланиб қолишлари уни роҳатсиз этаётганди. Шу дамда суякларининг оғриғи эмас, юрагининг аллақаеридаги санчиқ унинг хаёлларини туптугундек ўзига боғлаб олганди. Аммо бу оғриқ юрагининг бирор бир еридаги хасталик аломати эмас, балки бу қадар ҳаракатларидан кейин ҳам парламентга кириб қолган “бегоналар” дардининг белгиси эди.

Икки кун олдин бюрода бир қанча раҳбарларнинг фаолиятига нуқта қўйди. Кейин бу масалани Компартия пленумига олиб чиқди. Баъзиларининг бошидан қайноқ, айримларнинг бошидан эса совуқ сув тўкди. Лекин юраги жойига тушмади. “Нега? Нега?” -деган савол кўкрагида гуп-гуп уриб турарди. Ҳар қанча уринмасин уни тинчита олмаётганди. Парламентдаги арифметикани, яъни овозлар ҳисоб-китобини қайта-қайта кўздан кечирди. Бегоналар бор-йўғи беш фоиз. Аммо бутун тарих бўйинча урушларни, инқилобларни, давлат тўнтаришию исёнларни аксариятнинг беш фоизи ҳал қилган.

Қаерда хато қилдим, дея ўйларди Каримов. Энди хатони тузатишга кеч. Бу беш фоизнинг йўлини тўсишим керак. Вилоятларда тикан симли тўсиқни ёриб ўтишди. Бу ерда шундай тўсиқ қўйишим керакки ҳам қўллари, ҳам оёқлари ва энг асосийси оғизлари боғлансин.

Каримов янги иш бошлайдиган Олий Кенгашнинг биринчи сессиясидаги нутқу маърузалар, иш тартибию тушликда бериладиган овқатлар рўйхатига қадар синчковлик билан чиғирдан ўтказди. Гарчи Москов сессия олдидан одатга кирган вакиллар йиғилишини ўтказмаслик ҳақида исрорли бўлса-да у бунга риоя қилмади. Вакиллар йиғилишига “бегоналар”ни ҳам чақиртирди.

-Яна бир соатдан кейин мамлакатимиз тарихида биринчи марта бўлиб ўтган эркин сайловлар натижасида сайланган депутатлар иштирокида илк сессияни бошлаймиз, -деди у кичик залда тўпланганларга. -Бу ерга нафақат раҳбарларни балки ўз кучи билан сайланганларни ҳам чақирдик. Халқимизнинг яхши одати бор, тўйдан олдин оқсоқоллар йиғилиб маслаҳат қилишади. Бу ҳам парламентнинг оқсоқоллар маслаҳат кенгашидир. Халқнинг олдига чиқиб бақир-чақир қилмасдан, нима гапимиз бўлса ана шу ерда келишиб олайлик. Айниқса ўз кучи билан сайланган дўстларимиз кун тартиби, тузилажак комиссиялар ҳақида фикрларини айтсинлар.

Мажлислар зали кичик бўлса-да ҳар ер ҳар ерга бир микрофон ўрнатилганди. Биринчи бўлиб Тўлқинжон деган йигит сўз олди.

-Менинг ва ёнимда ўтирган укамиз Миртемирнинг сайловолди дастурида адолатсизликка қарши кураш асосий масала қилиб қўйилган. Кейинги вақтда Москва халқимизга нисбатан аянчли равишда бўҳтон ёғдирди. Москвага биринчи зарба сифатида узоқ йиллар жумҳуриятимизни бошқарган марҳум Рашидов номини оқлаш масаласини сессия кун тартибига киритишни сўрайман.

-Бу парламентга оид масала эмас. Уни партия қоралаган. Керак бўлса партиянинг ўзи кўриб чиқсин. Парламент бундай масалалардан баландда туриши керак, -деди Каримов. Лекин зарда билан гапирганини ҳис қилди ва олдиндан кўнглига туйганидек ўзини юмшоқ қилиб кўрсатишга уринди. -Мен шу партиянинг раисиман. Бу масалани сиз ҳам Миртемиржон ҳам менга топширинглар. Иншоллоҳ, партия кенгашларининг кун тартибига киритаман.

Тўлқинжон ўтираркан микрофон ёнига Миртемир келди:

-Кейинги вақтда жумҳуриятимиз тарихида юз қораси бўлиб қоладиган воқеалар содир бўлди. Булардан биринчиси, Фарғона фожеаси. Ака-укани бир-бирига қарши қўйдилар. Фитна, иғвогарлик уруғини сочдилар. Иккинчиси эса, Паркент воқеалари. У ерда ёш йигитлар тимсолида миллатимизнинг келажаги ўққа тутилди. Бу масалалар очилмай қолди. Учинчидан, цензура деган жаллод ҳамон матбуот устида қиличини қайраб турибди. Ҳатто сайлов олдида номзодлар ўз қарашларини очиқ ифода этолмадилар. Тўртинчидан, баъзи жумҳуриятлар мустақил бўлиш учун курашаётган бир пайтда биз Иттифоқ шартномасининг ташаббускори сифатида ўртага чиқдик. Яъни бўйнимизга тош боғлаб, ўзимизни қудуққа отаяпмиз. Халқ эса бу ҳаракатнинг моҳиятидан бехабар. Ва ниҳоят, биринчи мажлисданоқ парламентни партия пленуми ёки колхоз қурултойи ҳолига солиб қўймаслик учун унинг елкасидан қурувчи деган юкни олиб ташламоқ керак. Депутатлар йўл қурилиши ёки боғча қурилишини эмас, сиёсий масалаларни тортишмоқлари зарур. Мажлисларимиз жонли равишда телевидениеда кўрсатилиб турилсин. Халқ ўз вакилларига ўзи баҳо берсин…

Бу бола ростдан ҳам бош балоси экан, деб ўйлади Каримов. Ҳозирнинг ўзидаёқ оғзига латта тиқиб қўйишим мумкин. Лекин ўша латтани қайтариб ўзимнинг оғзимга тиқиб қўйса-чи? Ади-бади айтиб ўтирсам шарманда бўламан. Гапга чечан экан. Саволларига жавоб топиб беролмасам, обрўйим тўкилади. Шунинг учун индамай тинглашим керак.

Миртемир Каримовнинг хаёл сураётганини сезгандек унинг исми шарифини тилга олиб, таклифини унга йўналтирди:

-Қўлимизда парламент комиссияларининг рўйхати бор. Мен унга Ошкоралик комиссияси қўшилишини ва юқоридаги масалаларни ойдинлатиш унга юклатилишини таклиф қиламан.

Каримов Ҳамидовга қаради. Ҳамидов “Бўлади, кейин ўйлаб кўрамиз” дегандек бош ирғади.

-Раҳмат, бу таклифингиз учун, -деди Каримов Миртемирга. -Сессияда ҳам бу таклифни ўзингиз ўртага отинг, биз эса қўллаймиз. Раиси ва аъзолари ҳақида эса мана ўртоқ Ҳамидов ўйлаб кўрсинлар.

Шу пайт сочлари тўкилган ўрта ёшлардаги бир киши микрофонга яқинлашди. Бу шоир Эркин Воҳидов эди.

-Мен мазкур комиссияда хизмат олишга тайёрман, -деди у.

-Сизга ўхшаган инсонлар юз йилда бир марта туғилади. Мен бу фикримни сессияда ҳам такрорлайман. Биз ҳам сизга бу комиссияни ишониб топширишга тайёрмиз, -деди Каримов. -Биз олдимизда катта мажлис борлигини унутмаслигимиз керак. Шу боисдан таклифларни қисқа-қисқа айтайлик.

“Бегоналар” бирин-кетин ўз таклифларини айтдилар. Шундан кейин Каримов вилоят биринчиларига қарата:

-Ҳар бирингиз сувчи қулоқ бошида ўтирганидек вилоятингиз депутатлари билан бирга бўлинг. Сиздан пода боши бўлишингизни истамайман. Депутатларингизни бошқа томонга бошқарманг. Сиздан тўда боши бўлишингизни истайман. Депутатларингизни бир жойга тўдалаб ўтиринг. Бу ҳам талаб, ҳам буйруқ ва истасангиз, илтимос ҳам. Бу синовдан муваффақиятли ўтишингизга ишонаман. Чунки биз бир командамиз, бир эшелонмиз. Ажралиб қолган вагон эса ёлғиз қолиб кетади, -деди.

Шундан кейин Каримов барчани катта залга даъват этди.

31. ТЎРТ КАЛИМА

Мажлис зали ҳайитона тус олганди. Янги сайланган миллатвакиллари очилишга ҳозир бўлган гул ғунчасини эслатарди.

Эркакларнинг сочлари пирил-пирил ярақлаб тургани, соқоллари алоҳида эътибор билан олингани учун юзларидан кўркамлик уфур ураётгани, деярли ҳаммаси бошдан оёқ янги кийим кийгани дарҳол диққатни тортарди.

Хотин-қизлар ҳам қимматбаҳо ва хушбичим кийимларини илк бор шу мажлисга кийиб келганлари улар кўзларининг таги билан бир-бирларини кузатаётганларидан ҳам маълум эди.

Умрида галстук-бўйинбоғ боғламаган отахондан тортиб, ҳаётида илк бор тўпиғи баланд туфли кийган қизга қадар ўз ҳолларидан мамнун эдилар. Уларнинг нафақат ташқи кўринишлари балки ички дунёларида ҳам қишнинг ўртасида қуёшга алданган борлиқ каби уйғониш ҳисси, умид япроқлари қимирлаётганди. Шу дамда ҳамманинг юзига урган умумий ички туйғуси бор эди: мағрурлик. Бу ҳис қалбларида гулхан бўлиб ёнаркан айни пайтда юзларини ҳам ёритаётган, кўзларидан нур бўлиб атрофга оқаётганди.

Хоҳ буюртма билан сайланган, хоҳ таниш-билиш билан рўйхатларга кирган, хоҳ курашга отилган миллатвакилларидан қайси бирига назар солсангиз ўзини катта ишлар олдида масъулиятли ҳис этишга чоғланганини кўрасиз. Бу ҳолнинг табиий ёки сохта эканлигини бир қарашда англаш мушкул. Аммо уларни илгаридан таниган одам бу ўзгаришни одим отишларида, атрофга разм солишларида, ҳатто салом-алик жараёнида бўртиб чиққанини сезиб олади. Қайси бир маънода миллатвакиллари шошиб қолганга ўхшардилар.

Каримов залга кириб келар экан, кимдир ўрнидан турди, кимдир эса ўз хаёллари оғушида севинч сўқмоқларида югуриб юрарди, яна кимдир тарки одат амри маҳол дегандек, мажлисларда ўрганиб олгани каби жон-жаҳди билан қарсак чаларди.

Мажлислар залининг кўринмас, аммо ҳис қилажак салобати бор эди. Каримов буни бир неча йил олдин бу ерга илк бор келганида сезганди. Вақт ўтиши билан бу салобатга ўрганиб қолган бўлса-да залдаги нотаниш нигоҳлар билан қўшилиб, бу куч уни яна мағлуб этди. Бирдан тиззаси титраб, қўлларининг пайи бўшалди. Эсанкираб қолган одамдек зинага қандай оёқ босишни билмай қолди. Баъзан бир, баъзан эса икки зинапояни ҳатлаб, минбарга чиқди. Бирданига фикрида чақмоқ чақнади. Янглишганди. Чунки мажлисни у эмас Марказий сайлов комиссиясининг раиси очиши керак эди. Шу боис оний бир ҳамла билан орқага қайтди ва пастга тушиб биринчи қатордан ўзига ажратилган ўриндиққа “чўкди”.

Марказий сайлов комиссиясининг раиси миллатвакилларини табриклагач, сўзни фахрий раисга берди. Каримовнинг тавсияси билан пойтахт ижроқўмининг раиси Ҳошимов парламент раиси ва комиссиялар аъзолари сайлангунга қадар мажлисни бошқариш учун ваколатли қилинган эди. Ҳошим Ҳошимов ёши етмишга етиб қолгани учун ёзиб берилган сценарийни аранг ўқиркан, залда аввалига енгил кулги, кейин эса норозилик аломати ўлароқ ғала-ғовур бошланди. Аммо ҳеч ким бу норозилигини очиқ айтишга журъат қилмади. Биринчи бўлиш ҳамма вақт қийин, чунки биринчи бўлишнинг ортида ё мақтов ёхуд танқид, ё қаҳрамонлик, ёхуд хоинлик каби тамғалар ётади. Шу боис кўпчилик норозилигини ёнидаги шеригига айтиш билан кифояланади.

Залдаги ғала-ғовур тинмас экан, Миртемир ўрнидан турди:

-Менда таклиф бор.

Етмиш йиллик умрида сценарийдан четга чиқмаган Ҳошим Ҳошимов учун бу бир зарба бўлди. У бошини кўтарганча Миртемирга тикилиб қолди. Миртемир эса у эшитмади, шекилли, деб ўйлади-да, гапини такрорлади. Ҳошим Ҳошимов нима қилай, дегандек Каримовга қаради. Унинг ҳолидан Каримовнинг ҳам жаҳли чиққанди, шекилли, бошини хам қилганча, ўз ёғингга ўзинг қоврил дегандек индамай ўтираверди. Залдаги шовқин-сурон масхараомуз тус олди. Баъзилар кўпчиликка эшиттириб кула бошладилар. Баъзилар эса ёнларидаги шерикларига баланд овозда шикоят қила бошладилар. Каримовнинг асаби дош бермади. У ўрнидан туриб, минбарга чиқди ва фахрий раиснинг ёнига ўтирди.

Яна у деб ўйлади Миртемирга қараб. Ўзини кўрсатиб қўймоқчими ёки мансаб учун ўйин бошлаяптими? Балки телевизордан халққа кўриниб машҳур бўлмоқчидир? Ёки буни атайлаб тайёрлашганми? Икки оғиз илиқ гап билан ўтқазиб қўйсаммикан? Йўқ, бундайлар бетга чопар бўлади. Мана бу латтанинг қилғилиги учун ҳам мени айблайди. Қани, эшитиб кўрайчи, нима таклифи бор экан?

-Нима таклифингиз бор эди?

-Биринчидан, кичик залдаги микрофонлар катта залга ўрнатилса, нур устига аъло нур бўлади. Иккинчидан эса, фахрий раисни алмаштириб, мана бу ғала-ғовурга чек қўйиш керак.

-Мен ичкаридаги етти-саккиз таклифингизни яна такрорлаяпсиз деб ўйлагандим. Биринчи таклифингизга қўшиламан. Дарҳол қатор ораларига микрофон қўйишсин. Иккинчи таклифингизга ҳам қўшиламан. Мажлис рухсат берса, бу ишни мен давом эттирсам.

Каримов мажлисдан рухсат ҳам олиб ўтирмасдан раислик қила бошлади. Ҳошим Ҳошимов эса елкасидан тоғ тушган одамдек енгил тортиб, Каримовнинг ёнида савлат тўкиб ўтираверди. Парламентга кимнинг раис бўлишини ҳамма биларди. Чунки икки кун олдин Компартия кенгашида Иброҳимовнинг номзоди раисликка кўрсатилган ва бу матбуотда эълон қилинганди.

Мирзаолим Иброҳимов эсини таниган кундан буён партиянинг эшикларидан кириб-чиқиб юрибди. Ёши нафақа олишга етганда парламент раислигига номзоди кўрсатилди. У ҳақда аввал Каримовнинг ўзи гапирди, кейин олдиндан тайёрлаб қўйилган маърузачилар сўзга чикдилар. Иброҳимовни шу қадар мақтадиларки, ҳатто Каримовнинг кўнглида ҳасад уйғонди. Коммунист партиясида иш эмас, фаолият эмас, таржимаи ҳол муҳим ўрин тутарди. “Бегона” миллатвакиллари эса Иброҳимовни танимас ҳам эдилар. Балки шу сабабданми унга ҳатто савол ҳам берилмади. Йўлига бўлса ҳам сайлов ўтказилди. Ундан кейин навбат ўринбосарларига келди. Каримов биринчи ўринбосарликка Бугровнинг номзодини кўрсатди.

-Бугров давлат тилида гапиришни биладими? -дея луқма ташлади кимдир.

Ҳамма овоз келган томонга қаради, лекин ким луқма отганини билишмади. Луқма отган Шовруқ Рўзимуродов эди. Каримов ҳам у ўтирган томонга олазарак нигоҳларини қадади, гапни узатиб ўтирмаслик учун Бугровга мурожаат қилди. Бугров минбарга чиқди:

-Салям-аляйкум, аз-аз биляпмиз… урганяпмиз, -деди Бугров.

Каримов мамнун бўлиб қарсак чалди. Залдагилар ҳам унга қўшилишди. Ҳатто баъзилар “Офарин, ўғил бола экан, тилимизни ўрганиб олибди”, дея бақириб ҳам юбордилар. Бугров эса шу тўрт калимадан бошқасини билмасди. Аммо унинг раис ўринбосари бўлиши учун шу тўрт калима кифоя эди.

32. МУҲАРРИР

Парламент комиссиялари аъзоларини сайлаш ҳам Каримовнинг ибораси билан айтганда силлиқ ўтди. Бироқ унинг кўнглини оғритган нарса иккинчи кун юз берди.

Каримов эрталаб муҳаррир Аҳмаджон Мухторов билан бирга чой ичаркан:

-Масала кун тартибида йўқ. Асли у сизнинг ташаббусингиз. Мен ҳам ўйлаб юргандиму лекин қарор қилмагандим. Сиз хаёлимдаги хом нарсани пишитдингиз. Энди мажлисга ҳам ўзингиз олиб чиқасиз. Қолаверса, сиз юқоридан меҳмон бўлиб келдим десангиз, СССР Халқ депутати сифатида тарафсиз киши эканлигингиз кўринади, -деди унга.

-Уч-тўртта маҳмадана бола ўтиб қолганга ўхшайди. Шу боис ўзимизнинг одамлардан сўзга чиқувчиларни тайёрлаш керакмиди?

-Бу ёғини бизга қўйиб беринг.

-Барибир ҳам уларнинг нутқларига бир кўз ташласам ёмон бўлмасди. Бирор курмак ўтиб кетмасин дейман-да.

Каримов костюмининг ён чўнтагидан бир даста коғозни олиб муҳаррирнинг олдига ташлади. “Юрагига яқин олиб юрган экан” деган фикр муҳаррирнинг хаёлидан яшин тезлигида лип этиб ўтиб кетди.

-Бу нусхалари. Агар жиддий гап чиқиб қолса, менинг номимдан ўзларига айтасиз. Ёки Бахтиёр Назаровга айтасиз. -деди Каримов.

Ким бўлди экан бу, деб ўйлади муҳаррир. Ҳа, топди. Адабиётшунослик институтининг директори эди. Маслаҳатчиликка олинибди. Демак, маърузаларни у ёзаяти. Қизиқ, қандай қилиб Каримовнинг назарига тушди экан? Ким тавсия қилиши мумкин? Нега Каримов бу ишни менга топширмади? Балки кичкина иш деб ўйлагандир ва овора қилгиси келмагандир? Ёки мажлисга янги руҳ, янги гап олиб келмоқчи бўлдими? Ёки менинг ёзиш услубим унга маъқул келмадими? Ундай бўлса сайловолди нутқини қайта-қайта эълон қилдирармиди? Бугунги мажлисга атайлаб даъват этармиди? Муҳаррир нутқларни ўқиётганга ўхшаб кўринсада, аслида Бахтиёр Назаров жумбоғини чўзиш билан овора эди. Унинг фикрини Каримов бўлди:

-Буларга кўп ҳам эътибор берманг. Асосий гап сизники.

-Ҳа, игначининг минг ургани темирчининг бир ургани билан баробар демоқчисизда.

-Мажлисда ҳам ана шундай мақоллардан уч-тўрттасини кетма-кет ишлатиб юборсангиз ҳаммани мот қиласиз. Умуман, мақолни кўпроқ қўллаш керак. Менга ҳам беш-олтита тўплаб бериб қўйинг. Халққа пул эмас, нон эмас, сув эмас ёқадиган гап керак. Гап билан ҳам қорнини, ҳам кўзини, ҳам қулоғини тўйдириш мумкин. Мақол эса тўйимли озуқа.

Муҳаррир қорин билан қулоқни тўйдиришга тушунди-ю, кўзни қандай қилиб тўйдиришга тушунмади. “Озуқа” деган сўз ҳам унга оғир ботди, чунки мақолни озуқа, халқни эса ҳайвон ўрнига қўймоқда деб ўйлади. Аслида эса Каримов “озуқа” билан “озиқ-овқат”ни айни маънони ташиган сўзлар деб тушунарди. Муҳаррир ҳозир англатиб ўтирадиган пайт эмас, деб ўйлади-да, кўнглидаги бошқа саволни ўртага ташлади.

-Назаримда расмият учун бўлса ҳам ҳукумат раиси лавозимини сақлаб қолиш керак. Бутун дунёда шундай лавозим бор. Аммо асосий ваколатни ўзингиз қўлга оласиз. Шу сабабдан бу номзодни ҳам ўйлаб қўйиш керакмикан?

-Тўғри, -деди Каримов. Гарчи буни ўйлаб қўйган бўлса-да муҳаррирга. -Хўш сиз кимни тавсия қиласиз, -деди.

-Мираброр ака яхши ишлаб турибдилар. Аммо парламент янги, ҳукуматга ҳам янги қон бериш керак. Қолаверса, дўстингиз Шукрулло Мирсаидов энг яхши номзод. Олий кенгаш раиси Водийдан, ҳукумат раиси пойтахтдан бўлса, мувозанат сақлаб қолинади. Ҳар доим шунга риоя қилинарди.

Бу мен ўйлаб юрган гапларни ё баъзи жойлардан эшитиб олган ёки ҳақиқат шу бўлгани учун фикримиз бир жойдан чиқаяпти, деб ўйлади Каримов. Ҳозир индамасам, кейин менинг айтганимни қилди, деб кўкрагига уриб юради. Шунинг учун ҳозирнинг ўзиёқ тўғонни бостиришим керак. Бу одам таҳликали, унга ишониш қийин. Йўқотиш учун яқинлаштираяпман уни. Менимча раҳбарликнинг энг яхши усулларидан биридир бу. Кадрларни бирор бир лавозимда узоқ ушламаслик керак. Йўқотиш учун аввал яқинлаштириш, сир асрорини ўрганиш ва нозик жойига ўнгланмайдиган қилиб тепиб юбориш даркор. Мана буни эса ҳозир севинтирмоғим керак. Ўшанда мажлисда яна ҳам илҳомланиб гапиради…

-Сизга тобора қойил қолаяпман, -деди Каримов муҳаррирга. -Аҳмаджон ака ё фариштасиз ёки илоҳий одамсиз…

Муҳаррир “фариштасиз” калимасининг икки маъноси борлигини ўйлаган бўлса-да лекин Каримов уни фаришта деяётганига шубҳа қилмади. Каримов эса сўзда давом этди:

-Мен ўйлаб турган нарсани фолбиндек айтиб бердингиз. Сизни менга Худонинг ўзи юборди. Бир умр ака-укадек ёнма-ён яшаймиз. Юлдузни истасангиз узиб бераман. Узолмаган такдиримда нарвон қўйиб бераман, ўзингиз чиқиб узиб оласиз.

-Сиз ҳам шоир бўлиб кетдингиз.

-Тилни яхши ўрганиб олай, шеър қандай ёзилишини кўрсатиб қўяман буларга…

Муҳаррир “булар” кимлигини тушунмади. Кимларни назарда тутаяпти экан? Балки шоирлар билан гапи қочиб қолдими? Аммо шоирлар орасида бунга қарши чиқадигани йўқ-ку? Ҳа, топдим. Уч-тўртта ёш шоир мухолифат байроғини кўтариб юрибди. Бунинг юрагига улар ғулғула солишган. Бу қадар нутқларга эътибор қилаётгани, мажлисдан бу қадар чўчиётгани ҳам ана шундан. Лекин ёмон одамга ўхшамайди. Кўп гапи самимий. Агар гаплари ёлғон дейдиган бўлсам, бошдан оёқ ҳамма гапига ишонмаслигим керак. Айтганини қилаяпти. Менинг айтганимни ҳам қайтаргани йўқ. Минг марта шукур қилиш керак. Илгаригилар бизга ўхшаганлар билан мана шундай чой ичиб ўтиришармиди? Балки ичишгандир ҳам. Биз қаёқдан биламиз? Мана бизнинг бирга нонушта қилганимизни ким билади? Нима бўлганда ҳам бу менинг ёрдамимга муҳтож. Муҳтожни эса остонадан ҳайдамайдилар.

Каримов муҳаррирдан “изн олиб” мажлис залининг орқасидаги бошқа хонага ўтди. Муҳаррир эса газета таҳририятига сим қоқиб, ўринбосарини чақирди.

Нутқларни ўқиб бўлгунча ўринбосар етиб келди.

-Кечирасиз, рухсатномам бўлишига қарамай ичкаридаги хоналарга киритишмади. Бироз тортишдик.

-Ҳечқиси йўқ, Анваржон, мана бу нутқларни бировга кўрсатмасдан теришга беринг. Мана бу эса менинг нутқим,-у чўнтагидан ўзи қоралаб қўйган саҳифаларнинг нусхасини олиб муовинга берди. -Биринчи саҳифанинг сарлавҳаси “Президентлик мустақилдир!” бўлсин. Ўттиз олтилик шрифтда ёздиринг. Ҳарфлар қуюқ-мойли бўлсин. Сарлавҳа остидан Каримовнинг байроқ ёнида турган расмини жойлаштиринг. Мана бу нутқларни эса оч бўёқли ҳарфларда тердиринг. Мен остини чизган жумлалар катта ҳарфлар билан ёзилсин. Тайёр бўлгач, саҳифани шу ерга олиб келинг, мен яна бир марта ўқиб бераман.

-У ёқда бошқа газетадагилар ҳам кўриб қолишлари мумкин.

-Кўрсалар кўрарлар. Ойни этак билан яшириб бўлмайди. Зотан,  раҳбаримизнинг мустақил бўлиши таклифини тушдан кейин мен ўзим киритаман. Нафақат бошқа газеталар, Московдагилар ҳам эшитади. Шу боис русча хабар тайёрлаб қўйсангиз, уларга ҳам ўзимиз жўнатамиз.

Анвар “хўп-хўп” деганча муҳаррирдан айрилиб, кириш эшиги ёнида турган Мавлоннинг ёнига борди:

-Аҳмаджон ака мана бу нутқларни бердилар. Газетанинг сарлавҳаси ҳам тайёр. Масала мажлисда кўрилмасдан миш-миш тарқалиб кетмасмикан?-деди у Мавлонга секингина.

-Ҳозир Ислом ака бизларни қабул қилмайди. Фақат КГБнинг раиси у кишининг олдига кириб чиқиши мумкин. Кечикмасдан бу гапни унга айтинг.

-Қандай бўларкин?

-Нима, ўз раҳбарингиздан чўчийсизми?

Анварнинг ранги оқариб кетди. Нима дейишни билмай қолди.

-Қўрқманг, қўрқманг, мендан бошқа ҳеч ким билмайди. Сизни мен ўзим таклиф қилганман-ку. Кўнгилни тўқ қилинг, жўражон. Бундан кейин бирга ишлаймиз. Менинг билишимдан фақат Каримов хабардор. Ҳозир эса тезроқ боринг, кечиктирманг!

Мавлон ўринбосарнинг елкасига уриб қўяркан, жилмайиб қўйди. Ўринбосар ҳам унга жилмайиш билан жавоб қилди-да, кўздан ғойиб бўлди. Мажлис биносида КГБ учун ажратилган махсус хона бор эди. У ерга ҳар ким ҳам кириб чиқа олмасди. Анвар шу хонанинг ёнига келди -да, эшикни тақиллатди. Ичкаридан “ким”деган овоз эшитилди.

-“Қишлоқ Ҳақиқати”… ўринбосар…

Эшик очилиб, новча йигит кўринди. Ўринбосар қандайдир ҳужжатни йигитга кўрсатди-да, ичкарига кирди.

-Тез бориб залдан раисни чақириб келинг! -деди Анвар.

Бир лаҳзада йигит ташқарига чиқиб кетди ва орадан ҳеч нарса ўтмай Мелкумов остонада кўринди. КГБ раиси ичкарига кирди, йигит эса эшикни ёпиб, ташқарида қолди.

Мелкумов ўринбосарнинг қўлидаги қоғозларни дарров нусхалади. Нусхалаш аппаратидан чиққан варақларни йиғиштириб, хонадан отилиб чиқиб кетди. Орқасидан кузатиб қўйган йигит қайтиб келди-да Анварга “Чиқаверинг, ҳеч ким йўқ” ишорасини берди. Анвар  эшикдан чиқаркан, аввал чап, кейин ўнг томонга назар солди-да, мажлис залига олиб борадиган йўлак бўйлаб юриб кетди.

КГБ раиси воқеани Каримовга тушунтириб бераркан:

-Булардан бир нусхасини ўринбосар олиб кетди. Қўлидан олиб қўйишим тўғри бўлмасди. Гап-сўз кўпаярди,-деди.

-Нима қилсанг қил, ҳозирча ҳиди чиқмасин. Москва эшитиб қолса, қўрқадиган жойим йўқ. Лекин радио-телевидение жар солиши мумкин. Иш битгандан кейин ўзларини осишса ҳам фарқи йўқ. Ҳозирча эса ўринбосар ёнида сақласин.

Каримовнинг планига кўра бу иш парламентда тасодифан ўртага чиқиб қолиши ва унинг йўқ дейишига қарамай мустақил раҳбар сифатида сайлаб юборишлари керак эди. Москвага ана шу жавобни тайёрлаганди. Шу боис ҳам Аҳмаджон Мухторовнинг ишидан ранжиди.

-Унга кўз-қулоқ бўлинглар. Айниқса туш пайтида ёлғиз қолдирманглар. Мавлонга айт, ёнидан қимирламасин. У билан ҳисоб-китобни эса вақти келганда қиламиз. Ҳозирча эшагимизнинг жилови унинг қўлида…

Бу воқеа Каримовни саросима ҳолига туширди. Ўзини қўярга жой тополмай қолди. Аммо узоқ ўйлаб ўтирмади. Раисни чақирди-да:

-Тушдан кейинги масалани ҳозир ҳал қиламиз. Ўзингиз ана у муҳаррир билан гаплашинг, мажлисни очишингиз билан сўзга чиқсин. Қолганларни ҳам огоҳлантириб қўйинг,- деди.

Раис чиқиб кетар экан, Каримов ўн марта ўлгандан бир марта ўлган яхши деб ўйлади. Бўладиган иш қанча олдин бўлса, шунча яхши. Чўзиб ўтираманми? Ишқилиб ана у тирранчалар қопишиб ўтирсин-да. Тушдан кейин бўлганда анча чарчаб қолишарди. Бунинг устига тушликни ёғлик қилиб буюргандим, Анҳорнинг бўйида мазза қилиб бугунгача тушларига ҳам кирмаган овқатларни еб олишгач, мажлисда қоринларини силаб, мудраб ўтиришарди. Бу аблаҳнинг режамизни бузиб қўйгани ёмон бўлди.

Эшик очилиб Крайнов кўринди.

-Бошлади, -деди у.

Каримов апил-тапил ўрнидан туриб, минбарга олиб чиқадиган йўлакдан ўтиб, ўз ўрнига келиб ўтирди. Бу пайтда Аҳмаджон Мухторов югурганча минбар томон ошиқаётганди. Бўйи калта бўлгани учун минбар унинг вужудини бўйнига қадар “яширди”. Залда ўтирганлар фақат бошини кўра олардилар, холос. Бунинг устига микрофонлар ҳам баландда эди. Аҳмаджон ака сўзга чиқавериб, бу ишнинг ҳавосини олгани учун, шошмасдан микрофонларни пастга туширди ва томоғини қириб, йўталган каби манзара яратди-да ўзига хос оҳангда дона-дона қилиб гапира бошлади:

-Мен сизларнинг ҳукмингизга ҳавола этмоқчи бўлган масалани узоқ ўйладим. Ҳатто фикрларимни қоғозга ҳам туширдим. Лекин бу қоғоздан ўқиб бериладиган гап эмас. -Аҳмаджон ака бу билан ўзидан кейин сўзга чиқадиганларни қийин аҳволга туширди. Улар бунга парво қилмасдан нутқларини ўқиб берсалар, унинг сўз бобида моҳирлиги яққол кўзга ташланади. Ўқиб бермасдан эркин гапиришга уринсалар, барибир унинг каби сўзларнинг “қош-кўзини” бўяй олмайдилар. Ҳар икки ҳолда ҳам зафар уники. Бу фикрни у олдиндан ўйлаб ҳам кўрмаганди. Аммо шу лаҳзада хаёлининг қайси бир сўқмоғидан ана шу фикр ўтгани учун бир зум гапиришдан тўхтаб, залдагиларга термулди ва жилмайди. Уларни интиқ қилмоқчи бўлгандек минбарнинг ўнг тарафида турган бардоқдаги сувдан бир қултум ичди ва сўзда давом этди:

-Жумҳуриятимиз тарихида бугун илк бор жасоратли қадам ўртага отилиши керак. Миллатимизни ҳақоратлашди, маданиятимиз, анъаналаримизни оёқ остига олишди, устимиздан кулишди, кийган тўнимиздан дўппимизга қадар масхара қилишди, ишонган тоғларимизни ўғри дея муттаҳамни олиб қамагандек таҳқирлашди, хотин-қизларни терговга тортишди, шараф ва номусларини ерга уришди – биз эса жим. Етар! Бу юк тегирмон тошидан ҳам оғир. Агар бу юкни кўтарган тақдиримизда тегирмондан ун келадиган бўлса, келмасин. Очимиздан ўлсак ўлайлик. Аммо тегирмонга сув қуяётганларнинг ўйинчоғига айланмайлик…

Каримовнинг кўзига залда ўтирганлар қулоқларга айланиб қолганга ўхшаб кўринди. Бу қулоқлар динг бўлиб, микрофондан келган сўзларга асир тушганди. Каримов ҳам вужудида қандайдир титраш ҳис этди: Қани эди мен ҳам ана шундай гапира олсам, одамларни титратсам. Ҳа, у шу пайтда ўзи севмаган одамга ҳам ҳасад, ҳам ҳавас қилаётганди. Ҳасад ва ҳаваснинг қоришиқ туйғуга айланиши уни хаёл йўлакларига етакласа-да, ортга қайтишга мажбур эди. Чунки микрофондан такрор-такрор унинг исми эшитилмокда.

Аҳмаджон ака эса унга чин юракдан ишонган ва самимийлигига тан берганидан илҳом билан гапирарди:

-Агар президентлик тизимини жорий қилсак ва ўз раҳбаримизни мустақил дея эълон этсак, Московда халқимиз номидан гапира оладиган ва халқимизнинг нафақат шараф-номусини балки манфаатини ҳам ҳимоя қила оладиган кучга эга бўламиз. Бугунги сиёсий шароитда кучсизнинг чумоли қадар аҳамияти йўқ. Олтинларимиз ташиб кетилмокда, пахтадан тоғлар бунёд этиб, кафан қидириб юрибмиз, Оролни қуритиб қўйиб, келажагимизни даҳшатли таҳликага рўбарў қилдик, қишлоқларимиз хароб, болаларимиз ва оналаримиз оч, далаларда ишлашдан бошқа нарсани билмайдилар, яна биз ёмон. Ҳа, бошини эгган инсон ҳам калтак ейди, ҳам ҳақини бой беради. Шу сабабдан бугун халқимизнинг виждони бўлган бу парламент ўз овозини чиқарсин. Жумҳуриятимиз раҳбарига мустақиллик бериш ва унинг ваколатларини кенгайтириш тарихимиздаги буюк инқилоб бўлади. Бугун бу қарорга имзо отсак, келажагимиз учун имзо отган бўламиз. Бу билан Московдаги тўраларнинг қаршисига ўзимизнинг жасоратли раҳбаримизни чиқарган бўламиз! Бу билан орзуларимиз амалга ошадиган курашга майдон очган бўламиз! Сизни бу масалани кун тартибига киритишга ва қўлингизни кўкрагингизга қўйиб, виждон ҳаққи қарор беришга чақираман!

Аҳмаджон Мухторов гулдурос қарсакларга ҳамоҳанг одим ташлаб, ўз ўрнига бориб ўтирди. У шу лаҳзада айтган гапларидан ифтихор туяр ва бундан ҳали минг марта пушаймон бўлиши эса хаёлига ҳам келмасди. У мана шу гаплари билан ўзининг келажагига парда тортгани ва ўз ажалини тахтга миндираётганидан бехабар эди.

Каримов эса шу дамда хаёлга ботган одамнинг кўринишини бермоқчи бўлгандек, бошини хам қилганча бармоқлари билан столни чертарди.

Раис Мирзаолим Иброҳимов  севинчдан учаётган қуш каби енгил эканлигини кўрсатмоқчи бўлди, шекилли, қўлларини ҳавода бир-бирига ишқаб, ўрнидан бир туриб ўтирди-да масалани кун тартибига киритиш учун овозга қўйди. Кейин қўл остидаги қоғозларни титкиларкан залга қараб ҳам ўтирмасдан “Қарши, бетараф, йўқ, ҳамма “за”деди.

Аммо қаршилар ҳам, бетарафлар ҳам бор эди. Шу сабабдан сўз сўровчилар кўпайиб қолди. Раис эса уларга парво ҳам қилмай қўлидаги рўйхатига қараб маърузачиларни чақира бошлади. Уларнинг аксарияти раҳбарлар эди. Бири Каримовнинг таржимаи ҳолини ўқиб берди. Қолганлари эса унинг сиёсий ташкилотчилиги, раҳбарлик қобилияти, уста йўлбошчилиги, инсоний хислат-фазилатлари, оиладаги ибрати, илм бобидаги муваффақиятлари, тажрибали иқтисодчилиги каби бошқаларда оз учрайдиган “тараф”ларини ҳар турли далиллар, воқеалар билан “исботлаб”бердилар. Аммо ўз ихтиёри билан сўзга чиқувчилар ҳам жим турмадилар. Соатлаб ўрта қаторлардаги микрофонлар ёнидан узоқлашмадилар. Каримов эса бундан норози эди. Буларнинг миллий ғурури ҳам йўқ, деб ўйлади. Агар бундай ғурур бўлганда, Мухторовнинг гапларидан кейин уйғонарди. Балки уйғонгандир, балки менинг фойдамга гапиришар? Мансаб, лавозим олиш, кўзга ташланиш учун бундан қулай фурсат борми? Уларга сўз бераман. Агар қарши гапирадигани чиқса, қанотини синдириб ташлайман. Бу ерда фақат менинг масалам эмас, балки миллатнинг тақдири ҳал бўлаётганини айтиб, шармисор этаман. Болани болаликда тарбияламасанг, кейин бошингга чиқиб олади…

33. АЁЛ

-Нега кутиб турганларга сўз бермаяпсиз, адолат қилинг, адолат қилинг,ҳурматли раис. Улар ҳам шу миллатнинг фарзандлари. Айтадиган гаплари бордир? -деди Каримов раисга.

Каримовнинг бу гапидан кейин навбат кутиб турганлар ҳаракатга келдилар.

-Укажон, кечадан буён фақат сиз сўзга чиқаяпсиз, -деди раис микрофон ёнида турган йигитга караб. Ана у дўппили укамиз эса умуман сўзга чиққани йўқ. Биз адолатли бўлишимиз керак. Элга навбат шерга навбат. Ҳозир сўзни учинчи қаторда ўтирган дўппили укамизга берамиз.

Дўппили йигит ўрнидан туриб:

-Мен сўз сўраганим йўқ, -деди.

-Бу масалада сўз сўраш керак эмас. Биз демократия қураяпмиз, ошкоралик замонида яшаяпмиз. Ҳар ким ўз фикрини айтиши керак, -деди раис маслаҳатомуз оҳангда.

-Мендан гапни эмас, кетмон уришни сўранг. Сиз гапиринг мен эшитаман, -деди ҳалиги йигит. Залдагилар кулиб юборишди. Кимдир содда қишлоқ йигитининг аскиясидан мириқиб кулса, яна кимдир раиснинг ўйинидан куларди. Каримовнинг эса жаҳли чикди. Раисга ҳам қараб ўтирмасдан:

-Сўз микрофон ёнида турган синглимизга, -деди.

Каримовнинг “синглиси”шошмасдан минбарга қараб юрди. Буларга қўл узатсанг елкангни узиб олишади. Ҳа ўша микрофондан гапиравермайдими, деб ўйлади Каримов. Албатта минбарга чиқишлари керак. Бу жиккаккина қиз минбарга чиқиб, ҳам бизнинг ҳам халқнинг кўзига кўринмаса бўладими? Кичкинагина бўлса ҳам ёқимли экан. Буни рўйхатга ким киритди экан? Ҳар ҳолда вилоятнинг биринчиси ўзи билан бирга олиб келган бўлса керак…

Каримовнинг ўзи ҳам вилоятда ишлаганида пойтахтга келаркан “зерикиб”қолмаслик учун ана шундай йўлдош олиб келарди. Шу боис бу қизни ҳам вилоят раҳбарларидан бирининг мулки деб ҳисоблади.

Аммо соҳибининг диди баланд экан, дея хаёлини давом эттирди Каримов. Бу қизалоқни унга ем бўлишга қўймайман. Қанотимнинг остига оламан, меники бўлади.

Каримов хаёлларини тизгинлади-да “қизалоқ”нинг сўзларига қулоқ тутди.

-Исмим Тойиба, ўқитувчиман. Номзодимни халқ кўрсатди. Коммунистлар эса йўлимни тўсдилар. Қаршиликларни енгиб бу минбарга қадар етиб келган эканмиз, бу бизнинг кучсиз эмаслигимизни кўрсатадиган омилдир. Бу у қадар муҳим эмас, муҳими бундан кейингилари.

Бу ерда Каримовга мустақиллик беришни миллатимиз, маданиятимиз билан боғлашди. Агар сиз миллат ва маданиятни тушунадиган бўлсангиз уни мустақил деб эълон қилинг. Аввал миллат мустақил бўлсин ундан кейин Каримовлари!

Биз раҳбарнинг оғзига қарашга ўрганиб қолганмиз. Раҳбар айтган гапни қонун деб биламиз. Олдин бу зеҳниятдан қутулайлик, ундан кейин бир кишига катта-катта ваколатларни берайлик.

Бугун Каримовни мустақил деб эълон қилсак, эртага у диктатор бўлади. Бу инсонни озми кўпми танидик. Гаплари бошқа, ишлари бошқа. Бугун қарор чиқарсак бу қарор жумҳуриятимизни диктатурага, зулмга бошлайдиган йўлнинг дебочаси бўлади.

-Тўхтанг, -дея ўрнидан турди Каримов. -Сизнинг қушнинг миясидек келадиган бошингиздан бу фикрлар чиқишига ҳеч ким ишонмайди. Ҳурматли депутатлар, мен сизларга ҳақиқатни айтиб қўяй, кеча туш пайти қора кучларнинг бақироқ раҳбарлари Анҳор бўйида депутатларни овлаш билан овора эдилар. Бу хоним эса уларнинг тузоғига олдинроқ илинган. Улар ёзиб берган нарсани ёдлаб олиб, мана бу ерда тўтиқушдек такрорламокда.

-Кечирасиз, мен ўз фикримни айтаяпман. -Тойибанинг бу сўзларини Каримовнинг саси босиб кетди.

-Гапни бўлманг! Ёки маданиятдан ҳам йироқмисиз?

-Ахир менинг гапимни сиз бўлдингиз-ку? -Тойибанинг бу гапини ҳам ҳеч ким эшитмади, чунки раис тугмани босиб, асосий микрофонни ёпиб қўйганди. Каримов эса жаҳл билан сўзда давом этди:

-Московнинг иккита муттаҳам терговчиси халқимизнинг бошига қанча кулфат солди. Биз бунга ва шу каби кулфатларга чек қўямиз деб турган бир пайтда мана бундайларнинг ўртага чиқиши табиий. Бундайлар душманларимизнинг бизнинг орамизга қадар узанган қўлларидир. Ўтиринг ерингизга, муҳтарам хоним! Бу микрофонлар халқнинг сўзи айтиладиган микрофонлардир, бу микрофонлар сиз ва сиз кабилар учун ёпиқдир!

Тойиба бу қадар безбетликни кутмаган бўлса керак, индамай минбардан тушди. Микрофонлар ёнида турган депутатларнинг гапларини ҳам ҳеч ким эшитмади. Чунки Каримовга яхши кўринишни истаганлар Тойибага қарши эканликларини кўрсатиш учун, қарсак чалиб, ер тепаётгандилар. Фақат Шовруқ Рўзимуродовнинг баланд овози қарсакларнинг бағрини тилиб юборди:

-Бу одамни сайлаб бўлмайди, -дея фарёд тортди у. Бу фарёд худди қафасга солиб қўйилган шернинг онийдан кўкка отилиши каби эди. Аммо у билмасдики, боши темир панжараларига урилгач, яна ўз ерига қайтиб тушади. У кучли шер бўлишига қарамай темир панжаралар қаршисида ожиз эди. Шовруқ Рўзимуродовнинг икки қўлидан икки ҳамюрти ушлаб, ўрнига ўтказишга ҳаракат қилишаркан, у қалбидан отилиб келаётган исённи тўхтата олмасди: -Бу одамни яхши танийман, вилоятимизни ботқоққа ботирди, халқимизни хору зор этди. Бугун унга мустақиллик берсак, эртага вой жонимизга!

Залда ғала-ғовур тинмас экан раис масалани овозга қўйди ва яна ҳеч нарса кўрмагандек “Қаршилар йўқ”деб эълон қилди.

-Ёзиб қўйинг, -деди Каримов. -Биттаси зални ташлаб чиқиб кетди. -У шундай деб залдан чиқиб кетаётган Тойибани кўрсатди. -Яна биттаси эса қарши. -Каримов бу сафар кўрсатгич бармоғи билан Рўзимуродов ўтирган томонга ишора қилди.

Миртемир ўрнидан туриб раис Мирзаолим Иброҳимовнинг ёнига келди, аммо раис уни тингламади ва мажлисни “ёпиқ”деб эълон қилди. Шундан кейингина Миртемирга юзланди:

-Болам, бирор гапингиз бор эдими?

-Қаранг, ҳамма Каримовни табриклаяпти, сиз ҳам кеч қолманг демоқчи эдим, -деди Миртемир киноя билан.

Раис кинояни англаса-да ўзини содда-гўлликка урди:

-Тўғри айтасиз, аслида биринчи мен табриклашим керак, -деди.

Миртемир эса унинг сўзларига қулоқ ҳам солмай мажлис залидан чиқиб кетди…

34. МУСТАҚИЛЛИК

Каримов мустақил раҳбар деб эълон қилингани шарафига вилоят раҳбарлари томонидан уюштирилган зиёфатга шошаётганди. Аммо бошқа жумҳурият раҳбарларидан келаётган табрикларнинг кети узилмасди. У қутловларни мамнун қиёфада қабул этар экан, кўзини сариқ телефондан айирмасди. Бу телефон мамлакат раҳбари билан алоқа ўрнатиш учун қўйилганди. Аслида Каримов шошаётган бўлиб кўринса-да кўнглининг бир четида қоронғулик бор эди. “Нимага телефон қилмади?”деган савол оқиб келаётганди ана шу қоронғуликдан. Ниҳоят унинг кутгани бўлди. Сариқ телефон жиринглади.

-Ўзингча мендан табрик кутаётган бўлсанг керак, -деди мамлакат раҳбари. –Аммо сендан бундай ҳаракатни кутмагандим. Сени бу вазифага лойиқ эмас дейишганда, йўлингни очгандим…

-Мен доим сиз билан биргаман. Сизни қўллаб-қувватлайман, -деди Каримов ўрнидан туриб. Аммо телефоннинг у тарафидаги киши унинг гапларига қулоқ солмасдан сўзида давом этди.

-Иттифоқ шартномасини тузиб олгандан кейин мен ўзим сени бу лавозимга тавсия қилардим. Лекин ҳозир орқадан пичоқ урдинг.

-Менинг хабарим йўқ эди. Масалани Московдан келган депутатларимиз кун тартибига киритдилар…

-Эски партиявий ўйинларни йиғиштир, -дея унинг сўзини кесди мамлакат раҳбари Михаил Горбачёв. -Ҳаммасидан хабардорман. Сени мустақил қилиб қўядиган замон эмас.

-Референдумни тўқсон тўққиз фоиз қилиб бераман. Ҳамма Иттифоқ шартномасини қўллаб-қувватлайди.

-Мен нима десам тўнғизим нима дейди… Референдумда сенинг фикрингга эҳтиёжим йўқ. Бизга халқнинг фикри керак. Сенинг вазифанг шароитни халққа тушунтиришдир. Натижа эллик бир фоиз чиқсин, лекин бу рақам ортида ҳақиқий инсонлар турсин…

Гап бошқа ёққа бурилиб кетганидан Каримов енгил тортди. Индамасдан референдум ҳақидаги маърузани тинглади. Сариқ телефон дастасини ўрнига кўяр экан, Крайновни чақирди:

-Зиёфатга кечроқ бораман. Ҳозир эса Исо Холисни чақир.

Каримов нега бирдан Исо Холисга эҳтиёж туйганини ўйлай бошлади. Энди Москов мени йўқотиш пайига тушади. Табиийки, буни мухолифатнинг қўли билан амалга оширади. Менинг ўрнимга улардан бирини келтиради, майдонни бўш қолдирмаслигим керак. Йўлини қилиб Московдагиларнинг кўнглини олишим зарур. Уларга бу ишни нима учун қилганимни тушунтиришим керак. Биринчи навбатда у ердаги ижрочиларнинг ҳақини етказиш, кейин эса мухолифатни бўғиш шарт. Ҳар қандай норозилик ҳаракати Московга қўл келади. Уни менга қарши қўллашади.

Каримов Мавлонни чақирди:

-Эртадан бошлаб партия билан бизнинг бинони ажратасан. Ўзингни кадрлар бўйича маслаҳатчим қилиб тайинлаш ҳақида фармон ҳозирла. Хўжалик ишларини юритадиган оғзи бутун, оёғи чаққон одам топгин. Ёрдамчилардан бири партия ишларини юритса, бошқаси президентнинг ишларини юритади. Келгусида яна беш-олти ёрдамчи оламиз. Бахтиёр Назаровни эса сиёсий масалалар бўйича маслаҳатчи қилиб тайинлаймиз.

Каримов шундай деб тортмасидан бир варақ қоғозни чиқарди. Саҳифанинг теппасига “Президент аппарати” деб ёзилганди. Қолган жойларга кичкина-кичкина тўртбурчаклар чизилган ва уларнинг ичида ҳам ёзувлар бор эди.

-Мана сенга қўлланма. Шу асосда янги идоранинг тузилиши ҳақида қарор тайёрла.

Шу пайт эшик очилиб Крайнов ичкарига кирди ва “Келди” деди. Каримов эса Мавлонга қараб:

-Исо Холиснинг партиясига ҳукуматга оид бинолардан эртагаёқ жой беришсин. Иккита-учта машина ҳам беринглар. Қолганини кейин гаплашамиз, -деди.

Мавлон чиқиб кетаркан, Каримов ҳам унинг орқасидан эшик ёнигача келди. Ичкарига кирган Исо Холис Каримов мени қаршилашга чиқди деб севинди, шекилли:

-Овора бўлманг, -деди.

Каримов эса шошиб турган кишидек, у билан эшик ёнида гаплашди:

-Ука, талабларингизни эртага бажаришади. Бино ҳам беришади, машина ҳам. Бахтиёрни ҳам ишга олаяпмиз, дўстингиз Мақсад Қулни ҳам бу ерга келтирамиз. Лекин сизга қурултой учун катта бир бинони ажратар эканмиз, бутун ҳаракатни эргаштирсангиз керак, деб ўйлагандик. Майли, озига барака дейдилар. Лекин қолганларни нима қиламиз?

-У ерда уч-тўртта дордан қочганлар қолди. Ўз-ўзидан йўқ бўлиб кетади. Чунки халқнинг руҳини ташиганлар биз билан бирга.

-Ҳа, сизни чақиришимнинг сабаби, мамлакат раҳбари Горбачевга сабоқ бериб қўйганимни айтиш эди. Бизнинг мустақил бўлишдан бошқа йўлимиз йўқ эканлигини ҳам билдириб қўйдим. Пахта монополиясини тугатиш, ёшларимизни аскарликка юборишда кафолат исташимиз каби масалаларни ҳам шартта-шартта гапирдим. Бу ёғига сиздан дастак келиб турса, бас. Биргалашиб ҳаммасини амалга оширамиз.

-Биз мустақиллик декларациясини тайёрлаяпмиз, -деди Исо Холис. -Худо хоҳласа, бу энг катта дастак бўлади.

Каримовнинг бирдан авзойи бузилди.

-Бу ишга ҳам шошмаслигимиз керак, -деди заҳархандалик билан. Бирданига тирноқни этдан ажратиб бўлмайди.

-Тўғри, -деди Исо Холис, -биз эълон қиладиган декларация умумий тарздаги баёнот. Яъни орзуимизнинг ифодаси бўлади. Зотан, декларация дегани қонун эмас, балки принциплар баёнотидир. Яъни ўз оти билан декларациядир. Унинг принциплари қонунларда ёйиб кўрсатилади.

-Бўпти, -деди Каримов Исо Холиснинг елкасига уриб қўяр экан. -Аммо ҳаммасидан мени хабардор қилиб туринг.-Дарвоқе, иккита уй сўраган экансиз, уни ҳам ҳал қилдик.

-Қуллуқ…

Каримов шундай деб шоша-пиша чиқиб кетаркан, кўнгли анча тинчиганди. Нега Исо Холисни чақирганини ҳам энди тушунди. Мухолифат номидан норозилик баёноти тарқатилса, Московдагиларга қўл келишидан қўрққанди. Демак, баёнот йўқ. Ҳаммаёқ сокин…

35. ҲУЖЖАТ

Мустақиллик ғояси ҳамма жойда тўлқинланган ва бу тўлқин бирин-кетин соҳиллардаги қояларни йиқитаётганди. Баъзи жумҳуриятларда бу тўлқин қаршисига танклар, сипоҳлар олиб чиқилса-да, тўхтатишнинг имкони бўлмаётганди. Чунки бу тўлқиннинг орқасида енгиб бўлмас куч – халқ бор эди. Бу тўлқин эстираётган шамол ҳар бир эшикдан ичкарига кираётган ва инсонларнинг қалблари, шуурларини қитиқлаётган эди. Олий кенгашнинг раёсатида ҳам бу масала ўз-ўзидан кун тартибига келди.

-Бугун бўлажак мажлиснинг кун тартибини муҳокама килаяпмиз, -деди Миртемир раёсатда сўз оларкан. -Биламан, раёсатимиз юқори билан маслаҳатлашмасдан қарор чиқаролмайди. Ҳеч бўлмаса мустақиллик баёнотини тайёрлайдиган гуруҳни тузиши мумкиндир. Ҳозир ҳамма жумҳуриятларда бундай ҳужжат қабул қилинмоқда. Бизда ҳам халқ, ижодкорлар, мухолифат шу талабни илгари суришмоқда.

-Тўғри, -дея Миртемирни қўллади Алижон Қўчқоров деган миллатвакили. –Мана мен узоқ йиллар партия марказқўмида ишладим, лекин бугун мустақиллик дея тўлғанаётган йигитларга қўшиламан. Бу бир ё икки кишининг ташаббуси эмас. Бу бутун халқнинг дарди. Шу сабабдан унга қўшилмасдан ва уни қўллаб-қувватламасдан иложимиз йўқ.

Раис Мирзаолим Иброҳимов ҳеч нарсага “йўқ” демас эди. “Хўп” дерди, қўлларди, лекин амалга ошмай қолаверарди. Алижон Қўчқоровдан кейин Эркин Воҳидов ҳам бу масалани қўллаб гапираркан, раис “бўпти” деди.

-Мен ҳурматли Ислом акага ўзим тушунтираман. Масалани мажлис кун тартибига киритамиз, -деди Иброҳимов.

-Лекин тавсия қилинадиган кун тартиби қўлингизда, ҳозироқ унга киритиб қабул қилиш керак, -деди Миртемир.

-Тушунаман, ёшларнинг қони қайнаб туради. Аммо бу масала жуда ҳам жиддий, уни икки оғиз гап билан ҳал қилиб бўлмайди, -юмшоқ оҳангда эътироз билдирди раис.

-Биз ҳам масаланинг жиддийлиги учун аввал баёнот тайёрлайдиган гуруҳ тузишни таклиф қилдик, -деди Миртемир.

-Болам, бизга имкон беринг, агар йўлини топсак гуруҳсиз ҳам бу масалани ҳал қиламиз…

Каримов раёсатдаги бу тортишмани видеолентадан томоша қилди. Раисга телефон қиламан, деб турганди, лентанинг давомидаги ёзув диққатини тортди. Раёсат биносининг ҳордиқ чиқарадиган жойида Миртемир билан Исо Холиснинг суҳбати эди бу:

“-Яқинда сизларни ҳам ҳокимиятга қўшиб, ағдарамиз, -деди Исо Холис Миртемирга.

-Сизлар деганингиз ким? -сўради Миртемир.

-Нега раёсатда мустақилликни қўлламадингизлар?

-Тақсир, ахборотни доим нотўғри оласиз. Эсингизда-ми, сайлов арафасида менинг округимга борган эдингиз. Ижроқўм биноси ёнида учрашдик. “Номзодингни қайтариб ол, бу ердан менинг дўстим Аҳмад Аъзам сайланиши керак” дегандингиз. Ўшанда сиздан “Бу услубнинг коммунистларникидан нима фарқи бор?” деб сўраганимда “Коммунистларни йиқитиш учун бу услубни қўллаяпмиз” дея жавоб қилгандингиз. Мен эса “Коммунистлар ҳеч бўлмаса олдин ўрганиб, кейин зарба уришади. Сизнинг дўстингиз номзодини қўшни округдан қўйган, уни Компартия рўйхатидан кўрсатишган” дегандим. Мана бугун ҳам бизга пўписа қилаяпсиз. Ваҳоланки, бизнинг мустақиллик ва демократиядан бошқа дардимиз йўқ.

-Аввал мустақиллик кейин демократия…

-Иккаласини ҳам баробар амалга оширишимиз керак.

-Йўқ, унда Московга ўхшаб қоламиз. Уларнинг шиори демократия. Биз эса мустақиллик учун курашамиз, кейин демократия учун.

-Бу гапингизни Тойиба эшитиб қолмасин, сизни Каримовнинг одами деб эълон қилади…”

Тасвирнинг давомини томоша қилишга Каримовнинг сабри етмади. “Ким кимнинг одамлигини кўрсатиб қўяман, ҳали”, деб ўйларкан Иброҳимовга телефон қилди:

-Раёсатни отхонага айлантириб юборибсан-ку, -деди русчалаб. -Нега тирранчаларнинг олдида қуллуқ қиласан? Нега уларни раёсатга киритасан? Нима учун ҳамма нарсага мен жавоб беришим керак? Нега уларга Москвадан ажралишимиз мумкин эмаслигини тушунтирмадинг?

-Агар уларни эшитмасам шу гапларни катта мажлисда айтишарди-да.

-Қулоқ сол, мажлисда бу гап ўртага чиқмаслиги учун Воҳидовни тайёрла. У мажлисда баёнот ёзадиган гуруҳни тузиш таклифи билан чиқсин. Гуруҳ аъзоларининг рўйхатини бирга тайёрлаймиз. Гуруҳ баёнотни неча йилда ёзиб битиришини эса ўйлаб кўрамиз. Дарвоқе, Воҳидовга айтиб қўй, қўлида ишлаётган жўжахўрозларнинг попугини пасайтириб қўйсин. Бўлмаса, ўзини ҳам, уларни ҳам қуваман!

…Мажлис куни Исо Холис ярим саҳифалик баёнот лойиҳасини тарқатди. Шу куни Халқ ҳаракатининг ҳам мустақиллик ҳақидаги таклифлари ёзилган варақа депутатларнинг қўлига етиб келганди. Миртемир мажлис олдидан дўстларини йиғиб:

-Буларни таклиф қилган билан бирор нарсага эришмаймиз. Натижага эришиш учун мажлиснинг иш тартибини ўзгартириш керак. Биринчи бўлиб котибиятни қўлга олайлик, -деди.

-Бу тўнтариш дегани. Бунга олдиндан яхшилаб тайёрланиш лозим эди, -деди Алижон Қўчқоров.

-Биздан нима кетди. Синаб кўрайлик. Миртемирнинг қандай таклифи бор? -деди Тошпўлат Жўраев.

-Олдиндан тайёргарлик кўрсак, барибир сезиб қолишарди. Мажлис очилиши билан котибият эълон қилинар экан, ҳар биримиз биттадан номзод кўрсатайлик. Улар ўн беш номзод кўрсатишса, биз ўн олти кишини кўрсатайлик. Мажбуран овозга қўяди. Ўтгандан кейин бизнинг одамлар котибият мажлисида раис номзодини ўзимиздан кўрсатсин. Чунки мажлиснинг такдири котибият раисининг қўлида. Бутун рўйхатлар, қарорлар унинг қўлида бўлади. У эса бирортасини ҳам раисга бермайди, сенарийсиз мажлис ўтказамиз деб эълон қилади. Миллатвакилларининг талаблари сифатида мустақиллик баёнотларини ҳам кун тартибига киритишни сўрайди…

-Қийин, аммо бошқа йўлимиз йўқ, -дея тарқалишди улар.

…Мажлис бошланиб, раис котибиятни овозга қўяркан, Миртемир ўрнидан турди:

-Менда таклиф бор. Котибият аъзолигига янги номзодлар ҳам кўрсатилсин.

-Укам, ҳеч жим ўтирмадингиз. Котибиятга у аъзо бўлди нима, бу аъзо бўлди нима? Мана менда таклиф бор, сиз раис бўлинг ва рўйхатингизни ўқинг.

Миртемир шошиб қолди, чунки қўлида рўйхат йўқ эди. Аммо бундай имкониятни бой бермаслик учун чўнтагидан ён дафтарчасини чиқарди-да, гўё унга исмлар ёзилгандек, аслида эса хаёлдан, янги номзодлар рўйхатини ўқий бошлади. Олий кенгашда биргаликда фаолият кўрсатаётган дўстларининг ҳаммаси бу “рўйхатда” бор эди.

Миртемир ва дўстлари котибиятдаги жойларини эгаллашар экан, Каримов мажлисга кириб келди. У минбарда котибият учун ажратилган жойда ўтирганларни кўриб уларга ҳайратомуз термулди-да, “салом” дегандек Миртемирнинг елкасига уриб қўйди ва раиснинг ёнига бориб “чўкди”.

Миртемир раисдан сўз сўради.

-Сўз котибият раисига, -деди Иброҳимов.

Миртемир ўртадаги минбарга чикди-да:

-Раёсат таклиф қилган кун тартиби аниқ. Лекин истаган одам кун тартиби бўйича таклиф киритиши мумкин. Котибиятга келган таклифларингизни албатта ошкор этамиз. Мана бу рўйхат эса олдиндан тайёрлаб қўйилган, уни йиртамиз. -Миртемир шундай деб, қўлидаги қоғозларни иккига бўлиб, йиртди.

-Сўзга чиқувчилар ҳам котибиятга таклиф берсинлар, биз рўйхатни таклифларнинг келган соат, дақиқасига қараб тузамиз, -деди.

-Мен қайси қоғозга қараб иш юритаман, -дея киноя қилди Иброҳимов.

У Каримовнинг келиб қолганидан ваҳимага тушганди, чунки Каримов бугун эрталаб қўналғага бориши ва хориждан келадиган бир ширкат раиси билан водийга кетиши керак эди. Шу боис Мирзаолим Иброҳимов Каримовнинг йўқлигидан фойдаланиб, “демократия машқи” ўтказиб, обрўсини бироз тиклаб олмоқчи бўлганди.

-Кун тартибига қараб раислик қилаверасиз, -деган Миртемир минбардан тушиб, ўрнига келиб ўтирди. Каримов эса ўрнидан турди-да, қўл силтаб чиқиб кетди. Унинг нимага келиб, нимага кетганини хеч ким тушунмади.

Аслида эса Каримов мажлис залига Шукрулло Мирсаидовга баъзи гапларни айтиб қўйиш учун келганди. Орқадаги хонада Шукруллони кутиб ўтираркан, ичкарига улаб қўйилган радиодан мажлисдаги тортишувларни эшитиб қолди. Раисга танбеҳ бериб қўйиш учун ичкарига кирди, аммо раис қўрққанидан унга қайрилиб ҳам қарамади. Вақти оз қолаётгани учун яна орқа томондаги хонага келди. Бу ерда уни Мирсаидов кутиб турганди.

-Дўстим, -деди унга Каримов, -ўтган мажлисда иккаламиз бир инсон эканлигимизни халққа очиқ айтдим. Сенинг мард, ҳалол, қўрқмас эканлигингни ҳам яширганим йўқ. Қолаверса, олдинги раис билан сени таққослаб, устунлигингни кўрсатиб бердим. Энди ўзингни кўрсат.

-Мен тайёрман, нима қилишим керак?

-Боя мамлакат раҳбари Горбач телефон қилди. Мустақиллик баёноти ҳақидаги гап-сўзлардан хабар топибди. Жуда ҳам ғазабда. Мени ҳатто хоинликда айблади. Келаётган меҳмоннинг эса аҳамиятини биласан. Дунёдаги энг йирик автомобилсозлик корхонасининг бошлиғи. Ҳадя учун ккита махсус тайёрланган “Мерседес” олиб келган. Биттаси сеники. Ўқ ўтмайдиган. Гап ҳадяда эмас. У одам дунёни қўлида ушлаб турган бир неча шахсдан биттаси. Унга юртимизда корхона очиши учун имкон яратсак ва бунга уни кўндирсак, булбул қўлимизга қўнган бўлади. Шу сабабдан катта бошимни кичик қилиб, уни ўзим олиб юрибман. Қайтиб келишга ҳаракат қиламан. Мен келмасдан туриб, мустақиллик масаласи ўртага чиқадиган бўлса, жон ҳисобига бўлса ҳам тўхтатиб турасан. Ана у “латта”ни эса эртага бюрода, кейин кенгашда муҳокама қилиб, ишдан ҳайдаймиз.

Шу пайт эшик очилиб, ичкарига Миртемир кирди. Қўлида бир даста мактуб ва мустақиллик баёноти лойиҳалари.

-Миллатвакилларининг деярли барчаси мустақиллик баёнотини қабул қилишимизни сўрашаяпти, -дея гап бошлади у. Аммо Каримов унинг гапини охиригача эшитмади.

-Ўша миллатвакилларингиз қисиб ўтирсин, -дея қўлини мушт қилиб кўрсатди.

-Сизни маданиятли одам деб эшитгандим, -дея гап бошлади Миртемир.

Каримов яна унинг сўзини кесди:

-Бу депутатлигингиз узоққа бормайди. Қолганларники ҳам. Мустақиллик эса хоинлик. Бунча халқни очдан ўлдирмоқчимисизлар? Гапиришни биласиз ҳамманг, мен эса гадойгача ўтирадиган ерини белгилаб беришим керак.

Мирсаидов вазиятни юмшатмоқчи бўлди, шекилли, гапга аралашди:

-Нима экан ўзи бу лойиҳалар? -деди.

-Мен лойиҳаларни бу ерга олиб келмаслигим мумкин эди, аммо бир юз олтмиш етти миллатвакил  имзо отган ва Президент номига мурожаат ёзишган. Истасангиз, чўнтагингизга солиб қўйинг, бизда муҳокама қилиш учун бошқа нусхалари бор, -Миртемир шундай деб қўлидаги қоғозларни Каримовга узатди. Аммо қоғозларни Мирсаидов олди. Каримов эса 167 рақамини эшитиб, бир лаҳза эсанкираб қолди. Кейин Бош вазирнинг қўлидан рўйхатни олиб, исм-шарифларга назар ташлади. “Вой аблаҳлар, вой нонкўрлар”дер экан, лойиҳаларни ўқиди-да, саккиз сатрлисини Миртемирга узатди:

-Мана шунисини мажлис охирида кўриб чиқишсин, -деди.

Миртемир индамай чиқиб кетар экан, Каримов Бош вазирга юзланди:

-Бу болалар билан ади-бади айтиб ўтиришга ҳолим йўқ. Агар боягини муҳокамага қўйишадиган бўлишса, мустақиллик деган сўзларни “суверенитет” калимаси билан алмаштириб, Московнинг қонунлари ҳудудимизда ўз кучини сақлаб қолади, деган қўшимча билан қабул қилиш мумкин. Кейин истасак қайтадан ёзамиз, истасак эълон қилмаймиз. Ўзингиз сўзга чиқиб, бунинг бир парча қоғозлигини тушунтириб беринг, булар ҳали иқтисоднинг “и” ҳарфини билишмайди…

Баёнот муҳокамага қўйилмасдан олдин Воҳидов сўзга чиқди:

-Мустақиллик ҳаётимизнинг энг муҳим ва энг керак масаласи. Шу сабабдан бу ҳакда баёнот қабул қилиш учун махсус ҳайъат тузишимиз керак. Бунга ёзувчилар, шоирлар, ҳуқуқчилар, олимлар, мухолифат, сиёсат арбоблари, хуллас ҳамма соҳадан вакиллар кирсин. Шундай бир ҳужжат қабул қилайликки, дунё бизга қойил қолсин. Сихни ҳам кабобни ҳам куйдирмасдан иш қилайлик…

Воҳидовдан кейин сўзга чиққан Исо Холис унинг таклифига қўшиларкан, бу ҳайъатни шу заҳоти тузиб, мажлис охирида баёнотни қабул қилиш кераклигини айтди. Кейин Бош вазир сўз олди:

-Бу бир варақ қоғоз. Ҳамма нарса шу билан ҳал бўлиб қолмайди, -деди у. -Масаланинг иқтисодий томонларини ҳам кўриб чиқишимиз керак. Мен билан ёнма ён ўтирадиган депутат “Боғча қуриш аҳамиятлими, мустақиллик баёнотими?” деб сўради. Ана шу саволнинг ўзи кўрсатаяптики, бу масалани бир ҳайъатга юклашимиз ва бутун таклифларни инобатга олган ҳолда ўртага чиқаришимиз керак. Мана менинг қўлимда иккита лойиҳа бор. Хўш, бунинг қайси бирини қабул қиламиз? Кўриб чиқайлик. Мен мажлисда танаффус эълон қилинишини ва бутун вилоятларнинг вакиллари йиғилиб, бу масалани муҳокама қилишларини таклиф қиламан.

Танаффус эълон қилинди. Кичик залда баёнот лойиҳаси тортишилар экан, икки лойиҳани бирлаштириб, бу ерда айтилган таклифларни ҳам инобатга олган ҳолда янги бир матн тайёрлаш учун Мирсаидов, Миртемир, Исо Холис, Ибод Тўраев ва Ойгул Маматовадан иборат ҳайъат тузилди. Ҳайъат ярим тунга қадар лойиҳа устида ишлади.

Каримов меҳмони билан Водийни кезиб қайтгач, эртасига эрталаб мажлис залига етиб келди.

-Кеча ярим тунга қадар лойиҳани кўриб чиқдик. Бугун муҳокамага қўйишдан бошқа иложимиз йўқ, -дея матнни Каримовга узатди Мирсаидов.

Каримов матнни қўлига олди-да:

-Мен кўрган лойиҳа бу эмас эди. Қани Миртемир чақиринглар, -деди.

Миртемир кириб келиши билан:

-Бу нима? -дея унга бақирди.

-Бу мустақиллик баёноти, -деди жиддий оҳангда Миртемир.

-Мен билан ўйин қилма! Қани кеча менга кўрсатганинг!

-Мени сенсираманг, -деди Миртемир ва қайрилиб чиқиб кетди.

Бу пайтда мажлис бошланган ва Мирсаидов аллақачон минбарда эди. Каримов эса залга кирмай, ўтирган хонасида тортишувларни тинглади. Компартиянинг янги иккинчи котиби Ефимов лойиҳага қарши гапирди. Кейин мафкура котиби Ҳамидов ҳам уни қўллади. Аммо кўпчилик мустақиллик ташнаси эканлиги сезилиб турарди. Мирзаолим Иброҳимов тортишувлар битар-битмас масалани овозга қўйди ва яна залга ҳам қараб ўтирмасдан “Бир овоздан қабул бўлди” деб эълон қилди. Ҳамма ўрнидан туриб қарсак чаларкан, Ефимов, Ҳамидовлар ҳам бу шиддатли сел каби оқимнинг кучига дош беролмай оёққа қалққандилар. Раис “дўппилик йигит” деган миллатвакили тўнининг ичида сақлаган миллий байроқни ўртага олиб чиқди. “Яшасин мустақиллик!” дея ҳайқирди. Унинг бу ҳайқириши тоғларда акс садо берганидек қатор ораларида такрорлана бошлади. “Мустақиллик!”дея ҳайқираётганлар қандайдир ўй-фикрларга эмас, қалбларига қулоқ солаётгандилар. Каримов гул столи устида турган радиони тепиб юборди. Радио ерга бориб тушганда ҳам ундан залдаги ҳайқириқлар эшитилиб турарди.

Булар жинни бўлган деб ўйлади Каримов. Нима иш қилишаётганини билишмайди. Мана бу ерда бақириб-бақириб кетишлари осон, аммо Московга ким жавоб беради? Ҳозир мана бу бинонинг қаршисига тўртта танкни келтириб қўйишса, нима қиламиз? Балки бошқа жумҳуриятларда қон оққанидан қўрқиб, бунга журъат қилишмас. Ҳатто мустақил ҳам бўлдик, дейлик, армияни нима қиламиз? Бюджетимизда бир тийин пулимиз йўқ. Афғонистондан саккиз киши қурол кўтариб келса, ҳаммаёқни босиб олади. Буни ҳам қўйиб турайлик. Халққа қаердан маош берамиз. Мен ўзи нималарни ўйлаяпман? Жилов кимнинг қўлида?

Каримов иккинчи котибни чақирди:

-Бор, Москов билан гаплаш. Эшитиб қолиб, ўпкалари оғизларига келмасин. Бу қарорни бекор қиламиз, -деди.

Кейин Ҳамидовни чақирди. Мажлиснинг бу қисми телевизорда кўрсатилмасин, матбуотга берилмасин, бор, чорасини кўр, -деди ва сўнгра Мирсаидовни чақирди ва:

-Қўлингиздаги матнни ҳеч кимга кўрсатманг, қайтадан ёзамиз,-деди унга.

-Бу матндан бир нусха Миртемирда ҳам бор.

-Унинг қўлидан ҳам олинг.

Шу пайт Воҳидов Нурали Қобул деган миллатвакили билан кириб келди ва Каримовни самимий оҳангда қутлай бошлашди. Каримов ҳеч нарса бўлмагандек қутловларни қабул қиларкан, Шукрулло Миртемирнинг ёнига келди:

-Сиздаги нусхани Ислом ака сўраяпти, -деди.

-Нега? -деди Миртемир ҳам Мирсаидовни қутларкан.

-Ошналарингизга айтинг, кетиб қолишмасин. Буни қайтадан ёзишмоқчи.

Миртемир эшикдан чиқиб кетаётган Исо Холисни тўхтатиб, воқеани унга билдирди. Кейин бошқаларни ҳам ичкарига чақирди.

-Бизга бу ҳужжатни ўзгартирмоқчи эканингиз хабари етиб келди, -деди Исо Холис Каримовга.

-Сиздан бехабар иш қиламизми? -деди Каримов.

-Бу парламентда қабул қилинди. Энди уни ўзгартириш қандоқ бўларкин?-сўзга аралашди Нурали Қобул.

-Ефимов айтган баъзи таклифларни киритинглар. Кейин парламент яна бир марта қабул қилади.

-Парламент қабул қилиши мумкин, лекин..,-Нурали Қобулнинг сўзи оғзида қолди.

-Бўпти, бўпти, мен розиман, -деди Каримов унинг сўзни бўлиб.- Боринглар Ефимовни кўндиринглар!

Сал нарида турган Ефимов Исо Холиснинг қўлидан ушлаб, четга тортди:

-Ҳозиргина Москов билан гаплашдим. Иккита ўзгартириш албатта киритилиши керак!

Мен бу масалада бор йўғи бир элчиман. Ислом Абдуғаниевич Москва билан гаплашишимни илтимос қилди. Элчига ўлим йўқ, дейишади.

-Хўш, нимани ўзгартириш керак?

-“Мустақиллик” ўрнига “суверенитет”деб ёзамиз. “Москва қонунлари ҳудудимизда юрмайди” деган бандни олиб ташлаймиз. Қолган йигирмата тузатиш эса жузъий.

Улар стол ёнида ўтириб матнни тортиша бошладилар. Каримов эса улар томонга қараб масхараомуз жилмайди-да, “Бўпти, мен Қозоғистондаги мажлисга кечикаяпман”, дея чиқиб кетди…

Миллатвакиллари оқшомни байрам кайфиятида ўтказдилар. Бир-бирларини зиёфатга чақирдилар, қутладилар. Аммо на телевизорда, на радиода мустақиллик ҳақида бир жумла ҳам сўз йўқ эди. Эрталабки газеталарда ҳам бу муҳим воқеа “унутилганди”.

Миртемир ва меҳмонхонадаги дўстлар йиғилишиб, нима қилиш кераклигини маслаҳатлашишди. Норозилик баёноти ёзиб эълон қиламиз, деган қарорга келишди. Сўнгра Миртемир Ҳамидовга сим қоқди.

-Биз ҳам шунинг дардида ухламай чиқдик, -деди Ҳамидов. -Бошқа норозилар ҳам бор, Ислом акага телефон қилаяпмиз, боғланишнинг иложи бўлмаяпти…

Каримов Московдан бирор бир эътироз олмагач, ичкарида ғалаён чиқмасин, деб пойтахтга қайтиши билан ҳуқуқ тартибот органларини оёққа турғазди.

Кейин Ефимовни чақирди:

-Тайёрлаган матнингни олиб кел, -деди.

Матнни синчиклаб ўкиркан, бир неча жойини таҳрир қилди.

-Мажлис икки ойдан кейин бўлади. Тўртта тирранчадан бошқа эътироз билдирадиган йўқ. Мана бу матн эса Московнинг қарашларига зид эмас. Москов билан гаплашдим, мухолифатни тинчлантириш учун яна ҳам кучайтиришингиз мумкин, дейишди. Лекин баёнотдаги талабларни кучайтирсак, кейин жавобини Москов эмас, биз беришимиз керак. Шу сабабдан мана шуни эълон қил, -деди Каримов. -Бюро мажлисида Иброҳимов масаласини муҳокама қиламиз ва кенгашда ишдан олишни қарорлаштирамиз. Буларнинг ҳужжатларини ҳам тайёрлаб қўй.

36. ПЎРТАНА

Бюро мажлисида Каримов Иброҳимовни ҳақорат қила бошлади:

-Бурнингдан ип билан боғлаб судрашларига йўл қўйдинг! Кунимиз сен каби латталарга қолди. Ё ишла, ё кет! Сен ифлосни туққан ўша қанжиқ онангни юзига қараб ўтирадиган йўқ бу ерда!

Шундай деб Каримов мушт билан стол устидаги ойнага урди. Ойна парчаланиб кетди.

Мирзаолим Иброҳимов мункайиб қолган чолдек, бош эгиб ўтирарди. Кекса одамнинг бу қадар таҳқирлаши, бунинг устига онасини ҳақорат қилиши Мирсаидовни жумбушга келтирди. У ўрнидан турди-да:

-Бюро мажлиси ёпиқ, чиқиб кетишларингиз мумкин, -деди.

-Сен кимсан, кимга буйруқ бераяпсан, нима ҳаққинг бор бюрода ўзингни кўрсатишга, бу ерда менинг гапим ўтади. -Каримов ҳам ўрнидан туриб Мирсаидовга бақирди.

-Ҳақоратлар бюродан ташқарида қолсин, дедим. Нега нафақахўр одамни ишга келтирдингизу нега унинг онасини ҳақорат қиласиз? Ишлай олмаётган бўлса, “Кет!” денг кетади, -деди Мирсаидов.

Каримов қўчқордек отилиб унга қарши юрди. Мирсаидов ҳам бир ҳамла билан Каримовга етиб олди. Ўртага Жўрабеков кирмаганда бюро мажлиси жанг майдонига айланарди.

Улар бироз жаҳлларидан тушиб, бир-бирининг айбини дўстона оҳангда айтишаркан, бюро аъзолари қочиб қолишганди.

Каримов ҳар қанча юмшоқ оҳангда гапирмасин ичида “Ҳамма нарсанинг вақти бор, сени ҳам тикан устида югуртирадиган кунлар келади. Дўст дегани доим душман чиқаркан-да” деб ўйлади.

Мирсаидов ҳам бу воқеа дўстликларини дарз кеткизган зарба бўлганини англади.

Шу пайт Крайнов кириб:

-Мирзаолим Иброҳимов хонасига етиши билан йиқилиб қолди, юраги тўхтаб қолди, хастахонага жўнатишди, -деди.

Мирсаидов “Кўрдингми оқибатини” дегандек, Каримовга қараб қўйди-да чиқиб кетди. Каримов эса Крайновга:

-Агар ўлиб қолса, эртага мотам эълон қиламиз. Ўлмаса, нафақага жўнатамиз. Чунки унинг ҳукмини биз эмас, унинг ўзи ўқиди, -деди.

Каримов қўшни хонага кирди-да, музлатгични очиб, нимадир қидирди. Нима қидираётганини ўзи ҳам билмаган одамдек музлатгичнинг равонларига узоқ тикилиб қолди. Шу дамда боши бўм-бўш ҳувиллаб қолганди. У хаёл кўчасига киришга қўрқар, аммо фикрлар ҳар тарафдан булутлардек бостириб келаётганди. Бу булутлар орасида узоқ-узоқларда Иброҳимовнинг оппоқ докадек оқарган юзи ва Мирсаидовнинг Каримовни масхара қилаётгандек кулиб турган чеҳраси гоҳ яқинлашиб, гоҳ узоқлашиб “бориб келаверди”.

Йўқ, деди Каримов ўзи-ўзига, мен кучлиман! Мени кимларнингдир тазйиғи енга олмайди. Балки бу тазйиқ эмасдир?! Балки ростдан ҳам чегарани йўқотиб қўйдимми? Йўқ, Иброҳимовни ишга келтирар эканман, унга шартларни очиқ айтгандим. Ё менинг одамим бўласан ёки ҳеч ким! Ё менинг йўлимга юрасан ёки кўзимдан йўқоласан! Мен мардга мард, номардга номардман! Иброҳимов менга хиёнат қилди. Мени тузоққа туширмоқчи бўлди. Агар ана у тирранчаларни ўз йўлига солганда, мен унинг мушугини “пишт” демасдим. Индамасам толни каллаклаган бешикчиларга ўхшаб мени ҳам ҳар тарафдан каллаклашарди. Кейин эса қуритиб ё васса қилишарди ё бешик ё тобут. Нималар деб ўйлаяпман ўзи? Бешик… Буларнинг қўлига тушган бешик бўлишга улгурмай қуртларга ем бўлади, чириб йўқолади. Бугуннинг қонуни битта: ё қуртларга ем бўласан ёки қуртларга ем қиласан!

Иброҳимов майли-ю ана у нонкўрга нима дейиш керак? Наҳотки мансаб одамни шу қадар тез ўзгартиради? Наҳотки, йигирма йил дўстлик қилиб, унинг кимлигини билмадим? Сигирнинг оласи ташида, одамнинг оласи ичида деб бекор айтмас эканлар. Ҳатто мен ноҳақ бўлганимда ҳам Шукрулло бетга чопарлик қилмаслиги керак эди. У ўзини набзга кўра шарбат асосида иш қилдим деб оқлар, лекин менинг олдимда бир умрга гуноҳкор. Чунки уни Бош вазирликка мен келтирдим. Мен орага кирмасам ана у тирранчалар уни чок-чокидан сўкиб, парам-парча этишарди. Олдинги Бош вазир мард экан, чопонини елкасига ташлаб, индамай кетди. Ниққини чиқармади. Ўғил бола шундай бўлиши керак. Балки Шукрулло менинг ўрнимга кўз тиккандир? Шундай бўлмаса, нега бюро мажлисида хўжайинлик қилди? Нега бошқалар ҳам менинг муносабатимни кутиб турмасдан унга қулоқ солишди? Нега Шукрулло важоҳат билан менга ташланди? Нега Жўрабековдан бошқа ҳеч ким орага кирмади? Нега мен ҳаммани орқага қайтариб, мажлисни давом эттирмадим? Нега Шукруллони ишдан бўшатиш масаласини ўртага қўймадим?

Нега?! Нега?! Нега?!…

Булутлар парчаланиб дўлларга, дўллар эса саволларга айланиб унинг бошига келиб урилаётгандек, у ўзига пана жой, асабларини тинчитмоқ учун баҳона изларди. Лекин  музлатгичда шу дамда бу “баҳона”йўқ эди…

37. СОҲИБ

Ердан кўтарилаётган ҳовур билан қуюқ туман қоришиб атрофни қоплаб олганди. Бу кишини биқтирувчи манзара бўлишига қарамай, неча кундан буён ўзини қўярга жой тополмай юрган Каримовнинг бугун ҳар қачонгидан кайфи чоғ эди. Чунки пахта плани тўлганди. Илгариги пайтда бўлганда-ку Московдан ҳам мақтов, ҳам орден ундирарди.

Ҳозир эса ҳатто телефон қилиб, бир оғиз раҳмат айтишмади. Каримов бунинг учун қайғурмади. Аксинча хурсанд бўлди. Демак, Московнинг у билан иши йўқ. Бутун жумҳурият ўзининг ҳукмида. Вилоят биринчилари сим қоқиб, табриклаб туришибди. Бошқа томондан эса пахта плани тўлиши Горбачев билан гаплашиб олиш учун имкон бўлди. Аслида бугун кайфияти кўтарилгани, кўнгли равшанлашгани ҳам ана шундан. Қарийб бир ойдирки ўз ёғига ўзи қоврилмокда. Бир неча депутатнинг тўполони билан сессияда истеъфо бериб кетишига оз қолганди, лекин кўнгил сўрашмади.

Хайрият-ки ўшанда шайтоннинг гапига кирмадим, деб ўйлади у. Агар сессияни ташлаб кетиб қолганимда, Шукрулло отга минарди. Мени эса отнинг оёғига боғлаб жазойи қиларди. Гарчи атрофимдагилар тўнтаришни Шукрулло тайёрлаган, деб мени ишонтиришга уринсаларда, ҳақиқатни сезиб турибман. Шукрулло бу ишга журъат қилолмасди. Чунки Иброҳимовни муҳокама қилган бюро мажлисидан кейин тавбасига таянтиргандим. Қўлимда уни шармисор қиладиган ҳужжатлар тўплаб қўйганимни ҳам яхши биларди. Бунинг устига Олий кенгаш раислигига Шавкат Йўлдошевни келтириб, Шукруллонинг қўлини анча боғлаб қўйдим. Йўлдошев жар ёқасида эди. Фарғона воқеаларида жиловни қўлдан чиқариб, ёмон отлиқ бўлди. Шукрулло катта мажлисда унинг ҳам қўли қон деб жиноятга тортишни талаб қилганди. Оёғи тойиб кетаётган бир пайтда уни қутқариб қолдим. Бутун вужудида Шукруллога нисбатан нафрат кўпирмоқда. Ҳатто бир-бирининг кўзига тик қаролмайдиган ҳолга келишди. Шунинг учун ҳам бу сессияда Йўлдошев билан Шукруллонинг оғиз бириктиришганига ишонмайман. Хавфсизлик қўмитаси, мана бу маслаҳатчилар эса Шукролло уюштирганини исботлаш учун далил тўплаш билан овора. Билишади, ундан сўз очишса, қайнаб кетаман. Шу сабабдан доим ўртага унинг номини суқишади. Аслида улар ҳам Шукруллодан қўрқишади. Аммо нега мендан эмас, ундан қўрқишади? Йўқ, мендан кўпроқ қўрқадилар. Қўрққанлари яхши. Қулни қул қилувчи қўрқувдир. У қулликни енгдими, бошга бало бўлади.

Аслида бугун Шукрулло ҳақида нега ўйлай бошладим? У билан орамизда кўп гап ўтди, лекин охирги сессияда агар у минбарга чиқиб “Менга вазифа керак эмас” демаганида, ишим битган эди. Йўқ, агар уни қўлга олмаганимда ана у тўполончиларнинг йўлига юрарди. Ҳозир у ҳукуматнинг бошида, қўлида бир қанча хазинанинг калити бор. Аста секин бу калитларни олиб қўйишим керак, кейин ёнимда айланиб юраверсин. Ўшанда яна ҳам вафодор бўлиб қолади.

Бир ёмонликнинг бир яхшилиги бор дейдилар. Сессияда кимнинг ким эканлигини яна бир марта кўриб олдим. Бунинг устига сайлов ҳақидаги қонунни кейинги мажлисга қолдирганим ҳам яхши бўлди. Унга вице-президент деган лавозим киритаман. Бошқа жойларда президент ва вице-президент бирданига сайланади, мен эса қонунга уни тайинлаш тартибини киритаман. Сайловгача Шукруллони ҳам, бошқаларни ҳам хурсанд қилиб туришим керак. Сайлов ўтгандан кейин ғалвирни сувдан кўтараман. Ўшанда ғалвирда ким қолади-ю, ким қолмайди, кўрамиз. Ҳозир эса буни Горбачев билан келишиб олишим керак. Пахта плани тўлганини айтиб, кейин бу масалада ипнинг учини кўрсатсам яшил чироқ ёқиб юборади…

Каримов бир қарорга келган кишидек елкаларини орқага тортиб, кўкрак кериб ўтирганча Крайновни чақирди:

-Мақсад Қулга айт, табрик мактубини олиб келсин, -деди унга.

Крайнов чиқиб кетар экан Каримов яна ўйга толди. Бу Мақсад Қул деганлари анча дуруст бола экан. Исо Холисни қўлга олиш учун буни тузоққа илинтиргандик. Биз кутганимиздан ҳам зиёда экан. Ҳам Исо Холисни йўлга солмокда, ҳам бошдоғини йўқотиб қўйган газетачиларни кишанлаб турибди. Бунинг устига русчаси ҳам пишиқ. Москва газеталарига менинг номимдан ёзган мақолалари юқоридагиларнинг аразини анча юмшатди. Барибир бу болани назоратда тутишим керак. Яна уч-тўрт марта синаб кўраман, айниқса сўкиш синовига бардош берса, бахти кулди, уни ёнимдан айирмайман.

Шу пайт эшик очилиб, остонада новча бўйли, мўйловдор Мақсад Қул кўринди.

-Ҳамма костюм-шим кияди, галстук тақади, сен эса пахта теришга келган талабага ўхшаб кийиниб олибсан, -дея ҳазиломуз гап отди Каримов Мақсад Қулнинг қизларнинг кўйлаги сингари узун свитерига қараб.

-Зотан бугун пахта иши билан бандмиз, -дея тиржайди Мақсад Қул. –Жиддиятга келсак, новча ва озғин одамга костюм-шим ярашмайди. Костюм-шим кийиш учун сизга ўхшаб тўлачадан келган бўлиш керак.

-Аммо журъатли боласан, қолганлар эса қўрқоқ. Сендан бошқаси бундай кийинишга ва мен билан сен каби юзма-юз гаплашишга қўрқади. Ҳа, дарвоқе, китобларингни имзолаб бермоқчи эдинг, унутдингми?

-Астағфирулло, буни унутаманми? Крайновга бергандим, тортмангизга қўйган бўлиши керак.

Каримов эгилиб тортмасидан икки китобни олди:

-Ҳа, булар сенинг китобинг эдими, кўриб эътибор қилмабман. Қани, ўқийликчи, нима деб ёзибсан.

Каримов Мақсад Қулнинг қўл ёзмасини ўқий олмади. Калималарни нотўғри талаффуз қилишдан қочгани учун қайта ўқишга уринмади.

-Бундай ёзувларни муаллифга ўқитмоқ керак. Қани, ўзинг ўқиб берчи нима деб ёзибсан?

Мақсад Қул бироз ҳаяжонланди. Китобининг илк саҳифасида Каримовга хушомадгўйлик қилганди. Одатда китоб имзолар экан ҳеч ким аччиқ-алимсоҳ гап ёзмайди. Кўнгилни тоғ, кайфни чоғ қилувчи гаплар ёзилади. Мақсад Қул бу гапларни ёзиш бошқа, ўқиш бошқа эканлигини шу лаҳзада англади. Юрагининг остида жимирлаган бир нарса бутун вужуди бўйлаб “югуриб кетди” ва кичик бир томчига айланиб, бурнининг устида пайдо бўлди. Онийдан “йўқолиб қолган” товушини қидириб топиш учун бир-икки йўталиб олди-да, Каримовга қўл узатиб китобни истади. “Буғдойзор”… китобнинг номи ана шундай эди. У бир сония китобига термулиб турди-да, кейин илк саҳифасини очиб ёзганини ўқиб берди: “Мен тарих саҳифаларида таниган буюк саркарда ва давлат раҳбари Амир Темурдан кейин буюк жасоратни Сизда кўрдим. Зотан, темурийлар салтанати сурган заминнинг фарзандисиз. Сизнинг ёнингизда ишлаш Аллоҳ ва тарихнинг менга этган инъомидир…”

Каримов ўрнидан туриб Мақсад Қулнинг икки елкасидан ушлаб, бир силтаб бағрига босди.

-Ука, мард бола экансан! Ҳамма ҳам бу гапни айтишга журъат қилолмайди. Бу гапни менга эмас, халққа айта оласанми?

-Айтаман, мен икки юзли одам эмасман. Зотан, Сиз ҳақингизда китоб ёзишни бошладим.

-Китобни қўй, ука. Ҳозир бир мақоланг ҳам етади.

-Мақола эмас очерк ёзаман. Биз Сизга давлатни бошқаришни ўргата олмаймиз, Сиз ҳам бизга қандай ёзишимизни қўйиб беринг.

-Э, йўқ. Жуда катта нарса сўрадинг. Сен менинг жоним билан ўйнаяпсан! Сенларга нима ёзишни кўрсатиш давлатни бошқариш эмасми?

-Муҳтарам  Президентим, Сиз мени янглиш англадингиз, ўзингиз ҳақингизда ёзишда бизга эркинлик беринг.

-Яна бир қадам олдин кетдинг. Мен ҳақимда мендан сўрамасдан қандай қилиб ёзишинг мумкин. Менинг соҳибим менман! Сен мен ҳақимда ёзишинг мумкин, аммо мен кўриб берганимдан кейин сенинг мулкингга айланади.

-Умуман ҳақсиз, хато менда, -деди Мақсад Қул Каримовнинг жаҳли чиқишидан қўрқиб.

-Барибир ёзувчисан-да, ука, шу ерда ҳам “умуман” деган сўзни қўшиб юбординг. Ҳа, майли пахта плани тўлгани билан табрик мактубида ҳам ана шундай ортиқча сўзлар қўшиб юбормадингми?

-…

Мақсад Қул индамай табрик матнини узатди.

-Фақат русчами?

-Крайнов Миртемирга таржима қилдирамиз, деганди.

-Қани, уни ҳам чақир, -деди Каримов Мақсад Қулга.

Мақсад Қул чиқиб кетаркан, Каримов Московга телефон қилди. У СССР раҳбарига:

-Сизни безовта қилмоқчи эмас эдим, лекин рапорт бериб қўймоқчиман, пахта планини бажардик,-деди.

-Раҳмат, ҳозирги қийин шароитда ҳар қандай муваффақият келажакка қараб ташлайдиган одимларимизнинг пойдевори бўлади. Ҳар қандай муваффақият ошкоралик ва қайта қуришнинг мевасидир…

Каримов телефоннинг нарёғидан келаётган нутқни эринмай тинглади, кейин ўзининг режалари, “дардларини” ҳам айтди.

-Фақат ўзингдан кетиб қолма, нима истасанг, хўп деяпман. Сенга ҳаддан зиёд эркинлик бердим. Буни қадрла. Агар орқангда биз турмасак, бу эркинликни икки сонияда қўлингдан тортиб олишади. Бизга таянсанг, демак катта тоғга таянган бўласан…

Каримов телефонда гаплашаётган пайтда қабулхонадаги қизил чироқ ёнарди ва бу пайтда ҳеч ким ичкарига кирмас эди. Мақсад Қул билан Миртемир қизил чироқнинг ўчишини кутиб, оёқда гаплашиб туришарди:

-Сизнинг Девонга келганингиз яхши бўлди-да, оға. Аслида Ислом ака ёмон одам эмас, уни биргалашиб йўлга соламиз, -деди Мақсад Қул.

-Йўлга соламиз деганлар кўп, лекин у йўлга кирса-да.

-Қаранг, сессияда сиз уни нима кунга солдингиз, аммо депутатларнинг талабини бажариб, сизни Девонга ишга олдилар.

-Буни икки хил шарҳлаш мумкин, -дея жавоб қилди Миртемир. -Биринчидан, у киши мени бу ерга ишга олиб, бошқаларнинг кўзига сотқин қилиб кўрсатмоқчи. Бу ҳолда эртага йўқотиб юборса ҳам бировнинг иши бўлмайди. Иккинчидан, сайловни ўтказиб олгунча бизларни кучсизлантириш учун шу йўлга бош урган бўлиши мумкин.

-Сиз бу қадар хафақон бўлманг, оқсоқол самимий одам. Мана кўрасиз, халқимизга яхшиликни раво кўрган барча дўстларимиз шу девонга йиғилади. Сиздан олдин дўстингиз Дадахонни ишга олдилар, бошқаларни ҳам муҳим нуқталарга келтираяптилар. Демак, ҳаммамиз оқсоқол билан қўш қанот бўлиб ишлашимиз керак. Мен кўнглимга яқин олган инсонларни “оға” дейман. Оға, билиб қўйинг Каримов бизнинг бахтимиз. Аллоҳ кўрсатмасин ана у тошкентлик келиб қолса, ҳаммамиз учун сичқоннинг уйи минг танга бўлади.

-Негадир бу ерда ҳамма Шукрулло акадан қўрқади. Менимча бизнинг энг катта қусурларимиздан бири маҳаллийчилик. Тошкентлик бўлгани Шукрулло аканинг айбими? Умуман, пойтахтда барча вилоятлардан келганлар яшамайдими? Айниқса, биз зиёлилар бу хасталикни йўқотиш ўрнига илдизига сув қуйиб ўтирсак оқибатимиз нима бўлади?

-Оға, сиз буларни танимас экансиз. Мен шуларнинг юзидан дорилфунунни ташлаб, Московга кетиб қолгандим. Онамдан эмган сутимни бурнимдан суғуриб олишганди. Мени “келгинди”дея ҳақорат қилишганини унута олмайман.

-Агар сиз Марсдан тушган бўлсангиз, бу сўз учун хафа бўлишингиз мумкин. Бироқ, бу ер сизнинг ҳам ватанингиз. Ҳаммамиз шу тупроқнинг болалари. Шундай экан, бир тарбиясиз ўртага чиқиб “Сен Марснинг боласи” деса бир умр кин сақлаб юришимиз керакми? Мен Девонга ишга келган куним Каримов билан гаплашганимда икки шартим борлигини айтгандим. Биринчиси, маҳаллийчиликни тан олмайман. Ўтган сессияни ҳам пойтахтликлар уюштиришди, деб гап тарқатишди. Лекин сўзга чиққанларнинг рўйхатига назар солсангиз, бу гап иғво. Чунки сессияда Каримовга қарши пойтахтдан бир-икки киши сўзга чикди, қолганлар эса вилоятлардан. Иккинчи шартим, ҳар қандай масалани инсонга ўхшаб тортишув йўли билан ҳал қилиш. Агар мени ишонтира олса, мен кин сақламасдан фикрини қўллаб-қувватлайман. Агар мен уни ишонтирсам, у ҳам мард бўлсин.

-Менимча оқсоқол бу шартга риоя қилаяптилар. Ҳозир Девондаги асосий масалаларни сизга ишонмокдалар-ку! Бошқа маслаҳатчилар, ёрдамчиларнинг қони қайнаб юрибди. Ишончини қозониш учун сессияда “Онангни” деб сўкиш керак экан-да, деб юрганлар ҳам бор.

-Мен “онангни” деб сўкибманми?

-Энди, ўша машҳур гапингизни шундай шарҳлашяпти-да, аслида бошқача шарҳи ҳам йўқ.

-Сиз ёзувчи бўлиб шундай хулоса қилсангиз, бошқалардан ўпкаламасам ҳам бўлар экан…

38. ЖАҲЛ

Қабулхонага қараб очиладиган кичкина дарчадан югуриб чиққан Крайнов Миртемир ва Мақсад Қулга “Сизларни чақираяптилар” деди, кейин “Чироқ ҳам ўчибди-ку” дея қўшимча қилди.

Миртемир Каримов билан саломлашар экан:

-Бугундан бошлаб солиқларни ўттиз фоизга оширибсиз-ку?! -деди киноя билан.

-Нима деяпсиз ўзи? -Каримов бирдан жиддийлашди.

-Мана бугун газеталарни ўттиз фоиз оширилган баҳосига сотиб олдик. Сотувчи фақат газеталарга эмас, умуман ҳамма нарсага ўттиз фоиз қўшимча солиқ солинганини айтди.

-Ёлғон! -деди Каримов ва Мақсад Қулга юзланди. -Сен ҳам газета олдингми?

-Олдим, кечагидан қимматроқ экан, баҳолар ошгандир, деб ўйладим мен ҳам.

-Мен хабардор бўлмасдан қандай қилиб баҳолар ошади? Бу ўйин, сайлов олдидан мени шарманда қилишмоқчи. Халққа нарх-навони оширмайман, деб ваъда бергандим. Сайлов олдидан бу ўйинни ким ўйлаб топди?

Каримовнинг шиддат билан термулишига бардош беролмаган Мақсад Қул:

-Ҳа, бу орқадан пичоқ уришдир. Махсус уюштирилган иш бу! -деди.

Каримов Миртемирга юзланди:

-Доим мени танқид қиласиз. Мана ўзингиз кўрдингиз, мени қандай боши берк кўчага киритиб қўйишади.

-Ростдан ҳам сизнинг хабарингиз бўлмаса, у ҳолда текшириш учун имконингиз бор.

-Нафақат текшириш, балки бу хоинларни ўртага чиқариб, халқдан кечирим сўратиш керак. Ўз хатоларини ўзлари тузатишсин.

-Халқнинг олдига чиқиб, узр сўрашсин, -деди Мақсад Қул.

Унинг бу таклифи Каримовга ёқиб кетди ва у Крайновга Давлат планлаштириш қўмитаси раисини чақиришни буюрди. Мақсад Қул “Кўрдингми, бошқариш қандай бўлади” дегандек мағрурона Миртемирга қараб қўйди.

Каримов хонада у ёқдан бу ёққа бориб келар экан, оғзидан боди кириб, шоди чиқарди:

-Табрик мактубини нима қиламиз? -дея луқма ташлади Мақсад Қул.

-Табрик мактубини орқангга тиқиб қўй, -дея бақирди Каримов.

Мақсад Қул индамай бошини эгди.

Шу пайт хонага ҳовлиққанича планлаштириш қўмитаси раиси Бахтиёр Ҳамидов кириб келди.

-Эшак! -дея унинг қаршисига пешвоз чикди Каримов. -Нега солиқлар оширилади, менинг хабарим йўқ?

-Оширилгани йўқ, -дея қўлидаги дафтарларни варақлай бошлади Ҳамидов.

Каримов бир ҳамла билан унинг қўлидаги дафтарларни олиб улоқтирди. Саҳифалар икки хўрознинг жиққамушт бўлганида патлар ёғилгани каби хонага сочилди. Миртемир бу манзара қаршисида ҳангу-манг бўлиб қолди. Мақсад Қул эса отаси бақирганда қалтираб қолган боладек “тахта”га айланганди.

-Ўзингиз билан гаплашгандик, -деди Ҳамидов сочилиб кетган қоғозларни териб олмоқ учун эгиларкан.

-Онангни эри билан гаплашгандинг! -Каримов югуриб бориб Ҳамидовни тепаман деганди у ердаги варақни олиш баҳонасида чап берди ва қаддини ростлади. Каримов бир лаҳза мувозанатини йўқотиб қўйди. Лекин ўзини ҳамон қўлга ололмасди. Важоҳат билан С Ҳамидовнинг ёқасидан ушлаб судрай бошлади.

-Ким билан гаплашгандинг? Қачон гаплашгандинг? Балки Шукруллонинг найрангидир бу?!

-Биласиз, мен Шукруллони одам ҳисобламайман. Сиздан бошқасининг гапини бир тийинга олмайман. Ўзингиз ўттиз фоизлик солиқ ҳақида ҳужжат тайёрлашни буюргандингиз. Мен шундан бошқа гапни билмайман. Вазирларга шу топшириқни етказгандим.

-Кимларга айтгандинг?

-Савдо вазири ва Нарх-наво қўмитаси бошлиғига. Кейин Қишлоқ-кооператив савдо идораси раисига. Уларга солиқ солинглар деганим йўқ. Бу борадаги лойиҳани тайёрланглар, Ислом ака имзо қўйгандан кейин бошлаймиз, дегандим.

-Мен сенга ўшанда нима дегандим, мана буларга такрорла. -Каримов жавобни ҳам кутмасдан телефон ёнидаги тугмалардан бирини босиб: -Равил, зудлик билан савдони, нархни, бирлашувни топ! Ер остида бўлсалар қулоқларидан ушла, осмонга чиқсалар оёқларидан торт. Икки дақиқадан кейин шу ерда бўлсинлар. -Сўнг Каримов яна Ҳамидовга юзланди: -Нега жим турибсан? Гапир! Булар ўз қулоқлари билан эшитишсин.

-Сиз лойиҳани тайёрла, сайловдан кейин амалга оширамиз, дегандингиз.

-Бекор айтибсан! Лойиҳани Олий кенгашга тақдим этамиз, агар қабул қилишса ундан кейин шароитга қараб амалга оширамиз, дегандим.

-Билмасам, -дея елка қисди Ҳамидов. -Бу ёғини эшитмай қолган эканман.

-Эшитиш учун қулоқдаги патакни олиб қўйиш керак. Бу иш сенга оғирлик қилаяпти. Эртадан бошлаб Московдаги ваколатхонага ишга борасан, бу сен учун сургун. Ўзингни оқласанг, бир йилдан кейин олиб келаман.

Миртемир Каримовнинг бу ҳолига тушунмай қолди. Ростдан ҳам унинг хабари йўқ дейдиган бўлсак, Ҳамидов унинг юзига қараб топшириғи шу ҳақда эканлигини айтмокда, дея ўйлади. Агар хабардор бўлса, нима сабабдан бу қадар гувиллаб ёнаяпти? Ҳар ҳолда булар сайловдан кейин амалга ошириш учун анча-мунча нарса режалаб қўйганга ўхшашади. Ёки бизнинг сессиядаги жанжалимиздан кейин ҳамма ишни орқага ташлаган бўлишса керак? Ана шу сирли ишнинг учи кўриниб қолгани учун Каримов бу қадар қизимокда. Акс тақдирда қўмита раисини шартта ишдан олмасди.

Эшик очилиб котибият бошлиғи кўринди:

-Савдони топдим. Нарх қўмитаси раиси Қудрат Ахмедов хаста ётган экан, ўринбосари Нина Петровна келди. Бирлашувнинг раиси сиздан изн олиб вилоятга кетганди, ўринбосари Макарянни чақирдим.

-Олиб кир! -деди Каримов.

Чақирилганлар қўлларида бир дастадан папка ва дафтарлар билан ичкари киришди.

-Нима гап? -дея Каримов савдо вазири Усмоновга юзланди.

-Окажон, Павел окамиз чақирдилар, келдик.

-Окангни ҳам, Павел окангни ҳам, сени ҳам онангни (…) билдингми?

-Билдим, билдим…

-Билган бўлсанг, билганингни ҳам, билмаганингни ҳам (…)дим, билдингми?

-…

-Нимага жавоб бермайсан? Жавоб бер деяпман санга иплос!

-…

-Сен порахўрга айтаяпман, нега жим турибсан? Бу ерга ҳайкал бўлиш учун келдингми? Гапир, нега ўттиз фоизли солиқни қўлладинг?

-Окажон, ўзингиздан изн олгандим-ку?!

-Сен, итваччага нима дегандим?

-“Орқасидан гапи чиқмасин”, дегандингиз.

-Хўп, сен нима қилдинг?

-Бугун баъзи жойларда қўлладик, халқдан ҳеч қандай шикоят бўлган эмас.

-Сенга шикоят бўлмагандир, аммо мана менга шикоят бўлди. -Каримов шундай деб қўли билан кўкрагига гурс-гурс этиб ура бошлади. -Мана менга шикоят бўлди, мана менга… -Каримов “мана менга” сўзларига ҳамоҳанг қўли билан кўкрагига ураркан яна ҳам жаҳли чиқиб боя от устида бўлса, энди туяга минганди. Туяга минганда ҳам, туянинг устида тикка тургандек эди. Бирор томондан сал шамол эсгудек бўлса, осмон ерга, ер осмонга “қўшиларди”.

Миртемирнинг боши оғрий бошлади. Чиқиб кетсаммикан, деб ўйлади. Бу оғир томоша нима учун ўйналаяпти? Менинг асабларимни эговлаш учунми? Балки у бу гаплар мен орқали депутатларга етишини ўйлаятими? Ёки бу девондаги одатий ҳолми? Ундай бўлса бу одам бунча кучни қаердан олади? Ахир бундай вазиятга оддий одамнинг на асаби, на қалби дош беролмайди-ку? Соатлар давомида қил кўприкнинг устида юргандек бақириб-чақираркан наҳотки асаб торлари узилишидан қўрқмайди, бу одам?

Инсон ҳамма нарсага ўрганади, деган гап бор. Наҳотки, бу одам бировларни мунтазам сўкишга, таҳқирлашга, камситишга ўрганиб қолган? Агар шундай бўлса, вой бу халқнинг жонига! Ўрганиб қолган такдирда ҳам бундай ҳаётдан безмасмикан одам? Аслида жуда қизиқ, аввалига жаҳли чиқиши табиий эди. Лекин кейин ўз айбини ўзи нега очди?

Ҳатто Ҳамидов билан Усмонов унинг айбини яширишга уринишар экан, у такрор-такрор сўраб, терговчи жиноятни фош қилганидек, ўз айбини ўртага чиқараётганди. Буни билмасдан қилдими? Бу одамнинг билмасдан бир иш қилиши қийин масала. Хўш, билган такдирда бу сирнинг орқасида нима бор? Йўқ, ҳар ҳолда бу оддий инсоний масала. Жаҳл чиққанда ақл кетади, жаҳл жоҳилликни бошлаб келади. Бу ўйинни охирига қадар томоша қилолмасам керак. Чиқиб кетсаммикан? Агар бу масала менинг саволимдан кейин бошланмаганда, чиқиб кетишим тўғри бўларди. Лекин ҳозир кутиб ўтиришим керак. Аммо булар нега бу қадар тубанлашиб қолишган?

Онасини ҳақорат қилаяпти, ёқасига ёпишаяпти, лекин бир сочи сесканмайди. Булар мансаб гадоларими? Ёки мансаб ортидан тўраларча яшашга ўрганиб қолганлари учун қўрқишадими? Ундай десам, Ҳамидовни ҳам камситди, ҳам ишдан олди. У эса жим. Наҳотки, унинг виждон деган, исён деган туйғулари йўқ? Наҳотки, унинг одамийлик ҳисси ўлдирилган? Ахир бу қулдан ҳам баттарлик аломати-ку? Қулнинг қўлидаги, оёғидаги кишан унинг туйғуларини ҳам занжирлайди. Лекин буларнинг қўл-оёғи очиқ. Балки порахўрлик, кўзбўямачилик каби хасталиклар инсонни шу кўйга солар? Ёки бу қадар тобелик қонда борми? Агар қонда бор бўлса, охир-оқибатда ҳаммамиз хору-зор бўламиз…

Каримов Нина Петровнага қараб:

-Сен нега топшириқ бердинг, кимдан изн олдинг? -дея бақирди.

Нина Петровна йиғлаб юборди. Бу унинг исёни, деб ўйлади Миртемир. Булар ўзларини бировнинг оёғининг остига ташлашмайди. Ўз ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилишни билишади. Ҳатто таҳқирлашга лойиқ иш қилганларида ҳам ўзларини камситишга йўл қўймайдилар. Бу ҳам кичик мансабдор эмас, қўмита раисининг биринчи ўринбосари. Ҳеч бўлмаса кўз ёши билан исён қилмоқда.

-Кўз ёшингни дарё қил деб гапирганим йўқ! Нега нарх-наво ошишига йўл қўйдинг, деб сўраяпман?

-Бу саволни менга эмас Ахмедовга беришингиз керак. Мен ижрочиман, ҳатто бунга қарши ҳам чиққандим. Бу масала сессиядан анча олдин амалга ошиши керак эди, лекин топшириқ билан тўхтаб қолди. Кечикиб, энди амалга ошди.

-Демак, сиз бегуноҳ мусича, биз эса айбдор айиқ эканмиз-да?

-Ким айиқ, ким мусича эканлигини билмайман, лекин бу иш хато бўлганини биламан.

Каримов Нина Петровна билан ўчакишиб ўтирмади, Макарянга юзланди:

-Хўш, оғайни, сени кўзинг қаерда эди? Саунада ётганча бу қарорга имзо чекдингми?

-Ока, саунага борганим йўқ…

-Сен ҳам эшакликни ўрганибсан. Сени ўзимнинг одамим деб у ерга қўйгандим. Сен эса саунадан чиқмай қолдинг.

-Ока, у ерга хизматга бордим,  Равелжон Московдан келган меҳмонларни олиб бордилар…

-Ўчир товушингни, сен ҳали меҳмонларимга хизмат қилганингни юзимга солмоқчимисан? Улар менинг эмас, жумҳуриятнинг меҳмонлари, керак бўлса орқасини ҳам тозалаб қўясан, билдингми?

-Билдим.

-Нимани билдинг?

-… -Макарян жавоб ўрнига жилмайди. Бу эса Каримовни бироз юмшатди. У:

-Нима қиламиз? – деб Миртемир ва Мақсад Қул ўтирган томонга юзланди. Миртемир индамади. Мақсад Қул эса:

-Телевизорга чиқиб халкдан кечирим сўрашсин, -деди.

Каримов эсига нимадир тушган одамдек бир силкиндида:

-Смирно! -деди худди генералларга ўхшаб. -Направо, шагом марш, тўппа-тўғри телевизорга.

“Мусофирлар” президентимиз охирида юмшадилар, дея енгил тортиб, шахдам одимлар билан чиқиб кетишаётганди, Каримов тугмани босиб Крайновга:

-Назоратга ол, мана бу ҳаромхўрлар тўппа-тўғри телевидениега боришсин. Ҳам русча, ҳам маҳаллий тилдаги ахборотга чиқиб, кечирим сўрашсин, -деди. Кейин Миртемир ва Мақсад Қулга қараб:

-Энди чой буюрамиз ва ахборотни кутамиз, -деди.

Мақсад Қул Каримовни тамоман юмшади деб ўйлади ва қоғозларнинг ичидан бир шошилинчномани чиқарди:

-Мана буни Туркистон ҳарбий округдаги генераллар юборишган. Илгари ҳам айтгандим, шуни бир ёқлама қилайлик, -деди.

-Ҳожатхонага борганингда бир ёқлама қилиб қўя қол! -деди Каримов бамайлихотир оҳангда.-Яқинда Туркистонни битирамиз. Генералларнинг уйларидан биттаси сеники бўлади. Шавкатга ёки Исмоил акангга айт, сени ҳам рўйхатга тиркасин.

Миртемир ўрнидан туриб:

-Узр, менинг бошим оғрияпти, бундай об-ҳавога ўрганмаганимдан бўлса керак,-деди.

-Укажон, об-ҳавони биз қимирлатмадик, -Каримов шундай деб телефон тугмаларидан бирини босди-да: -Лимонли чой билан бош оғриғини қолдирадиган дори келтиринг, -деди. Кейин Мақсад Қул ёзган табрик мактубини ўқий бошлади.

-Табрик-мабрик йўқ! Ишлаган бўлса, ҳаммаси пулини олади. Биз ҳам ўз ишимизни қилайлик. Миртемиржон, ёзинг, сиз сайловолди учрашувларим учун нутқлар ҳозирлайсиз. Иқтисодчилар билан бўладиган учрашувда иқтисодга, колхозчилар билан бўладиган учрашувда қочириқ ва мақолларга кўпроқ ўрин беринг. Сен эса Мақсаджон, сайловолди дастурини тайёрла, ярим қоғоздан ошмасин, ўн-ўн бешта шиордан иборат бўлсин.

Ёрдамчи чойларни олиб келаркан дорини Каримовнинг олдига қўйди.

-Каминанинг боши оғримайди. Оғриса ҳам дориси бошқа, -дея ҳазиллашган бўлди Каримов.

Миртемир депутатлардан келган бир шикоятни қўлида олиб келганди. Кўрсатсамми, кўрсатмасамми, деб ўйлади. Кўрсатаман, агар Мақсад Қулга қилган жавобини менга ҳам такрорласа, бу ишга нуқта қўяман, деб ўйлади.

-Жиззах вилояти раҳбари Турсиновнинг қилмишлари ҳақида сўров тушган. Халқ назорати қўмитаси, прокуратура ва Олий кенгаш ҳайъатидан мутахассислар олиб, текширишга юборсак. Чунки жиддий айблов қўйилган,-деди.

-Ука, мен ҳеч кимга ишонмайман. Бу ишнинг бошида ўзингиз туринг. Турсиновнинг қилмишлари ҳақида жуда кўп хабар олаяпман. Бу ишни кимга ишонсам, барибир Турсиновнинг тузоғига илинади. У ҳар қандай одамни сотиб олади. Вилоят аҳлининг қонини зулукдек симирмоқда. Ўзингиз бориб, текшириб келинг, шармандасини чиқариб, олиб ташлаймиз. Халққа адолатни кўрсатишимиз керак. Халқ биздан бошқа нарса эмас, адолат кутмоқда. Текшириб келинг, аввалига яхшилаб фельетон қиламиз, кейин эса муҳокама қилиб, ишдан олиб ташлаймиз, сизнинг фаолиятингиз ҳам ўшанда кўзга кўринади. Иложи бўлса бугуноқ йўлга чиқинг…

39.ТОПШИРИҚ

Миртемир жиззахлик миллатвакили Мели Қобуловга сим қоқди:

-Вилоятингиздан юздан зиёд оқсоқол имзо чеккан шикоят бор. Шуни текширишда сиздан ёрдам олмоқчи эдим.

-Нима ҳакда ёзишган экан? -деб сўради Мели.

-Вилоят раҳбари ҳақида,-дея жавоб бераркан, Миртемир кўнглидан ўтган саволни ҳам сўрай қолди. -Нега вилоят раҳбари ҳақида нафақахўр оқсоқоллар ёзиб юришибди?

-Миртемиржон, овора бўлманг, ипнинг учи Каримовга бориб тақалади. Менинг ҳузуримга ҳам ўнлаб жабрдийдалар келдилар. Текширдим, текширтирдим шикоятлари тўғри. Кейин жумҳурият прокуратураси, Халқ назорати қўмитаси, Олий кенгаш ҳайъатига чиқдим. Оқибат, ҳозир менинг ўзимни кузатиб юришибди. Мени сессияда сайратган, номимни шикоятчига чиқарган ҳам шу масала. Аввалига сотиб олишга уринишди, кейин қўрқитишди, бу ҳам ишларига ярамади, сўнгра олдинги иш еримдан “Бунинг ақли жойида эмас, шу боис ҳайдалган” деган ҳужжат қилдириб газетага ёзишди. “Шпион” деган лақаб ҳам қўйишди.

-Ҳа, Олий кенгаш сессиясида гапирганингиз шу масала эдими? У ерда сизни вилоят кенгаши мажлисидан ҳайдаб чиқаришганини айтгандингиз…

-Биласиз, мен вилоят кенгашининг ҳам депутатиман, шу боис масалани олдин кенгашда кўтариб чикдим. Лекин гапиртиришмади. Агар орқаларида Каримовнинг ўзи турмаганида арқони узилган ҳўкиздек ҳаракат қилмаган бўлишарди.

-Мен Каримов билан гаплашдим, бу масалани охирига етказишимни сўраяпти-ку?

-Ундай бўлса жумҳуриятдаги барча ҳуқуқни ҳимоя қилувчи идоралардан мутахассислар олиш керак. Агар бу ишни бир ўзингиз текширадиган бўлсангиз, сотиб олишга ҳаракат қилишади, сотиб ололмасалар “саккизта машина” сўраганга чиқиб қоласиз.

-Саккизта машина деганингиз нима?

-Хабарингиз йўқми, вилоят раҳбарлари менга пора учун саккизта машина сўради, дея туҳмат қилишди. Ҳозир изимга хавфсизлик қўмитасидан пойлоқчи қўйишган, қариндош уруғларимни ҳам бир-бир элакдан ўтказишмокда.

-Мен сиздан ёрдам оламан десам, ўзингиз ёрдамга муҳтож экансиз-ку? -деди Миртемир Мелига.-Жиззахга борсак, сиз билан ҳам гаплашамиз, маслаҳатингиз керак…

Ҳақиқатдан ҳам Жиззах масаласи тобора чигаллашиб борарди. Миртемир кимга мурожаат этмасин ё текширишда иштирок этишдан воз кечарди ёки хасталаниб қоларди ёхуд бошқа бир муаммо ўртага чиқарди. Шу боис девондан, Олий кенгаш раёсатидан ва ҳуқуқ идораларидан вакиллар олиб ўзи Жиззахга борди. Вилоят раҳбарларини Олий кенгаш мажлисларида кўргани учун узокдан танирди. Жиззахга келгандан сўнг уларни дарров “кашф” этиб қўя қолди. Вилоятнинг биринчи раҳбари Турсинов унга :

-Ука, мен бу ерга бошқа жойдан келганман, ижроқўм раиси бошчилигида бир гуруҳнинг туҳмати остида қолдим. Улар вилоятни симиришмоқда. Мен эса йўлларига тўғоноқман, маҳаллийчилик қилишаяпти, -деди.

Миртемир биринчи котибнинг бошқа гапларига ишонмаса-да маҳаллийчилик тўғрисидаги сўзларига ишонди. Бу бизга қўндоқда теккан иллат, деб ўйлади у. Боболаримиз буюк императорликлар қурганлар, илм сирларини очганлар, юлдузларга йўл топганлар, лекин маҳаллийчиликка келганда дар қолганлар. Наҳотки бу миллатимизнинг қонида бор?!

Талабалик йиллари “Сурқаш”, “Самбух”, “Фан” каби номлар бўларди. Бу талабаларнинг қайси вилоятдан келганини билдирувчи парол эди.

Кейинчалик пойтахтда ишлар экан радиода ишлайдиган Зайниддин ака унга “Келгинди” деганида юрагининг бир парчаси узилиб тушгандек бўлганди. Биз қачон ана шу хасталикни енга олсак ўшанда катта миллатга ва катта давлатга айланамиз. Акс тақдирда чумолидек инимизнинг бошида уймалаб қолаверамиз. Ҳатто бир туманга борсанг ҳам, бир қишлоққа борсанг ҳам маҳаллийчилик илон каби оёғинг остидан чиқади. Мана булар эса маҳаллийчиликнинг илдизини яшнатишади-да, кейин ўзлари шикоятчи бўлишади. Миртемир хаёлидан йилт этиб ўтган бу фикрни таҳлил тарозисига қўйишни бошқа пайтга “отди”-да:

-Бўлиши мумкин, -деди босиқ сасда,-Лекин мана бу иддаоларни охирига қадар текширишимиз керак. Баъзилари аллақачон тасдиқланди. Масалан, гўшт комбинатига жиноятчилик қилган, ўн йил ҳукм олган ва қамоқдан қочган узоқ қариндошингизни бошқа вилоятдан олиб келиб, мудир қилиб қўйибсиз ёки давлат ҳисобига қурилган болалар боғчаси биносини ёш бир қизга ҳовли қилиб берибсиз…

Турсинов ўрнидан туриб, қизариб-бўзарганча бир нималар демоқчи бўлди, лекин тили айланмади. Хонада у ёкдан бу ёққа бир-икки бориб келди-да, Миртемирнинг қаршисида ўтирди:

-Нархини ошириб юбораяпсиз. Кўнглингиздагини айтинг!-деди.

Миртемирнинг бошига яшин тушгандек бўлди.

-Мен сизни тушунмадим, нима деяпсиз ўзи?-деди у .

-Мен ўғил болача гапиришни яхши кўраман. Бу ишга нуқта қўяйлик. Ўша нуқтанинг баҳосини айтиб қўя қолинг.

Миртемир узоқ йил газетада ишлагани ва ҳар турли одамлар билан рўбарў бўлгани учун ўзини тутиб қолди. Турсиновга қараб жилмайганча ўрнидан турди ва:

-Нуқтани халқ қўяди,-деди киноя билан.

-Ундай бўлса сиз вергул билан битирасиз ишингизни ва ўзингиз ҳам вергулга айланиб қоласиз,-деди заҳарханда жилмайиш билан Турсинов.-Бизнинг тўқмоғимиз остидан ўтганлар албатта вергулга айланишган. Сизга ўхшаб юрагим деб, ўпкасини ҳовучлаб юрганларни кўп кўрганмиз. Сессияда Ислом акага қарши гапирганингиз унутилди, деб ўйлайсизми? Истасам, Жиззахда ё пора билан ё гиёҳванд модда билан қўлга тушираман. Аммо биринчи сафар кечирдим. Бориб ўйлаб кўринг, фикрингиз ўзгарса, нуқтанинг баҳосини айтасиз. Мен сизнинг ундов бўлиб қолишингизни истайман…

Миртемир расмиятчилик учун вилоят раҳбари билан учрашганди. Унинг “образли” гапларига эътибор қилмайман деса-да, бу оғир гаплар хаёлининг бир бурчини тарк этмасди.

Аввалига вилоят раҳбари билан нега учрашдим, дея ўзини қийнади. Сўнгра ҳеч бўлмаса унинг кимлигини ўргандим, деб ўзини овутди. Турсинов каби раҳбарлар билан кўп учрашди, лекин бундай безбетига илк бор рўбарў келди. У бундай таври билан ўзини кўрсатмоқчи бўлдими? Ёки орқасида катта тоғ борлигига ишорат қилдими? Агар Каримов билан ораларида булбул сайраса, нега Каримов уни бу қадар ҳақорат этди? Ахир Каримовнинг ўз қардошига ҳам ишонмаслигини, ҳатто билмасдан оёғини босиб қўйса севган дўстидан ҳам кечиб юборишини наҳотки билмаса? Йўқ, билади, бунинг аҳволи жони узилаётган одамни эслатади. Жони чиқишидан олдин оёққа қалқиб, ҳаётга ташналигини кўрсатишга интилади инсон. Бу ҳам “ўзини” кўрсатаяпти. Балки орқасида бошқа куч бордир? Бу куч балки Каримовдан ҳам оғир босар? Аслида унинг таъзирини бериб қўймоқ керак эди-ю лекин булар ади-бади айтиб ўтиришга арзимайдиган одамлар. Уларга сиз яхши, сиздан тўнғизим яхши қабилида иш тутиш керак. Бунинг устига булар ўзларини қутқариш учун ҳар қандай қабиҳликдан қайтмайдилар…

Миртемир шикоятчиларни қабул этаркан, шом иниб қолган бир пайтда уни қўшни хонада телефонга чақиришаётганини айтишди. Каримовнинг ёрдамчиси Крайнов экан, салом-аликдан кейин:

-Ислом ака илтимос қилдилар, Муборакка бориб икки дўстингизни яраштириб келар экансиз, -деди.

-Муборакда менинг дўстларим йўқ-ку? -дея ажабланди Миртемир.

-Нега ундай дейсиз.? Ибод Тўра яқин дўстингиз, Жума Бек эса университетда бирга ўқиган курсдошингиз.

-Ибод Тўрани танийман, ижроқўм раиси, миллатвакили, лекин Жума Бек ким?

-Жума Бек райкомнинг биринчи котиби, Сиз билан бирга ўқиган. Ибод Тўранинг ўттизга яқин йигити очлик эълон қилган. Ислом ака Сизга ваколат бердилар, ким айбдор бўлса уни ишдан четлаштиришни таклиф қиласиз ва вилоят раҳбарлари дарров ижро этишади.

“Очлик қилишаяпти” деган гапни эшитган Миртемир ҳақиқатдан ҳам масалани фавқулодда жиддий, деб ўйлади.

Дарҳақиқат, Муборак масаласи икки йилдан буён Каримовнинг ҳам, жумҳурият ташқарисидаги матбуотнинг ҳам кун тартибида. Лекин шу дақиқада Миртемир Жиззахдаги ишни чала ташлаб кетгиси йўқ. Бу ишни охирига етказишга қарор қилганди. Агар кетиб қолса, у билан бирга келган текширувчиларнинг ҳоли нима бўлишини яхши тасаввур қиларди. Шу боис Муборак масаласини икки кун кейинга қолдирмоқчи бўлди. Кечки овкат пайтида текширувчиларга:

-Икки кундан кейин пойтахтга қайтамиз. Шу боис текширишни бироз тезлаштиришларингизни сўрайман,-деди.

-Икки кун у ёқда турсин, икки ойда ҳам натижа олишимиз қийин. Менинг қўлимда дом-дараксиз йўқолган ўн икки кишининг исми-шарифи бор. Уларни миршабхонага қадар келтиришгани ҳақида маълумот берувчи гувоҳлар бор. Лекин миршабхонадаги барча ҳужжатларни вилоят раҳбарлари талаб қилиб олишган. Сўрасак, ҳар турли баҳона кўрсатишаяпти,-деди улардан бири.

-Биз ревизия қилиш учун келмадик,-деб жавоб қилди Миртемир.-Бизнинг мақсадимиз шикоятларнинг тўғри ёки нотўғри эканлигини, сиёсий хулосани айтишдир. Йўқолган инсонларнинг вилоят раҳбарлари ҳақида шикоят ёзганлари ва бир кун миршабхонага келтирилганлари биз учун етарли ҳужжат. Уларнинг қисматлари ҳақидаги далилларни ўртага чиқариш эса иккинчи этапда амалга ошади. Ҳозирги раҳбарлар турган экан, икки ой эмас, икки йилда ҳам кўртугунни ечолмаймиз.

Миртемирнинг бу гапига вилоят ҳокимлигидан ҳайъатга қўшилган киши эътироз билдирди:

-Нима, Сиз раҳбарларимизни айбдор, деб ўйлаяпсизми?

-Биз суд ёки қарор берувчи мавқе эмасмиз, лекин ҳайъатнинг йўлига тўғоноқ қўйилаётгани кўриниб турибди,-деди Миртемир.

-Сиз бу соатдан эътиборан текшириш ҳайъатининг бошида эмассиз. Ислом ака Сизга бошқа иш буюрди,-деди вакил жаҳли чиққанини очиқ намойиш этиб.

-Ислом ака бу ҳақда Сизга ҳисоб бердими?

-Ҳисоб бериб-бермаганини ўзингизга айтади. Бизга эса сизни Муборакка кузатиб қўйиш айтилган.

-Ғамхўрлигингиз учун раҳмат, -деди-да Миртемир ҳайъат аъзоларидан йиғилган ҳужжатларни олиб, уларга қарата ҳар ҳолда сизларни ҳам пойтахтга кузатиб қўйишса керак, шундай эмасми? – деди. Кейин вакилга юзланганди у:

-Бу қоғозларни йиғишингизга ҳам ҳожат йўқ,-деди.

-Бунга эса мен қарор бераман! Қолаверса, Муборакка эмас, ҳайъат билан пойтахтга бораман, -деди Миртемир ўчакишиб.

Миртемир ади-бади айтиб ўтиришни истамади. Хонадаги биқиқ ҳаво уни бўғаётганди. Бўйинбоғини бироз юмшатиб, кўйлагининг юқори тугмасини очди-да ташқарига чикди. Зим-зиё қоронғулик вилоят меҳмонхонасининг ҳар тарафини қоплаб олганди. Онийдан эсган саррин шабада Миртемирнинг ҳорғинлигини юлиб кетгандек бўлди. У бироз енгил тортиб қоронғулик томон одим отди. Саррин шабаданинг бўғзига қадар оқиб кираётгани ва ортга қайтаётганини ҳис этди. Чуқур-чуқур нафас олди, лекин ҳаво бўғзидан нарёққа ўтмаётганди. Ҳаво ҳам “тўни”ни тескари кийиб олганга ўхшарди. Миртемир ана улар билан ўчакишиб ўтирмадим,  энди ҳаводан ўпкалайманми, дея ўйлади-да ортга қайтди. Шу пайт қоронғуликда, қаршисида биров турганини сезди. Ким бўлдийкин? Миртемир ўша томонга қараб турганди:

-Илтимос, оқшомги овқатни еманг, иложи бўлса бу ерда қолманг, -деди кимдир пичирлаб ва кўздан ғойиб бўлди. Бу четдан келган одам эмас, деб ўйлади Миртемир, чунки вилоят меҳмонхонасининг ҳовлиси қўриқланади, бунинг устига четдаги одам бу ердаги воқеалардан қандай хабар топсин? Бу ердан кетишимга ишонишмаганга ўхшашади, шу боис қўрқитишмоқчи.

Миртемирнинг хаёлини вакил бўлди.

-Ака, чойимиз тайёр… -Вакил ҳийла юмшаб колганди.

-Чой ичиш йўқ!-деди Миртемир.

-Аввал бир пиёла чойимизни ичасиз, кейин Муборакка борадиган машинамиз билан йўлга чиқасиз. Агар Сизни кузатиб қўймасак, бошимиз кетади. Чунки Муборакда одамлар очлик эълон қилишаётган экан. Уларнинг тақдирини Сизга ишонишди… Боя бироз қўполлик қилдим, одоб чегарасидан чиқдим, асаб тамом бўлган, ака, айбга буюрмайсиз…

Туллак, деб ўйлади Миртемир, буқаламун ҳам сенга ўхшаганларнинг ёнида ип эшолмайди. Ҳар сонияда турланасан. Аммо нега пойтахтга боришимни истамаяпти булар? Балки бирор режалари бордир? Аввал Муборакка телефон қилиб, Ибод Тўрадан вазиятни ўрганишим керак. Сўнгра Каримов билан гаплашиб, бу текширишни охирига қадар етказиш муҳимлигини тушунтиришим лозим.

Миртемир Ибод Тўранинг уйига сим қоқди. Унинг пойтахтда эканлигини айтишди. Кейин Крайновга телефон қилди. Крайнов Каримов уйига кетганлигини айтиб, маслаҳатчи Зиёмовни боғлади.

-Ислом ака менга бу ишни назорат қилиб туришимни айтдилар. Сизни аллақачон Муборакка етиб борган деб ўйлагандик. Вазият жиддий, райкомнинг биринчи котиби бу кеча ухламасдан Сизни кутади.

-Жиззах нима бўлади? Бу ердаги ҳайъатни орқага чақириб олишни ким буюрди? -Гарчи бу хусусда Миртемир узил-кесил хулосага эга бўлмаса-да, воқеаларнинг ривожидан ҳайъатни чақириб олиш буйруғи берилганини тахмин қилди.

-Ислом аканинг ўзлари буюрдилар. Қўлингизда тўплаган далиллар бўйича ҳисобот ёзиб берар экансиз. Иш пишиб қолган, яқинда бориб сессия ўтказиб, вилоят раҳбарини бўшатиб келар эканлар. Муборакда эса вазият жиддий, Сиздан шахсан илтимос қилдилар, -деди Зиёмов.

Миртемир йўлга чиқаркан Мелини четга тортиб:

-Қўлингиздаги барча ҳужжатларни олиб, ҳафта охирида пойтахтга келинг, ҳисоботни биргалашиб ёзамиз, -деди.-Аммо пойлоқчилардан эҳтиёт бўлинг, буларнинг қўлидан ҳар қандай иш келади.

-Сизнинг ҳам Муборакка боришингиз тўғри бўлмаяпти. Менга йўл кўрсатиб, ўзингизга қолганда хавф-хатарни ўйламаяпсиз.

Миртемир Мелига маънодор боқди-да, машина ёнида турган вакил билан хайрлашиб, йўлга чиқди. Йўлда шофер йигит билан ҳангома қилиб борар экан, унинг миршаблигини билиб олди.

-Йўлимиз мен туғилган шаҳардан ўтади. Бизнинг уйда тунаб қолсак, саҳарлаб йўлга чиқиб, эрталаб етиб борамиз,-деди у миршабга.

Миршаб кўнмади:

-Сизни чегарада кутиб олишади, мен эса қайтиб келиб, рапорт беришим керак.

Миртемир миршабни кўндириш осон бўлмаслигини тушунди-да:

-Ундай бўлса, ярим соатга тўхтаб бир пиёла чой ичамизда, йўлимизда давом этамиз,-деди.

-Имкони йўқ. Орқамизда одамлар бор. Кейин бошим балога қолади. Сизни соғ-саломат манзилга етказишим керак.

Миртемир ўзи туғилган шаҳарга қадар индамай борди. Воқеаларни қайта-қайта таҳлил этди. Булар бирор бир аварияни кўзга олдиларми, деб ўйлади у. Ёки авария баҳонасида ҳужжатларни олишмоқчими? Агар мени текширишдан узоқлаштирадиган бўлишса, пойтахтга чақириб қўя қолишарди. Йўқ, Каримов бу ишни силлиққина ҳал этмоқчи бўлган. Булар эса хол қўйишаяпти. Каримов мени Муборакка юбориб, бошқа иш билан чалғитмоқчи ва Жиззахни унуттирмоқчи бўлган. Каримовнинг бу “силлиқ” режасини бажариш учун булар “қўлидан келгани”ни қилишмокда. Менимча авария ҳам йўқ, ҳужжатларни ҳам олиш йўқ. Буларга вақт керак. Лекин ана шу вақт нима учун керак? Нега бирданига бундай вақт керак бўлиб қолди? Агар вилоят ҳокимини ишдан олишга қарор қилинган бўлса, бу вақтга ҳожат йўқ. Лекин нега, нега керак бўлди бу вақт?

Миртемир вақт жумбоғини ечолмай ҳалак эди. Шу боис машина аллақачон шаҳарни четлаб ўтганини ҳам сезмай қолди. Миршаб айтганидек, чегарада кутиб туришган экан. Миртемир вилоят ҳокимининг биринчи ўринбосарини таниди. Илгари ҳам бир маротаба келганди, ўшанда танишгандилар. Тортишувни яхши кўрадиган одам. Агар раҳбарларни ҳимоя қилиш керак бўлса, бутун ақл-идроки, мантиқ-махфиратини ўртага қўйиб тортишади, уларни ҳимоя қилади. Демократияга тиш-тирноғи билан қарши. Миртемир уни илгари узоқ йиллар прокурор бўлиб ишлагани учун “тош”га айланиб қолган деб ўйлаганди. Чунки тартиб-интизом ҳақида гапирар экан, “тартиб” сўзининг олдига “қатъий”, “интизом” сўзининг олдига эса “темир” калималарини қўшишни ҳеч унутмасди. Каримов шу вилоятда раҳбар бўлган, балки ўша пайтда унинг номини ён дафтарчасига ёки хотира китобига ёзган бўлиши мумкин. Балки бу йигитнинг ўзи Каримовнинг феълу фитратини яхши ўрганиб, унга мослашган бўлиши ҳам эҳтимолдан холи эмас. Хуллас, нима бўлганда ҳам Миртемирнинг қаршисига яна бир “девор” чиққанди.

Улар чегарадан вилоят марказига эмас, тўғри Муборакка қараб йўлга чикдилар.

-Ибод Тўра пойтахтда экан, борганимиз билан у бўлмаса, нима қиламиз?

-Ибод Тўрани ишдан бўшатдик. У шикоятга кетган. Бугун Каримов билан учрашди. Ислом акам унинг таъзирини бериб қўйдилар, энди бу ерларга қайтиб келмаса керак.

-Ҳеч нарсада адашмасангиз ҳам бу хусусда адашдингиз. Чунки Ибод Тўра ўжар, ўжар бўлганда ҳам ҳеч йўлдан қайтмайдиган ўжар…

Миртемир шундай деди-да, ҳамсуҳбатининг жавобини кутмасдан хаёлга берилди. Ибод Тўранинг номини илк бор “Озодлик” радиосидан эшитганди. Сайловлар арафасида ҳам шаҳар кенгашига, ҳам Олий кенгашга номзодини қўйганди. Ўшанда шаҳардаги газни қайта ишлаш заводи русларнинг қўлида бўлгани ва шаҳардаги хонадонларга атайлабдан газ берилмаганини айтганди. Сайловдан кейин уни ижроқўм раиси этиб сайлашди. Биринчи қилган иши миршабхона ва прокуратурадаги коммунистик партия шўъбаларини тарқатиб юборди. Бу коммунистик партиянинг бошида турган Каримовга қарши исён эди. Исён бўлганда ҳам икки карра исён эди. Чунки Москва газеталари “Каримов жумҳуриятда илк зарбани ўз вилоятидан олди”дея ёзишди.

Вилоят раҳбарлари ҳам типирчилаб қолишди, чунки улар миршабхона ва прокуратурани партия йўли билан қўлда тутардилар. Ибод Тўра эса бу идораларни уларнинг қўл остидан чиқариб, ўз назоратига олди. Бу орада шаҳарда хусусий телевидение очиб, ҳамма нарсани ошкоралик йўли билан ҳал қила бошлагани маълум бўлди. Ўшанда Каримов бу телевидениени ёпиб ташлагани боис Ибод Тўра Олий кенгашнинг Миртемир ишлаган қўмитасига шикоят қилиб борганди. Миртемир вилоятга келиб буйруқ ҳам, ижрочилар ҳам теппадан келганини ўрганди ва масалани қўмита мажлисига олиб чиқди. Лекин қўмита раиси Эркин Воҳидов бу ишни хўржинга ташлади.

-Кимлар очлик қилган экан? -дея хаёл суриб бораётган суҳбатдошидан сўради Миртемир.

-Уҳ-ҳу, бундан ҳам хабарингиз бор-ку?

-Хабаримиз бўлмаса, нимага бораяпмиз?

-Сизни райкомнинг биринчи котиби таклиф қилган, курсдошингиз экан. Бир пиёла чойини ичамиз. Қолган масалани эса ўша ерда гаплашамиз. Очлик қилганларга келсак, Ибод Тўранинг ижроқўм аъзолари очлик қилишмоқчи эди, лекин йўл қўймадик. Чунки қонунларимизда “очлик қилиш мумкин” деган жойи йўқ. Бунинг устига улар очлик қилишдан аввал бир қоп нонни қуритиб олишибди. Нима эмиш? Қуритилган нон ейиш овқат ейишга кирмасмиш. Ҳа, баччағар, очлик қилсанг, ҳеч нарса ема! Қотган нон еб, сув ичиб, яна очлик қилаяпман, дейишинг, исён эмасми?

Миртемирнинг авзойи бузилди. Қандайдир ўйин ўйналаётганини сезарди-ю лекин бу ўйиннинг ип учини тополмаётган эди.

Ҳа, Миртемир қанча ўйламасин, бу ўйиннинг ип учи унинг хаёлига келмасди. Чунки бу ўйин Каримовнинг хаёлига ҳам тасодифан келганди. Яъни сарой аъёнлари томонидан Каримовнинг фикрига суқилганди бу ўйин.

40. ЎЙИН

Турсинов аввалига ўзи билан ўзи олишди: Нега унга қўпол муомала қилдим? Булар ҳали ёш бола, ниҳолдек гап, қаёққа эгилтирсанг ўша томонга қараб ўсади. Ширин гап билан илон инидан чиқади, деганлар. Йўқ, ёлғон гап. Ширин гап билан сеҳргар ҳам илонни инидан чиқара олмайди. Балки мақолни нотўғри ўйлагандирман? Аслида ҳамма нарсани очиқ гапириб тўғри қилдим. Игначининг минг ургани, темирчининг бир ургани. Ё йўлимга соламан, ёки пачақлаб ташлайман. Бундайларни ўйин билан синдириш керак. Шохидан қўрқсанг кейинчалик думидан ҳам қўрқадиган бўласан. Лекин ҳозир гап Каримовга боғлиқ. Миртемирнинг калити ҳам Каримовда.

Ҳа, аслида Каримовни яхши билар ва унинг Миртемирни жазолашига ишонарди. Шунинг учун ҳам бир йўлини қилиб унга ёқиб қолиш учун Миртемирни “пушкага” олди.  Шунинг учун  Мавлонга телефон қилди:

-Мавлонжон, бу ишни тўхтатинг, бошингиздан олтин сочаман.

-Акажон, олтиндан шашлик пиширамизми? -юмшоқ ҳазил қилди Мавлон.

-Олтинлар Ҳалима опага қолсин, Сизга ўзим қўй сўйиб, қуйруқли шашлик қилиб бераман.

-Шашликни мен ейман-у лекин ана у илон жирканади.

Мавлон Темур Алимов билан чиқишмас эди. Мавлон Алимовни “Илон”деса, Алимов уни орқаваротдан “Чаён” дерди. Бошқалар эса ҳар иккаласини мажлисларда ёнма-ён кўриб, Каримовнинг “Илон-Чаён”лари дея писир-хисир қилишарди.

Каримов Мавлонга кадрлар масаласини, Алимовга эса ҳуқуқ-тартиботни топширганди. Иккаласини бир-бирига қайраб қўйган ҳам Каримовнинг ўзи.

Мавлонга: “Ана у “Илон”дан кўз-қулоқ бўл! Миршаблардан пора олаётган экан. Бунинг устига ҳамма ёқни тошкентликлар билан тўлдириб юборди. Ўзига сездирмай қилмишлари ҳақида ҳужжат тўпла” дерди.

Алимовга эса: “Ана у “Чаён”га ишонгандим, лекин топиб келган кадрлари бир пулга қиммат. Хотинининг бўйнидаги товокдай-товокдай келадиган зебу-зийнатлар ҳам эри оёғини тўғри олмаётганини кўрсатади. Унинг ҳар бир қадамидан мени хабардор қилиб тур” дерди.

Бу орада “Ҳеч кимга айтмаслик шарти билан” Алимов тўплаган ҳужжатларни Мавлонга, Мавлон тўплаганларни эса Алимовга кўрсатиб қўярди. Ҳар иккиси ҳам Каримовнинг “содиқ”лигидан ўзларини қушдек енгил ҳис этишсада душманлари қаршисида ҳамлага отилган йиртқичга айланишарди. Шу боис ҳар иккаласининг ҳам юрак остидаги адоват уруғи аллақачон ниҳолдан улкан дарахтга узанганди.

Гарчи хоналари бир қаватда, ҳатто эшиклари қарама-қарши бўлса-да, баъзан эрталабдан оқшомга қадар юз кўришмасдилар. Лекин Мавлоннинг хонасидан пашша учса ўтса,  Алимов пайқар, Алимовнинг деразаси очилиб-ёпилса Мавлоннинг дафтарида қайд этиларди.

Бир куни Алимов сафарда аварияга учради. У хастахонада ётар экан, Каримов Мавлонни чақирди:

-“Илон” яримжон бўлиб қолди. Бунинг устига ётган жойида ҳам мансаб сотаётган экан… Дарвоқе, бу хусусда сенда ҳам бирор гап борми? Қулоғингдан қочадиган гап йўқлигини биламан, шунинг учун ҳам бошқалардан эшитганимга ишонмай сен билан муҳокама қилаяпман.

Мавлон жуда ҳуркоқ, оғзига занжиртўр солинган итдан ҳам қўрқарди. Болалигида доим чўпонларнинг итлари билан ўйнарди. Бир куни таёқ билан итнинг тумшуғига урганда, у шанғиллаганча ўзини Мавлоннинг устига отди. “Чўпон амаки” келиб қутқариб олмаганда, бир жони еттита бўларди. Ўшандан буён итнинг акиллашини эшитса, оёғи қалтирайди. Аввал бошининг энг тепа нуқтаси жимирлайди, сўнгра минг-минг чумолилар бошидан оёғига, оёғидан бошига югуради.

Худди ана шу ҳисни Каримовнинг ҳузурига кирганда ҳам такрор-такрор яшайди. “Нега?” дея ўзи-ўзидан сўради бир неча марта, лекин жавоб беролмади. Мансабдан отилишдан қўрқадими? Ёки сирлари очилиб қолиши безовта этадими? Балки Каримов дўппослаб қолишидан ҳуркийдими? Хуллас, ҳозир ҳам вужуди жунжикиб, икки қўлини олдинга олганча тахтадек қотиб қолди. Жилмайишга ҳар қанча ҳаракат қилмасин, лаблари музлаб қолгандек, ҳатто сохта тиржайиш учун ҳам майл бермас эди.

-Ўтир, -деди Каримов унга.

У Каримовнинг унча-бунчага ўтир демаслигини яхши билади. Фақат бирор нарса ёздирмоқчи бўлсагина “ўтир” дерди. Аксига олиб Мавлон қўлидаги кундалик дафтарини Крайновнинг ёнида унутди. Бирдан қўрқув босди уни. “Нима қиламан энди?”, деб ўйлади. Қандай қилиб “Мен қабулхонада кутиб тургандим, бирданига Сиз чиқиб қолдингиз. Дафтарни олишга ҳам улгурмадим”, дея олади. Музлаб турган бадани бирданига оловнинг ўртасига тушиб қолган одамнинг вужуди каби жизирлай бошлади. Сочларининг остидан сизиб чиққан тер ёноқларига қадар ирмоқчалардек оқиб келди. У ҳозир бир томчи тер столнинг устига оқиб тушса, ҳаётим тамом, деб ўйлади-да, чўнтагидан рўмолчасини олмоқчи бўлди. Лекин қўли унга бўйсунмади. Шу пайт вужудида бошқа бир ўзгаришни сезди. Аввал кўкрагида пайдо бўлган муз бир зумда сочларининг остидаги терга қадар етиб борди. Баъзан Мавлон ана шундай ҳолатларни яшагандан кейин “юрак дегани хўп бақувват бўлар экан” деб ўйларди, аммо духтирга бориб назоратдан ўтишга вақт тополмасди ёки “Илон”нинг “Мавлон хасталанибди”, дея гап тарқатишидан ҳайиқарди.

-Нима мендан яширадиган гапинг борми? Ёки “Илон”нинг боши эзилди, деб елкангдаги тоғни улоқтириб юбордингми?

-Й…ў…қ! -деди Мавлон тили айланмай.

Қўл остида ишлаган кишиларнинг бундай ҳолати Каримовга ёқарди. У ҳамманинг ана шундай қалтираб туришини истарди. Шу сабабдан баъзан-баъзан уларни рағбатлантириб турарди.

-Қани укажон, бир бошдан шошмасдан гапиринг-чи.

Каримовнинг бундай юмшаши гарчи сунъий бўлса-да, Мавлоннинг жонига ора кирди. Икки оғиз ширин гап унинг музлаб ётган вужудини эритди ва томирларига дармон югургандек бўлди. Айланмаётган тили ҳам ўз-ўзидан ҳаракатга келди.

-Ҳалиги, Ибод Тўранинг ишини ётган жойида тўхтатиб қўйибди…

-Қайси ишини?

-Сиз Зокир Алматовга бир топшириқ берган экансиз, ўшани тўхтатибди.

-У топшириқни сен қандай билдинг?

-“Илон”бутун маҳаллага ёйганга ўхшайди. Ибод Тўрага суиқасд…

-Ўчир товушингни! Суиқасд-муиқасд деган гапни эшитмайин. У “Илон”нинг ўзига суиқасд қилиш керак! Вой, аблаҳ! Вой, эшак! Вой, энағар! Сени одам деб юрсам, ростдан ҳам илон чиқиб қолдинг-ку! Ё ўлишингни билиб кафанингни олтиндан қилмоқчи бўлдингми?

Каримов столнинг устига зарб билан урди-да, Мавлонга юзланди:

-Ҳозироқ қарор ёзиб кел, “Илон” ишдан қувилди. Ўрнига одам топ, духтирларга айт, ҳукумат касалхонасидан қувишсин. Бориб битхонада ётадими, отхонада ётадими, ўзи билади. Аммо назоратда тут. Менга унинг ўлиги эмас, тириги керак. Уни ўлгандан баттар қиламан.

Мавлон Каримовнинг хонасидан чиқар экан, юраги ҳам қинидан чиқаётгандек эди. У катта тоғни ковлаб, ташна одамларга сув етказган одамлардек шод эди. Бу онийдан келган ғалаба шу қадар эсанкиратди-ки олтинчи қаватдан бешинчи қаватга тушадиган зинада оёғи қайрилиб кетди. Бир умбалоқ ошиб тушса-да, ҳеч нарса бўлмагандек шарт ўрнидан туриб, хонасига қараб оқсаб-оқсаб югурди. Ўшанда қабулхонада Миртемир ўтирганди. Мавлон югуриб келиб уни қучоқлади:

-Жўражон, табриклайман! Ўзимни ҳам, Сизни ҳам, халқимизни ҳам! Балодан қутулдик. “Илон”кетди, бутунлай кетди, онасиникига кетди…

-Нима, авариядан кейин ўлдими? -дея ажабланиб сўради Миртемир.

-Ўлмасдан беш баттар бўлди. Ишдан қувилди. Ҳозироқ қарор ёзиб, қўл қўйдириб келаман. Шу сабабдан узр, менга бироз вақт беринг.

-Астағфируллоҳ ! -деди Миртемир.-Узрга ҳожат йўқ. Мен шошмаяпман.

Мавлон оқсаганча қабулхонадан ўз хонасига юрар экан, Миртемирнинг кўзи оғзини юмганча кулаётган секретар қизга тушди. Секретар қизнинг нигоҳлари сирни бой бериб қўйди. Мавлоннинг шими орқа чокидан сўкилиб, ич кийими кўриниб қолганди.

Ўшанда Мавлон дарҳол қарор тайёрлаб Каримовга қўл қўйдириб олди. Фақат Каримов унга “Ҳозирча эълон қилма, эшитганлар ўлмасдан тобут тайёрлашибди” дейишмасин. Касалхонадан чиқар-чиқмас ўрнига бошқа одам тайёрлаймиз”, деди.

Мавлон ишонмаганларга Каримов қўл қўйган қарорни кўрсатиб, мақтаниб юрди. Лекин бир куни Мавлоннинг бошига тош ёғди. У хонасидан чиқаётганди қаршисида “Илон”ни кўриб қолди. Қўлтиғига бир қанча папкани қистириб олган Алимов юқоридан, Каримовнинг ҳузуридан тушиб келаётганди. Мавлон бошининг ўртасига тош билан урилган одамдек эсанкираб қолди. Алимов эса жиддий қиёфада унга қайрилиб ҳам қарамасдан ўз хонасига кириб кетди. Мавлон қанча вақт туриб қолди ўзи билмайди. Эс-ҳушини тўплаганда ёнида ўринбосари турарди.

-Нима гап? -деди у ўринбосарига.

Ўринбосар Алимовнинг хонасига қараб елкасини қисди.

-Бу касалхонадан қачон чиқди?

-Билмадим, -деди ўринбосар.

Мавлон орқага қайтди-да Крайновга телефон қилди.

Мавлон Крайновдан бирор нарса сўрамасиданоқ жавоб олди:

-Ислом ака имзоланган қарорни олиб, йиртиб ташлашимни сўрадилар.

-Нима бўлди ўзи?

-Ҳар ҳолда шўрва эмас, паловга ўхшайди.

-Касалхонадан қачон чиқди?

-Беш дақиқа олдин. Машина юбориб олиб келтирдик.

Мавлон телефон дастасини қўйди-да, кўкрагини ғижимлади. Ранги докадек оқарди. Қабулхонадаги стулда ўтириб қолди. Секретар қиз тортмадан дори олар экан, ўринбосари бир бардоқ сув қуйди. Мавлон дорини ичиб бўлганди ҳам хонасидаги телефоннинг жиринглаши найзадек вужудини тешиб юборди. Бу қора телефон эди. Фақат Каримовгина сим қоқадиган бу телефоннинг саси шу қадар баланд эдики, Мавлон уни пасайтириб қўйишга ҳам ҳайиқарди. У югуриб ичкарига кирди. Каримов узоқ гапирмади:

-Қарорни Крайновга чиқариб бер. Алимов ишини давом эттирсин. Лекин кўз-қулоқ бўл. Вақти келса, тагига сув қуямиз…

Шундан кейин, Алимов билан оралари яна ҳам бузилди. Энди Алимов Мавлоннинг телефондаги гапларини ҳам эшитаётганди. Шу сабабдан Мавлон Турсинов билан очиқ гапириб қўйганидан сесканди. Хатосини тузатмоқчи бўлди.

-Аслида у киши ёмон одам эмас. Ўзингиз гаплашсангиз ёрдам беришлари мумкин. Бизни бир-биримизга қайраб қўйишди. Мен сиз томондаман…

Турсинов Мавлон билан гаплашиб бўлгач, Алимовга телефон қилди:

-Бу гапларни телефонда гаплашмайдилар. Икки соатлик йўл, машинага чиқингда, етиб келинг,-деди Алимов.

Турсинов келганда Алимов уни илиқ қаршилади.

-Мавлон билан орангиз яхшилигини биламан. Аммо иш бу билан битмайди. Менга ҳам кўп ёрдамингиз теккан. Сизни Ислом акага ана у тирранча депутатлар ёмон қилиб кўрсатган. Ҳозирданоқ уларнинг айтгани бўладиган бўлса, кейин ҳолимизга маймунлар йиғлайди.

-Мени қутқазинг. Айтганингизни қиламан. Оғзингиздан чиққаннинг икки қатини муҳайё қилмасам эркак эмасман!

-Майли, у гапларни кейин гаплашамиз. Аввал сизни қутқарайлик. Ҳозир бориб Мавлонга учрашинг, юқорига чиқиб сизни ҳимоя қилсин. Ҳар хил сассиқ гаплардан узоқ турсин. Кейин Зиёмовга учрашинг. Мавлондан сўнг у кирсин, Жўрабеков билан кўришинг. Зиёмовдан кейин Крайнов уни чақирсин, ҳаммасини кўндиринг. Кечқурун нуқтани мен қўяман. Ҳаммаси Жиззахда одамлар сизни исташаётгани, агар ишдан олинсангиз сайловда ҳар турли воқеалар юз беришини, туман биринчилари тинимсиз телефон қилишаётганини айтишсин. Охирида Ислом ака мендан Ички ишлар ва Миллий хавфсизлик хизматининг фикрини сўрайдилар. Худо хоҳласа, ошни ўзим сузиб чиқаман.

Турсинов ҳамма билан бир соат ичида учрашиб чиқди. Ваъдаларни қуюқ қилиб,  Жиззахга қайтиб кетди. Бу орада Крайновни ҳам хурсанд қилди. Янги олган уйига “Мираж” деб номланган чет эл мебелини эртагаёқ юборишини имо қилди.

Алимовнинг плани бўйича биринчи Мавлон кириши керак эди, лекин у ботинмади, Жўрабеков билан бирга кирди. Каримов Жўрабековнинг гапларини охирига қадар тингламади.

-Ўша, сизга телефон қилган биринчиларга айтиб қўйинг, Турсинов билан битта камерада қўяман уларни. Ҳаммаси ўз манфаатини ўйлайди.

-Лекин фондга Турсинов ҳам, биринчилар ҳам катта маблағ ўтказишди,-деди Жўрабеков.

-Икки оёқлари бир этикка тиқилганидан кейин ўтказишади-да.

-Булар сўзимизни ҳеч икки қилишгани йўқ.

Каримов Жўрабековнинг кўзларига тикилиб қаради-да, Крайновни чақирди:

-Фондда Жиззахдан бирор бир муаммо борми?

-Йўқ, оталарига раҳмат, айтганимизнинг икки ҳиссаси тушиб турибди.

Каримов Жўрабеков билан Мавлонни чиқариб юборар экан, аниқ бир жавоб айтмади. Кўп ўтмай маслаҳатчиси Зиёмов кириб келди. У бошқа масалаларни гапирар экан, орада Жиззахга ҳам тўхталди:

-Жиззахда мухолифатнинг икки юз-уч юз одами ҳамма ёқни бузмоқда. Шикоятчиларнинг кимлигини ўргандик. Ҳаммаси дор остидан қочган одамлар. Вазият ўзгариб қолиши мумкин. Сайлов арафасида бирор гап чиқиб қолмасин деган ниятда маълумотларни тўпладим. Ижроқўм раиси бу одамларни Турсиновга қарши қайрамоқда. Бу ердаги баъзи депутатларни ҳам қўлга олишганга ўхшашади. Лекин вилоятда Турсиновнинг юки оғир…

Каримов Зиёмовга :

-Майли кўз-қулоқ бўлиб тур, бирор гап чиқиб қолмасин,-деди.

-Биласиз, Жиззахда миллатлараро масала нозик. Кичик бир учқундан алангаланиб кетиши мумкин. Шу боис вилоятнинг икки каттасини ўзингиз келиштириб қўйсангиз, деган илтимосим бор эди.

-Бўпти. Қўлингиздан келмаган ёки бажара олмаган ишингизни менга отасиз,-дея Зиёмовни чиқариб юборди.

Одат бўйича оқшом Алимов бўлиб ўтган воқеалар ҳақида Каримовга ҳисоб берди. Жиззах масаласида алоҳида тўхталди.

-Ички ишлар вазирлиги ва Миллий хавфсизлик хизматининг оператив маълумотлари бўйича ижроқўм раиси Олимов фитна уюштирмоқда. Турсинов туманма туман юриб, сайлов ҳозирликларини кўрмокда. Менимча энг юқори овозни шу вилоятдан тўплаймиз. Шу сабабдан сайлов ўтгунча Турсиновни қўллаш керак. У вилоятда чуқур илдиз отган. Сайловдан кейин аввал илдизларини қуритамиз, кейин ўзи ҳақида Сиз нима десангиз ўшани қиламиз.

-Муборакда вазият қандай?

-Очликни давом эттиришаяпти. Изн берсангиз номингиздан Ибод Тўраевни чақирсам…

-Чақиринг, у билан мен ҳам гаплашиб қўяман. У боланинг кўзини очиб қўйишим керак.

-Муборакка Миртемирни юборсак яхши бўларди. У бундай ишларни тинчитишга уста. Зиёмовнинг айтишига кўра, Муборакнинг биринчи котиби Миртемир билан бирга ўқиган.

Каримов бироз енгил тортгандек бўлди, чунки ичини тирнаётган саволга жавоб топганди. У сайлов олдидан қўрққани депутатлар эди. Олдинги сессияда сайлов қонуни орқага олинди. Энди яна бирор бир баҳона бермаслик керак уларга, деб ўйларди. Шу боисдан ҳам бугун маслаҳатчилари ва ҳукуматдаги ўринбосари Жиззах масаласида гапиришаркан, кўнглининг бир четида Миртемирга айтган гаплари турарди. Мана энди Алимов бунинг ҳам ечимини айтиб турибди.

-Мен ҳам Миртемирни Муборакка юборишни ўйлаб тургандим. Бу ташаббусни Зиёмовга сотайлик. Крайнов билан иккаласи ишни хамирдан қил суғургандек, усталик билан бажаришсин. Ўртага бирор бир гап чиқишини истамайман. Хўш, Жиззах масаласини тинчитиш ҳақида қандай таклифингиз бор?

-Сиз нима десангиз ўша бўлади. Биз вилоятларда сессиялар ўтказиб, “обком”ларни ҳокимга айлантириш рўйхатини айтганингиз бўйича ҳозирладик.

-Сайловдан олдин уларнинг бирортасига тегиш керак эмас. Ҳозир Жиззахда Турсиновни ишдан оламиз десак, мансаб кураши бошланади. Бу бутун вилоятларга ҳам тарқалади. Йўқ жойдан бошимизга оғриқ оламиз. Модомики, Жиззахда Турсинов билан Олимов ўртасида муноқаша бошланган экан, темирни қизиғида босишимиз керак. Эртагаёқ вилоятда сессия ўтказиб, Турсиновни ҳоким этиб тайинлаймиз. Агар масалани бир-икки кун орқага ташлайдиган бўлсак, ҳиди чиқиб кетади ва яна шикоятчилар оқими бошланади. Дарвоқе, “Чаён” билан Жўрабековнинг бу масалага алоқаси қандай?

Гарчи Алимов уларнинг бу хусусда Каримовнинг ҳузурига кириб чиққанларини билса-да сар бериб сир бермади.

-Менимча улар аввалига Олимовни қўллашди. Унинг Турсиновни йўқотиб, ўрнини олиш ҳаваси ҳам шундан кейин кучайди. Аммо Жўрабеков вилоятга бориб, биринчилар билан гаплашиб келганларидан кейин Мавлоннинг фикрини ҳам ўзгартирдилар. У киши бу масалаларда объектив ёндашадилар. Шунга қарамасдан қўлимизда Турсиновга қарши етарли далиллар бор. Сайловдан кейин ҳаммасини бир системага тушириб, Сизга бераман.

Каримов қора телефондан Турсиновга сим қоқди. Салом-аликсиз гапира бошлади:

-Оғайни, ишингиз битган. Қўлимизда жуда кўп ҳужжатлар бор. Истасак, эртагаёқ ишдан олиб ташлаймиз. Ўрнингизга ана у Олимовни номзод кўрсатишаяпти, лекин мен рад этдим. Чунки сизнинг содиқлигингизни биламан. Сиз битта кемада эканлигимизни яхши тушунасиз. Ана у депутатнинг текширишларига эса эътибор қилманг. Уларни ҳам алдаб туришимиз керак. Кўз-қулоқ бўлинг, тарафдорларингиз хол қўйиб қўйишмасин. Эртага эрталаб сессияни тўпланг, мен бораман. Қолган гапни ўша ерда гаплашамиз. Алимов етиб боради ва эрталабгача ҳамма ишни пишитинглар. Ижроқўм раисини бўш қолдирманг, кўнглини олишга ҳаракат қилинг…

 

41.ГАГАРИН

Эрталаб Жиззахга олиб борадиган трассани туман қоплаган эди. Каримов бораётган машина “туман чироқ”ларини ёқиб олганига қарамай секин юрарди. Олдинда, орқада ўнлаб машиналарда муҳофизлар, миршаблар.

Каримов Жиззахга етиб келганда, уни вилоят партия қўмитаси биринчи котиби Турсинов ва ижроқўм раиси Олимов кутиб олдилар. Лекин Қизил майдонда мингга яқин одам тўпланганди.

-Булар қаердан хабар топишди? -деди Каримов Турсиновга юзланиб.

-Сиз Жиззахга келганимда ҳаммангизни қабул қиламан, деган экансиз, -дея ижроқўм раисига саволомуз назар ташлади Турсинов. -Тонг саҳардан майдонга тўпланишди. Каримов ҳеч бўлмаса вакилларимизни эшитсинлар, деган шарт қўйишди.

-Шарт-партни йиғиштиринг! Орқа эшикдан кирамиз.

Каримов Жўрабеков ва Мавлонни ёнига олиб, юқорига кўтарилди. Тўғри Турсиновнинг хонасига кирди:

-Сиз ўзи қанақа одамсиз? Бир хотинни қувиб, уйини ўзингизники қилиб олибсиз, болалар боғчасини кўчириб у ерни дам олиш жойига айлантирибсиз, отувга ҳукм бўлган одамни келтириб директор қилиб қўйибсиз, уч марта қамалиб чиққан кишини гўшт комбинатига раҳбар этиб тайинлабсиз…

Турсинов бошини эгганча индамай турарди. Унинг ёнида эса ижроқўм раиси вужудининг оғирлигини гоҳ ўнг, гоҳ чап оёғига ташлаб “кўрдингми?” дегандек Турсиновга масхараомуз тикилаётган эди. Каримов буни сезиб қолди ва:

-Бу жиноятлар фақат Турсиновга тааллуқли эмас, сиз ҳам баббаравар айбдорсиз. Маҳаллийчилик ўйини қилаяпсиз. Четдан келган одамнинг кўзи кўр бўлса, сизники очиқ бўлиши керак. Иккалангизни ҳам бўшатамиз. Чиқинг хонадан,-деди.

-Буларнинг ўрнига кимни тайинлаймиз,-деди Каримов ўрнидан туриб эшикни маҳкамроқ ёпиб қўяркан.

Бу саволга ҳеч ким жавоб беролмади. Шу пайт Алимов папкасидан бир қоғоз чиқарди ва Каримовга узатди.

“Махфий. Фақат Президентга.

Жиззахда сессия мажлиси ўтказиладиган залда Сизга суиқасд уюштирилиши мумкин. Шундай хабаримиз бор, лекин депутатларни бир-бир текшириб киритишга ваколатимиз йўқ. Ҳатто текшириб киритган тақдиримизда ҳам ташқаридан туриб ҳужум қилишлари мумкин. Саҳарга қадар мингга яқин инсонни уйма-уй юриб тўплашди. Бу ишни ижроқўм раиси узоқдан туриб бошқараётган кўринади. Депутат Мели Қобулов эса фаоллардан бири. Шу сабабдан сессия мажлисини бошқа жойда ўтказишни таклиф қиламиз.

Миллий Хавфсизлик қўмитаси.”

Каримовнинг авзойи яна ҳам бузилди:

-Алматов қани?-деди.

-Ташқарида вазият бирдан оғирлашди. Алматов ва одамлари шу иш билан овора.

-Энди овора бўлганини нима қиламан? Шу пайтгача онасиникида ўтирганмиди? Нега тинчитмади? Нега йўлларни боғламади? Қўрқдими? Ёки бу бола халққа ўзини яхши кўрсатмоқчими? Ташқаридаги бу чоллар нима истайдилар? Қулоқни едилар-ку! Ана у Мелибой нима қилиб уларнинг ёнида юрибди? Ўшани ҳам тинчита олмадингизлар. Маҳалла, маҳалла, дейди энағар доим.

-Агар бу чолларнинг йўли тўсилса, жанжал чиқарди. Биздаги хабарларга кўра, улар ҳар нарсага тайёр,-деди Жўрабеков.

-Биздаги хабарларга кўра эса мана бу бинони осмонга учиришмоқчи,-дея Каримов қўлидаги қоғозни Жўрабековга қараб улоқтирди. -Шуни билар экансиз, нега олдини олмадингиз? Қани газета? Уларни шармисор қилиб ёзмоқчи эдинглар-ку?

Каримов Мавлонга “Газетани бер” дегандек қўлини чўзди.

-Тайёр! Ўринбосарим ёзган. Фақат сессиядан кейин босайлик, деб турувдик, -қалтирай-қалтирай жавоб қилди Мавлон.

-После пожара, что ли?! -ўшқирди Каримов.

-Акажон…

-Ҳе, акажонингни… Қани мақола? Ким ёзди, дединг?

-Шароф,-деди Мавлон.

-Шароф Убайдуллаев,-дея тузатди Жўрабеков.

-У ҳам Турсиновни ёмонлаб юрганди-ку?

-Йўғе…-хавотир аралаш сўз қўшди Мавлон

-Бўпти, нима қиламиз? Буларни тинчитишни Алматовга топшириб бўлмайди, ўзингиз назорат қилинг. Одамларни тарқатиш керак,-деди Каримов Жўрабековга.

-Сессияни қолдирсакмикан?-деди Жўрабеков.

-Каллани ишлатиб гапираяпсизми? Эртага ана у оломон пойтахтга боради. Кейин нима қиласиз? Сайлов олдидан ҳаммасини қамоққа тиқасизми? Нима бўлганда ҳам сессияни ўтказамиз. Бошқа жой йўқми? Қани ана улар? Иккаласини ҳам чақиринг.

Турсинов билан ижроқўм раиси шоша-пиша кириб келишди.

-Кечаси сизни одам деб телефон қилибман. Ҳаммаёқ тинч бўлса ҳоким бўласиз дегандим. Йўқ, ҳаммаёқ тинч яхши ўтказамиз дегандингиз-ку? -Каримов ижроқўм раисининг рўпарасига келиб, бармоғини бигиз қилиб унинг кўкрагига тақади:

-Ҳоким бўладиган одам ён верига қарамайдими?

-Оқсоқол, мен ҳоким бўламан демадим-ку?

Каримов қўлларини чўнтагига солиб, хонада у ёкдан буёққа юра бошлади. Кейин ижроқўм раисига қараб заҳарханда кулди. Раис ўзини оқламоқчи бўлганини сезиб ҳужумга ўтди:

-Иккалангиз ҳам бир-бирингиздан яширин ҳузуримга бормадингизми? Турсинов “Мени ишлашга қўйишмаяпти” деса, сиз “Одамлар орасида норозилик кучайди” дейсиз. Мана энди иккалангизни ҳам бўшатамиз. Ўртоқ Олимов, танланг қаерга борасиз? Сиз ҳам ўртоқ Турсинов… Аслида бу чолларнинг талаби ҳақ, Жиззах қаровсиз қолди. Шароит оғирлашиб кетди, мансабларни сотаяпсизлар, одамлар ойлигини вақтида ололмайди. Транспортдан қийналишади, лекин буни айтиш учун кўчага чиқиш керакми? Билиб қўйинглар, мен халқнинг ортидан эмас, халқ менинг ортимдан юриши керак!

Ижроқўм раиси бирор бир туманга ишга кетишга ва ўзини оқлашга тайёрлигини айтди. Турсинов эса Каримовдан пойтахтга қайтаришни илтимос қилди. Каримов бироз ҳовури пасайиб:

-Кимни ҳоким қиламиз? -деб сўради улардан.

Ижроқўм раиси:

-Партиямизнинг Жиззах шаҳар қўмитасини бошқараётган йигит бу ишни эплай олади,-деди.

Ҳа, сен нима бўлса ҳам Турсиновдан қутулмоқчисан, деб ўйлади Каримов. Турсиновнинг ўрнига эса ўзингга яқин номзодни айтаяпсан. Аслида сенга ўхшаганларни жазолашнинг битта йўли бор, у ҳам бўлса хаёлингдаги планни парчалаб ташлашдир. Қани, Турсиновнинг ҳам планини ўрганайчи, дея Каримов биринчи котибнинг ёнига келди:

-Хўш, сизнинг номзодингиз ким?

-Ўзингиз кимни тайинласангиз мен ҳам ўшанинг тарафдориман.

Офарин, деб ўйлади Каримов. Ё жуда ҳам пихини ёрган сиёсатчисан ёки менга содиқ ва самимийсан.

-Хўп, сессияни бошқа жойда ўтказса бўладими? -сўради у Турсиновдан.

-Шаҳарни назарда тутаяпсизми?

-Шаҳардами, гўрдами, балодами, қаерда жой бор ўзи?

-Менимча четроқда ўтказиш керак,-деди Турсинов.

-Масалан, Гагарин тумани. Менга имкон беринг, бир зумда автобусларни чақираман, депутатларни олиб боришади.

-Бўпти, -деди Каримов, -лекин ана у Мелибойга ўхшаган депутатлар қолишсин.

-У қонунчилик комиссияси раиси.

-Нима, у ҳам вилоят, ҳам республика депутатими?

-…

-Майли, унинг оғзини ижроқўм раиси ёпади. Бошқалар эса қолишсин, пойтахтда лақиллашгани ҳам етади. Йўлларга миршаб қўясизлар, бирор бир машина ўтказишмасин. Ана у чолларингиз пиёда юриб етиб боргунча сессияни битирамиз. Алматовга айтинг, қўшимча куч чақирсин. Тартиб интизом масаласини ижроқўм раисига топширамиз. Қаерга боришини шунга қараб хулоса қиламиз. Гап-сўз чиқмаса, вилоятда, акс тақдирда …

Каримов қўлини учоққа ўхшатиб ҳавода учирди-да, “Узоқ-узоқларга кетасан” ишоратини қилди.

Ижроқўм раиси изн сўраб, чиқиб кетди. Орқасидан Каримов кўзга ташланмай хонанинг бурчагида ўтирган Миллий хавфсизлик қўмитаси раисига “Назоратга олинг”, деди. Кейин Турсиновга юзланди:

-Дўстим, ҳаммаёқни расво қилибсиз-ку?

-Оқсоқол, бир йил имкон беринг, ҳаммасини тузатаман. Кейинги вақтда иккиҳокимиятчилик бўлиб кетганди. Яккаҳокимлик хусусида бизга дарс бердингиз, кўзимиз мошдек очилди. Сизнинг буюк ғояларингиз бор. Уларни амалга оширишда ёнингизда бўлиш шараф биз учун. Сизни халқимизнинг бошига Худонинг ўзи юборди. Сиз билан ишлаган одамнинг бахти бор. Ҳам қаттиққўлсиз, ҳам меҳрибон. Ота боласини ҳам уришади, ҳам севади. Ўлдирсангиз ҳам, кулдирсангиз ҳам жоним сизники. Кет, деган кунингиз “ғинг” демасдан кетаман. Ҳозир ўзимни оқлашга имкон беринг.

Каримовнинг “эригани” юзига ёйилган табассумдан билиниб турарди. Бундай гапларни ҳар куни эшитиб турса-да, такрор тинглаганида роҳат қиларди. Жўрабеков билан Мавлон эса тарвузи қўлтиғидан тушган болалардек ҳайрон бир тарзда қараб турардилар. Турсинов ётиб қолгунча отиб қол дегандек бўш келмасди:

-Мен сизнинг командангиздаман. Йўлда поезддан тушиб қолган номарддир, деб айтган гапингиз қулоғимда. Ҳатто ишсиз қолсам ҳам, сизга содиқ бўламан. Агар имкон берсангиз ишларимиз юришиб кетади. Сайловда халқимиз сизга нақадар садоқатда эканини кўрсатади. Сайловни бузувчилар ҳам доғда қолади.

Турсинов усталик билан Каримовнинг кўнглига кириб бораётганди. Каримов музқаймоқ ялаётган боладек унинг сўзларига маҳлиё бўлиб қолганди.

-Айниқса, ҳурматли Шароф Рашидовнинг номини тиклаш йўлида кўрсатаётган жасоратингиз, у киши вафот этган кун муносабати ила келиб, фотиҳа ўқиганингиз, оддий одамлар билан бирга ўтириб, бир чимдим бўлса-да ош еганингиз, халқимизнинг руҳини кўтариб юборди. Мана бу беш-олти чоллар билан гаплашсам ҳам бу хусусда тан беришади. Лекин уларнинг чўнтагига пул тиқиб, автобус топиб бериб юрганлар бор. Сиздан ижозат олмасдан индамадим. Улар “бугун чолларни калтаклашади, шундан жанжал чиқарамиз”, деб ўйлашганди.

-Улар ким?

-Биттаси собиқ финотдел, иккинчиси …, -Турсинов аланглаб атрофга қаради.-Оқсоқол, имкон беринг, ўзим ҳаммасини тартибга соламан. Бир марта шарманда бўлишдан сақлаб қолинг…

-Мелибойвни нима қиламиз?

-Биласиз, у бироз ақлдан озган. Шунинг учун КГБдан ҳайдалган. Ёлғон-яшиқ гаплар билан халқни алдаб, депутат бўлиб олди. Пулга ҳамма нарсани сотади. Тул хотиндек жанжалчи. Ҳамма ундан қўрқади. Шу боис мен ўзим уни огоҳлантириб туришга мажбур бўламан. Мана булар эса Мелибойни менга қайрашади. Энди туҳмат қилиб юрибди.

-У туҳмат қилган бўлиши мумкин. Эртага ана у Миртемир бошимизни оғритмайдими?

-Бу ёғи ҳал бўлса, Миртемирни ўзим қўлга оламан.

-Биз қўлга ололмай турибмиз-у сизнинг тузоғингизга илинадими?

-Янги, чет элга тайёрланган енгил машинадан сўз очгандим, мумдек эриб кетди.

-Яхши. Ундай бўлса яхшилаб ҳужжатлаштириш керак. Иложини қилиб гапини магнит лентасига ёзиб олинг. Сейфга ташлаб қўямиз. Вақти келганда оёғига кишан бўлади. Хўш, ўртоқ Жўрабеков, масаланинг бу ёғини нима қиламиз?

Каримовнинг феълини обдон ўрганиб олган Жўрабеков темир ўчоқда яхши қизигани, энди уни истаган тарзда эгиш пайти етганлигини англади.

-Имкон берсангиз, яхши бўларди. Тўполончиларни биргалашиб тинчитамиз. Бир йил ишлаб берсин ўртоқ Турсинов. Гап-сўз кўпайса, кейин олиб ташлайсиз.

Сўнг Жўрабеков Турсиновга юзланди:

-Оқсоқол ҳар кимга ҳам бундай оталик қилмайдилар. Буни унутсангиз…

Жўрабеков “кўзингиз кўр бўлади” деган сўзларни ютиб юборди. Аммо Каримовнинг ўрнига қарор бериб бўлганди.

Каримов Мавлонга қаради.

-Ана уларни биргалашиб тинчитамиз. Агар керак бўлса ўртоқ Турсинов билан тафтиш ўтказиб, бир-икки айбдорни жазолаб қўямиз,-деди Мавлон.

-Депутатларнинг ҳам танобини тортиб қўйиш керак,-қўшимча қилди Каримов.

-Улар Сиздан сўз олганмиз, деб юришибди…

-Ҳар бир айтилган гап бажарилса, ҳожатхоналар олтиндан бўларди. Бизга эса олтин ҳожатхонанинг кераги йўқ…

Шу пайт ичкарига чой келтиришди. Энди улар қирқ йиллик ошнолардек қуюқ суҳбатга берилдилар. Суҳбат давомида Турсинов эски партияни тарқатиб юбориб, ўрнига янгисини тузиш таклифини ўртага ташлади.

-Коммунистик партия тузилиши, структураси жиҳатдан тенги йўқ партиядир. Унинг кадрлар билан ишлаш тизими дунёдаги бирор-бир бошқа партияда йўқ,-деди Турсинов.

-Гапни диссертациянгизга олиб келаяпсиз-а? -жилмайди Каримов.

Бундан илҳомланган Турсинов ўзини Каримовга яна ҳам яқинроқ ҳис эттириш учун:

-Ҳозир ҳамма жойда демократик ҳаракат бошланди. Партиямиз тўла демократик партиядир. Сиз ҳар бир инсоннинг қобилияти, ташкилотчилигига кенг йўл бераяпсиз. Барча масалаларни маслаҳат қилиб кейин қарорга боғлаяпсиз. Демократия дегани бошқа яна нима беради? Шу сабабдан партиямизнинг номини демократик партия, деб ўзгартирсак, тарихга сизнинг ижодингиз бўлиб кирарди, ўзимизнинг Гагарин бўлардингиз!

-Гагарин…,-Каримов мийиғида кулиб қўйди.- Партия масаласида мен ҳам шу фикрдаман. Лекин мухолифатдагилар ҳам партиясининг номига демократия сўзини қўшиб олишган. Шу боис фикримни очиққа урмай юрган эдим, -деди Каримов пиёладаги чойни ҳўпларкан.

-Бу мухолифат бизнинг ҳам бошимизни қотирди. Фикримизнинг бир четида арига ўхшаб ин қурди. Ана у чолларни кўчага олиб чиққан ҳам ўшалар…

Каримов бирдан тумшуғини осиб, бошини эгди. У мухолифат сўзини эшитгани учунми ёки Турсиновнинг гапни узатиб юборганидан шу ҳолга тушдими, атрофдагилар пайқашмади. Турсинов ҳайиққанча гапиришдан тўхтади. Каримов бироз жимжитликдан сўнг “Нега тинчиб қолдинг?” дегандек унга қаради.

-Оқсоқол, шу ижроқўм раисини бўшатиб беринг, -деди Турсинов юрагининг остида ётган тошни ташқарига улоқтириб.

-Йўқ, -деди кескин оҳангда Каримов. -У сизга биринчи ўринбосар бўлади. Бурнини ерга ишқаб ишлатасиз.

-У Мирсаидов билан бирга…

-Ҳе, Мирсаидовни ҳам, уни ҳам …

Каримов Мирсаидовнинг номини эшитиши билан қизишиб кетди.

-Бўлди, у ҳам ишлайди. Бир-бирингизни ковлаштирмай ишлайсиз. Умуман, сизларни бир-бирингизга қайраб қўйса, иш яхши кетади. Порахўрликни камайтиринг. Ҳаммаёққа юртдошларингизни жойлаштирибсиз. Иш қилсангиз, шундай қилинг-ки ҳиди чиқмасин, оғайни! Пул кўпайиб кетган бўлса, йигитларга беринг, фондга ўтказинг. Московлик мухбирларни тинчитишсин, танқидлари жонга тегиб кетди. Эшаклар бир нарса олсалар, ўн беш кун охурдан бош кўтармайдилар, кейин яна олиш учун ҳанграйдилар. Сизлар эса пулни қаерга сарфлашни ҳам билмайсизлар. Омин, кетдик!

Каримов ўрнидан турди-да, эшикка қараб юрди.

-Машинангиз орқа эшикда…, -деди Мавлон.

-Нима олдинги эшикдан олиб чиқмоқчимидинг?

-…

Улар пастга тушганларида, беш-олти нафар оқсоқол орқадаги ҳовлининг бир четида туришарди.

-Булар ким? -деб сўради Каримов.

-Булар вакиллар, -деди орқадан югуриб келган ижроқўм раиси. -Оқсоқолларга, сизлар кутиб туринглар, номингиздан вакиллар Каримов билан гаплашади деб олти-етти кишини ичкарига олдим. Шу билан ғала-ғовур тинчиди.

-Офарин, биз сессияни ўтказиб қайтгунча, булар кутиб ўтираверишсин, -деди-да Каримов машинасига минди. Шу пайт оқсоқоллар машина томонга қараб югуришди. Бирдан олдинга чиққан миршаблар уларни тўхтатиб, ичкарига қараб судрашди.

Гагарин туманига қадар йўллар уч ҳалқада ўраб олинганди. Мажлисда Мели Қобулов биринчи қаторда жим ўтирганди. Умуман, “ғинг”д еган одам бўлмади. Каримов минбарга чиқиб, Турсиновни вилоят ҳокими, ижроқўм раисини эса биринчи ўринбосар этиб тайинлагани ҳақида гапирди.

-Мен бу ҳақда фармон эълон қилдим. Ана шу фармонни тасдиқлашларингизни сўрайман, -деди.

Ҳамма қўл кўтарди. Мажлисдан чиқаркан, Каримов Мавлонга :

-Фармонни бугуноқ эълон қил. Кейин бугунги число билан ёзиб келсанг, имзо чекиб қўярман.

Каримов машинага минаркан, Жўрабековга:

-Кейинроқ олиб ташлаймиз. Ҳозир бўшатсак, анави исқирт чоллар “Мана бизнинг талабимиз бажарилди” деб, дунёни бузишарди. Қовун қовундан ранг олар деганларидек, кейин бу эпидемияни тўхтата олмасдик. Биз кимларнингдир талаби билан эмас, ўз хоҳишимиз, ўз кучимиз билан ишлаётганимизни кўрсатишимиз керак. Бу ўпкаси йўқларни биз эмас, Турсиновнинг ўзи тинчитсин.

-Қойил оқсоқол, Сизга тан бераман ,-деди лўнда қилиб Жўрабеков.

-Майли, мақолани назоратга олинг. Сарлавҳасини яхши топибсизлар: “Автобус ҳокимияти”. Энди автобусларда пойтахтга қатнайдиганларга ҳам чек қўйинглар. Сессияда мана мен очиқча айтдим, додини Худога айтсин. Шикоят билан иш битириш даври ўтди. Керак бўлса, ўзимиз айтамиз, ана ўшанда ёзишади.

Улар бир-бирларига қараб жилмайиб қўйдилар. Каримов Турсиновни ёнига чақирди-да:

-Ижроқўм раиси … э, ўринбосарингиз қолсин, сизни эса олиб кетамиз. Пойтахтда янги лавозимни ювамиз,-деди.

-Шу ерда чой айтганман.

-Бу ерда чойни ҳам заҳар қилишади. Юринг, оғайни, бориб эллик-эллик қиламиз. Бугун менинг ҳисобимдан ичасиз…

Машиналар турнақатор бўлиб, йўлга чиқди. Кўп ўтмай улар Жиззах чегарасида тўхташди. Негадир Турсиновни қолдириб кетишди. Ҳоким машиналар ортидан қўл силтаб қоларкан, у билан бирга меҳмонларни орқадан кузатиб келган вилоят раҳбарлари ҳам саф тортганча, қўл силташарди…

42. ЗАНЖИРЛИ ДАРА

Миртемир Жума Бекни дарров таниди. Талабаликнинг илк пайтлари бир ётоқхонада туришарди. У йиллардан қолган битта хотираси бор.

…Ҳар якшанба куни мардикорликка чиқишарди. Бир сафар уларни эски уйни бузишга олиб боришди. Энди иш бошлашганди ҳам миршаблар келиб, уй бузишни тўхтатишди ва соҳибини тутиб кетишди. Улар қайтиб мардикор бозорига келишганда “тарихий” майдонда ҳеч ким йўқ эди. Кутиб-кутиб ётоқхонага қайтишди. Чўнтакларида бир мири ҳам қолмаган эди. Ётоққа чўзалганча хиргойи қилиб “шифтдан олма теришарди”. Эшик тақиллаб, ичкарига қотган нон териб юрувчи бола кирди.

-Қолган-қутган нонлардан борми? -деди у ҳар доимги оҳангда.

Жума Бек ўрнидан туриб, боланинг елкасидаги халтани олди-да, ичидагиларни столнинг устига тўкди. Қотган нон бурдаларидан бир қанчасини териб олиб, қолганини сийириб, халтага солди.

-Доим сен биздан оласанми, биз ҳам бир марта сендан олсак осмон узилиб ерга тушмас, -деди.

Бола Жума Бекка ҳайрат билан мўлтираб қараганча, елкасини қисиб, индамай чиқиб кетди. Жума Бек косани сувга тўлдирди-да, қотган нонларни ивитди.

-Қани, туринг, ўрдак шўрва ҳозир, -деди.

Орадан кўп ўтмай Жума Бек бошқа факултетга “кўчиб” кетди. Улар аҳён-аҳёнда учрашиб қолсаларда, энди бошқа-бошқа соҳилнинг одамлари эдилар. Бир неча йиллардан кейин Миртемир Жума Бекнинг қайси бир райкомда бўлим мудири бўлиб ишлаётганини эшитди, лекин унинг бу ерда эканлиги хаёлига ҳам келмаганди. Ўтган сафар Муборакка келганида, Ибод Тўра:

-Яқинда қўшни тумандан райком биринчи котиблигига ашаддий коммунистни келтиришди. Бизга қарши исён бошлатди у,-деди.

Миртемир у билан учрашмоқчи бўлди, лекин сафарда экан. Мана энди у қаршисида турибди. Талабалик йилларида қиличдек ихчам эди. Энди семириб, қорин “боғлабди”. Фақат кўзларигина унинг ўша эски Жума Бек эканлигидан дарак берарди.

Жума Бек Миртемирни қучоқлаб, “кучимни кўриб қўй” дегандек, бир айлантириб, белидан маҳкам қисди. Кейин:

-Сизни кутавериб, кўзимиз саккиз бўлди, кун оқшомга, тонг саҳарга айланди, -деди.

Улар кўп гаплашмадилар. Миртемир ҳориб келгани учун райкомнинг меҳмонхонасидаги ўзига ажратилган жойга ўтиб, ухламоқчи бўлди. Лекин ухлай олмади.

Жума Бекнинг сўзлари қулоқларининг остидан кетмасди:

-Мен бобокалонимиз Амир Темурнинг тарихи бўйича докторлик иши қилдим. Ислом аканинг маслаҳатчиси Зиёмов менга устозлик қилдилар. Туманимизда “Занжирли Дара” деган жой бор. Бу ерни Амир Темур обод қилганлар, шу хусусда туркум мақолалар ёздим. Эрталаб Сизни ўша ерга олиб бораман,-деганди у Миртемирни меҳмонхонада қолдираркан.

Бу Миртемирнинг ғамнок кўнглида милтираган ишиқ ёққанди. Ҳар ҳолда бу ерга келишим бекорга кетмайди, бир тарихий масканни бориб кўраман, деб ўйлади у. Кейин Амир Темур ҳақидаги ривоятлар хаёлидан ўта бошлади.

 

РИВОЯТ

… Бир куни Амир Темур узоқ сафарга чиқибди. Йўлда “Тоғ этагидаги Чамбил элда тунаб қоламиз” деб буюрибди. Чамбил элга етиб келганларида, бу ердаги аҳволни кўриб, Темур ҳайратланиб қолибди.

-Бу шаҳар дунёнинг энг гўзал ери, жаннатмонанд боғлар, дилларни ром этгувчи булбуллар, мусиқа-оҳанг, сас чиқариб оқувчи ирмоқлар, Алпомишдек дев қоматли чинорлар, ичсанг суви умрни дароз айлагувчи чашмалар маскани эди. Буларнинг ҳаммасига нима бўлди? Нега бу шаҳар вайронага айланди? -дея навкарларини шаҳарга юборибди Темур.

Навкарлар шаҳарни айланиб, бир тирик жонга рўбарў келмабдилар. Ҳамма ёқда одамларнинг ва ҳайвонларнинг суяклари сочилиб ётган эмиш. Шаҳарнинг кўчаларига дорлар қурилган бўлиб, ҳар бир дордаги ипларда суяклар осилиб турарди.

Навкарлар шаҳарнинг у бурчидан кириб нариги бурчидан чиқиб кетар эканлар, онийдан бир жониворга дуч келдилар. Одам деса одамга, ҳайвон деса ҳайвонга ўхшамайдиган махлуқ. Бир қарашда маймунни эслатарди. Унга эътибор қилмай ўтиб кетишаётганди, у қўл силтади. Шунда навкарлардан бири:

-Кимсан? -деди унга.

-Менга кимсан дейишга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқ! Мен бу шаҳарнинг ҳокимиман, -дея дўриллаган сас чиқарди у.

Навкарлар кулишди:

-Шаҳармиш, вайрона-ку, демак сен-бойўғлисан!

-Мен Амир Темурнинг йўлини пойлаб ётибман, фақат у билан гаплашаман. Дардимни унга айтаман. Сиз эса йўқолинг, даф бўлинг!

Навкарлар Темурнинг ҳузурига қайтгач, кўрган-билганларини унга айтиб беришди. Темур ҳайратланиб “ҳоким”нинг ёнига борди.

-Кимсан, нима учун бу жаннат эл бу аҳволга тушди? Нега инсонлар қирилиб кетдилар? Нега шаҳар вайронага айланди? -деди.

-Менга Амир Темурдан бошқа ҳеч ким савол беролмайди. Йўлингдан қолма, эй, мусофир.

-Қаршингда Амир Темурнинг ўзи турибди.

-Ундай бўлса сени Аллоҳнинг ўзи юборди. Мен Аллоҳга ёлвориб, жонимни олишини истадим. Ваҳийдан келган бир овоз “Дунёи-заминнинг ҳукмдори Амир Темур сен томонга келмокда, бошингдан ўтганларни унга айтиб берсанг, у сени ўлдирса, ўшанда Аллоҳ жонингни олиши мумкин”лигини англатди.

-Хўш, бошингдан нима ўтди?

-Эй, бу дунёнинг ҳукмдори! Мени эринмай тингла. …Ёш йигит эдим. Ота-онамни севмадим. Майхўрликка ружу қўйдим. Ҳар куни ота-онамни калтаклардим, охири улар мени “оқ қилиб”, уйдан ҳайдашди. Дарбадарлик кунларимда бир бойнинг қизи билан танишдим. У мени одам қилди. Унга уйландим. Отасининг ёрдами билан Чамбил элда ҳокимликка қадар юксалдим, лекин шаҳарда ишлар юришмади. Бунинг сабабини тили бурролардан, камчилигимни айтганлардан кўрдим. Уларнинг тилларини кесдирдим. Бироқ ишларим олдинга кетмади. Кейин олиму фузалолар, диндору уламолар халқни йўлдан урмокда, деб ўйладим. Уларни зиндонларда чиритдим, лекин ишим юришмади. Сўнгра қўл остимда ишлаганларни айбладим. Шаҳарда дорлар қуриб, уларни остирдим. Дорларда инсонлар осиғлик турдилар, лекин ишим юришмади. Халқим қирилиб кетди, ҳайвонлар йўқ бўлдилар, булоқларнинг кўзи кўмилди, оғочлар қуриб қолди. Фақат мен яшаяпман. На инсон, на ҳайвонман!

Эй, бу дунёнинг ҳукмдори, зулфиқорингни чиқар ва бошимни кес! Мени бу даҳшатли азобдан қутқар!

-Мен сени ўлдирсам, қиличим ҳаром бўлади, -деди Амир Темур.

-Агар ўлдирмасанг, менга бу азобдан қутулишнинг йўлини айт.

-Сен бориб ота-онангнинг қабрини топ, улар сени кечирсалар, ўшанда Асрор жонингни олади.

Темур шундай дебди-да, судралганча узоқлашган “ҳоким”нинг орқасидан икки навкарини юборибди. Навкарлар қайтиб келгач, Темурга:

-У судрала-судрала қабристонга етиб борди. Ота-онасининг қабрлари чўкиб ётган экан. Уларнинг руҳига ёлвораётганди, боши билан чуқурга-қабрнинг ичига тушиб кетди ва ўша ерда ўлиб қолди, -дедилар.

Темур билан суҳбатлашиб ўтирган Мир Саид Барака:

-Бу оқпадар экан, охирида ота-онасининг руҳи уни авф этди ва қийноқлардан қутулди. Лекин бу халқнинг гуноҳи нима эди-ки, бу қадар Аллоҳнинг қаҳрига учрабди?

Амир Темур бироз ўйланиб турди-да, жавоб берди:

-Аллоҳ ер юзидаги ваколатларни инсонларга берар экан, уларга ақл, ирода бахш этди. Аммо улар буни бир четга суриб, бир оқпадарни елкаларига кўтардилар. Бу эса Аллоҳни ғазаблантирди. Оқибатда гўзал бир шаҳар билан бирга бу дунёдан силиндилар, -деди.

… Миртемир бу ривоятни нима учун эслаганини ўйлаб ҳам ўтирмади, чунки хаёл эшикларидан иккинчи ривоят кириб келганди.

РИВОЯТ

Амир Темур ҳар пайшанба куни сиёсий маҳбуслар билан ўзи суҳбатлашарди. Бу сафар унинг ҳузурига уч кишини олиб келишди.

-Бу Сузангарон маҳалласидан. Тўй-маъракада, жума хутбаларида “Ватаним, Ватаним, Ватаним” дейди. Ватан ва миллатни такрор-такрор сўзларкан, кўзларидан ёш сизиб чиқади, овози хириллаб қолади. Аммо ҳаётда кўп одамларнинг дилини оғритган.

-Унинг бошини танасидан жудо қилинг,-деди Амир Темур.

Девонбеги иккинчи маҳбус ҳақида маълумот берди:

-Бу Мотрид маҳалласидандир. Йиғинларда, тўй-маъракаларда “Халқимиз очдан ўлар ҳолга келди. На буғдой бор ва на нон. Ҳамма нарса урушга кетмокда” дегани-деган.

-Буни энг чуқур зиндонга ташланглар! Аммо саройдаги энг тотли таомлардан ва жамики ноз-неъматлардан истагани қадар бериб туришни канда қилманглар, -деди Амир Темур.

Сўнгра Девонбеги учинчи маҳбус ҳақида ҳам қисқа маълумот берди:

-Бу Боғишамол маҳалласидан. Ўтган жума куни халқ олдига чиқиб “Амир Темурнинг фалон-фалон фармонлари нотўғридир”, деди.

-Буни саройга мушовир қилиб ишга олинглар, -деди Амир Темур.

Сарой аъёнлари Амир Темурнинг бу қарорларидан ҳайратга тушдилар ва Мир Саид Бараканинг ҳузурига келиб, ундан бу қарорларни изоҳлаб беришни сўрадилар.

Мир Саид Барака:

-Биринчиси, Ватан,  миллатни ўзига қалқон қилиб олган бадбахтдир. Бундай одамлар жуда ҳам таҳликалидирлар. Улардан не қадар тез қутулсак, Ватан ва миллатга шу қадар хайрли бўлади. Иккинчиси эса, ҳаётни қориндан иборат, деб тушунади. Ундайларга ҳаёт нима эканлигини англатмоқ керак. Қоронғу зиндонда ётса, бу ҳаётда егуликдан бошқа жуда кўп азиз нарсалар борлигини тушунади. учинчиси эса, Ватан ва миллатга ўзини қалқон қилди. У Амирнинг фармонларидаги янглишларни айтар экан, ўзини эмас, мамлакатни ўйлади. Темур ҳазратлари ана шунга кўра, қарор бердилар, -деди…

 

43.САМИМИЯТ

Миртемир тонг бўзариб қолганда, уйқуга кетди. Бир “чимдим” уйқуни олмасдан уйғонди ва “Занжирли Дара”га эртароқ бормоқ учун меҳмонхона ҳовлисига чикди. Аммо Жума Бек ва вилоятдан унга ҳамроҳ бўлган кишини узоқ кутди. Нонушта тайёр бўлгач, улар кириб келдилар. Чой ичиб у ёқ-бу ёкдан суҳбатлашган бўлдилар-да, йўлга чикдилар. “Занжирли Дара” узоқда экан. Икки-уч соат деганда, аранг етиб келдилар. Атрофда бир сардоба қолдиғи ва бир дарахтдан бошқа ҳеч нарса йўқ эди.

-Бу ердаги шаҳар қум остида қолган,-деди Жума Бек. -Гарчи чўл ҳавоси биқиқ бўлса-да, ана шу табаррук жойда тушлик қиламиз, -у шундай деб, шофёрига имо қилди. Шофер йигит машинадан дастурхон, кўрпачаларни олиб, дарахт остига тўшай бошлади.

-Аслида чўлнинг саррин шабадасига тенг келадиган нарса йўқ, лекин газни қайта ишлаш заводидан чиқадиган заҳар шу ерларга қадар етиб келади, -деди вилоятлик ҳамроҳ.

Миртемир уларнинг мақсадини тушунмади. Наҳотки, тушлик учун бу ерга келишди? Балки бу қумлар остида бирор бир шаҳар йўқдир? Агар шаҳар қум остида қолган бўлса, бу дарахт ва сардоба нима учун йўқолмади? Миртемирнинг қалбида зилзила бошланди. Зилзила кучайиб, умид ва илинж тоғларини яксон қилиш баробарида, кўнгил тахмонларини ҳам бузиб юборди.

Шу лаҳзада у дунёга сиғмаётган эди. Найзадаги қуёшнинг тиғини, ҳудудсиз чўлнинг шабадасини ва у шабада келтираётган ёқимсиз газ ҳидини, хуллас, ҳеч бирини ҳис қилмаётган эди. Ёнидаги одамлар ҳам чўл сароби каби гоҳ кўриниб, гоҳ кўздан ғойиб бўлардилар. Чунки унинг бутун диққати зилзила марказида эди. Зилзила маркази тўфонга айланган ва бу тўфон кўкрак қафасларини сиқиштираётган эди.

Сиёсат, дунёдаги энг жирканч ўйин экан, деб ўйлай бошлади у. Нега унга маҳлиё бўлдим? Унинг қайси рақсию, қайси мусиқаси мени ром этди? Наҳотки, сиёсатга кирмасдан курашиш мумкин эмас? Йўқ, сиёсат бутун жамиятни ўз панжаларига боғлаган. Унинг четида қолиб, ҳар қанча мужодала этма, натижасиз қолаверасан. Хўш, мана сиёсатга кирдинг, қандай натижага эришдинг? Балки ана улар ичларида сени масхара қилиб, устингдан кулаётгандирлар? Чунки орқаваротдан қандайдир ўйинлар ўйналаётганини ҳис қилаяпсану аммо билмайсан. Мана булар эса, балки барчасидан хабардор?! Чизиқларни, балки ана шулар чизгандир?!

Йўқ, харитани чизганлар бошқа, булар ҳам унинг йўлчилари.

Буларга, сени шаҳардан, одамлардан узоқлаштириб, чўлу-биёбонда тутиш амри берилган бўлса-чи? Э, йўқ, биродар, ўз баҳоингни жуда ҳам ошириб юбораяпсан. Сен бу дунёда ва бу жамиятда жуда кичик одамсан, балки заррадан ҳам кичикдирсан?! Бу қадар одамни сени изингдан нега қўйиб қўйишсин?

Нега қўйишмасин? Бу дунёда ҳар бир зарранинг улкан тоғлар қадар аҳамияти бор, қолаверса, сен нега ўзингни бу қадар тубанларда кўрмоқчи бўлаяпсан? Инсон тоғ устига, юксакликка кўтарилгани сайин, кўзларда, назарларда кичрайиб боради, аммо ўз қалбида, руҳида эса юксалиш ҳис этади. Сен нега аксини истаяпсан?

Миртемир ўзи билан ўзи олишарди. Гўё ичидан бошқа бир Миртемир ажралиб чиқиб, қаршисида ўтирганча у билан аёвсиз тортишарди.

Биз айрилдикми, демак, руҳ бошқа вужуд бошқа бўлади, деб ўйлади Миртемир. Бу эса инсоннинг инқирозидир. Битиши, тамом бўлишидир. Вужуд ва руҳ мужассам, бир бутун бўлганда, инсон кучга айланади. Бу кучни енгадиган, синдирадиган фақат ўлимдир. Инсон ўлимдан бошқасига енгилмайди. Лекин сен ҳали ўзинг ҳам билмайдиган воқеалар таъсирида енгилиб ўтирибсан. Аслида енгилмоқ ҳам музаффарликдир. Агар ростдан ҳам бирор бир ўйин ўйналаётган бўлса, истеъфо бераман. Уларнинг қўлида қўғирчоқ бўлишни ёки чизган хариталари бўйлаб югуришни истамайман.

Бу пайтда Жума Бек дарахт остига тўшалган кўрпачага ёнбошлаганча тандирда пиширилган кабобни пишиллаганча еяётганди.

Наҳотки, у қотган нон еган кунларини унутган бўлса? Ўшанда болакайнинг тўрвасидан олинаган қотган нон худди мана шу тандир кабоб каби унга лаззат бермаганмиди? Аммо ўшанда Жума Бекнинг юзларида севинч ва мамнунлик бор бўлса, ҳозир кибор ва манманлик уфуриб турибди.

Жума Бекнинг парвойи палак, дунёни сув босса тўпиғига чиқмайди. Нега мен уни ёмон кўраяпман, нега уни айблаяпман? Балки у ҳаётнинг мантиғи шундан иборат деб ўйлар ва барча ҳаракатларини тўғри деб билар?! Қолаверса, докторликни ёқлабди. Катта бир районнинг раҳбари. Балки ўз йўлида эътиқодлидир. Бунинг устига сенга нисбатан совуқ муносабатда бўлган эмас. Эски дўстлар каби бағрини очди.

Миртемир мушоҳадаларни бир четга суриб, тандирда пиширилган уй нонидан емоқчи бўлди, аммо бир тишлам нон лаби билан томоғининг ўртасида узоқ айланди. Болалик йилларини эслади. Уйларида нон бўлмаган кун, томга чиқиб “Менга иссиқ нон пишириб беринглар” деб додлаган экан. Ўшанда, раҳматли онаси хасталаниб қолгани учун, иссиқ нон пиширадиган одам топилмабди. Бироз улғайгач, бу воқеани айтиб беришса, қулоғига қадар қизариб кетарди. “Айб боламда эмас, мен унга ҳар куни кулча пишириб бериб, ёмон ўргатиб қўйгандим”, дея унинг бошини силарди онаси.

Шу дамда Миртемир ўша кулчаларни қумсади. Балки, мен томга чиқмагандирман?! Агар томга чиқадиган ёшда бўлганимда, у воқеа эсимда қоларди. Балки, кулги бўлсин, дея бу воқеани ўйлаб топишгандир?! Чунки кулча нонни, айниқса, хамирнинг устига шарбат суриб пиширилган кулчани жуда ҳам севишимни билишарди-да! Ҳовлимизнинг ичидан ариқ оқиб ўтарди. “Оқ ариқ” эди номи. Ариқ бўйларига экилган гуллар ҳам оппоқ бўлиб очиларди. Дарвозадан кираверишда эса, бир тут дарахти бор эди. У ҳам оппоқ бўлиб пишарди. Мен кулчани ариқнинг бошланиш қисмига ташлаб, ўзим кўча орқали сувнинг ҳовлидан оқиб чиқадиган жойига югуриб борардим. Ҳар доим кулчадан олдин етиб боришга ҳаракат қилардим. Обдон чарчаганимда кулча ҳам ҳил-ҳил бўларди. Кейин уни оппоқ пишган тут билан, мазза қилиб ердим. Эҳ, у кунлар, қайда-ю бу кунлар қайда?!

Болалик таассуротлари Миртемирнинг кўнглидаги зилзила оташини бироз туширди. Шунга қарамай, у Жума Бек билан очилиб суҳбатлашмади. Ҳатто унинг гапларини охирига қадар эшитишга уринса-да, хаёллари бошқа ўрмонларга кириб кетарди.

Қуёшнинг “боши узилган” пайтда Жума Бек дастурхонни йиғиштиришга буюрди. Миртемир бу ердан ортга қайтмаслигини ва пойтахтга кетажагини айтди. Жума Бекнинг ялиниб, ёлворишига қарамай, улар шу ерда хайрлашдилар. Жума Бек қўл силташ ўрнига соатига қарай-қарай қолди.

Улар вилоят марказига етиб келганларида, пойтахтга учадиган сўнгги учоқ ҳам аллақачон парвоз қилиш учун ердан айрилганди. Миртемир яна бир кечани меҳмонхонада ўтказишга мажбур бўлди. Эрталаб, нонушта пайти радиодан эшитилган хабар унинг кўнглидаги зилзилани ўн даража ошириб юборди. У портфелидан бир қоғоз олди-да, ишдан айрилажаги ҳақида ариза ёзиб, яна портфелига солиб қўйди. Кейин меҳмонхона ҳовлисида ўралашиб юрган боғбоннинг ёнига келди:

-Ҳорманг, ота!

-Бор бўлинг, Миртемиржон! Келишингизни уч кундан буён кутиб ётгандик. Бир суҳбатингизга иштиёқмандмиз,-деди.

-Йўғе, мен ўзим бу ерга келишимни билмасдиму сиз қаёқдан билардингиз?

-Укажон, ер тагида илон юрса, биз сезамиз. Бу ерда уч кун олдин қимир-қимир бошланганди. Отингизни эшитганлар жим туришармиди? Менга қадар хабар келиб етди.

-Бўпти,-деди Миртемир, жаҳлини тишлаб. -Отахон, айтингчи, сизга мана бу дарахт қуриб қолган, қуртлаган, боққа зарар бераяпти, уни қўпориб ташла, дейишса, Сиз бу ишни бажарсангиз, лекин эртасига келганингизда меҳмонхона мудири қайтадан экиб қўйган бўлса, нима қиласиз?

-Нима ҳам қила олардим, ука? Каттанинг айтгани айтган. Ўйнашмагин арбоб билан, деганлар. Қуриган дарахтга ҳам салом бериб юраверамиз.

-Иззат-нафсингизга тегмайдими?

-Иззат-нафсни ўйласак, оч қоламиз. Бу ерга кимлар келиб, кимлар кетмади. Қанча-қанча иззат-нафсини ўйлаган одамларни йўқотиб юборишди. Бу билан мени иззат-нафси йўқ одамга чиқариб қўйманг. Ғурурим ичимда. Ичимда уларни буралаб-буралаб сўкаман. Ёки аламимни чечангиздан, болалардан оламан. Бу дунёда яшашнинг бошқа йўли йўқ. Сизга ўхшаган йигитларни ҳам синдириб юборишади. Буларга мевали дарахт эмас, қуриган ва чириган дарахт керак. Чунки истаган пайтларида, бир тепиб йиқитадилар ёки ахлатга олиб чиқиб ташлайдилар ва кўнгиллари роҳатлайди.

Миртемир боғбондан бундай жавобни кутмаганди. Наҳотки, халқимиз шу аҳволга тушиб қолди? Наҳотки, ҳамма шундай ўйлайди? Йўқ, баъзиларнинг қоматини эгишди, баъзиларнинг тафаккурини йўқотишди, баъзиларнинг эса жасоратини ўлдиришди. Аммо шундайлар борки, эгилиб, қайтадан қоматини ростлайди, тафаккурини йўқотиб тафаккурини топади, жасоратидан айрилиб жасоратли бўлади, яъни сохталарини йўқотиб аслини топади. Ана шундайлар бошқаларни ҳам ўз орқасидан эргаштиради, деб ўйлади у қўналғага йўл оларкан.

Миртемир минган учоқ пойтахтга қўниши билан ҳукумат раҳбарларига хизмат кўрсатадиган микроавтобус трамплин ёнига келиб тўхтади. Учокда бирор бир раҳбар бормикан, дея Миртемир йўловчиларга бир-бир назар солди. Йўловчиларнинг ҳаммаси оддий инсонлар эди. Учоқдан тушаркан, микроавтобусдаги қиз:

-Сизни кутиб олишга чиқдик. Ўртоқ Крайнов бир неча марта қўнғироқ қилдилар. Президент Сизни кутаётган эканлар. Машина ҳам юборишибди, -деди.

Миртемир индамай микроавтобусга чикди ва бу ҳам ўйиннинг давоми деб ўйлади. Бормасдан аризамни бериб юборсаммикан?! Ёки бориб ҳамма гапни Каримовнинг юзига айтиб, чиқиб кетсамми?! Балки Каримов бирор бир баҳона ўйлаб қўйгандир? Бир ҳафтадан кейин сессия бор, сайлов олдидан ўтадиган бу сессияда муҳим қонунлар қабул қилинади. Балки сессияда сўзга чиқиб бу ўйинларни фош этарман? Шу сабабдан Каримовнинг ўзи билан учрашиб, аризани унга топшираман.

Крайнов Миртемир билан кўришаркан, уни Каримовнинг ҳузурига бошлади.

-Хуш келдингиз, -деди Каримов. -Йўқлигингиз билиниб қолди. Эртага Иқтисод дорилфунунида олимлар билан учрашувим бор, мана буларга маъруза ёзинглар десам, қоғозни бўш гап билан тўлдиришибди, -деди у эшик томонни кўрсатиб.

-Ёзиб берган билан мажлисда барибир уни ўқимайсиз, -деди Миртемир.

-Ўқимасам ҳам маърузадаги фикрларни гапириб бераман.

-Жиззахда маъруза қилишингиз учун нутқ ёзиб берганлар бундан кейин ҳам хизматингизни аъло даражада бажаришса керак. Мен эса истеъфо аризамни келтирдим.

Каримовнинг бирдан жаҳли чиқди. Юзи шолғомдек қизарди, кўзларининг атрофига тундлик югурди, бақириб юбормоқчи бўлган кишидек бутун вужудидаги куч бўғзига тўпланди.

-Ўтиринг, -деди.

Миртемир Каримовнинг бу оҳангига парво қилмай аризани унинг ёнига қўйди.

-Сиз билан бугун келиб эртага кетиш учун англашганимиз йўқ! Сизни жасоратли йигит деб ўйлагандим. Сал нарсага қўрқиб қочишингизни хаёлимга ҳам келтирмагандим.

-Мен қочаётганим йўқ. Сарой ўйинларини тарк этаяпман.

-Офарин! Мана мен сарой ўйинларига чидаб ўтирибман. Менга осон деб ўйлайсизми? Мен ҳам оддий инсонлар каби чойхонага чиқиб чой ичишни, отамлашишни, тоғларга чиқиб суҳбат қилишни истайман. Лекин бутун вақтим мана шу тандирнинг ичида ўтади. Эрталабдан оқшомгача, оқшомдан эрталабгача ёнаман. Ўйлайсизки Жиззах масаласида Сизни алдаб, ўйин кўрсатдик. Давлат ишлари осон эмас. Баъзиларини шарт-шурт ҳал этиш керак. Тўғри, Жиззах бўйича Сизнинг фикрингизни олишим керак эди. Лекин мана бу ифлослар, -Каримов мана бу дер экан қўлини бигиз қилиб, хонасининг паст қисмини кўрсатди. Хонасининг остида эса Мавлон билан Алимовнинг кабинетлари бор. -Сизни Муборакка юборишибди. Мен уларга Ибод Тўрани ва Миртемирни чақиринглар, биргалашиб гаплашамиз, дегандим. Мени янглиш англашибди. Бу Зиёмов деган эшакнинг думига супурги боғлайман.

-Сиз Турсиновнинг қилмишларини яхши биласиз…

-Ҳа, била туриб, ҳеч нарса қилолмадим. Шунинг учун ҳам сизга ўхшаган йигитларнинг ёрдамига эҳтиёжим бор. Мана сизнинг хабарингиз йўқ, менга икки марта суиқасд ҳозирладилар. Ишга келаётганимда, мени отишмоқчи бўлишди. Хайриятки, қўрималар сезиб қолишди.

Миртемир “Мантикрис ҳангомаси” дея тарқалган миш-мишни эслади. Бир куни ўн уч -ўн тўрт ёшлардаги бола спорт милтиқчаси билан қуш овлаётган экан. Уни Каримов ўтадиган йўлнинг ёқасида ушлашибди. Кейин отасини, акасини ҳам қамаб қўйишибди. Балки ўша воқеани айтаётгандир, деб ўйлаган Миртемир:

-Яқинда бўлдими? -дея сўради.

-Биттаси икки ой олдин эди, иккинчиси икки кун олдин, Жиззахда рўй берди. Мени портлатиб юбормоқчи бўлишди. Худога айтганим бор экан, қутулиб қолдим. Сиз бўлсангиз менга ситам қиласиз. Сайловни эсон-омон ўтказиб олайлик, бу Турсиновларни, уларнинг мафияларини сичқоннинг инига киритиб юборамиз. Лекин билиб қўйишсин, мен улардан қўрқмайман, охирига қадар курашаман. Мелибой билан ҳам гаплашдим. Бечоранинг халқдан бошқа ташвиши йўқ. Уни қилмишлари учун КГБдан ҳайдалган, деб мени ишонтиришганди. Ваҳоланки, хасталаниб, пенсияга чиққан экан. Ундай йигитларни қўллашимиз керак.

Миртемир ўйланиб қолди. Каримов шу қадар самимий ва ҳаяжон билан гапираётган эдики, унинг гапларига шубҳа қилиш мумкин эмасди.

-Мана кўрасиз, икки-уч йилда бу давлатни дунёдаги энг катта мамлакатлардан бирига айлантираман. Халқимиз жаннатнинг ичида яшайди. Ҳаммага уй бераман, ер бераман. Қишлоқларни обод қиламан, колхозчининг уйи билан ҳокимнинг уйи бир хил бўлади. Бой -камбағал деган гап бўлмайди. Одамлар суд, прокурорнинг эшигида кутиб ўтирмайдилар, оналар, болалар касалхоналарда вафот этмайдилар. Мактаб болалари пахтага чиқмайди. Фақатгина олтинларни сотсак, бу масалаларни ҳал қилиш мумкин. Яна сотадиган қанча-қанча нарсаларимиз бор. Лекин ишлашга қўйишмаса нима қилай? Буларнинг ҳаммасини қувсам, янги инсонларни, янги кадрларни қаердан топаман? Сизга ўхшаганларга ишонсам, юзимга аризани отасиз. Истеъфодан осон иш йўқ. Лекин масъулиятни кўтариш оғир. Сиз фаолиятингизни тўхтатманг, Турсинов масаласини давом эттиринг, уни шармисор қиламиз. Аввал қўлини, кейин оёғини кесайлик, ундан кейин бошини узамиз.

Миртемир индамай Каримовнинг “нутқ”ини тингларди. Каримов минбарда юзларча инсонга хитоб қилаётгандек, жўшиб гапирарди.

-Биламан, сиз менга ишонмайсиз. Олинг, мана буни ўқинг. Бу ерда Шукрулло Мирсаидовнинг ва умр йўлдошининг кирдикорлари ёзилган. Хорижга борганда, неча тонна марварид келтирганини биласизми? Ҳозир мен унинг грибонидан бўғсам, ўтирган биномизни осмонга учиради, кулимизни кўкка совуради. Ана у бобойни парламент раиси қилиб қўйгандим. Ҳаммаёқни масхарага айлантирди. Бир жасоратли йигит- Полвонзодани Олий суд раислигига тавсия қилмоқчи эдим, “Миллати бошқа, ўтказишмайди” дейди. Бу масалаларда сизлар ёрдам бермасангиз, ким ёрдам беради? Мана, отасига раҳмат, Исо Холис дардимни англади, менга катта ёрдами тегаяпти. Мен ҳам бўш тураётганим йўқ, айтганини яратиб бераяпман. Наригиси ҳам хизматимизда.

Каримов бирдан отдан тушиб, ажриқда ўтирган кишидек, чуқур нафас олди-да, столга энгашганча, оғринган бир сасда, ёлворган бир оҳангда сўзини давом эттирди:

-Мен ҳам отаман! Болаларим билан ўтириб дардлашишни истайман, улар билан боғу-роғларни кезгим келади, лекин мана шу столга маҳкумман. Роботга ўхшаб қолдим. Баъзан ҳаммасига қўл силтаб, ҳайё-ҳуй деб чиқиб кетгим келади. Аммо бечора халқимизнинг аҳволи нима бўлади? Жиззахда чол-кампирлар бўйнимга осилиб йиғлашди, раҳматли онамни эсладим…

Каримовнинг кўзлари бирдан ёшга тўлди. Миртемир унга бир нигоҳ ташлади-ю бошини эгди. Ҳақиқатдан ҳам, мен уни тушунмаган бўлсамчи, деб ўйлади. Кап-катта одам, бир давлатнинг раҳбари бекордан кўзига ёш оладими? Ростдан ҳам атрофидагиларнинг ҳаммаси шахсий манфаатдан бошқа нарсани билишмайди. Бу одамнинг юрагида, балки, эзгу-ниятлар яшириндир?! Бир томонда Москов, иккинчи томонда эски зеҳниятдаги инсонлар уни қуршовга олишган. Эркак кишининг йиғлаши осон эмас. Ситамлар, азоблар жонидан ўтиб кетганки, кўзига ёш келаяпти. Шундай дейману лекин ҳамма нарса унинг ўзига боғлик эмасми? Қанча-қанча етук, қобилиятли инсонлар четда қолиб, дўппи келтир деса, бош узиб келадиганларни атрофига йиққан. Балки ноиложликдан шундай қилаётгандир?! Нима бўлганда ҳам менга кўнглини очди. Агар самимий бўлмаса, аризамга қўл қўйиб, тўрт томонингиз қибла, бораверинг демасмиди?! Ёки мен шошқалоқлик қилдим-ми? Аввал ҳамма гапни ўрганиб, кейин қарор бериш керакмиди?

Каримов ўрнидан туриб, ичкаридаги хонага кирди ва юзини ювиб, қайтиб келди:

-Ука, аризангизни олиб қўяман. Сиз ишингизни давом эттираверинг. Яхши-яхши йигитларни танланг, менга тавсия қилинг. Биргалашиб, бу касалликларни енгамиз. Кўриб турибман, чарчаб келгансиз, бориб дам олинг, -деди.

44. БУЗУҚИ

Миртемир индамай чиқиб кетди. Уйига келгач, бирдан хасталаниб қолди. Доктор чақиришганида, “Юрагингизни даволашингиз керак”, дея касалхонага олиб кетишди. У навбатдаги сессияга келолмади. Касалхонадан чиқиб, иш бошлаган куни онийдан Каримов унинг хонасига кириб келди:

-Сизга ўхшаган йигитлар касал бўлиб қолса, баракалло бизнинг ҳолимизга,-деди. -Юринг, бир жойга бориб келамиз.

Каримовнинг машинаси қўналға томонга юрди. У учоққа мингунга қадар ҳеч нарса демади. Учоқ кўкка кўтарилгандан кейин Миртемирни ёнига чақирди:

-Шаҳрингизга… шаҳримизга борамиз. Ана у Пўлатни ишдан бўшатиб келамиз. Мен уни яхши одам деб ўйлагандим, лекин аблаҳ экан. Ҳамма ёқни сотиб еди, планларни барбод қилди. Бу шаҳар ва бу вилоят бизнинг ифтихоримиз. Уни келинчакдек ясатиб қўйишимиз керак. Пўлат бензин станциялари калитини отасига, машина сотадиган жойларни укасига бериб қўйибди. Мен уни одам қилмоқчи бўлдим, аммо йўлга юрмади. Мана бу ҳужжатларни қаранг, агар вилоят сессиясида гап-сўз кўпаядиган бўлса, менга ёрдам берасиз. Ҳар қандай қилиб бўлса ҳам, у порахўр, ўғридан қутулишимиз керак.

Миртемир ҳужжатларга назар солар экан Пўлат Мажидович ҳам қулоғига қадар балчиққа ботган экан, деб ўйлади. Илгари пойтахтда ишлаганида атрофига ҳамтовоқлар тўплабди. Кейин бу вилоятга юборилганида, ана шу ҳамтовоқларини ҳам бирга олиб келибди.

Миртемир Пўлат Мажидовични биринчи котибликка олиб келишган кунни эслади. Ўшанда Каримов уни “ҳалол, пок, виждонли, ўзини эмас халқини ўйлайдиган одам” деб мақтаганди. Орадан бир ярим йил вақт ўтди. Энди у ҳакда тескари фикрларни айтмокда.

Миртемирнинг хаёл суриб қолганини кўрган Каримов унга сўз қотди:

-Пўлатни бу ишга қўйгунча она сутим оғзимдан келганди. Аммо ишончни оқламади. Ҳар куни саунага бориб, маишат қилгандан кейин ишлашга вақт қоладими? -у шундай деб чўнтагидаги суратларни олиб Миртемирга узатди.

Миртемир ҳайратланиб қолди. Пўлат Мажидовичнинг сауна ичидаги ҳар бир ҳаракати суратга олинганди. Чалқанча ётибди, уни қизлар массаж қилишаяпти, ўзини ҳовузга ташлаяпти, чой ичаяпти, саунанинг иссиқ хонасида бир мушт бўлиб ўтирибди… бунисини қандай суратга олишди экан? Ҳа, буларга қолса игнанинг тешигидек жойдан ҳам суратга олишади. Суратларнинг бошқаларида Пўлат қип-яланғоч, атрофида эса фоҳишасимон қизлар…

-Ҳа, -деди Каримов. -Султон киму қул кимлигини ана шундан билса бўлади. Болдирлари қуёш кўрмаган қизларни қўйнига олиб, эмиб ўтирибди, бу баччағар. Ҳаётнинг гаштини билади энағар.

Миртемир Пўлат Мажидовичдан нафратланди. Қанча-қанча инсонларнинг тақдирини шу ахлоқсизга ишонишган. Наҳотки, кирдикорлари очилиб қолишидан қўрқмади? Ёки ўзини ҳокиму мутлоқ деб ҳисобладими? Илгари кўп миш-мишлар тарқалганди, лекин бир раҳбарнинг бу қадар тубан кетишини тасаввур қилолмаганди. Мана энди кўриб турибди. Бундан оиласи, фарзандлари хабар топса, нима қилади? Наҳотки, буни ўйламади? Бугун Каримов мана бу суратларни вилоят депутатларига кўрсатса, Пўлат қандай қилиб бош кўтаради? Умуман, мансаб дегани шу қадар жодугармики, унга соҳиб бўлган инсон ўзини, виждонини, иймонини, ахлоқини бағишлайди? Мансаб нима сабабдан инсонни бунчалик тез бузади? Айб мансабдами? Йўқ, айб инсоннинг ўзида! У мансабга келмасидан олдин ҳам йўлдан чиққан бўлса, кейин ўзини тўхтата олмайди.

Демак, айбнинг тенг ярми шундай одамларни мансабга ташиганлардадир. Уларнинг кимлигини билмасдан, ўрганмасдан мансаб ҳадя этса, ургани шу бўлади. Балки, Пўлат ўзини хон каби ҳис этишида бошқа сабаблар ҳам бордир? Нима бўлганда ҳам бундай хулқи бузуқ, иши бад, порахўр одамни Каримов кеч бўлса-да танибди. Ундайларни алмаштириб ташлаш керак деган фикрга келгани яхши, халқ ҳам хурсанд бўлади.

Қирқ беш дақиқа “пир” этиб учиб кетди. Уларни вилоят партия қўмитасининг биринчи котиби Пўлат Мажидович ва ижроқўм раиси Тошбўри Қиличев, Жўрабеков ва Мавлонлар кутиб олишди.

Миртемир Пўлат Мажидовичга разм солди. Туппа-тузук одамга ўхшайди. Невараси тенги қизлар билан кайфу сафо қилишини хаёлга ҳам келтириш қийин. Ўзини жиддий, ғурурли тутмокда.

-Қиличевнинг хонасига чиқамиз, -деди Каримов марказга етиб келишганда.

Каримовнинг вилоят партия қўмитаси биносига эмас, ижроқўм биносига қараб юриши Пўлат Мажидовични ҳайратлантирмади. Миртемир эса Каримовнинг совуққонлигига ҳайрон эди. У ҳеч нарса бўлмагандек, юриб борарди. Ўн иккинчи қаватга кўтарилгач:

-Нега тортишиб юрибсизлар? -деди Қиличевга.

-Йў… Биргаликда ишлаяпмиз, -деб жавоб қилди Қиличев.

Каримов унинг хонасига қадар индамай юриб борди. Ичкарига киргандан кейин:

-Шу билан бирга ишлаб бўладими? -деди, кўрсатгич бармоғи билан ташқарига имо қилиб.

-Нима қилайлик…Ўзингиз маслаҳат бериб, йўл кўрсатсангиз…-деди Қиличев.

-Йўл ҳам, маслаҳат ҳам шуки, энди бизнинг командага кирасиз, ҳокимликни ўзингиз оласиз. Ҳа, унинг миллати нима ўзи?

Қиличев жавоб беришдан қочди.

-Сиз ҳам асли тоза эмассиз, менга уч-тўрт киши шикоят қилиб борганди. Сизни Мирсаидовни қўллаяпти, дейишганди. Лекин ишонмадим. Бу дегани иш битди дегани эмас. Яна текшириб кўрамиз, дегани.

-Билмадим… Йў… -шивирлади Қиличев.

-Туман биринчилари Пўлатни талаб қилиб, менга мактуб ёзишган. Сизни талаб қилганлар ҳам бор. Уни ишдан олишимни кимдан эшитди? Сиз кимдан эшитдингиз?

Қиличев қўрқиб, ранги оқариб кетди ва:

-Ўлай агар, хабарим йўқ, -деди.

-Ўлишнинг ҳам вақти келади. Керак бўлса, жонингизни ўзимиз оламиз. Ҳозир эса вилоятни ва шаҳарни тозалаш керак. Лекин бирданига эмас, аста-секин. Орқасида кучи борларнинг елкасини силаб, кейин боплайсиз. Раҳбар ҳам артист, ҳам томошабин бўлиши керак. Ўзингиз ўйнаб, ўзингиз томоша қиласиз. Душман билан ҳам ўпишиб, қучоқлашиб юриш лозим. Шундай қилмасангиз, унга ҳукмрон бўлолмайсиз. Ҳар бир туманда тўрт-бештадан ўз одамингиз бўлсин. Ҳамма жойда ўзимизнинг “тўпчалар”имиз бўлиши шарт. Ўшанда гап-сўз камаяди.

-Қуллуқ, оқсоқол, -деди Қиличев.

-Ҳа, нега ўтган сессияда сўзга чиқмадингиз? Қўркдингизми? Жасорат йўқ сизларда. Ана у эшак Пўлат ҳам тиржайиб ўтирганди. Кўрдингизми, бир ўзим ҳаммасини тинчитдим. -Каримов шундай деб, кўз остидан Миртемирга қаради.

Миртемирнинг авзойи бузилди, лекин индамай ўтирди. Каримов Қиличевни сўроқ қилишда давом этди:

-Бу ердаги депутатлар сизга қулоқ солишадими ўзи?

Қиличев шоша-пиша:

-Қулоқ солишади, -деди.

-Бўпти, сени табриклайман, бола, -дея Каримов ўрнидан турди ва Қиличевнинг елкасига бир урди-да, уни қучоқлади. Кейин улар ўпишдилар.

Миртемир бу манзарага ҳайратланиб қараб турар экан, Қиличев унинг ёнига келди:

-Раҳмат, -дея Миртемирга қўл узатди.

-Табриклайман, -деди Миртемир совуқ оҳангда.

Миртемир Каримовнинг Қиличевни сенсирагани ҳақида ўйлай бошлади. Демак, уни ўз командасига олди. Ўз мулки, деб ҳисоблай бошлади. Балки ўзини ота, уни эса бола, деб ўйлаётган бўлса керак?! Наҳотки, катта бир вилоятга раҳбар бўлаётган одам қулликни, тобеликни шу қадар осон қабул этса? Эртага унинг ўзи бошқаларга худди ана шу саҳнани такрорлайди. Одамлар ҳам қизиқ. Мансабга минган кишининг ҳам олдидан ҳам орқасидан чироқ ёқишади. Ҳам юрган, ҳам юрмаган йўлини супуришади. Ишдан кетган куни эса, юзига ҳам қарашмайди. Саломни насия қилиб, ўтиб кетишади. Балки ана шу ҳолатнинг ҳам раҳбарларнинг қул бўлиб қолишларида таъсири бордир?!

Каримов Миртемирга юзланди:

-Сиз нима дейсиз? Бунга ишонса бўладими?

-Мен кўққисдан бир нарса дейишим қийин. Аммо бу одам ҳаққида ёмон гап эшитганим йўқ.

-Бизга ана шу фикрингиз етарли, -деди Каримов ва Жўрабековни чақирди. У билан Мавлон ҳам кирди.

-Сизлар кутиб туринглар, -деди у Қиличев ва Мавлонга.

Қиличев хонадан енгил одимлар билан чиқар экан, Мавлон эса чўкиб қолган одамдек, фил одим ташлаб, чиқиб кетди.

-Бўлди, Қиличевни қўямиз,-деди Каримов Жўрабековга.

-Яхши-ю… -Жўрабеков питирлаб қолди.

-Нима гап? Нега иштонига ўтириб қўйган боладек, тортинасиз? Районларга чиқдингизларми? -Каримов жаҳл билан сўради.

-Мана, ҳамма “биринчи”лар Пўлат Мажидовични исташаяпти, -деб Жўрабеков қўлидаги, айрим жойлари қизил ранг билан бўялган қоғозни Каримовга кўрсатди.

-Ўзи уюштирган, -деди Каримов унинг гапини кесиб.

-Аҳвол оғир, Қиличев бироз миллатчи. Исо Холис билан алоқаси бор. Вилоят партия конференциясида ҳам миллатлараро тортишувни чиқарган шу. Эсингизда бўлса, биз айтган номзодлар ўтолмай қолганди. Сизнинг топшириғингиз билан бу ишни аранг тўғрилаганмиз, -дея Жўрабеков ҳужумга ўтди.

-Аниқми?

-Аниқ. Мана, бир неча киши ёзиб ҳам берди. Қиличев ўз мафиясини тузиб олган. У ҳоким бўлса, бошимиз ғавғодан чиқмайди. Талабаларни ишга солиб, шаҳарни бошқа миллатлардан тозалайман, деган гапини “комитет” ҳам ёзиб олган, -дея Жўрабеков қоғозларни Каримовнинг олдига қўйди. Аммо Каримов бу қоғозларга эътибор қилмади.

-Депутатлар билан гаплашдингларми, улар нима дейишди? -сўради Каримов.

-Улар ҳам умидимиз Каримовдан. Бошимизга Қиличев деган балони олиб келмасинлар, эскиси билан эплаб турибмиз, дейишди. Агар уни бўшатсалар, Каримовдан хафа бўламиз, деган гапни ҳам айтишди.

Каримовга бу гап ёқмади:

-Хафа бўлишса… -У мириқиб сўкиб олди.

-Шундайку-я, лекин бутун халқнинг кўзи бугун бизга қараган. Агар ишимиз шу ерда “провал” бўлса, “булар ўз юртида сўзларини ўтказишолмади” деган гап бўлади.

-Шундай экан, нега депутатларни тайёрламадинглар? -деди Каримов.

-Тайёрладик, ҳаммаси сизни қўллайди. Пойтахтда олдинги сессияда сизга қарши бўлган ҳаракатлардан ҳам ғазабда улар. Уч-тўрттаси гапиради ҳам. Маҳаллий телевизорда ҳам кўрсатамиз, -Жўрабеков ўзини бироз “қўйиб” юборди.

-Бу ерда телевизор борми? -ажабланиб сўради Каримов.

-Ҳа, уч тилда кўрсатув беради.

-Кўрдингизми, мана сиз мендан хафа бўлиб юрибсиз, -дея Миртемирга юзланди Каримов. -Мен ҳатто қаерда телевизор борлигини билмайман. Сиз бўлсангиз Муборакдаги телевизорни ёпиб қўйишларини мендан кўргандингиз.

-У ердаги телевидение билан бу ердагисининг фарқи ер билан осмонча.

-Осмон-посмони йўқ, ука. У ерда ҳам, бу ерда ҳам одамни кўрсатади. Президент келиб бошида қоровуллик қилмайди. Халқингиз шу бўлгандан кейин, Президент нима қилсин? Мана кўраяпсиз, бу ерда ҳам тишимиз ўтмаяпти.

Миртемир кулимсираб қўйди.

Каримов Жўрабековга қараб:

-Булмаса бошқани қўяйлик, -деди, яна масалага қайтиб.

-Оқсоқол, Пўлат сизга содиқ. Сизни ўз отаси ўрнида кўради. Ўл десалар ўламан, тирил десалар тириламан, дейди. Вилоятни яшнатиш ҳақида халққа ваъда бераверсинлар, агар бажармасам, йигит эмасман, деяпти. Сайловда ҳам, бу ерда ҳам сизнинг асосий “поддержкангиз” Пўлатдир. Унинг садоқати самимий. Ҳар тарафлама текшириб кўрдик. Мен ўртада кафилман.

-Мана бу ҳужжатлар, суратларчи? Улар нима бўлади?

-Оқсоқол, бундай аҳмоқчиликни биз ҳам, бошқалар ҳам қилган. Лекин сиз бағри кенг одамсиз. Кимни кечирган бўлсангиз, Сизга содиқ бўлиб қолмоқда. Буни ҳам бир марта кечиринг. Бу ҳужжатлар сейфда турганини билиб, у яна ҳам яхшироқ ишлайди, жилови қўлингизда бўлади.

-Мавлон қани? -сўради Каримов.

Умрзоқов югуриб кирди. У билан ҳам савол-жавоб юқоридагидек бўлди.

-Пўлат Мажидович тинчликни сақлаяпти. Ҳозирча ишлаб турсин. Бузғунчиларни бир тараф қилиб олганимиздан кейин… -Мавлон гапининг қолганини ютиб юборди.

-Яхши, унда Қиличевни нима қиламиз?

-Уни ҳам ҳозир четлаштириб бўлмайди. Тарафдорлари кўп. Бирор йил ишласин, кейин силжитамиз, -деди Жўрабеков.

Миртемир Каримовнинг кўзига ёш олган ҳолати билан ҳозирги аҳволини таққослай бошлади. Каримов булардан қўрқади, дейиш мумкин эмас. Ҳаммаси унинг ёнида қалтираб турибди. Буларга ишонади, дейиш ҳам қийин. Ҳаммасини бир-бирига қайраб қўйган. Ёки булар уюштирган фитна қаршисида Каримов ип эшолмай қолаяптими? Йўқ, буларнинг ҳар бир одимидан хабардор. Нега унда ҳар соатда турланади? Балки феъл-атвори шундайдир?! Ҳақиқатдан ҳам, бирор гапга “лов” этиб, ёниб кетади. Кўп ўтмай “гуп” этиб сўниб қолади. Ёнган пайтида қаршисидаги одам ҳам, унинг тақдири ҳам қўшилиб ёниб кетади. Сўнган пайтида эса ёниши керак бўлган оловни ҳам ўчиради. Балки, бу феъл қайсидир маънода яхшидир? Яъни ёлғиз ўзигагина яхши, бошқалар учун эса таҳликали. Айниқса, минглаб-миллионлаб инсонларнинг қисматига ҳукм қиладиган инсоннинг феъл-хўйи ана шундай бўлса, ҳамманинг жонига “вой”.

Бундай раҳбар билан ишлаш ҳам осон, ҳам оғир. Тобе бўлишни, қулликни севганлар роҳат қилиб ишлайдилар. Бирозгина ўз фикрига эга бўлганлар, дарров ўжарга чиқади ёки йўқотилади. Менимча бу одам ўта таҳликали. Мени ҳам алдаб юрибди. Бир кун келиб, кунини кўрсатиб қўяман, деб ўйлаётгани, заҳарханда кўзларидан сезилиб турибди. Бундай одамлар ҳар қандай ўйинни, ҳар қандай ролни мукаммал қилиб ижро этадилар. Улар учун қабиҳлик ва адолат, инсоф ва диёнат, ҳаром ва ҳалол, нур ва соя, яхши ва ёмоннинг чегаралари йўқ. Бир зумда бу сарҳаддан у сарҳадга ўтиб кетаверадилар. Тўхта, тўхта, оғайни файласуф бўлиб кетдинг. Воқеалар нима билан тугашини кутмасдан, хулосани чиқариб бўлдинг. Яна бироз томоша қил, ана ундан кейин мушоҳада юрит!

Бу пайтда Каримов Жўрабеков билан суҳбатлашаётган эди.

-Демак, бу бола ҳам аблаҳ эканда-а?

Ўша сессиядан олдин парламентнинг собиқ раиси Иброҳимовни зиёрат қилибди. Чол қулоғига бир нарсалар шипшитган бўлса керакки, у ердан чиқиб, Мирсаидовнинг ёнига борган.

Биров ишдан бўшагандан кейин ҳам булардан қутулолмайди, деб ўйлади Миртемир. Каримов ҳам ҳалига қадар Иброҳимовга кин сақлаб юрибди. Балки, кин сақлашининг сабаби, атрофидагилар унинг номини тез-тез эслатиб туришларидадир? Балки, Каримовнинг кин сақлаганини билганлари учун, унинг номини тез-тез такрорлашаётгандир. Хуллас, буларни тушуниш қийин.

45.АНАНАС

Миртемир касалхонада ётганида, Мирзаолим Иброҳимов ҳам хаста эканлигини айтишди. Кекса одам, турган битгани ҳангома, аския эди. Ҳаётни жиддийга олмасди. Масхара билан кун ўтказарди. Нима бўлганда ҳам, бир зиёрат қилиб қўяй, деб Миртемир унинг палатасига келди.

-Э, хуш келдинг, болам, -деди Мирзаолим Иброҳимов ўрнидан туриб.

-Палатагами ёки касалхонагами? -аския қилмоқчи бўлди Миртемир.

-Касалхонага ҳам хуш келдинг, деяверишим мумкин, чунки бу ер ана у ёкдан тинчроқ, -Мирзаолим Иброҳимов “Ана у ёқ” дер экан, нимани назарда тутганини Миртемир англади. -Айбга буюрма, болам, келганингни эшитганимга бир ҳафта бўлади, лекин юқорига чиқолмайман. Зерикиб ҳам қолгандирсан?

-Ҳа, жавоб беришмаяпти. Аламни қаламдан олаяпман. Олий кенгашдаги ҳангомаларни ёзаяпман, -деди Миртемир.

Мирзаолим Иброҳимов аввал тиржайди, кейин юзи жиддийлашди, киприклари пир-пир ўйнай бошлади.

-Ҳа-ҳа, роса ҳангома кунларни яшадик… Лекин мен ҳам зерикиб қолдим, кошки ёзганларингни берсанг-да, бир мириқиб ўқисам.

Миртемир истамасада, Мирзаолим Иброҳимов асаларига ўхшаб ёпишиб олди. Иложсиз қолгандан кейин, ёзганларини оқшом чоғи келтириб берди. Эрталаб хабар олишга тушганида, Иброҳимов хонасида йўқ эди. Миртемир атрофга аланглаб, қўлёзмасини қидирди. Ғаладоннинг устида турган қўлёзманинг ўн олтинчи саҳифасига қадар ўқилгани, варақларнинг тескари қилиб қўйилганидан маълум эди.

Миртемир докторлардан сўраганди, улар Иброҳимовнинг қон босими ошиб, реанимацияга олинганини айтишди. Миртемирнинг хаёли қочди. Реанимация бўлимига келди. Докторлар ичкарига киритмадилар. Қайтиб чиқаётганди, ҳамшира уни чақирди.

-Сизни Мирзабек ака сўраяптилар.

Хаёли паришон бўлган Миртемир, оёқ учида юриб, ичкарига кирди. Мирзаолим Иброҳимов ётган ётоқнинг тепасида юрак уришларини кўрсатиб турган жиҳозлар ишлаб турарди.

-Бу ерга кел, болам, -дея, пичирлади Иброҳимов ва қўли билан “Ёнимга ўтир” ишорасини қилди. Миртемир нима дейишини ҳам билмас эди. Иброҳимов ёстиғи остидан газетага ўралган бир китобни олди.

-Қўлингни шу китобнинг устига қўй, -деди.

Миртемир ҳайрон бўлиб қўлини китобнинг устига қўйди.

-Энди қасам ич, мен тирик эканман бу ёзганларингни бирор ерда чоп этмайсан.

Миртемир юрак уришларини қайд этиб турган жиҳозларга қаради. “Тиқ”, “тиқ” этган товушлар тиғ каби фикрларига санчилди.

-Чоп этмайман, -деди.

-Худога шукур,-деркан, Иброҳимов ҳамширага юзланди. -Хоним, ананасни кес, бир тилим менга, бир тилим Миртемирга бер.

Миртемир ҳамшира деб ўйлагани, Иброҳимовнинг умр йўлдоши эканлигини англади. Унинг ҳам юзи ёришганди. Мирзаолим Иброҳимов ўрнидан туриб ўтириб, ананасни мириқиб еди…

Уч кундан кейин Мирзаолим Иброҳимов касалхонадан чикди. У шахдам одимлар билан юриб, чиқиб кетаркан, орқага қайрилиб, Миртемирга қўл силтади ва кулиб қўйди. Иброҳимовнинг бу қараши унга “Қалай, болам, яна бир ҳангомага гувоҳ бўлдингми? Сени яна бир марта бопладимми?” дегандек туюлди .

Балки, Иброҳимовнинг масхарабозлиги Каримовнинг жон-жонидан ўтгандирки, унинг номини эшитганда, ўзини тутолмай қолар? Лекин Мирзаолим Иброҳимов у қадар ёмон одамга ўхшамайди. Ёш, ўйинқароқ болани эслатади. Унинг ҳангомалари кишининг қалбига оғир ботмайди. Балки, ҳар бир ўйинни самимий ўйнаганидан бўлса керак. Саҳнада масхарабоз ёки аскиячи сизга қанча оғир ҳазил қилса ҳам, енгил тортганингиздек, Иброҳимовга ҳам кин сақлолмайсиз, деб ўйлади Миртемир. Аммо Каримов нега бу қадар уни севмайди? Умуман,у бировни севармикан? Менимча, у одамларни ўзи учун яратилган унсурлар деб билади. Шу боис ҳам унга бировнинг бировдан фарқи йўқ. Истаса ишдан қувади, истаса ҳар қанча бадкиркорга ҳам, катта лавозимларни бағишлайверади.

46.ТЕПКИ

Мана энди Каримов Пўлат Мажидович қолиб, Қиличев нинг иғвосини қилмоқда.

-Қиличевни сессияда шарманда қилиб, қувсакмикан? Йўқ, уни олдин бир тепкилашим керак, -деди Каримов.

Каримовнинг “тепкилашим” деган сўзи Миртемирга касалхонадаги яна бир воқеани эслатди. У туш пайти ухлаб ётганди.

-Миртемир, Миртемир,-деган товушдан уйғонди. Бош учида телевидениеда ишлайдиган дўсти Отажон ўтирарди. Уни ҳам Каримов яқинда девонга ишга олганди. У шу қадар ҳовлиққан қиёфада эди-ки, ҳол-аҳвол сўрашни ҳам унутиб:

-Каримов мени тепкилади, -деди.

Миртемир кулди.

-Ишонмаяпсиз-а, ростдан ҳам орқамга тепди. Жигартепада тупроқ кўчиб, битта қишлоқ йўқ бўлганини эшитган бўлсангиз керак. Қанча-қанча инсонлар нобуд бўлишди. Мен ҳам мухбирларни олиб, ўша ерга бордим. Мутахассислар “Энди келишингизнинг фойдаси нима? Бу ерда штаб тузиб олиб, инсонларга уй қуриб берамиз деганингиз билан ўлганларни тирилтира олмайсиз. Биз тупроқ кўчишини олти ой олдин девонга маълум қилганмиз”, дея ситам этишди. Мен шу мактубнинг изига тушдим, Алимовга қадар етиб келганини аниқладим. Кейин Каримовнинг ҳузурига кирдим. Асл жиноятчи шу ерда экан, дегандим, “Сен ҳали мени жиноятчи, дейсанми?”дея хонасидан тепиб-тепиб чиқарди. Сиздан маслаҳат сўрашга келдим. Нима қилай?

-Нима қилардингиз, -дея жилмайди Миртемир. -Каримов ҳар кимни ҳам тепмайди. Ифтихор қилсангиз, арзийди.

-Ростданми?

-Ёлғони борми? -деди Миртемир кинояомуз.

Отажон яна ҳовлиққанича чиқиб кетди. Миртемир кейин эшитса, у ҳамма жойда бу воқеани мақтаниб, айтиб юрган экан. Демак, ўша Отажон, ҳеч ўзгармабди. Каримовнинг тепкиси ҳам ўзгартирмадими, демак, ҳеч бир нарса ўзгартиролмайди, деб ўйлади Миртемир. Мана энди Каримов Қўчқоровни тепкилашни орзу қилаяпти. Балки, беш дақиқадан кейин орзу сарҳади кенгайиб, яна бирор кишини тепкилашни истар. Эҳ, бу дунёда ғурурсиз одамлар озми?!

-Пўлат ҳам Шукруллонинг ёнига борган экан-ку?

-У менинг ёнимга борганди. Шукруллодан гап олиш учун, Пўлатни унинг ҳузурига юборгандим. Бу воқеани олдин ҳам сизга…

Каримов Жўрабековнинг гапини кесиб:

-Хўп, нима қиламиз? -деб соатига қаради.

-Қиличев ҳозирча қишлоқ хўжалиги билан шуғулланиб турсин. Оддий ўринбосар бўлсин. Биринчи ўринбосарликка сизга содиқ бир одамни қўяйлик, чунки миршаблик, прокуратура,”Комитет” унинг қўлида бўлади.

-Кимни қўямиз? -қатъий оҳангда сўради Каримов.

Жўрабеков Каримовга холис кўриниш учун, бундай ҳолларда унинг назарига тушган кишиларнинг исмини айтарди. Икки кун олдин Каримов Жўрабеков билан Мавлонни бу ерга юборар экан, уларга айтмасдан девонда ишлаётган Алишер Мардиевни ҳам “яширин топшириқ” билан юборганди. Буни Жўрабеков билгани учун:

-Алишер яхши йигит…, -деди

-Алишерми? У девонда керак, -деди Каримов хомуш оҳангда.

-Ҳозирча ишлаб турсин, кейин қайтариб оламиз, -деди Жўрабеков.

-Қани ўзи?

-Ташқарида.

-Сизлар чиқиб туринглар, у кирсин.

Алишер кириб, эшик ёнида турди.

-Якинроқ кел. Хўп, Пўлатни қўямизми, Қиличевними?-деб сўради Каримов.

– Қиличев сизга содиқ.

-Униси-чи?

-У “Мен Каримовдан ҳам, ҳеч кимдан ҳам қўрқмайман” деган экан. Комитетнинг ёзуви бор.

-Нега шу пайтгача айтмадинг?

Алишер қўрқиб жавоб берди:

-Қўлингиздаги ҳужжатларнинг орасида матни бор эди.

-Бу ерда миллатлараро масала қандай?

-Тинч, фақат Пўлат Мажидович кавлаштириб юрибди, -деди Алишер паст овоз билан.

-Гап бундай, шу ерда қоласан. Пўлатни ўзинг йўқотасан. Кейин шу жой сеники, билдингми?

-Билдим, оқсоқол! -дер экан, Алишер ўзини йўқотиб қўйгандек бўлди.

-Бор, Пўлат кирсин.

Пўлат Мажидович кўпкарида терга ботган отдек, ҳолсиз ҳолда ичкарига кирди.

-Хўш, нима қиламиз? -деди Каримов.

-Увла десангиз увлайман, акилла десангиз акиллайман, ўл десангиз ўламан!

Воҳ, безбет, деб ўйлади Миртемир. Мансаб учун ит бўлишга ҳам, ўлишга ҳам тайёр. Наҳотки, инсон зоти шу қадар тубан бўлса?! Ёки йиллар, воқеалар уни тубанлаштириб юборадими? Бир бурда нон, бир қошиқ сув ҳамма жойда топилади. Ҳалол нонини еб, тиниқ сувини ичиб юрса бу кунидан минг марта яхши эмасми? Балки, бу инсонлар учун мансабдан айрилиш ғурурдан айрилишдир? Ҳа, мансаб булар учун ғурур, ҳаёт. Агар ҳозир Каримов бутун хонумонингни ўртага қўясан, деса индамай рози бўлади. Булар учун шараф, номус деган тушунчаларнинг ҳаммаси мансаб билан мужассамлашган. Орқаваротдан қўрқмайман, деб айтади-ю, қаршисига келганда, итдек тили осилиб, оёғига суйканади. Бир бўлак суяк учун ғингшигани-ғингшиган.

Каримов Пўлат Мажидович билан рус тилида гаплаша бошлади.

-Ўл десам ўлолмайсан, нега мен гапирганда жаҳлинг чиқади?

-Оқсоқол, “Онангни…” деган сўкишни олдин эшитмаган эканман, шунга бироз… Ўшанда аҳмоқлик қилиб, телефонни қўйиб қўйдим. Энди ундай бўлмайди.

Миртемир Каримовнинг бу ерга келишининг сирини энди тушунди. Демак, Каримов Пўлат Мажидовични буралаб сўккан, у эса телефон дастасини қўйиб қўйган. Шундан кейин, Каримовнинг фиғони сайёр бўлиб, бу ерга текширувчиларни юборган.

-Мен онангни дедимми, демак онангни (…)аман.

Пўлат Мажидович қизариб бўзарганча, бошини эгди. Миртемир ўрнидан туриб, хонадан чиқиб кетаётганди:

-Қаёққа, -деди Каримов.

-…

Каримов кулиб юборди:

-Бўпти, қайтинг, сўкишмаймиз. Мен сўкмайин десам ҳам, мана булар мажбур қилишади. Бу эшаклар одамга ўхшаб юрсалар, мен ҳам уларга одамга ўхшаб муносабатда бўламан.

-Бундан кейин… -Пўлат нимадир демоқчи бўлди, лекин Каримов уни гапиртирмади.

-Мана бу доселарни қара, -деди Каримов. -Истаган вақтда сени қамоққа тиқаман. Чириб кетгунингча, томоша қилиб ўтираман. Кимдан, қанча пора олгансан, кимга, нима сотгансан, ҳаммаси бор. Тоза эмассан. Аввал тозаланиб, кейин гапир, хўпми? Агар яна бир марта телефон дастасини қўйиб қўядиган бўлсанг, ўша кун онангни (…)аман билдингми?

-Яхши…

-Агар гапимни икки қилсанг, ўша кун (…)аман билдингми?

-Билдим!

Русча гапираркан, Каримов шу қадар бийрон эди-ки, унинг сўзларига ҳатто Пўлат монанд жавоб тополмасди.

-Мен билан ўйнашиб бўлмайди, билиб қўй, -дея сўзда давом этди Каримов. -Агар содиқ бўлсанг, ҳурмат топасан. Ҳаммаси яхши бўлади, нима десанг, қилиб бераман. Хиёнат қилсанг … кучимни кўрдинг. Келишдикми?

-Келишдик, -дер экан, Пўлат хурсанд бўлиб кетди.

-Сен учун Жўрабеков орага тушди. У ҳам қил устида, унутма. Сен ёнадиган бўлсанг, у ҳам сенга қўшилиб, жизғанак бўлади.

-Раҳмат, оқсоқол, раҳмат!

-Кетдик. Ҳозир сессияда содиқлигингни кўрамиз, -деди Каримов Пўлатга.

-Қиличев нима бўлади? -деб сўради Пўлат Мажидович.

-У ҳам, Алишер ҳам биринчи ўринбосар бўлсин.

-Низомда фақат бир ўринбосар кўрсатилган.

-Низомни ўзгартириб бераман. Бу вилоятнинг аҳамияти катта. Бу ерда иккита биринчи ўринбосар бўлса, осмон узилмайди.

Улар қўл беришиб, қучоқлашиб, ўпишиб олдилар. Миртемирнинг Пўлат билан кўришгиси келмагани учун, ҳеч нарсани эшитмаган ва кўрмагандек, деразадан ташқарига қараб турарди.

Сессияга кириш арафасида Жўрабеков Пўлатнинг қўлини қисди.

-Эртага бораман, -дея шивирлади Пўлат.

-Шошма, вақтини ўзим айтаман. Аввал Каримов билан гаплашиб олай, кейин сени хабардор қиламан.

Сессияда Каримов узоқ гапирди. Тошкентликлар унга ҳужум қилишганини алоҳида урғу билан таъкидлади:

-Мана Миртемир каби укаларимиз, ҳамма нарса яхши бўлсин, деб ўйлашади. Аммо уларнинг танқидидан бошқалар фойдаланиб қолмоқчи бўлди. Шу сабабдан мен Миртемирни кечирдим. Лекин ўз юртимдан чиққан йигитлар менга қарши чиқишгани, қалбимни оғритди,-деди. Сўнг Пўлат Мажидовични ҳокимликка, Қиличев ва Алишерни биринчи ўринбосарликка тайинлагани ҳақида фармон чиқарганини айтди.

-Қани қарсак?! -деди Каримов

Залда гулдурос қарсак янгради. Пўлат сўзга чиқиб, Каримовнинг буюк истеъдоди ва тенгсиз хизматларини таъкидлади. Сессия тугаб, хайр-маъзур қилинди. Пойтахтга келгунга қадар, Каримов Миртемирга ҳеч нарса демади.

Миртемир, бу одам билан ишлаб бўлмайди, дея ўйлади. Девондан кетишим керак. Лекин қаерга?!

Учоқ булутларнинг бағрини тилиб, ерга яқинлашаркан, ҳар қандай юксалишнинг бир тушиши бор, деб ўйлади Миртемир. Каримов ҳам бугун юксалишда, аммо бир кун қанотлари қайрилиб, ерга тушиши аниқ. Лекин унинг ерга тушиши ҳам осон бўлмайди. Ортидан қанча-қанча фалокат ва вайроналар қолади…

(ИККИНЧИ КИТОБ ТУГАДИ)

Filed under: Ҳамма китоблар | 1 Comment »