Jahonnoma

Ҳайқириқ

На унисига, на бунисига чидаймиз

САВОЛ׃ Америка ҳам икки юзламачи, мусулмонларга қарши мамлакат, мусулмонларни менсимайдиган, такаббур мамлакат, манфаатпараст мамлакат. Бунга яққол исбот Саддам Ҳусайнни Қурбон ҳайити куни осганлигидир. Бошқа кунда осса ҳам майлийди. У ўзини қани мусулмонлар қўлидан келганини қилсин деб айнан шу кун осгани одамнинг нафратини қўзғатади. Каримов Американи чиқариб юбориб тўғри қилибди. Аввал бу учун хафа бўлгандим. Аслида Каримовнинг бу иши учун унга инсоният орденини бериш керак экан. Шундай эмасми? (Аҳмад).

ЖАВОБ׃ Бугун мусулмон дунёсининг аксарият қисмида ана шундай якка фикр ҳукмрон. Американинг ўзида эса икки фикр ҳукмрон. Бир томон Саддамнинг осилиш вақти нотўғри танланган деса, иккинчи томон бу вақтни ироқликларнинг ўзи танлади, дейди.

Зотан АҚШ маъмурияти Ироқ ҳукуматига осиш вақтини икки ҳафтага кечиктирса яхши бўларди дея истак билдирган.

Умуман Америкада Ироқ масаласида икки фикр ҳукмронлиги демократларнинг сайловда ғолиб чиқишига олиб келди. Улар урушга қарши ўта жиддий кураш олиб бордилар. Бушни ва унинг маъмуриятини жуда кескин танқид қилмоқдалар.
Баъзи жойларда эса битта фикр. Нега? Чунки иккинчи фикрга йўл берилмайди. Қолаверса, бугун Саддамнинг ўлимини ҳар томонга буриб, турли вазиятларга бошлаш, мазҳаблар урушига айлантириш биринчи галда дунёдаги диктаторларга жуда қўл келади. Менимча, бу ҳаракатларнинг ортида ҳам улар турибдилар. Биз эса асрлардир пропаганда қули бўлиб келганимиз каби бугун ҳам бошқача фикрлай олмаяпмиз.

Нега Саддам ўлдирган қарийб 2 миллион одам ҳақида ҳеч ким гапирмайди?

Унинг тахтни босиб олиб, халқни эзиб келгани нега унутилди?

Нега Саддамнинг ҳаёти бутун ироқликлардан устун бўлиб қолди?

Кечаги коммунист Саддам бугун мусулмон лидерга айландими?

“Ал қасосу минал ҳақ “ деб юрганлар нима бўлди?

Ёдимизда уруш бошланмасдан олдин Саддамга ва жиноятчи ўғилларига мамлакатдан истаган жойларига чиқиб кетиш, Ироқда эркин сайловлар ўтишига йўл очиши учун 48 соат вақт берилди. Аммо кетишмади ва шу йўлни танлашди. Агар кетишганда бу қадар ироқлик ўлмаган ва мамлакат аллақачон тинч йўл билан бошқа тизимга кўчган бўларди. Саддамнинг ўзи “қон билан келган қон билан кетади”, йўлини танлади.

Биз учун масаланинг бу жиҳатидан ҳам диктаторнинг осилиш масаласи муҳим. Бугун диктаторлар осилиш масаласига қарши пропаганда бошлаб юбордилар. Энди Саддамни қайтариш мумкин эмас.

Диққат қилинг, нега осилишдан олдин жимлик эди ва энди карнай чалинмоқда? Чунки энди қолган диктаторлар ўзлари осилмасликлари учун замин тайёрлашмоқда. Биз ҳам уларга қўшилиб, Фарғона воқеалари, Паркентда тўкилган қон, Талабалар шаҳарчасидаги қотиллик, Андижон хунрезлиги, минг-минглаб инсонларнинг ўз ватанидан айри тушганини унутиб, Аҳмадбек сингари уларни орденга лойиқ топмоқдамиз.

Уруш, босқинчилик ва диктатура масалаларини айри-айри ҳолларда кўриш керак.
Ҳали яқин-яқинга қадар минг-минглаб ироқликлар Американи айблаб, Саддам унинг одами, шунинг учун бу диктаторга кўз юмиб келмоқда, деб юргандилар. Ҳали ҳам минглаб ўзбеклар Ғарб Каримовнинг қотиллигига панжа орасидан қарамоқда, деб жар солмоқдлар.

На унисига, на бунисига чидаймиз. Кечаги ашадий сталинчи, КГБ мактабининг толиби, коммунист бугунги мусулмон дунёсининг лидерига аланиб қолса, бу жуда ташвишли ҳолдан дарак.

Бу аҳволда ҳеч қачон биримиз икки бўлмайди ва бугунга қадар бўлганидек, турли ўйинлар ва пропагандаларнинг қули бўлиб қолаверамиз.

Бирлашишнинг ҳаммабоп йўли

САВОЛ׃ Биз кўп йиллардан бери бирлашиш ҳакида дод-войлар қиламиз, аммо ҳеч ким бирлашишнинг (А.Пўлатовдан бошқа) ҳаммабоб йўлини таклиф қилган эмас. Яъни бирлашиш ҳақида йиғлаверамизку аммо қандай бирлашиш ҳақида аниқ тассавуримиз йуқ. Бирлашишни ҳар ким ўзича кўрмоқда. Бунга сиз қандай қарайсиз.(Акбарали).

ЖАВОБ׃ Бузғунчилиги билан танилиб қолган А.Пўлатов битта йўлни илгари сурмоқда׃ “Бирлик”нинг атрофида бирлашиш. Бу аслида “Бирлашиб нима қиламиз” дегандек гап. Чунки бугунги мавжуд мухолифат сафларида “Бирлик” ва “Эрк”дан чиқиб кетганлар, уларнинг ишларидан қониқиш ҳосил қилмаганлар, лидерларини нодемократик деб ҳисоблаганлар ва ҳоказо шахслар, гуруҳлар бор. Бу нормал ҳолат.

Гап шундаки, улар озчилик эмас, бугунги фаол мухолифатнинг аксар қисмига айланиб боришмоқда. Ҳатто шундай бўлмаганда ҳам бирлашиш фақат фалончининг “раҳнамолиги”да бўлади, дейиш қолганларнинг ҳуқуқларини топташгина эмас, уларни ҳақорат қилишдир.

Дарвоқе, бир пайтлар А. Пўлатов бирлашишнинг адреси “Давра кенгаши” деган гапни ҳам айтганди. Кейинчалик бу ҳам унутилди. Бу ҳам ҳаммабоп йўл эмас эди. Чунки “Давра Кенгаши” ҳам “Бирлик”нинг давра кенгаши эканлигини ҳамма яхши билади.

Танқид қилиш осон, таклиф айтиш мушкул дейишингиз турган гап.
Биз ҳаммабоп таклифни айтган эдик. Бу – ҳамманинг ўрта бир Платформада – Маслаҳат Кенгашида бирлашишидир. Шу мақсадда Умуммухолифат қурултойи ғояси илгари сурилган эди. Аммо ҳалига қадар амалга ошмаяпти. Балки уни ташкил қилувчилар кимларгадир ёқмас. У ҳолда А. Пўлатов ёки М. Солиҳ ташаббусни қўлга олиб, биргаликда шу қурултойни чақиришсин ва “Биз ҳам сизлар каби қочқинмиз, ҳуқуқларимиз тенг, қурултойда ҳамма ўз қарашларини сақлаб қолган ҳолда умумий бир Платформа атрофида бирлашйлик” десинлар. Ҳамма рози бўлади.

Бу Платформа шундан иборатки, “Бирлик” ҳам, “ЭРК” ҳам, бошқалар ҳам ўз ички низолари билан ўз йўлларидан кетаверадилар. Аммо диктатурага қарши кураш стратегияси ва тактикасини белгилашда, бу курашни олиб боришда биргаликда ҳаракат қиладилар.

Бошқача айтганда, коалиция ҳукуматлари каби каттаю кичик бир бўлиб, умумий ишни юритадилар. Ана шунда улар Каримов режимига қарши алтернатив сиёсий кучга айланадилар ва дунё, халқимиз ҳам уларни эътироф этади.

Шу Платформада агар А. Пўлатов ҳаммани ишонтира олса, ҳамма бўлмаса ҳам кўпчилик уни қўлласа, бу демократия, сайловда бутун мухолифат уни қўллайди. Ёки М. Солиҳ кўпчиликни ишонтира олса, уни дастаклашади. Ёки Эшмат ва Тошматнинг дастури кўпчиликка маъқул келар. Мана сизга демократик, ҳаммабоп йўл.

Бу йўлни 2005 йилнинг 23 май куни эълон қилгандик. Бугунга қадар амалга ошмади. Яқинда яна такрорладик ва бу охирги имкониятимиз эканлигини ҳам урғуладик. Бу сафар ҳам амалга ошмаса, демак бирлашиш ҳақидаги гапларни йиғиштириб, ҳамма ўз йўлида давом этаверади. Натижа эса аниқ׃ 15 йилдан бери қандай бўлса яна худди шундай׃ БОТҚОҚЛИК!

Дунё зарралардан ташкил топган

САВОЛ׃ Бизнинг давлатимизда демократия томон ўзгариш бўлиши мумкинми? Мен ва менга ўхшаган инсонлар бу йўлда бирор иш қилишимиз мумкинми? Сизларнинг мақсадларингиз нима? АҚШда яшириниб юрган вақтингизда Ўзбекистонда аҳвол юмшаса, кейин бу ерга келиб, демократияни тарғиб этасизми? Нимадир қилиш керак эмасми? (Бахтиёржон).

ЖАВОБ׃ Ўзбекистонда демократия томон ўзгариш бўлиши мумкин. Лекин бугунги кетишда буни орзу қилмасангиз ҳам бўлади. Каримовдан кейин балки аста-секин демократияга йўл берилар? Лекин бу ҳам даргумон.  Буни англаган ҳолда сиз кабилар кўп иш қилишингиз мумкин. Зотан мамлакатнинг келажаги сизники ва сиз ҳозирданоқ бу ҳақда ўйламасангиз, четга кетиб, умрингизни мардикорликда ўтказасиз.

Назаримда сиз энг аввало Ўзбекистоннинг ҳеч бўлмаганда яқин тарихини билишингиз керак. Бу дегани Каримов режими ёзиб қўйган сохта тарих эмас, балки турли манбаларда турлича ёзилган тарих.

Ҳа, сиз бу режимга мухолиф бўлганлар орасидаги жиққа-мушт тортишувларга ҳам дуч келасиз. Қўрқманг ва ўқинг, кейин ўзингиз хулоса қилинг. Ўшанда сизга “Нима қилиш керак?” деган саволнинг жавобига олиб борадиган эшиклар ҳам очилади.
Мен  мажбуран четга чиққан, лекин яширинмай юрган ва Каримов режими ҳақида ҳар қандай фикрини ҳар қандай ҳолатда очиқ айтиб юрган саноқли инсонлар гуруҳидаман. Бу билан фахрланаман. Қўлимдан келган қадар бир ишлар қилмоқдаман.

Сиз Андижоннинг бир бурчидан туриб, менинг адресимни топганингиз ва саволингизни йўллаб, унга жавоб олаётганингиз ана шу ишнинг зарра қадарлик бўлса-да самарасидир. Агар ҳар биримиз ана шундай зарра қадар иш қилсак вазиятимиз бугунгидек бўлмас эди.

Бугун ҳамма кимнингдир нимадир қилишини кутмоқда. Бу аҳволда узоқ-узоқ йиллар кутилаверади ва ҳеч нарса бўлмайди. Токи ҳар ким ўзининг нимадир қилишни англаб олмаса, жамият қолоқ бўлиб қолаверади.

Мана сизга бир майдон׃ интернетга кириш имкониятингиз бор экан, унинг қаршисидаги вақтингиздан озгинасини демократияга сарфлаб, ўзингиз яшаб турган муҳитдаги вазият ҳақида хабар йўллаб туринг. Бу билан сиз Ватандан олисларда бўлган минглаб инсонларни ҳақиқий аҳволдан воқиф этасиз. Бу жуда катта иш бўлади.

Фақат илтимос, олдиндан бу иш учун пул талаб қилманг. Чунки бу ишлар пул билан қилинадиган масалага юз тутган нуқтадан бошлаб, биз ватанпарварга эмас, бизнесменга айланамиз. Зотан пул учун ёзадиганлар жуда кўп топилади.
Пул учун ёзадиганлар ёки мардикорларни камситиш, қоралаш ниятим йўқ.

Айниқса, мардикорликни пастга урмоқчи эмасман. “Марди кор”- ”Эркакнинг иши”, “Марднинг иши” дегани. Мардикорлик жуда оғир меҳнат ва айни пайтда мажбурийлик натижаси. Ана шу мажбурийлик сизни ҳам, қолганларни ҳам ўзига боғламасин учун сиз ҳам нимадир қилишингиз керак.

Унутманг, борлиқ-дунё зарралардан ташкил топган.

Қўрқоқлик белгиси

САВОЛ׃ Ҳукумат сайловни 2007 йилнинг 23 декабрига мослаб қўйган ва барибир ўшанда ўтказади. Бугундан бошлаб уни енгиш учун кампания бошлаш яхши. Ҳозиргача 4 та одам “президент бўламан” деб айтмоқда. Агар эртага сайлов бўладиган бўлса, сиз қайси биттасига овоз берардингиз? (Эркин).

ЖАВОБ׃ Бугун ўзбек демократик мухолифатининг ташқаридаги барча аъзолари тенг ҳуқуқлидирлар. Ҳамманинг ягона статуси бор – ҚОЧҚИН! Шундай экан, уларнинг битта йўли бор: шахсий амбицияни йиғиштириб, ўзаро бирлашиб, бутун сиёсий, молиявий ва маънавий кучни мамлакатга сафарбар этиш, ичкаридан битта номзодни танлаб, диктатурага қарши туриш. Бу демократик умуммухолифатнинг бирлигига ҳам кафолатдир.

Акс тақдирда 2007 йил ҳам ўтади ва мухолифат тарқоқ, кучсиз, халқдан ажралган, Ватандан айро тушган, шахсий манфаатлари учун яшаётган бир неча кимсанинг атрофида уймалашган тўдаларга айланиб қолаверади.

Ана шу позицияга содиқ қолган ҳолда Ўзбекистон ичидан чиққан номзодга овоз берган бўлардим. Бугун Ўзбекистон ичида мухолифат сафларидан “Мен президентликка номзодман” деган мардлар чиқмоқда. Бу жасорат демакдир.

Мамлакат ташқарисида яшаб “Мен президентликка номзодман” дейиш эса қўрқоқликни кўрсатади. Чунки номзод панада ўтириб иш кўрмайди. Халқнинг олдида, ичида бўлиши керак.

Мамлакат ичкарисида туриб, “Мен президентликка номзодман” дейиш нега катта жасорат ва қаҳрамонлик белгиси? Чунки бу зулм машинасига юзма-юз қарши чиқишдир. Бундай одам ўз қаршисида жуда таҳликали воқеалар юз беришини кўзга олади. Шу жаҳатдан ҳам бундай одамга қойил қолиш ва уни қўллаб-қувватлаш керак.

Четдан туриб қилинадиган бошқа уринишлар эса, пайдо бўлган сўнгги умидларни ҳам болталаш ва Каримов режимининг жиноятларига шерик бўлишдан бошқа нарса эмас.

Имконият

САВОЛ׃  Бу менинг сизга биринчи марта йўллаётган мактубим. Ёшим 26 да , ўзим иқтисодчиман. 2 йилдан кўпроқ вақтдан бери Буюк Британияда таҳсил олмоқдаман ва 2 йилдан бери сизнинг сайтингизни мунтазам ўқиб тураман. Гарчи, сиёсатчи бўлмасамда, ҳали бу соҳада бирор бир иш қилолмаган бўлсамда, лекин сиёсатга қизиқишим, ҳар кун нимадир янги нарса ўрганишим ва қолаверса, соҳам сиёсат билан узвий боғлиқ бўлганлиги учун сизга мактуб ёзмоқдаман (аслида, савол йўлламоқчиман).
Ҳозирда, Ўзбекистоннинг амалдаги ҳукумати емирилиб бораётганлигини кўпчилик талқин қилмоқда, ҳаттоки Ўзбекистонда яшаётган кўпчилик одамлар ҳам шундай деб ўйлашмоқда. Сиз Ўзбекистонда демократик давлат қуриш учун тинимсиз кураш олиб бораётганлигингиз, мухолифатни бирлаштиришга ҳаракат қилаётганингиз ва шу ўринда одамлар ҳақиқий мухолифат деганда энг аввало сизни тушинишмоқда, чунки сиз буни исботлаб бўлгансиз, қолаверса 1991 йил, 30 сентябрдаги 7 сессияни ҳалигача одамлар унутишмаган. Шунингдек, ҳозирда Ўзбекистондаги ҳукумат ҳам ўзининг нималарга қодирлигини кўрсатиб бўлди (“армия кимнинг қўлида бўлса ҳокимият ўшаники, ҳеч ким бизга тажоввуз қилолмайди” қоидаси ҳукм сурмоқда). Сиз 2008 йилда барча имкониятларни ишга солган тақдирда ҳам Ўзбекистон демократик давлатга айланади деб уйлайсизми?

Диктатура (бу ерда айнан бир шахс назарда тутилган) боши берк кучага киритиб қўйган давлатни яна изга тушириш учун анчагина вақт кетишини ҳам биласиз, чунки худди шундай вазиятда 1991 йилда И. Каримов одамларни ишонтиришни уддалади, яни 90 йиллар охирларигача одамлар унга ишонишди (кейинчалик ишонтиришнинг бошқа йўлларини ўйлаб топишди -1999, 16 феврал).
Хўш, янги бўладиган ҳукумат халқни ўзига ишонтиролишига ишонасизми?

Айниқса, ҳозирги халқ кимнинг орқасидан эргашишниям билолмаётган пайтда.
Яни, демоқчи бўлганим, одамлар ҳукумат деган нарсадан, ёки “демократия” сўзини, худди шунчаки бир “қуруқ гап” деб уйлаб, ҳеч нарсадан умид қилмай қўйган пайтда. Масалан, мен ҳар йили Ўзбекистонга бориб тураман, шу ёзда борганимда ҳам кўрдим, ҳар доимгидек тўйлар бўлиб турибди, лекин қишлоқнинг деярли бутун эркаклари Россияда ёки Қозоғистонда. Шунинг ҳисобига тўйлар ва “жаноза”лар бўлиб турибди. Одамлар билан гаплашсам, кўпчилиги “оч қорним- тинч қулоғим” нақлини айтишади. Бундан келиб чиқадики, ҳукуматга ким келиши улар учун муҳим эмасдек вазиятга тушиб қолишган. Хуллас, ёзаман деса Жаҳонгир ака, савол ва муаммолар кўп, қолганларини кейинги мактубларда ёзармиз. Ҳурмат билан ШЕР.

ЖАВОБ׃ Журъат этиб биринчи мактубни ёзган одам кейингисини ҳам ёзади ва шунинг ўзи сиз каби ёш иқтисодчини ҳам бевосита бўлмасада билвосита сиёсатга бошлайди. Чунки сиёсат ва иқтисодни бир биридан ажратиш нотўғридир. Бу худди бош(сиёсат) ва қорин(иқтисод)ни биридан узишдек гап. Ленин шу йўлни танлаганди. Унинг издошлари-ю жумладан Каримов ҳам шу йўлдан бордилар. Шунинг учун ҳам сиз каби ёшлар ҳозирданоқ буни англаб олишларингиз мутлоқ ижобий ҳолатдир.

Менга жуда катта баҳо бериб юборибсиз. Бунинг учун раҳмат. Лекин мухолифат деганда жуда кўпчилик тушунилади. Каминани Каримовнинг ҳақиқий мухолифларидан бири десангиз буни қабул қилишим мумкин. Чунки  Ўзбекистонда “диктатура” дейилганда “Каримов”ни тушундим ва унга қарши курашни диктатурага қарши кураш деб билдим. Буни хато деганлар ҳам кўп.

Баъзилар вақтида Каримов номини ишлатмай “ҳукумат” деб ҳам кўришди, “давлат” деб кўришди, ҳатто “халқ” ҳам деб кўришди. Аммо бугунга келиб иллатларнинг илдизи Каримовда эканлиги уларга ҳам аён бўлди.

2008 йил ҳақида сўраяпсиз. У пайтда ҳали Каримовниг ўзи тахтда бўлар?  У тахтдан осонликча воз кечадиган одам эмас.

Хўп, фалакнинг чархи айланиб, Ўзбекистон демократия томонга юз бурди ҳам дейлик. Лекин 2008 да ҳам, 2010 да ҳам Ўзбекистон демократик давлат бўла олмайди. Бир режимдан унинг акси бўлган режимга ўтиш учун жуда машаққат. Бу йўл узоқ ёки яқин бўлиши сизнинг авлодга, сиз каби демократияни англаб етганларнинг оз ёки кўплигига боғлиқ.

Бугунги мухолифат ёшини яшаб, ошини ашаб бўлган, унинг ҳокимиятга келишидан умидим йўқ. Шунга қарамай уларни жунбушга келтиришга уриниб, Ўзбекистоннинг келажагини қутқазадиган ёшларга бизнинг авлод қилган хатоларни такрорламасликни уқтириб тураман. Бугун ҳукуматнинг қора ишларига ва мухолифатнинг жанжалларига аралашмай турган ёшлар жуда кўп ва ишонч уларда.

Энди халқ масаласига келсак. Минг йиллардир зулм остида ушлаб турилган халқдан бир ўзгариш келади, деб ўтирсангиз, яна минг йил кутасиз. Аслида ҳеч қачон ўзгаришларни бутун халқ амалга оширмаган. Унинг жуда оз қисмигина буни уддалаган ва қолганлар шу билан муроса қилганлар.

Гап ана ўша оз қисмдан чиқадиган лидерларда. Агар уларнинг кўнглида халқ деган ҳикмат ётса, демак халқни ҳаракатга келтириб, унга унинг ҳақларини берадилар. Агар кўнгилларида “ўз”лари ётган бўлса, бу халқнинг ҳақларини ўзлаштирадилар. Иккинчиси Шарққа хосдир ва шунинг учун ҳам ҳатто демократлар ҳам якка лидер билан эмас, лидерлар командаси билан иш тутишни намоён этсалар уларга ишониш мумкин.

Энди халқни ишонтириш масаласига келсак, халқ ҳамма нарсага бир муддат ишонади. Каримовдан кейин келадиган ҳукумат(Агар мўъжиза рўй бериб ИАК кетса!)нинг у ҳатто унинг хос одами бўлса ҳам халқни ишонтириш учун битта йўли бор – у ҳам бўлса Каримовни қоралашдир. Ана шу пайтда демократик мухолифатга қисман йўл очилади ва жамиятни тўғри йўлга буриш имконига эга бўлади деб ўйлайман.

Умид

САВОЛ׃ Бир қанча ОАВ лари И.Каримовнинг президентлик муддати шу йилнинг 22 январида тугаши ва ундан кейин ўз лавозимида қолиши ноқонуний бўлиб, конституцияга зид эканлиги ҳақида хабар тарқатмоқдалар. Бу ҳақда сизнинг позициянгиз қандай? (Эркин).

ЖАВОБ׃ Бу ерда Каримов келган кунидан буён қабул қилинган қонунлар ва Конституцияга киритилган ўзгаришлар ҳақида ёзсам, узундан узоқ мақола бўлади. Шу нарса аниқки, Каримовнинг атрофида қонунчиликни яхши биладиганлар ва қоғозда уни қандай қилиб дунё андозаларига мослаб қўядиган “фидойилар” анчагина. Улар бошқа масалаларда қовун туширсалар ҳам бу масалани пишитиб қўядилар. Чунки буни нафақат Каримовнинг, балки ўзларининг ҳам тақдирлари деб биладилар.

Шахсий фикрим шуки, Каримов бир гуруҳ гумашталари билан узоқ йиллардан бери ҳокимиятни босиб олган ва уларнинг яқин орада қайтариб бериш ниятлари ҳам йўқ. Шунинг учун фалон куни унинг муддати тугайди деб байрам қила олмайман. Лекин золимнинг зулми абадий эмас, бир кун алббатта бадном бўлади ва йўқолади деб умид қиламан. Ёмонлик боқий эмас!

Исми жисмига мосми?

САВОЛ׃ Одатда инсоннинг феълига, хулқ-атворига, одоб-ахлоқига, қилаётган ишига қараб тавсиф беришади. Баъзан унинг исмига қараб ҳам: “Исми жисмига мос” дейишади. Ота-оналар ўз фарзандларига ният қилиб турлича исм қўядилар, масалан, ўғлим жаҳонгашта бўлсин деб Жаҳонгир, бахтли бўлсин деб Бахтиёр ёки гулдек очилиб юрсин деб Гулбаҳор, Лола ва ҳоказо.

Лекин кўп ҳолларда ҳаётда ўша инсонларнинг ўз исмларига нисбатан тескариси ҳам бўлиб туради. Эркин Халилов, Эркин Воҳидов, Эркин Самандаров, Эркин Аъзамов, Эркин Шайхов, Эркин Рўзиев, Эркин Ҳайитбоев… Бу инсонлар ҳақида бирон фикр билдира оласизми? (Ҳурмат билан Эркин).

ЖАВОБ׃ Ўзбекнинг кўп одатлари бор. Турли ният-орзулар билан боласига исм қўйиш ҳам ана шу одатларидан бири. Инсон орзуси ҳамма вақт ҳам ушалмагани каби бу борада ҳам унинг орзулари чил-чил синган пайтлар кўп бўлган ва бўлаверса керак.

Акс тақдирда исми Ислом бўлиб, ўзи ислом душмани бўлармиди?

Ёки исми Шавкат бўлиб, ўзи бешавкат бўлармиди?

Ёки исми Гулнора бўлиб, ўзи бағри тошпора бўлармиди?

Сиз номларини санаган одамлар ҳам ҳаминқадар!

Менимча, сиз исмингиз Эркин бўлгани учун бу инсонлар билан қизиққансиз ва уларни яхши танийсиз ёки “ИАК” китобимни ўқиб чиққансиз. Бу китобда шу одамлар ҳақида етарли қадар маълумот бор.

Яқинда икки қисмлик бир китоб ёзишни бошладим. Биринчисида журналистика, адабиёт, маданият ва сиёсат жабҳасида бевосита ёки билвосита таниганларим, уларнинг менга маълум фитратлари ҳақида гап борса, иккинчисида менга яхшилик қилган шахслар ва шахсиятлар, қариндошларим, яқин дўстларим, оддий одамлар, танишларим ҳақида билганларимни ёзмоқчиман. Бу билан келажакнинг тарихчиларига озми кўпми ёрдам қилган ҳам бўламан. Балки сиз эслатган каби, исмларга ҳам алоҳида эътибор беришимга тўғри келади.

АҚШ Ўзбек мухолифатини йирик молия билан қўлламайди

САВОЛ׃ Ўзбек мухолифати моддий ёрдамга муҳтож. Агар иқтисодий ёрдам бўлса, жуда кўп иш қилиш мумкин. Гарчи мухолифат лидерлигига даъво қилмаслигингизни очиқ ёзган бўлсангизда бутун мухолифат манфаати учун шу масалани АҚШда кўтарсангиз бўлмайдими? (Шуҳрат).

ЖАВОБ׃ Жуда кўп одам шундай фикрда. Гапнинг пўсткалласи шуки, АҚШ ҳукумати ва бу ердаги ноҳукумат ташкилотларнинг бугунги Ўзбек мухолифатидан умидлари йўқ. Умид бўлмагандан кейин катта миқдорда молиявий ёрдам ҳам бўлмайди.

Нега умид йўқ? Бунинг бир қанча сабаблари бор.

Биринчидан, бугунга қадар “ЭРК”, “Бирлик” ва “Озод деҳқонлар” – “Қуёшли Ўзбекистон”га берилган грантлар ўзини оқламади. Масалан, Миллий демократия фонди “Ҳаракат” журналига деб йиллардир грант бериб келмоқда. Биргина 2005 йилда шу мақсадга мазкур фонд 92 минг 830 доллар берган. 112 минг 298 доллар эса инсон ҳуқуқлари учун ажратилган.(Бу маълумотлар мазкур фонднинг сайтидан). Аслида бу катта пул эмас. Лекин Абдураҳим Пўлатов еб ётиши учун етарли!

Бу грантлар олингани ҳолда, умум иши ўлда-жўлда қолганини ҳамма кўриб турибди. Ваҳоланаки, бугун ҳеч қаердан пул олмасдан ҳам “Ҳаракат”дан кўпроқ иш қилаётганлар бор.

Бошқа фондлардан олинган грантлар ҳам гулдир гуп, пилдир-пис! Америкаликлар жуда маданиятли халқ. Юзингизга кулиб қўйишади, аммо ҳамма нарсани билишади.

Бугунга қадар юқорида номлари саналган партиялар, уларнинг қошидаги инсон ҳуқуқлари ташкилотлари-ю уюшмалари олган грантлари қаерга ишлатилгани ҳақида умуммухолифат бир томонда турсин, ўз аъзоларига ҳам ҳисоб берганлари йўқ.

Табиийки, улар пул олган идораларига расмий ҳисобот топширганлар. Лекин бу ҳисоботларга ҳам америкаликлар кулиб қўйишган ва аста-секин ёлғончилардан ихлослари қайтиб, грантлар миқдорини тобора камайтириб боришмоқда.

Иккинчидан, ўзбек мухолифати Каримовга қарши алтернатив сиёсий куч эмас, балки бир-бирига қарши куч эканлиги қай этилади. Бунда ҳам америкаликлар адашмаган. Шунга қарамай улар мухолифатни тўғри йўлга йўналтиришга уриниб кўришди. “Лидерман” деганларини бирма-бир чақириб гаплашишди. Улар америкаликларни алдашга тиришдилар. Охир оқибатда ўзларини алдадилар ва бугунга келиб, назардан қолдилар.

Учинчидан, бугун ўзбек мухолифати “лидер”лари яна америкаликларни алдашга сидқидилдан уринаётганлари эътироф этилмоқда. Дастлаб Муҳаммад Солиҳ ғайридемократик йўл билан америкаликларга ўзини президентликка номзод сифатида тақдим қилишга киришди. Кейин уни аёвсиз танқид қилиб келган Абдураҳим Пўлатов ҳам айни куйга тушиб, америкаликлар наздида “номзод” бўлиб кўринишга интилгани уларни жиддий ўйлатади ва яна кулиб қўйишади.

Муҳаммад Солиҳнинг 1991 йилда қўлга киритган “номзодлик” қартаси ўтган 15 йилда унга кўп иш берди. Кирган жойидан бир нарса ундириб чиқди. 15 йилда мухолифатга деб ҳар ёндан берилган пулларнинг миқдори миллионларга бориб етди. Натижа эса нолга тенг!

Бугун Абдураҳим Пўлатовга тинчлик бермаётган нарса ана шу. Аслида у аҳмоқ эмас׃ бугун Ўзбекистонга боришга юраги бетламайди ва расман номзод сифатида сайловда қатнаша олмаслигига ҳам ақли етади. Аммо номзод сифатида тан олинишини жуда ва жуда исташидан мақсад М. Солиҳнинг қўлидан эски “қарта”ни олишдир. У бир пайтлари номзод бўлмаганидан жуда афсусда эканлиги ва М. Солиҳда алами борлиги очиқ сезилиб қолмоқда.

Тортиб олди ҳам дейлик. Аммо билмайдики, у “қарта” эскириб, жулдури чиққан ва энди америкаликлар бў ўйинга кирмайдилар. Буни ҳам билади. Лекин мақсади бугунга қадар олиб келаётганини сақлаб қолишдир.

У ҳали Конгрессда ва ҳали бошқа жойларда АҚШ ноҳукумат ташкилотларини бурчакка қўйиб, “чўнтак”ларидан пул чиқаришга зўрлайди. Улар жанжаллашиб юрмаслик учун чойчақалик бериб турадилар. Каттароғини беролмайдилар ҳам. Чунки берувчиларнинг ўзлари ҳукуматдан грант олувчилардир.
Уларга берадиганлар эса, бугун дунёда Ўзбекистондан ҳам муҳимроқ ишлар борлигини, қолаверса, Каримов режимига қарши алтернатив сиёсий куч йўқлигини айтадилар.

Буни билган эски “лидер”лар Авропанинг эшикларини қоқмоқдалар. Лекин билмайдиларки, Авропа ҳам Американинг оғзига қараган.

Бу аҳволдан чиқиш йўли битта׃ сиёсий майдонга самимият билан чиқиш, ўзаро жанжалларни йиғиштириб қўлни-қўлга бериш, бирлашиб, катта кучга айланишдир. Ана ўшанда халқингизга хизмат қиласиз, гадойга ўхшаб Америка ва Авропанинг эшигини қоқиб юрмайсиз, уларнинг ўзлари сизни қидирадилар.
Бу оддийгина ҳақиқатни бизникилар тушунишни истамайдиларми? Тушунганда қандоқ?! Лекин уларга чой чақа бўлса бас! Бир ривоятдаги каби, шоҳга теккан гадой аёл оёғининг остида хазина турганига қарамай, токчаларга қотган нон қўйиб, ўшани териб юрганидек гап бу!

Битта хўрозқандни минг кишига шумитиш

САВОЛ׃ Ўзбекистонда матбуот эркинлиги йўқ, деб жар соласизлар, мана инқилобий мақолани чоп этган “Адвокат пресс” газетаси ўрнига “Ҳимоя-жараён” газетаси рўйхатдан ўтди. Ҳатто ўша мақолани ёзган муаллиф ўзини газетада сақлаб қолди. Бўлар экан-ку! Гап ўзларингизда, ҳаракат қилмайсизлар, ҳаракат қилса ҳамма ишни қилиш мумкин. Шундай эмасми? (Шоислом).

ЖАВОБ׃ Албатта, Ўзбекистондаги диктатура нима эканлигини, унинг фитратини билмаган, тушунмаган одам учун мана шундай фактлар оламшумул воқеа бўлиб кўринади. Бундан олдин ҳам ёзган эдим, бундай одимларни ҳукумат худди сиз кабилар учун отади ва 15 йилдан бери қандай “нишон”га урган бўлса, яна урмоқда. Каримовнинг “битта хўрозқандни минг кишига шумитиш сиёсати”ни тушуна олмаганлар маъруз тутасиз-у қандай қилиб бошқа нарсаларни англашлари мумкин?

Сизнинг мантиғингиздан келиб чиқадиган бўлса, “Бирлик”нинг бўлими – “Эзгулик” деган инсон ҳуқуқлари ташкилоти расман рўйхатга олинган. Қолганлар олинмаган. Демак, айб қолганларнинг ўзида, улар ҳаракат қилмаган, интилмаган, шундайми?

Агар “Ҳимоя-жараён” рўйхатга олинган бўлса, демак қолганларнинг ўзлари айбдор? Улар ҳаракат қилмаганлар, бу-сизнинг мантиғингиз. Бу-ўзбекни бугунги аянчли аҳволга туширган мантиқ.

15 йилдир Каримов бир одим отмоқчи бўлса, кимларгадир битта “хўрозқанд” беради. Мухолифат ичида Каримов томонидан авф этилганлар анчагина. Уларнинг тарихларини ўрганиб кўринг. Каримов ё Вашингтонга бориш олдидан ёки БМТдаги муҳокама арафасида ё бўлмаса Ўзбекистонга келадиган олий мартабали ҳайъатни қабул қилишдан олдин… уларни озодликка чиқарган.

Бу сафар эса Ўзбекистонда ҳали яқиндагина эълон қилинган Матбуот ҳақидаги қонун шундай ҳам обрўйи чил-чил бўлиб турган Каримовни кескин танқид қилиш учун жиддий асос бўлди. Шундай пайтда дунёга очилиш учун “сиёсий ислоҳотлар қилмоқчиман” деб жон-жаҳди билан “жанг” қилаётган Каримов битта газетани рўйхатдан ўтказиб, лаққатушарларнинг оғзига урди. Лекин келажакда бу нашрнинг ҳам баҳрида ўтади.

Яна бир марта маъзур тутасиз, агар гапим аччиқ ботса, олдиндан узр сўраган ҳолда дилимдагини юзингизга айтаман׃ бутун матбуоти бичилган, ҳатто интернет ҳам ахта қилинган Ўзбекистонда агар “матбуот эркин, айб ўзларингда” дейдиган бўлсангиз, бу нафақат сиёсий сўқирлик, балки руҳий хасталик белгиси ҳамдир.

Улар ярашолмайдилар!

САВОЛ׃ Жаҳонгир ака сизни ҳамма ёзганларингизни диққат билан ўкиб бораман. Агар саволимга жавоб берсангиз хурсанд бўлардим. Жавоб беришни истамасангиз ҳам жонингиз соғ бўлсин. Жаҳонгир ака Муҳаммад Солиҳ АҚШга борганида Абдираҳим Пўлатдан “кечирим сўрадим” деб “Озодлик ” радиоси орқали айтди ва буни биз эшитдик. Ростдан ҳам А.Пўлатдан кечирим сўрадимми ёки ёлғон гапирдими М. Солиҳ? Агар чиндан ҳам “кечирим” сўраган бўлса нега ҳалигача бир-бирига қус? Ахир улар ўзбекча оддий қилиб айтганда, бир-бирининг отасини ўлдиргани, йўк-ку? Нимага икки лидер ярашмайди? Балки ярашса Ўзбекистон учун бир нималар ўзгарар, сиёсий майдонда.Сиз нима дейсиз бунга? Ва сиз ҳакикатдан ҳам шоҳид бўлдингизми “кечирим” сўраганига. Ўша фотосуратда сиз ҳам бор эдингиз.(Сила).

ЖАВОБ׃ Бу ҳақда илгари ёзмоқчи бўлгандим. Лекин яна жанжал бошланиб кетмасин, деган фикр билан ёзмагандим. Ўшанда Андижон қирғинидан кейин бу учрашувни биз жуда захматли музокаралар билан ҳозирлаган, А. Пўлат ва М. Солиҳни жуда қийинчилик билан битта стол атрофига келтирган эдик. Агар кўнгилда бирлашиш умиди бўлганда ўшанда, Андижон фожеасидан кейин мажбурият пайдо бўлганди.

Ўша кунги мажлисимизга М. Солиҳ Нью Йоркдан келди. А. Пўлат ва Васила Иноятова ҳам келишди. Энди мажлисни бошлаб, кун тартибини музокара қилаётгандик-ки,  Авазхон Мухторов, Турсунпўлат Назаров ва Илҳом Исоқов кириб келишди.

Ҳамма ўрнидан туриб, улар билан кўришаётган эди, бирданига Авазхон Мухторов ва Абдураҳим Пўлат орасида бир-бирини кескин равишда ҳақоратлаш бошланиб кетди. “Сотқин”, “Лўли” каби калималар, онангни-отангни каби сўкинишлар, оз қолсин бир-бирига нарсаларни отишга қадар етиб бораёганди.

Авазхон Мухторовнинг қўлидан Абдураҳим Пўлатовга қарата улоқтирилмоқчи бўлган видеокамерамни аранг олдим. Кўпчилик ўрнидан туриб, ташқарига чиқди.
Очиғини айтиш керак, М.Солиҳ ва В. Иноятова жанжалга аралашмай, оғирлик қилиб, ўринларида ўтираверишди. Анчадан кейин мажлисни қайта бошлашга муваффақ бўлдик. Аммо асаблар бузилган, гаплар пичингбозлика айланиб қолган эди.

А. Пўлат “Василани кузатишим керак” деб кетиб қолди. М.Солиҳнинг ундан кечирим сўраганини эшитганим йўқ. Менимча, кечирим сўраганда ва биз эшитмай қолганимизда ҳам бугунга қадар А. Пўлат бу ҳақда жуда кўп гапирган ва ёзган бўларди.

М. Солиҳ ўшанда Нью Йоркда Фарғонанинг собиқ прокурори Авазхон Мухторов билан бирга Бирлашган мухолифат коалицияси тузилгани ва ўзи унга раис бўлганини, 51 та ташкилот қўшилганини  эълон қилди. Бу ҳақдаги баёнот турли тилларда ҳамма ёққа тарқатилди. “Бирлашиш” мана шундан иборат бўлди.

Каримовдан юққан касаллик

САВОЛ׃ Каримовни танқид қилсангиз-чи! Бу мухолифат ичида бир-бирига мағзава тўкиш қачон тўхтатилади? (Ҳотам).

ЖАВОБ׃ Бугунга қадар Каримовни қилган танқидим ёнида мухолифат ҳақида айтганларим уммон ва зарра каби, яъни юзга нисбатан бирдан ҳам оз. Ваҳоланки, бугун мухолифатнинг Каримов билан бирга “эгар”га минган “лидер”ларининг Каримовдан ҳеч қандай фарқи йўқ. Каримов ҳам сайловларсиз “лидер” бўлиб ўтирибди, булар ҳам. Солиштирсангиз мос келадиган жойи мингта. Танқид қилсанг, “фитна”, “иғво”, “эскиларни ковлаш”, “мағзава ағдариш” дейишади. Танқид қилмасанг, 15 йил расво бўлганидек, яна 15 йил ботқоққа ботади.

1990 йилларнинг бошида “Халқ сўзи” газетасида “Марказий Универмаг” ёнида саҳардан бошлаб одамлар турнақатор туришгани суратини бергани учун Каримов Бош муҳаррир Аҳмаджон Мухторовни танқид қилар экан׃
-Бунақа иғво, фитнага қараб туролмаймиз. Вақтида зарба берамиз. Мағзава тўкиш билан жамият ўзгармайди. Уйдаги камчиликни кўчага олиб чиқиб, дастурхон қилмаслигимиз керак. Танқидга қарши эмасман. Лекин ҳамма нарсанинг вақти бўлади. Ҳозир биринчи навбатда мустақилликни мустаҳкамлаш керак. Шундай пайтда одамларни чалғитиш жиноятдир,-деган эди.

Бу ҳамма камчиликларни “босди-босди қилиш” сиёсатининг бошланиши эди. Аста секин халқ ҳам шунга ўргатилди. Бугунга келиб, камчиликлар ҳақида гапирган одам кўзимизга балодек кўринади.

“Бирлашиш олдидан мухолифат ичида ўзаро танқидларни бас қилайлик”, деб қилинган чақириқлардан кейин анча вақт “лидерлар” ҳақида ёзмадим. Аммо танқид қилмаслик уларга яна кибру ҳаво берди ва улар яна ўзларининг ёлғонларига қайтишди. Биттаси “51 та ташкилотнинг раҳбариман” деб жар солса, иккинчиси “Ҳамма менинг қанотим остида бирлашмоқда” деб бақира бошлади. Бу бирлашиш эмас, балки парчаланишдир. Шундай пайтда ҳам индамай турсангиз, ҳеч нарса ўзгармайди. Яна 15 йилдан кейин хорижда ҳали ҳам бирлашиш ҳақида гапириб юрган бўласиз.

Бугун бутун мухолифат аъзолари очиқчасига ўз сўзларини айтиб, уларни кескин танқид қилиб, бу йўлдан қайтарсаларгина бирлашиш сари хизмат қилган бўладилар. Лекин бундай ҳолни кўрмаямиз. Ўртада эса, Каримовдан теккан касаллик ҳукмрон. Бу касалликнинг номи “Камчиликларни хаспўшлаш”дир. Қанча хаспўшласа, шунча сасиб кетишини ҳамма билади ва ҳамма индамайди. Ўзбекистондагиларнинг ҳам, ташқаридаги мухолифатнинг ҳам фожеаси мана шунда!

Ҳар ким қўлидан келадиган ишни қилиши керак

САВОЛ׃ Жаҳонгир ака, нима сабабдан лидерлика даъвогар эмасман, деб айтмоқдасиз. Менимча, аслида лидерлик томон интилмоқдасиз-ку?!(Араббой).
ЖАВОБ׃ Йўқ, ҳеч қачон бундай иддао менда бўлмаган ва бугун эса асло ҳам йўқ. Бундан кейин ҳам бўлмайди. Бу орқаваротдан айтилган гап эмас, буни очиқ ёзиб келмоқдаман.

Сабаби қуйидагилар׃

1.Бугун лидер бўлиш учун иккиюзлик, балки еттиюзлик бўлиш керак. Чунки фақат шундайларга, уларнинг ёлғонларига ишонадилар. Бу эса менинг қўлимдан келмайдиган иш.

2.Бугун демократ лидерни эмас, столни муштлаб урадиган, қаттиққўл, саволларга жавоб бермайдиган, халқни менсимайдиган, уни алдайдиган, уни қўлланадиган, ҳаққини ейдиган ва адолатни оёқ ости қиладиган раҳбарни ёқлашади. Бу ҳам менинг қўлимдан келмайди.

Кимдир ундай, кимдир бундай дейиши мумкин. Аммо Каримов режимининг қўлидан демократия дея манқуртликни еганлар ҳақиқий демократиядан жуда узоқларда қолдилар. Бугун ҳар қандай лидерликдан кўра ана шу одамлардан ҳеч бўлмаса, бир қанчасининг зеҳнини тозаламоқ каттароқ мансабдир, фойдали ишдир. Бу эса қўлимдан келади.

Ҳар ким қўлидан келадиган ишни қилса, ўзини ҳам, бошқаларни ҳам қийнамайди. Қўлидан келмайдиган ишга бош урганларнинг шармандали ҳолларини кўриб турибмиз.

Каримовни таниймизми?

САВОЛ׃ Покистон Бош вазирининг Ўзбекистонга ташрифи борасида жуда кўп ва жуда турлича фикрлар айтилмоқда. Бунчалик қизиқишнинг сабаби нимада деб ўйлайсиз? (Ғайрат).

ЖАВОБ׃ Бу саволга жавоб “Каримовни танийсизми?”, деган саволнинг жавобида яширинган. Лекин бунга ҳукумат ичида ҳам, мухолифат орасида ҳам жуда оз одам жавоб бера олади. Чунки Каримовнинг кимлигини ўрганиш, унинг режаларини тахмин қилиш, отадиган одимларни билиш учун энг аввало ундан қўрқмаслик керак. Бунақа одам эса, анқонинг уруғи. Бу Каримовга қўл келди, қўл келмоқда ва қўл келади.

Айтганингиздек, Покистон Бош вазирининг Ўзбекистонга ташрифини ҳамма ҳар турли баҳолади׃

-Покистон ҳам Ўзбекистоннинг нефт-газига ошиқ… (“Озодлик”)

-Иқтисодий ҳамкорлик… (Рус ва Марказий Осиё давлатлари нашрлари)

-Каримов мусулмонлар яшайдиган ва дин давлат назоратида бўлган мамлакатлар билан алоқани мустаҳкамламоқчи. Россия Бош вазири сафари яхши ёритилмай Покистон Бош вазири ташрифига матбуотда алоҳида ўрин берилди..(Узметроном).

Қаердадир Покистон АҚШнинг ҳамкори бўлгани учун Каримов бундан ички сиёсатда фойдаланмоқчи, деб ёзишди. Бошқа бировга кўра, Каримовда Тоҳир Йўлдошни ушлаб келиш орзуси жўш урмоқда ва ҳоказо ва ҳоказо.
Айтдим-ку! Каримовни танимаймиз. Агар таниганимизда унинг мақсадини дарҳол топган бўлардик.

Каримов учун Ўзбекистоннинг иқтисодий ҳамкорлиги-ю Покистоннинг ким биландир шериклиги, ҳаммаси бир тийин. Уни безовта қилган масала бошқа׃ у тинмай олаётган тадбирларига қарамай, ўзбекистонликлар турли йўллар билан бориб, Покистонда ин қурган террористик ҳаракатларга қўшилаётганидир.
Каримов ўзини ҳали дунёнинг у ерида, ҳали бу ерида “томоша” кўрсатаётган “бинладенчилар”нинг рўйхатида деб билади. АҚШнинг ёрдами билан Ўзбекистон Исломий ҳаракати таҳликасидан қутулиб қолган Каримов учун бугун Россия ёки Хитой ўзини ўтга ташламайди. Бунинг устига агар Покистон ҳукумати изн бермаса, бу кучлар унинг ҳудудларида юра олмасди, деб ўйлайди. Чунки Каримов истамаса, Маҳмуд Худойбердиев гуруҳи Ўзбекистонда қола олармиди?! Каримовнинг мантиғи мана шундан келиб чиқади. Ҳар ким ўз қаричи билан ўлчайди. Шунинг учун ҳам унга Покистон ҳукумати билан яхши бўлиш жуда муҳим. Бу масаланинг битта жиҳати. Лекин Каримов бир ўқ билан икки қуён уришни кўзлайдиган махлуқ.

Демак, иккинчиси, бу энг муҳими – мамлакат ичига қаратилган. “Ҳов кўрдингми, Покистон ҳукумати ҳам менинг қўлимда, менинг дўстим, у томонларга борсанг, онангни кўрсатаман” дегани бу. Худди мана шунинг учун ҳам Ўзбек матбуотига бу сафарни фавқулодда кенг ёритиш топширилди. Токи Каримовнинг плани ҳамманинг калласига сингсин!

Душманлар ҳақида

САВОЛ׃ Кузатишларимга кўра сизга душманлик қилаётганлар ҳам бор экан. Бу дунёда душмансиз одам бормикан ўзи? (Фарида).

ЖАВОБ׃ Биласизми, қадимда бир золим шоҳ бўлган экан. Унинг даврида дарёларда қон оқар, қамчилардан жон узилар экан… У шунчалар золим экан-ки, бирор киши ҳам унга бу қилмишлари яхши эмаслигини айтолмас экан. Шундай кунларнинг бирида Ҳотамтойнинг йўли унинг ўлкасига тушибди. Халқнинг азоб уқубатларидан ларзага тушган Ҳотамтой саройга қараб йўл олибди ва шоҳни одилликка чорлабди. Шунда шоҳ׃

-Сен халқимни танимас экансан, унинг еттидан етмиш яшарига қадар мени ўзига дўст деб билади. Сен бегонасан, сени душман деб билади. Ишонмасанг ана Девонбеги билан халқ ҳузурига чиқинглар,-дебди.

Девонбеги ва Ҳотамтой қаерга боришмасин халқ шоҳни дўст дея улуғлаб Ҳотамтойни душман дея ҳақоратлабди.

Саройга қайтишганда Ҳотамтой шоҳга׃

-Улар Девонбегидан қўрққанларидан бир нарса дея олмадилар,-дебди.
Шунда шоҳ׃

-Ундай бўлса, тунда жанда кийиб чиқингиз,-дебди.

Яна Девонбеги ва Ҳотамтой қаерга боришмасин ва кимдан сўрашмасин ҳамма Ҳотамтойни лаънатлабди. “Агар у бизга дўст бўлганда бизни шундай қийин шароитга қўярмиди? У бегона-да, бизни билмайди-да, бизда нима қасди бор унинг?” дейишибди.

Саройга қайтишганда шоҳ яна Ҳотамтойни изза қилибди.
-Бечора халқ, икки кишидан бири жосус бўлиши мумкин, деб ўйлаб чекаётган азоб-уқубатларидан сўз очмади,-дебди Ҳотамтой.

Шунда шоҳ׃

-Бўлмаса бор, ўзинг сўра, қани нима дейишади?- дебди.

Ҳотамтой кўчага чиқса, ҳамма ундан юз буриб, узоқроқдан юрар, баъзилар эса минғирлаб уни сўкишибди. Бунинг сабабини сўрайман деса, уни тошбўрон қилишибди. У қонга беланиб ётганда бир дарвеш унинг ёнига келиб׃

-Кўрдингми, кимнинг душмани кўп,-дебди.

Ҳотамтой дарвешнинг овозидан танибди. Бу ўша шоҳ экан. Жанда кийган шоҳ. Халқ золим шоҳнинг ана шундай кезиб юришларини билар ва юрак олдириб қўйган экан.

Кўрдингизми, душман ҳар хил бўлади. Каминани сўкиб юрадиган исмсиз-жисмсизларга қараб шундай деяётган бўлсангиз, у ҳолда аниқ биламан, дўстларим душманларимдан кўп. Қандай биламан-ми׃ душманларим номларини яширадилар, дўстларимнинг эса номлари аниқ.

Ҳатто Худонинг ҳам душмани бор-Шайтон, иблислар ва ҳатто баъзи одамлар…

Пайғамбарларнинг ҳам душманлари бўлган. Тошбўрон қилганлар, қувғин этганлар, хачга тортганлар…

Ҳар қандай оддий одамнинг эса, табиийки, душмани бўлади. Чунки ўртада ҳасад, кўраолмаслик, англашилмовчилик, тарафкашлик, мансаб ва манфаатпарастлик, тобелик ва муридлик каби минг-минг душман ясовчи “компонент”лар бор.

Саволингизга жавоб ана шундан келиб чиқади. Лекин бу у қадар аҳамият берадиган нарса эмас. Қўйинг, душманлар ҳам бор бўлишсин. Бунинг фойдаси йўқ эмас. Ҳушёр бўласиз, номаъқулгарчиликлардан узоқ турасиз, лоқайд бўлиб қолмайсиз, ёлғизлик қурбонига айланмайсиз, кураш ҳиссини йўқотмайсиз…

Туркия модели?

САВОЛ׃ Ўзбекистонга Туркия модели тўғри келади деган гапларни айтишмоқда. Туркия модели ўзи нима? (Сухроб).

ЖАВОБ׃ Агар Туркияни яхши билмаган одам шундай бир гапни айтса, уни тушунаман. Чунки ҳали Туркияни яхши билмаган пайтларимда мен ҳам шундай деб ўйлардим. Аммо Туркияни ичдан ва ташдан яхши билган одам бу гапни айтса, у ҳолда сиёсий чайқовчилик бўлади. Нега?

Туркия заиф парламент, заиф бош вазир, заиф президент, заиф қонунлар, заиф халқ ва КУЧЛИ АРМИЯ бошқарувидаги давлатдир.

Гап бу ерда аҳолисига нисбатан Туркия дунёдаги энга катта армияга эга эканлиги ҳақида бораётгани йўқ. Гап мамлакатни бошқариш ҳақида бормоқда. Туркияни том маънода ҳарбийлар, хавфсизлик кучлари бошқаришади. Яқин ўтмишда агар сиёсатчилар қулоқ солишмаса, давлат тўнтариши қилиб, уларни дорга тортишган. Шундан бери дорга тортилмаслик учун сиёсатчилар ҳарбийларга қулоқ солишади.

Агар улар халқ томонидан сайланган Бош вазирга, “кет” ишорасини қилишса, бош вазир дарҳол истеъфо беради.

Гап шундаки, Туркиядаги ҳарбийлар асосан дунёвий миллиятчилар орасидан етиштирилади ва демократик давлатларда таҳсил оладилар. Улар диндан узоқ турадилар ва дунёвий тузумни ҳимоя қиладилар. Бугун Туркияда демократия, сўз эркинлиги ва ҳоказолар қонунларда белгилангани учун эмас, балки ҳарбийлар шундай истаганлари учун мавжуд.

Бу эркинликларнинг чегарасини ҳам ҳарбийлар миллий хавфсизлик нуқтаи назаридан дея чеклай оладилар. Агар ҳарбийлар шундай тутиб турмасалар Туркия деган давлатдан парча ҳам қолмаслиги мумкин. Чунки Туркияда халқ кескин фарқ қиладиган қутбларга бўлинган, жиддий муаммолар билан юзма-юздир. Бу эса доим парламентда ўз аксини топади, яъни ҳамма ҳар томонга тортади ва қонунлар заифлигининг боиси ана шунда.

Туркия парламенти бир нечта турли қарашдаги партиялардан ташкил топгани учун аксарият овоз талаб этилган нуқталарда оддийгина қонунларга ҳам ўзгартириш кирита олмайдилар.  Бир кун келиб қайсидир бир куч ҳукмронликни қўлга олиши ва ҳарбийларни тизгинлаши ҳам мумкин. Лекин бу Туркия тўла демократик шароитга кўчди дегани эмас. Аксинча бу ҳол борини ҳам йўқотишга заминдир.

Туркия моделини Ўзбекистонга тадбиқ этадиган бўлсангиз, бунинг бугунги режимдан фарқи жуда оз бўлади.

Наҳотки бу бир тасодиф эди?

САВОЛ: Сиз, мард бўлсанг, асл исминг билан ёз дейсиз. Лекин мен мақола ёзаётганим йўқ, шунчаки савол йўлламоқчиман. Бунинг учун мени номардга чиқармассиз ва умид қиламанки жавоб ёзарсиз. Очиғини айтсам, сайтингизни биринчи кириб, баъзи ёзувларига кўз югуртирганимда умуман менга маъқул бўлмаган. Мақолаларнинг бари Microsoft Word дастурида ёзилиб, дизайнга ҳам аҳамият берилмай жойлаштирилгани ғазабимни келтирганди. Сабаби мен интернет технологиясини яхши тушунаман, шунинг учун ҳам ҳозир, Сизнинг исмингиз ва бошқа “УчҚулоқ”лар кўз тикадиган сўзларни ишлатмасдан ёки улардан бузиб фойдаланган ҳолатда савол йўлламоқчиман. Чунки улар бу сўзлар қайси вақтда, қаердан қаерга жўнатилганлигини, қизиқсалар уйимнинг манзилини ҳам билиб оладилар. Ҳозирча уларга қарши курашишга қурбим етмайди. Шунинг учун шундай усул қўлладимки, сиз қайси почтадан хат келганини билолмаганингиздай, УЛАР ҳам қайси IPдан чиққанимни била олишмайди. Жуда қаттиқ киришсалар ўзларининг IPси чиқади, холос.

Сайтингизга биринчи кирганимда (бундан уч йилча олдин) “Бошчи”мизнинг сиёсатини ҳам, унга қаршиларнинг фикрини ҳам маъқулламас эдим. Бугунга келиб анча оқ-қорани таний бошладим. Ва билдимки, бугунги кунда асл ҳақиқатни ёритиш бўйича сиз етакчи экансиз. Шунинг учун ҳам унинг дизайнига ҳам қарамай деярли барча маълуотларини ўқиб чиқдим. Ва уни ўзбеклар учун энг қимматли сайт ҳисоблайман.

Саволим, 1999 йил февралидаги воқеалар ҳақида ўзингизда мавжуд маълумотларни ўртоқлашсангиз… Менда у ҳақида инкор этиб бўлмас далил бор: битта иштирокчи портлаш ҳақидаги ҳабарни “учқулоқ”ларга сотиб қўйган. Демакки, бошчи ҳаммасини олдиндан била туриб, халққа спетакл кўрсатган. Жавобингизни сайтингизда кутиб қолувчи, сизни доим қўллаб дуо қилувчи ШоҳиЖаҳон.

ЖАВОБ׃ Мактубингиз учун раҳмат. Ҳозир ҳам сайтнинг кўриниши муҳим эмас, балки мазмуни муҳим деб ҳисоблайман. Каримовнинг китоблари нақадар чиройли қилиб чиқарилади, аммо ҳеч ким ўз ихтиёри билан ўқимайди. Лекин агар сиз маслаҳат ва ёрдам бераман десангиз сайтни ўзгартиришимиз мумкин.
Сиз хатни қаердан ёзилганини билиб олишади, дебсиз. Ғарбда ҳа, лекин Ўзбекистонда ҳали билишолмайди. Ўзбекистонда интернет бобида жуда орқада қолинган. Яқинда бир киши билан гаплашдим. Унинг айтишича, фикрлари бузилмасин, содиқликлари йўқолмасин, деб аксар МХХ ходимларига интернетга кириш таъқиқланган. Фақат жуда кам сонли одам киради. Бу масаланинг бир жиҳати.

Иккинчи томони эса шуки, улар бутун интернетдаги ёзувларни назорат қила олмайдилар. “Омбор”га ғарамлаб қўйишлари мумкин. Лекин ҳар бирини таҳлил этолмайдилар. Ҳар куни 200 дан зиёд хат оламан. Ярмини ўқишга улгурмайман. Демак, улар ҳамма хатларни ўқиб чиқиш учун бир неча миллион кишини ишга олишлари керак. Адресларни қидириш ва топиш учун яна бир миллион мутахассис керак.

1999 йил феврал воқеаларига келсак…

Мени бир тасодиф кўп ўйлатади׃ 1998 йил тугашидан бир кун олдин бизни -мени, Абдураҳим Пўлат ва укаси Абдуманноб Пўлатни АҚШда яшайдиган Рўзи Назар деган кекса бир киши меҳмонга чақирди. Борсак, ош дамланган ва у пайтда Салой Мадаминовнинг иқтисодий ҳомийси бўлган Анвар Олтойли бир турк аёли билан келган экан. У бизга мухолифат бирлашиши заруратидан сўз очди. Баҳслашдик. Рози бўлдик. Кейин янги йил оқшоми Нью Жерсей штатида яшайдиган Авазхон Мухторов меҳмонга даъват қилди. Бордик. Рўзи Назар ҳам бирга борди. Анвар Олтойли ўша ердаги меҳмонхонада турди ва биз Авазхон Мухторовнинг уйида. Абдураҳим Пўлат ва укаси борган эмас. Ўшанда Анвар Олтойли “Февралнинг ўртасида Тошкентга қайтамиз, битта учқичда” дея пичирлади. Ҳайратландим. Бошқа гап айтмади. Бу шунчаки кўнгил гапи-да, деб қўя қолдим.
У кейин Салой Мадаминов билан гаплашгани ва у мени, Абдураҳим Пўлат ва укасини даврага олмасдан “ўзимиз Каримов ҳукуматини йиқитамиз, улар бизга халақит бермасин, етар” деган гапини айтди. “Ҳали ҳам осмонда-ку?!” деб қўя қолдим.

Лекин ҳалигача ўйлайман, наҳотки бу бир тасодиф эди?

Хуллас, 1999 йил 16 февралда Каримов ҳукумати томонидан баъзиларни қўлланиб, спектакл кўрсатилган деган гапни ўша пайтда ҳам айтганман, ҳозирга қадар ҳам бу фикримни инкор қиладиган далил кўрганим йўқ.

Қолгани латифа

САВОЛ׃ Бутун мухолифат бирлашиб сатилетдан битта телевидение очса бўлмайдими? (Искандар).

ЖАВОБ׃ Агар бугунга қадар мухолифат бирлашганда эди, телевидение ҳақидаги бундай саволингизга ҳожат ҳам қолмаган бўларди. Аммо биз мухолифатни бирлаштиришга 15 йил уриндик ва буни амалга ошира олмадик. Негалигини биласиз. Энди бу ҳақда гап очмаса ҳам бўлади. Бугунги кунга келиб, мухолифатнинг қолган қутгани икки мутлоқ зид қутбларга ажралиб бўлди. Ҳатто мафкуравий жиҳатдан ҳам.

Энди сателитдан телевидение очиш ҳақида׃ ана “Америка овози” очганига 3-4 йил бўлиб қолди. Лекин ким томоша қилади? Ўзбекистонда одамлар бир бурда нон ташвишида экан, ким сатилетга боғланиб, олди-қочди нарсаларни томоша қилади? Ҳеч ким. Телевидениени бир томонга қўйинг, бугун ҳатто радиони эшитмай қўйишган. Бир маҳалла ёки қишлоқни айланиб, одамлардан сўраб кўринг-чи, неча киши “Озодлик” ёки “Америка овози”ни эшитади?

Бугун мухолифатнинг қолган-қутган гуруҳлари интернетда оддийгина кундалик хабар саҳифасини юрита олмайдиган даражада. Баъзилари бир ойда, баъзилари ҳафтада битта нарса қўйиш билан “гавда кўрсатишади”, холос.

Тез ишлаб турадиган, хабарларни дақиқама-дақиқа берадиган саҳифа йўқ. Бу ишни уддалай олмаганлар агар телевидение, радио ёки видеоклиплар қилиб халқ орасига кирмоқчиман деса, унга ишонмайман. Бу навбатдаги алдов. Ўзини, атрофидаги икки уч кишини ва бир нарса чўзадиган манбани алдаш учун қилинадиган иш бу.

Бугун хориждаги мухолифлар фақат иккита амалий иш қилиш қобилиятига эга׃
Биринчиси, яхши веб саҳифа тайёрлаб, ундаги хабарларни кунба-кун мамлакат ичига жўнатиш. Табиийки, электрон мактублар орқали…

Иккинчиси, мамлакат ичида фаолият кўрсатаётганлар бўлса, уларни маънавий ва иқтисодий жиҳатдан қўллаш.

Бу қадар. Ана шу икки иш изчил амалга ошмаятими, қолгани латифа.

Ўзбекистонда давлат тўнтариши бўлиши мумкинми?

САВОЛ׃ Кейинги кунларда Ўзбекистонда давлат тўнтариши бўлиши эҳтимоли ҳақида яна гап-сўзларлар айлана бошлади. Ростдан ҳам шундай эҳтимол борми?(Даврон).

ЖАВОБ׃ Йўқ! Сайлов каби бирор сиёсий маърака яқинлашаверса, “Давлат тўнтариши…”дан бошлаб “Диндорларнинг Конституциявий тузумга тажовузи…” каби иборалар тез-тез ишлатила бошланади. Бу энг тепадаги идорадан мухолифатнинг баъзи гуруҳчаларига қадар инади.

Ўтган йилларда буни эшитавериб, қулоқлар ўрганиб кетган бўлса ҳам, фойдаси кимга ва зарари кимга эканлигини ҳеч ўйлаб кўрмадик. Ҳамма вақт фойдаси Каримовга бўлган ва бундан кейин ҳам унга бўлади. Шундай экан, ғоя фойдани олган одамдан келиб чиқади. Бу бизнеснинг қоидаси. Қолганлар ўйинчилар, бизнинг шароитда эса, олдиндан маълум бўлган ютқазувчи ўйинчилардир.

Каримов ўз атрофидаги қўрғонни мустаҳкамлаш учун ўзига қарши чиққан ҳар қандай гуруҳдан фойдаланади ёки шундай гуруҳни яратади. Шундай бўлиб келаётганини кўриб турибмиз. Агар бу сафарги сохта сайловдан олдин ҳам бирор гуруҳ бирор “томоша” қўйса, асло ажабланмайман. Чунки режим шунга интилмоқда ва ўйинчилар ҳам ўзларини кўрсатмоқдалар.

Илгари ҳам шундай бир саволга жавоб берган эдим. Яна мухтасар қилиб айтмоқчиман. Ўзбекистонда давлат тўнтариши мутлақо мумкин эмас. Давлатнинг ўзи бўлмаган жойда қандай қилиб давлат тўнтариши бўлади?
Мафия тизимида эса “отахон”нинг айтгани бўлади ва унга қарши чиқиши мумкин бўлган куч бешигидаёқ ахта қилинади.

Бугун Ўзбекистон ҳокимият бошқаруви деб аталадиган идоралардан бирортасида “отахон”га қарши бош кўтарадиган одамни қўя туринг, қош учирадиган шахс ҳам йўқ.

Четдагиларнинг аҳволи эса ойдек аён.

Жумрак ва жамият

САВОЛ׃ Мухолифат ичида илгари ҳукуматда ишлаганларни хоин, порaхўр, бугун ишлаётганларни ахлоқсизлар синфи деб аташ мода бўлди. Хўш фалакнинг гардиши билан бу мухолифат ҳукумат тепасига келиб қолса, ишни ким билан бажаради?(Нажмиддин).

ЖАВОБ׃ АҚШда ўз уйинг бўлмаса бир ташвиш, ҳар ой катта миқдорда ижара тўлайсан. Ўз уйинг бўлса, яна бир ташвиш. Банкдан олинган қарзни тўлайсан. Бир-икки ой тўламасанг, уйингдан ажраласан. Тўлган тақдирингда ҳам ташвишлар битмайди. Йиллар ўтавериши билан эса ташвишлар ортаверади.
Уйимиз янги. Қурилганига энди етти йил бўлди. Бугунга қадар муаммо чиқмаган эди. Аммо энди баъзи кичик ташвишлар чиқмоқда.

Масалан, яқинда ҳаммомхонадаги қўл ювадиган жумракнинг остидан сув оқа бошлади. Ишхонамиздаги бир жувоннинг гапни эсладим׃

-Бундай ишларга мен пул бермайман. Дўконда жуда арзон туради, оламан, ўрнатаман, усталар эса ўн баравар қилиб олишади,-деганди у.

Дарҳақиқат, бу соҳа усталари Америкадаги энг бош тоифа ҳисобланади. Яъни энг кўп пул қилишади. Битта жумракни алмаштириш учун 200-300 доллар олишади. Ваҳоланки, бу ишни беш дақиқада бажаришади.

Жумракни ўзим алмаштиришга қарор қилдим. Шанба куни эрталаб чаққон бўлиб ишга киришдим. Эртароқ бошладим, чунки болалар уйғонгунга қадар битириб қўйишни режаладим.

Уйимиз уч қаватлик. Бузилган жумрак учинчи қаватда. Сувни бекитадиган жой эса, биринчи қаватда. Сувни бекитиб, тепага чиқсам, калитлар тўғри келмайди. Бир амаллаб очишга қарор қилдим. Бўлмади. Кейин ”Home Depoт” деган хўжалик моллар дўконига бориб жумракнинг янгисини сотиб олдим. 42 доллар экан. Қайтиб келиб, ўрнатаман десам тўғри келмади. Эскисининг номини ёзиб олдимда, дўконга қайтиб бордим ва 42 долларликни топширдим.

Хайриятки, дўкон уйимизга яқин ва ҳамма нарсани қайтиб олаверади. Дўконни айланиб бизникига ўхшаганини топдим. 79 доллар. Олдингисидан чиройлироқ. Шу пайт дўконда саволларга жавоб бериб юрадиган киши келиб қолди. У билан гаплашсам׃

-Буларнинг ҳаммаси стандарт,- деди.

Шунда мен олдингисини олиб келиб топшириб хато қилганимни тушундим. Фақат иккита қўшимча боғловчи қувурчалардан олсам иш битар экан. Лекин қўлимдаги ёқиб қолганди ва уни олиб келдим. Эскисини очаман десам калит етишмади. Битта калит учун яна дўконга бораман-ми дедим-да, куч ишлатдим. Девордаги пластик қувурга уланган жойдаги босим жиҳози синиб кетди.
Уни очиб олдимда шишаларга солиб сотиладиган “Starbucks” кофесидан ичиб, асабимни жиловлаб, яна ҳалиги дўконга бордим. Баъзи нарсаларнинг отини билмасангиз ҳам қийин. Шунинг учун менга керакли Х-жиҳозни ўзим билан олиб келгандим. Бирор киши унинг нималигини билмади, десангиз. Охири дўконнинг бош иш юритувчисини чақиртирдим. У билағон экан׃

-Бундай нарса бизда бўлмайди,-деди у.

Ҳамма нарса бўлади дея мақтаб юрганим бу дўконда ҳам бўлмайдиган нарса бор экан-а, дея ажабландим. Ҳалиги одам бундай нарсаларни қаердан сотиб олишни айтди ва яқиндаги шундай дўконнинг адресини берди.

Илгари фақат автомашиналар қисмларининг махсус буюртма дўкони бор деб ўйлар эканман, буни қаранг-ки ҳатто жумрак қисмларининг ҳам махсус дўкони бормиш.

 У ерга келсам, буюртма оладиган киши қўлимдаги жиҳозни ярим соат десам муболаға бўлади, аммо 10-15 минут томоша қилди.

-Вов,-деди кейин.- Бу нима экан ўзи, номини биласизми?

-Тақсир номини билганимда ўзини олиб келармидим?

-Мен шу ерда 15 йилдан бери ишлайман, аммо бунақа нарса кўрмаганман. Бу қаерга ўрнатилган экан?

Унга тушунтириб берсам׃

-Сиз “Пулте” қурган уйларда яшасангиз керак. Улар ҳатто ҳамма жиҳозларни ҳам ўзлари яратадилар. Бу ҳам бизнес. Сизни ўзларига боғлаб қўядилар. Уларга ёзинг, юборишади,-деди.

Ҳафсалам пир бўлиб машинамга ўтириб, “Ойдай тўлин-тўлин..” қўшиғини тинглаб, ўйга ботдим. Сувни бекитганман. Қувурлар очиқ. Қандай қилиб 2-3 ой кутаман.

Уста чақирсаммикан?

Шунда ёдимга биринчи қаватдаги хонага душ ўрнатган асли афғонистонлик Абдуманннон ака деган танишим келди. У ўшанда пластик қувурлар чиққани зўр бўлгани ва уларни бир-бирига елимлаш жуда қулайлигини роса мақтаганди. Иш жуда осон битганини ўзим ҳам кўргандим.

Шунинг учун қувурдан бошлаб бу ёғига ҳамма нарсани алмаштираман, деган қарорга келдим. Ортга қайтгим келмади ва бошқа кўчадаги “Lowe’s” деган каттароқ хўжалик моллар дўконига бориб, пластик елим ва унга боғланадиган босим жиҳозини сотиб олди. Қиммат эмас, 12 доллар бўлди. Қайтиб келиб иш бошласам, елим ушламади. Унинг қўлланмасини ўқиб чиқдим. Унда қувурга елимдан олдин дастлабки тозалагич модда суртилади дейилган. Аламимни яна қўшиқдан олиб, баландлатиб қўйиб, дўконга қайтиб бордим. Ҳалиги нарсани олиб қайтиб келсам, аслида елимнинг бошқа турини олган эканман. Яна қайтиб боришимга тўғри келди. Керакли рангли елимни топиб, касса ёнига борсам ҳамён уйда қолиб кетибди. Падарига лаънат!

Бу орада болалар уйғонган ва вақат тушдан ўтиб бўлганди. Икки марта эски жумракни ўрнатиб, ҳар нарсага тўлдириб сув олиб қўйдиргандим.
Умр йўлдошим болаларни олиб, озиқ овқат дўконига кетишганди. Телефон қилсам, хайрият қайтиб келишибди. У ҳамёнимни олиб келди ва кичкина бир қутидаги рангни иккита машина билан олиб келган бўлдик.

Ҳамма ишни битириб жумракни ўрнатаман, десам боғловчи қувур калталик қилди. Яна бориб келдим, десангиз. Ташқарида қоп-қоронғу бўлган бир пайда ишни битирдим. Сувни очишга юрагим бетламади. Чунки эрталабдан бери неча марта очган бўлсам доим ҳар томонга отилиб кетаверди-да.

Хуллас, сувни очдим. Ташқарида қоронғу, менинг дилим ёруғ. Уйда байрам. Ҳамма мени қутлай бошлади. Бажардим!

Жумракка қараб туриб׃

-Беш минутлик иш экан,-дедим.-Шунга 12 соат сарфлабман-а?

Уйдагилар менга жилмайиб қарашди. Лекин зарар қилмадим. Ҳам иқтисодий ва ҳамда маънавий фойда қилдим. Бундан кейин бундай юмушни беш дақиқада бажараман. Чунки энди нима қилишни биламан-да!. Ўргандим. Ҳатто кейинги шанба куни ҳамма жумраклардан уй қурувчилар ўрнатган босим жиҳозларини олиб ташлаб, дўконларда бўлганини қўяман. Бу ҳам мустақиллик!

…Жумрак бузилса, уста чақирмай ҳам бир амаллаб тузатиш мумкин, аммо жамият бузилган бўлса-чи? Тузатиш осон бўлмайди. Бунинг устига бу жамиятга бегона эсангиз, ҳеч қачон ҳукуматда ишламаган ва бошқариш нима эканлигини билмасангиз, тажрибасиз бўлсангиз вой ўша жамиятнинг ҳолига. Айниқса, бу жамият устабузармонлар қўлида хонавайрон қилинган бўлса?!

Ўзбеклар нега бир-бирларини кечира олмайдилар?

САВОЛ׃ Биз демократия ҳақида жуда кўп гапирамиз. Халқимиз демократияга тайёр деймиз. Лекин демократия шароитида одамлар Ғарбда бўлгани каби танқидни кўтара олишлари керак эмасми? Ўзбеклар битта танқид учун бир-бирига душманга айланиб қолмоқда. Бу аҳволда демократияга етишамиз, деб ўйлайсизми?(Мурод).

ЖАВОБ׃ Юрагимни ёндирган саволлардан бирини ёзибсиз. Гап фақат ўзбекликда эмас. Менимча, бунинг жуда чуқур илдизлари бор. Бу ҳолатни араб, форс, дари, паштун ва ўрду тилида гаплашадиганларда ҳам кўрдим. Энг қизиғи, улар яшайдиган мамлакатларда эмас. Балки улар келиб яшаётган демократия диёрида уларнинг демократияни ҳазм қилишлари нақадар қийин кечишини кўриб, ҳайратландим.

20-25 йилдирки, Америкага келиб, ҳалига қадар танқид эшитганда диркиллаб қоладиган бу одамларни кўриб ўзимизнинг ўзбекларимиз ҳақида ўйладим. Минг афсуски, Ғарбнинг ҳавосидан нафас олаётган ўзбекларимизнинг аксарияти ҳам шу аҳволда.

“Америка овози”да ишлаганимда бир араб бошлиғимиз бор эди. 30 йилдан бери Америкада. Демократияни англаган деб ўйлабман ва кўпчиликнинг олдида танқид қилиб юборибман уни. Шу қадар душманга айландики, мана орадан 4-5 йил ўтиб ҳам яқинда бир мажлисда кўриб қолсам, ҳали қовоғидан қор ёғади.

Ғарбда яшаб юрган ўзбекдан истаган бирини танқид қилиб кўринг, камчилигини айтиб кўринг, дарров сизни “иғвогар” дейди. Бу ҳам майли, бир умрлик душманингизга айланади. Шунинг учун ҳам ташвишингиз жуда ўринли.

Ҳали ниҳол экан, Америкага келиб, ўқиб, шу ерда таҳсил олган бир “қаламкаш” ўзбекни жуда асосли камчиликлари учун орқаваротдан эмас, очиқ, ўз номим билан танқид қилгандим. Мана орадан икки йил ўтди. Ҳалига қадар у орқаваротдан мени ҳаммага “иғвогар” деб юргани майли, турли форумларда ҳам турли тилларда тинмай ёзади, бўҳтон ёғдиради.

Ваҳоланки, орқаваротдан гапириш ёки имзосиз ёзиш иғвогарлик эканлигини ва ўзи шу куйга тушганини ҳам билмайди, шўрлик!

Бундай мисоллар сон мингта. Ҳатто исмини айтмай, умумий танқид қилсангиз ҳам, ўзига олиб, сизга қилич қайрайдиган “демократларимиз” қанча…Шунинг учун демократия ҳақида гапириш ва демократ бўлишнинг орасида ер билан осмон қадар фарқ бор. Менимча, бу нарсанинг илдизи жуда чуқур ва бу илдизни кўра олмасак, топа олмасак ҳали бери руҳимизни сариқпечакдек ўраб тураверади.

Чет элларда қолиб кетамизми?

САВОЛ׃ Чет элга чиққан ўзбекларнинг тақдири ҳақида кўп ёзгансиз. Уларнинг ватанга ташналиги ҳақида ҳам ёзганларингиздан ўқиганмиз. Сизнинг анчагина тахминларингиз тўғри чиқади ва бу ҳаётий тажрибанинг натижаси бўлса керак. Шундан келиб чиқиб хориждаги ўзбекларнинг яқин келажакда ватанга қайтиш имконлари бор деб ўйлайсизми? Бор бўлса қачон ва қай шароитда? Йўқ бўлса, уларни нима кутади? Булар социологик муаммолардир. Бунга сиз жавоб бера оласиз деб ўйлайман. (Бобур).

ЖАВОБ׃ Илгари бир жавобда ўзбекларнинг четга кетиш сабабларини бир тизимга солгандим. Аслида кўп нарса ўша чиқиб кетиш сабаблари билан боғлиқ. Лекин модомики четда эканмиз, бугунга қадар босиб ўтилган йўлга назар солиб, келажакни тахмин қилиш, башорат эмас, тахмин қилиш мумкин.

Мени жуда ҳам ачинтираётган ва ташвишга солаётган нарса шуки, бугун хорижга чиққан ўзбеклар ҳам илгари Шарқ мамлакатларидан Ғарбга сиғинган салафларининг йўлидан кетмоқдалар. Бу эса ўзлари яшаган жамиятда энг кейинги одам бўлиб қолиш ва ўз ўринларини ўз қўллари билан йўқотишга интилишдир.

Бугун Ғарб мамлакатларига назар солсангиз, Шарқдан келганлар аксарият ҳолда ғариб, унутилган бир вазиятдалар. Ораларида давлат арбоблари, таниқли олимлар, дунёга сўз айта оладиган шахсиятлар, сиёсатчилар йўқ.

Бунинг сабабларидан бири шундаки, хорижга келганлар бу ернинг эркинлигидан гангиб қоладилар. Оилалари ва фарзандларини йўқота бошлагандек бир ҳиссиёт гирдобига тушадилар. Натижада анаъналар, одатлар, оила ва фарзандлар тарбиясини сақлаб қоламан деб ўзларини тўрт томонга урадилар. Аслида эски аҳволлари Ғарбдагидан ҳам барбод бўлганини тан олгилари келмайди.

Муҳожирлардан кўпчилиги агар динни маҳкам ушласам, анаъналар, одатлар, оила ва фарзандлар тарбиясини муҳофаза қилиб, сақлаб қоламан, деб ўйлайдилар. Натижада замонавийлик, яшаган мамлакатнинг қадриятлари, демократия талаблари четга сурилиб, фақат диний йўлга бош урилади. Бир қарашда бу яхшигина бўлиб қолмай, фарзу қарз бўлиб кўринади. Аммо аста-секин мейёр бузилади ва фанатик бир инсонга айланилади. Чунки бора-бора жамиятдан ажралиб қоладилар. Ўз дўкончалари, оддийгина бир ишлари ва шунчаки умргузаронлик қилувчи жамоалари билан ўралашиб, болаларини ҳам шу аснода тутишга уринадилар.

Болалари ўқишдан, илмдан, сиёсат ва жамиятдан узоқ қолиб, кўринишда мўмин-қобил, лекин аслида тескарисига айланади. Ота-она эса бари-бир ватанга қайтаман, деб ўзини овутади ва фарзандларининг келажагини ўйламайди.

Бир кун келиб, орзулари саробга чиқа бошлаганини кўргач, асабийлашади, оиласи бузилади, дунёдан норози, ёлғиз бир кимсага айланади.

Бугунга қадар Ғарбга Афғонистон ва Туркия орқали минг-минглаб ўзбеклар келганлар. Биз бугун ҳатто уларнинг номларини ҳам билмаймиз. Қаерларда яшаб, қаерларда қолиб кетдилар, номаълум. Фарзандлари эса жамиятнинг иккинчи эмас, учинчи даражали одамига айланиб қолдилар.

Юқорида айтганимдек, минг афсуски, бугунги авлод ҳам шу йўлдан кетмоқда. Бугун ҳар қанча дод-вой дейилгани билан йиллар ўтгач, ҳеч ким Ватанга қайтмайди. Ҳатто икки фуқаролик берганда ҳам қайтадиган одам топилмайди.

40-50 йил Ватаннинг озодлиги учун жонларини таҳликага қўйганлар мустақиллик келганда, бориб, қисқа вақтда ортларига қайтганлари бунинг бир мисоли.

Чунки йиллар давомида бошқа одамга айланасиз. Борсангиз ҳамма нарса бегонадек туюлади. Энг асосийси сизга бегонадек қарашади. У ерда энди Ғарбда сиз топган эркинликнинг мингдан бирини ҳам тополмайсиз. Ҳатто Ўзбекистон демократик давлатга айланганда ҳам бутунлай қайтадиганлар саноқли бўлади. Улар ҳам бир муддатдан кейин ортга қараб йўл соладилар. Бу мен яратган янгилик эмас. Бу социология илмининг тажрибалардан олинган хулосалардир. Шунинг учун ҳам доим такрорлайман, кетдингизми, тамом, қайтиш йўқ. Қайтишингиз мумкин, фақат вақтинчага, меҳмон тарзида.

Шунинг учун демоқчиманки, бугун четга чиқиб, вақтингизни беҳуда ўтказманг. Ўқинг, илм олинг, жамиятга қўшилинг, изланинг ва ўзингиз яшаётган жамиятингизда ўз ўрнингизни топинг. Худди мана шу нарса сизга ўзлигингизни сақлаб қолишга замин яратади. Нафақат сақлаб қолиш балки тарихий Ватанингизга хизмат ҳам қилишга йўл очади. Табиийки, агар шундай истагингиз бўлса!

Мантиқ маҳсули

САВОЛ׃ 2004 йил март-апрел портлашларини бевосита ҳукумат уюштирганлигига шаъма қилгандингиз. Тўғриси менда ҳам шундай тахмин бор, лекин бу тахминимни исботловчи манбага эга эмасман. Агар мумкин бўлса, манба тўғрисида мухтасар бўлса-да, маълумот берсангиз. Ҳурмат билан, Муаррих.

ЖАВОБ׃ Маълумки, ҳуқуқнинг асосини мантиқ белгилайди. Умуман мантиқ бутун ҳаётнинг ўқ илдизи деса муболаға бўлмайди. Агар мантиқ қоидаларини идрок этсангиз, кўп нарсага баҳо беришда адашмайсиз.

Менинг ҳам қўлимда ҳеч қандай аниқ далил йўқ. Аммо мантиқ қоидасига назар солсангиз, икки савол туғилади.

Биринчиси, бу ҳодисалар жамият учун фавқулодда янги ҳол эдими?

Иккинчиси, бу ҳодисалар қандай сиёсий-ижтимоий заминда юз берди ва кимга фойда келтирди?

Бу икки саволнинг жавобларини топиш жуда осон…

Мазкур воқеаларга қадар ўтган 15 йилдаги шундай ҳодисалар силсиласига назар ташласангиз узвийликни топасиз.

2004 йилдаги сиёсий ижтимоий воқеликни таҳлил этсангиз, Каримов режими яна бир марта боши берк кўчага кириб қолганини кўрасиз. Бундай пайтда чекиниш ёки кўчанинг тўсиғини бузиб, олдинга кетиш керак бўлади. Каримов режими яна иккинчисини танлади.

Ҳар доимгидек, таъкидламоқчиман, бундай воқеаларда ҳукумат “тажриба”сидан келиб чиқиб, анқов ёки қўлбола “мухолиф”лардан фойдаланиб, уларни ўз манфаати йўлида қўлланган. Бунинг умумлашган кўринишини “Ассассин” романида ўқишингиз мумкин.

Даҳшатли ҳайқириқ

САВОЛ׃“Туронзамин” рўзномасида мана бу хабарни ўқидим׃
”Гулбаҳор ҳам Каримов ва Мадаминовнинг виждонига ҳавола”. Хабарни келтираман׃

Сиёсат билан ҳеч шуғулланмаган ва мухолифатдаги бирорта партия ёки ҳаракатга аъзо бўлмаган, Андижон воқеаларидан кейин мухбирга, инсон ҳуқуқлари ҳимоячисига гапириб қўйган, муносабат билдирган Гулбахор Тўраева Қирғиз чегарасида китоблар билан қамоққа олингандан кейин орадан уч ой ўтиб, уч кунда суд қилиниб, олти йилга озодликдан маҳрум этилди. Бу оналар қаршисида тиз чўкаман, деган Ислом Каримовнинг навбатдаги меҳр шавқати. Айни пайтда иқтисодий жиҳатдан қийин аҳволда қолган бу аёлга ўз китобларини бериб, уни мамлакатга йўллаган Салай Мадаминовнинг ҳам навбатдаги қурбони бу.

Андижондан олинган маълумотга кўра, айблов фикрида айтилишича, Тўраева бу ишни тижорий мақсадда қилган ва агар пул беришмаганда бу ишга бош қўшмаслигини айтган. Мадаминовнинг шахсий китобларини ташиб юриб қамалиб кетганлар сафига яна бир киши қўшилар экан, бундай аянчли ҳоллардан хулоса чиқариб олинмаётгани яна ҳам аянчлидир.

Илгари қамалганларни унутган Салай Мадаминов ва унинг “резидент”лари бу сафар Гулбаҳор Тўраеванинг оиласидан, болаларидан хабардор бўлиб, уларга моддий ёрдам кўрсатармикан?”

Мен тушуна олмаган нарса шунинг учун Муҳаммад Солиҳни айблаш керакми? Гулбаҳор Тўраевада фақат унинг китоблари эмас, балки Рауф Парфининг ҳам китоблари бўлганку? Қолаверса шундай бўлганми йўқми сизлар ҳам аниқ билмайизларку? Бу ҳам мухолифат ичидаги даҳанаки жанг ахир. Буни қачон тўхтатасизлар? (Диамат).

ЖАВОБ׃ Авф этасизу аммо кўринишидан сиз ҳамма нарсани мухолифат ичи даҳанаки жанги деб инкор қилмоқчисиз. Шундай экан, далилни сиз ва Салай Мадаминов ишонадиган манбадан келтирай׃ “Озодлик” сайтида 24 апрелда тантана билан қуйидаги хабар тарқатилди.“Андижон вилояти жиноят ишлари суди инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси Гулбаҳор Тўраевани конституциявий тузумга тажовуз қилиш, туҳмат қилиш ва жамоат тартибига таҳдид солувчи адабиётлар тайёрлаш ва тарқатишда айбдор топиб, унга 6 йиллик қамоқ жазоси тайинлади. Касби шифокор Г.Тўраева шу йилнинг 14 январь куни Бишкекдан қайтаëтганида сумкасидан шоир Рауф Парфининг “Иймон асири”, шоир ва сиëсатчи Муҳаммад Солиҳнинг “Валфажр” ҳамда “Йўлнома” китоблари чиққанидан сўнг қамоққа олинган”.

Рауф Парфининг китоблари Ўзбекистонда таъқиқланган эмас. Аксинча нашр этилмоқда ва кутубхоналарда ҳам турибди. Маҳаллий матбуотда ҳам шеърлари босилмоқда. Бу воқеада унинг китоби “ниқоб” сифатида фойдаланилган, холос. Қолган китобларни бир бечора аёлнинг иқтисодий жиҳатдан қийналиб қолганидан фойдаланиб, у орқали юбориш разолатдан бошқа нарса эмас. Нима, бу “Искра” газетасимиди?

Йўқ, бир одамнинг шахсий кечинмалари, хотиралари, уйдирмалари, бўҳтонлари тўпланган нарса. Бу одамнинг номи террорист деб эълон қилингани учун унинг китобини олиб борган шахс қамоққа кириши олиндан маълум ҳол. Бунинг устига ўша аёл Андижон воқеалари бўйича ҳукуматнинг қора рўйхатига тушганлигини ким ким Салай Мадаминов яхши билади? Бугунга қадар ҳам унинг касрига қолиб, анчагина одам қамалиб кетганини илгари ҳам ёзгандик ва бундан сабоқ олмади, танқидни иғво деб билди.

Гап бунда ҳам эмас, гап шундаки, шу сабил қолгур китобларни юбориш жуда зарур бўлса, (аслида улар интернетда ҳам турибди), Салай Мадаминовнинг этагини ўпиб, ўлимга ҳам кетишга розиман деб жар солиб юрган “шоввоз”лар орқали юборсин эди. Нега қўлида норасида гўдаги бўлган онани бу куйга солишади? Мана гап нимада?

Бугунга қадар Салай Мадаминов учун қамалганларни у ва унинг гумашталари унутишган. Биргина мисол׃ унинг қилмишлари учун қамалган Мурод Жўраевнинг умр йўлдоши мана шу – у ишонадиган манба- ”Озодлик” орқали йиғлаб, иқтисодий қийналиб қолганини айтганига ҳали кўп бўлган эмас. Китоблар чиқаришга, уни мамлакатга юборишга пул бор экан. Шуни Мурод Жўраев кабиларнинг тирик етим ҳолига тушган болаларига юборса бўлмасмиди? Мана гап нимада?

Гулабаҳор ҳам қамалган куниёқ унутилди. Фақат унинг номини пеш қилиб, обрў қидириш эса давом қилмоқда. Лекин унинг оиласи фарёдларига Мадаминов қулоқ солдими? Бу саволга яна сиз ишонадиган манба – “Озодлик” сайтида бугун қўйилган мақолада жавоб бор׃

“-Суд очиқ шаклда ўтди. Мен унда қатнашдим. Агар сизга бирор маълумот керак бўлса, нега судга келмадингиз, у ерда ҳеч ким бўлмади. Бечора аёлни қамаб қўйишди, 8 ойлик гўдаги қолиб кетди”, – дея изтироб билан сўзлади Г.Тўраеванинг қайнонаси”.

Бу даҳшатли ҳайқириқдир! Мана шунинг ўзи сизнинг ҳамма саволларингизга жавоб.

Каримов Худога ишонадими?

САВОЛ׃ Ислом Каримов Хастимомга бориб, охирати ҳақида ўйлаганмиш. Мана сиз Каримовни яхши биласиз, айтинг-чи у Худога ишонадими?(Одил).

ЖАВОБ׃ Бошқаларнинг мантиғи билан ишим йўқ, аммо ўзимнинг мантиғимга кўра, бировнинг Худога ишониб-ишонмаслигини баҳолаш бизнинг ишимизга кирмайди. Бу унинг ва Худонинг ваколатига кирадиган мавзу.

Лекин Каримов ўзини бир мамлакат ва у ерда яшаётган бир қанча халқларнинг раҳбари деб атаётган экан, бу мавзуга кириш мумкин.

Менимча, Каримов азалдан атеист бўлган ва шундайлигича турибди. У ўзгарувчан шахс эмас. У ҳамма нарсадан ўз манфаати йўлида фойдаланишни истаганидек, динни, ҳатто Худо номини ҳам шу йўлда қўлланиб келмоқда.

Минг афсуски, бу фақат Каримовга хос эмас, балки барча мусулмон мамлакатларининг тепасида ўтирган диктаторларга хос. Каримов Худодан қўрқмасликни Совет мактаби ва Шўро лидерларидан ўрганган бўлса, мусулмон давлатларининг раҳбарлари, казо-казолари унинг бу иллатини мустаҳкамладилар. Уни Каъбага олиб кириб, кейин унга Каъбапўш ҳадя қилган Саудия Арабистони диктаторлари, бугунга қадар уни ислом дунёсининг катта сиймоси деб атаётган араб дунёси лидерлари унга барча жиноятларини Худо кечириб юборади деган бир ҳис бермоқдалар.

Унинг золимликларини Худога ишонишларига шубҳа ҳам бўлмаган ўзимизнинг муфтилару уламолар ҳам оқлаб келаётганлари эса, унга оддий халқни эзишда янада куч бермоқда.

Хотир куни

САВОЛ׃ 9-май. Сиз бу кунни фашизм устидан қозонилган ғалаба куни деб биласизми, ёки 1999 йилда эълон қилинган “Хотира ва қадрлаш куни”-ми? (Муаррих).

ЖАВОБ׃ Менимча иккинчи жаҳон уруши фашизмнинг фашизм билан тўқнашувидир. Бу Ҳитлер қиёфасидаги олмон фашизми билан Сталин бошқарувидаги славян фашизмининг ўзаро урушига дунёнинг жуда кўп мамлакатлари турли сабаблар, манфаатлар, янглишиш ва мажбур қолиш туфайли қўшилганлар.

Жумладан, Ўзбекистон ҳам СССРнинг мустамлакаси, зулмнинг қурбони сифатида қатнашган ва жуда катта талофотлар берган.

Бу уруш фашизмни тугатмади, балки рус-славян фашизми янада кучайди ва бугунга қадар давом этмоқда. Шунинг учун бу байрам қилинадиган кун эмас.

Аксинча бегуноҳ кетганлар, алданганлар, зулм ва қатағон қурбонларини хотирлаш куни сифатида нишонланиши мумкин.

Ҳар бир халқнинг ўз тарихидаги қора кунлар, қатағон ва қатлиомларни хотирлайдиган сана бўлади.

Модомики, Ўзбекистонда бу кун Хотира ва қадрлаш куни деб эълон қилинган экан, демак, шу куни Сталин зулми даврида ҳалок бўлганлар билан бирга Каримов режимининг қурбонлари ҳам, хусусан 2005 йил 13 майда Андижонда отиб ўлдирилган бегуноҳ инсонлар ҳам хотирланиши керак.

Каримовдан кeйин ҳукуматни ким бошқаради?

САВОЛ׃ Мен Каримов режимини азалдан ёмон кўраман. Аммо, гарчи ёмон кўрсам-да, барибир Каримовдан бошқа одамнинг ҳукумат тепасида туриб президентлик қилиши эриш туюлади. Сабаби менинг назаримда, айнан у сиёсий вазиятни яхши тушунади, сабаби, шунча йилдан бери ҳукумат тепасида. Иккинчидан, айтайлик, Каримов мухолифатга сайловда қатнашишга рухсат берди ҳам дейлик. Бироқ, мухолифатга ким ишонади, агар мухолифат ҳаммага нотаниш бўлса. Ўзингиз айтинг-чи шу ўтган йиллар ичида мухолифатнинг бирор ҳаракатлари сезилдими?

Сайлов яқин. Бу орада Каримов ўзи бош вазирликни эгаллаб, ҳукумат тепасига “қўғирчоқ” президентни олиб келиши мумкин. Бунинг эҳтимоллиги юқори.
Сиз нима деб ўйлайсиз, Каримовда кейин ҳукуматни бошқаришга ким муносиб ва нима учун? (Умид).

ЖАВОБ׃ Худди сиз каби фикрлайдиганлар бугун оз эмас. Улар ҳам қисман ҳақ. Бу ҳақлик фақат ташқи кўринишда. Яъни саробга ўхшаган ҳақлик׃ кўзингизга жуда чиройли кўринади, аммо асли бошқа. Чунки сиз доим Каримовнинг сизга қараган юзини кўриб улғайдингиз. Асл юзидан эса кўплар каби бехабарсиз. Унинг сизга қаратилган юмшоқ ва сиз ҳақингизда ғамхўрона айтилган гапларини эшитиб улғайдингиз. Унинг шууридаги сўзларни эшита олмадингиз. Худди бизнинг авлод Ленинни дунёнинг энг ақлли ва энг доно одами деб улғайгани каби. Ўша пайтда Лениннинг ўрнини ҳатто Худо ҳам тўлдира олмайди дегувчилар бўларди. Лекин кўрдик-ки, Ленин дегани баттолларнинг баттоли экан.

Шунинг учун сизнинг Каримов “сиёсий вазиятни яхши тушунади, сабаби, шунча йилдан бери ҳукумат тепасида” дейишингизни англайман ва сизни асло ва асло айбламайман. Чунки бир кун келиб Каримовнинг сиёсий вазиятни мутлоқ тушунмаганини биласиз.

Каримов Бош вазир бўлади, деган гапларга эса ишонмайман. Бу Каримовнинг зеҳниятига тескари.

Мухолифатга келсак.. Агар ҳақиқий мухолифатда халқ ҳузурига чиқиш имкони бўлса ва халқ унга ишонмаса, демак халқ ўзига ишонмайди. Чунки бугун халқнинг ўзи ҳақиқий мухолифатга айланган. Фақат бу мухолифатнинг кўзи боғланган, минбари йўқ, қўли ва оёғига кўринмас кишанлар солинган.

Лекин шу аниқ-ки, Каримов ва янги каримовлар бир ўлкани бир умрга зулм остида тута олмайдилар. Барибир бир кун кўзлар очилади, кишанлар синади, ҳақ сўзни айтиш халқ томонга ўтади ва халқ ўз номзодини кўрсатади. Ана ўша номзод ҳукуматни бошқаришга энг муносиб одам бўлади.

Бир-биридан фарқи йўқ

САВОЛ׃ Сиз баъзиларни террористик йўлга кирганликда ёки қуролли курашга чорлаганликда айбламоқдасиз. Буtун йўллар тугагaган ва шу икки йўлга қадалиб қолмадикми? Бунинг устига баъзиларни танқид қиласизу нега Абдураҳим Пўлатовни танқид қилмайсиз? (Раҳматжон, Шоҳ Жаҳон).

ЖАVOB׃ Агар биз демократ бўлсак ҳеч қачон бу йўлларга қадалиб қолмаймиз. Бу йўллар демократияга мутлоқ зиддир.

Энди мен танқид қилаётган “баъзи”ларга келсак. Умумий гап қилмасадан ўша баъзиларнинг қўрбошиси, ўзини Муҳаммад Солиҳ дейдиган Салай Мадаминовни кескин танқид қилганим рост. Бунга жудда жиддий асосларим бор. Ўзбекистонда мухолифат бугунги вазиятга тушишида  Абдураҳим Пўлатов билан иккалси айбдор. Улар айни пайтда ўзбек халқининг бугунги аҳволга тушишига Каримов билан баравар даражада ҳам айбдордирлар.

Булар доим офат бошловчилар бўлишди. Офат келаётганини кўрсангиз ва индамай турсангиз, одамларни огоҳлантиришга уринмасангиз-бу хоинлик.

Иккаласи ҳам агар самимий бўлишса, бир иш қилмоқчи бўлишса тўйдан олдин ноғора чалиб нима қилишади? Қўлидан бир иш келмайдиган нўноқ одам шундай қилади. Қўлидан иш келадиган одам эса индамай туриб ишини бажаради.
Салай Мадаминов 1990 йилларнинг бошида радио орқали жар солди. Кейин 19 кишини очиқдан-очиқ Туркияга олиб келиб, Қора денгиз соҳилида, одамлар дам оладиган Шила соҳилгоҳида, бутун халқнинг кўз ўнгида қурол отишга ўргатди. Каримов кучни тан олади дея буни видеотасвирга олиб, кўриб қўй, армиям бор дегандек унга жўнатди. Бундан ҳукумат дарҳол фойдаланди ва қатағон ўтказди. Минглаб одамлар қамалдилар…

1999 йил портлашлари олдидан ҳам шундай бўлди. Унинг Тоҳир Йўлдош билан музокаралар қилаётгани ва Каримовнинг қачон ўлдирилиши каби узунқулоқ гаплар 1998 йилнинг охирларидаёқ ҳатто АҚШга қадар етиб келди. Буни унга яқин одамлар гапириб юрдилар. Ҳукумат бундан қандай фойдаланганини биласиз.

Бугун ҳам унга яқин одамлар давлат тўнтариши қилиш, қайси бир Қорининг 50 минг одами (аслида 50 та ҳам йўқ) улар билан бирлашгани каби гапларни нафақат гапириб, балки интернетда, чатларда ёзиб ҳам юришибди. Бу ҳам камлик қилганидек, унинг Стоголмда бир мачитга одам тўлаб, режа тузгани видеотасвирга туширилиб, Каримовга етиб борибди. Ҳукумат буни ҳам дарҳол ишга солди׃

1.Четдагиларнинг ота-оналари, яқинларини агар бир нарсани яширсалар жавобгарликка тортилиш ҳақида қарор қабул қилди ва маҳаллаларда буни очиқ тарғиб қилишмоқда.

2.Ўзбекистондан четга кетганларнинг рўйхатини тузишга, улар ҳақидаги маълумотларни тўплашга киришилди.

3.Яна исломий таҳлика келмоқда дея ҳуқуқ тартибот идоралари терроризмга қарши курашга сафарбар қилинди. Вилоятларда машқлар ўтказилмоқда, мухолифатга алоқадор одамларнинг яқинлари ҳам ҳар қачонгидан қаттиқ назорат остида.

4.Бундан руслар ҳам фойдаланмоқдалар ва ёзда ҳужумлар бўлади дея Ўзбекистондаги оёқларини мустаҳкамламоқдалар…

Бу кетишда ҳукумат яна нималарни режаламоқда, Худо билади.

Шундан кейин ҳам индамай туриш мумкинми? Бу ҳақда гапириш осон эмас. Ҳар икки томондан ҳужумга маъруз қоласиз. Лекин демократларнинг вазифаси бундай фитналарнинг олдини олишдир. Агар бу ишни Абдураҳим Пўлатов қилаётган бўлса, у ҳақда ҳам ёзаверамиз. У энди қип-қизил тентакка айланиб қолган. Бир баҳона қилиб халқни сўкишдан нарига ўтолмайди.

Хўш, ҳар иккиснинг ҳам бу халқда қандай қасоси бор? Қасоси йўқ.  Ўтган ҳар бир воқеадан улар ҳам, Каримов ҳам фойда кўрди. Биттаси “Менинг одамларим қамалмоқда” дея жар солиб, ўз номини ва нонини сақлаб қолди,  бошқаси шунинг орқасидан туркларни “соғиб” келмоқда. Каримов эса “Ана террористлар… ” дея дунёни чалғитди, зулм тахтини мустаҳкамлади. Агар буни ҳали ҳам тушунмган бўлсак, ҳолимизга вой!.

Туркманга қара, ўзбекни кўр!

САВОЛ׃ Наҳотки биз Ўзбекистонда ўзгаришлар бўлганини кўрмай ўтиб кетамиз.(Умида).

ЖАВОБ׃ Менимча ўзгаришларни кўришингиз учун имкон бор. Худди 1990 йиларнинг бошида бўлгани каби яна бир имкон пайдо бўлиши аниқ. Лекин бугунги кетишда у имкон ҳам бой берилиши ҳеч нарса эмас.

Гап шундаки, турк қавмлари орасида ўзбек ва туркманнинг зеҳнияти жуда яқин. Ҳар иккаласи ҳам зулмга жуда тез тобе бўлади. Туркманлар бу борада ўзбекдан бир қадам олдинда эканлигини Туркманбоши даврида кўрдик. Шунинг учун бугун Туркманистонда юз бераётган воқеалар бир кун келиб Ўзбекистонда ҳам такрор бўлиши турган гап.

Бизнинг мухолифат ҳам бирлаша олмади. Ўзини сиёсий-демократик куч сифатида майдонга қўйиш унинг қўлидан келмади. Шу боис сайловларга ва Каримов режимига таъсири бугунга қадар бўлганидек нолдан кўтарилмайди.

Каримов ўлиб қолганда эса, худди туркман мухолифати каби четдан туриб овоз солади ва ҳатто бирлашдик ҳам дейди. Лекин тўй ўтган бўлади.

Шарқда азалдан тахтга минган одам ўз манфаати учун ака-укаси бир томонда турсин ҳатто отасини аямаган. Буни Туркманистон мисолида ҳам кўрмоқдамиз. Янги Туркманбоши дастлаб ўзини тахтга олиб келган одамни ва унинг гуруҳини йўқотди. Тарихимиздан жуда таниш манзара. Кейин салоҳиятга эга вазирларни қамоққа тиқа бошлади. Мана энди эски Туркманбошининг ҳайкалларини бузишга киришди. Туркманистонда бу жараён секин бормоқда. Ўзбекистонда эса жуда тез кечиши мумкин. Чунки Каримовнинг ўрнига келган одам ўта жиддий муаммолар билан юзма-юз қолади.

1.Мамлакат маҳаллийчилик, диний тоқатсизлик, миллий низолар боис парчаланиб кетиш остонасида бўлади.

2.Иқтисодий қийинчиликдан эзилган халқ янги режимдан тезроқ ўзгаришлар қилишни кутади ва сезмаса турли нуқталарда “Андижон воқеалари” келиб чиқиши мумкин.

3.Қамоқдагиларни озод қилишни талаб этиш жараёнида аёллар норозилиги катта намойишларга айланиб кетиши яққол кўриниб қолади.

4.Янги раҳбар дунёга ўзини эскининг “думи” эмас, мустақил қилиб кўрсатишга интилади ва ҳоказо.

Шу боис тезда Каримовни қоралаб, унинг одамларини қамайди ва ҳамма айбни уларга тўнкашга уринади. Ана шу жараёнда демократик мухолифатга ўзини кўрсатиш учун имкон пайдо бўлади. Агар мухолифат мамлакат ичида ташкилот сифатида шаклланмаган бўлса, бу имкониятнинг яқинига ҳам боролмайди.

1990 йиллар нари-берисида майдонга чиққан мухолифат намоёндаларининг бугунги ўрталама ёши 55-70. Худо узоқ умр берсин. Лекин бу ҳам ҳисобга олиниши керак бўлган жиддий фактор.

Демак, кўп нарса бугунги ёшларга, бугунги талабаларга боғлиқ. Илгари ҳам кўп ёзганим каби, бугунги мухолифат ҳақиқатдан мамлакат ва миллатнинг келажагини ўйласа, ана шу ёшларни демократик ташкилотлар атрофида бирлаштириши ва уларга йўл кўрсатиши керак.

Чўмичда бори…

САВОЛ׃ Ўзбекистондаги ёшлар орасида мухолифат борми? Бор бўлса нега кўринмайди ва йўқ бўлса нега? (Фарҳод).

ЖАВОБ׃ Фарҳоджон, яқинда сиз каби Ўзбекистондан четга келган бир йигит билан гаплашдим. У четга чиқиб ҳалига қадар вебсайтларда Каримов ҳақида ёзилган ва ёзилаётган нарсаларга ишонмаётганини айтди.
Мен унга׃

-Сиз мактабда аълочи ўқувчи бўлгансиз, кейин олийгоҳда ҳам аъло баҳоларага ўқигансиз, ҳар кун хабарларни кўргансиз, газеталарни битта қўймай ўқиб боргансиз, шундайми?-дедим.

У ҳаяжонланиб׃

-Сиз қаёқдан билдингиз? Мен мактабни ҳам, олийгоҳни ҳам аълога битирганман, газеталарни эса соғиниб қолдим,-деди.

Кейин унга׃

-Сиз ҳукумат идораларидан бирига бориб ишга киргансиз, аммо олган маошингиз ўзингизга етмаган, буни устига оилангиз қарзга ботган ва шундан кейин бу ёқларга келгансиз,-дедим.

У энди׃

-Шунга яқин,-деди.- Ишга ўтмоқчи эдим. Ташқи ишлар вазирлигига бориб бир неча ой маош олмасдан ишлаб ҳам юрдим. Бўлмади. Бошқа жойларга ҳам бордим. Иш тополмадим. Омадсиз эканман.

Мен унга׃

-Сизнинг бошингиз компютердек гап. Унга роса кераксиз нарсаларни юклашган. Сиз бир муддат уларни ўчириб, ўрнига янгиларини жойлашингиз керак,-дедим.

Бир оздан кейин у мен билан тортиша бошлади. Каримовни ҳимоя қила кетди. Индамадим. Уни тушундим. Айб унда эмас…

Ҳозир у қайси бир дўконда тозаловчи бўлиб ишлаётган экан. Ишонаманки, бир кун у Каримов режимига мухолифат бўлиб етишади. Чунки у ўзи истамаган ҳолда бошига ерлаштирилган кераксиз “дастур”ларни янгилари билан алмаштирмоқда.
Бугун Ўзбекистонда матбуот эркин эмас. Интернет бўғилган… нега? Мана шу жараён-яъни “компютер”га бошқа “дастур”ларни жойлаштириш жараёнига йўл бермаслик учун.

Демократия душманлари Хоразмга ҳам бегона!

САВОЛ׃ Нега хоразмликларга қаршисиз? (Акмал).

ЖАВОБ׃ Асло! Биз ким бўлишидан ва қаердан бўлишидан қатъий назар агар демократия душмани бўлса ёки сўзда демократия тарафдори, амалда эса ўз манфаатини ўйлаган ва бу йўлда халқнинг манфаатини оёқ ости қилган ҳар қандай кишига бегонамиз, уни кескин танқид қилаверамиз. Аммо бизнинг танқид туҳмат, уйдирма, даҳанаки жанглардан йироқ бўлади.

Хоразм ўзбек маданиятининг метин қалъаларидан бири ва хоразмликлар мазкур қалъанинг собит соҳибларидир. Агар уларнинг орасидан ким ёки кимларнидир танқид қилсак, бу хоразмликларга қаршимиз дегани эмас. Аксинча, демократия душмани эканлиги мутлоқ аниқ бўлиб қолган бир неча маданиятсиз кимса ўз ёзув-чизувлари билан бу қадим маданиятга доғ туширмоқдалар.

Шу сабаб ҳам уларни танқид қилувчилар сафида хоразмлик демократ дўстларимиз ҳам бор.

Ўзим самарқандликман ва 15 йилдир золим бир самарқандликни аёвсиз танқид қилиб келаман. Азалдан маҳаллийчиликка қаршиман.

Маҳаллийчилик бу Ўзбекистонни чоҳга олиб борадиган иллатдир. Биз бундан устун тура олсаккина Ўзбекистон келажакда давлат сифатида йўқолмай қолиши мумкин.

Ижобий ўзгаришлар?

САВОЛ׃ Нима деб ўйлайсиз, Ўзбекистонда иқтисодий ривожланиш 100 фойиз ҳукуматга боғлиқми? Ҳозирда Ўзбекистонда қандай ижобий ўзгаришлар кузатилмоқда?(Улуғбек).

ЖАВОБ׃ Илгари ҳам худди шундай саволларга тўхталганим учун жавобни мухтасар қилмоқчиман. Ҳа, Ўзбекистонда иқтисодий ривожланиш юз фойиз ҳукуматга боғлиқ. Ҳатто демократик давлатларда ҳам иқтисодий ривожланиш кўп жиҳатдан ҳукуматнинг отган одимларига боғлиқ. Аммо юз фойизни ташкил этмайди. Бутун ҳокимият, ҳатто қонун чиқарувчи орган ҳам бир кишининг амрига қараб қолган диктатура шароитида иқтисод ҳукуматга мутлақо тобе ва ривожланиш деярли кузатилмайди.

Диктатура шароитида аввал иқтисод, кейин сиёсат деган ақида ҳукмрон бўлади. Ваҳоланки, сиёсатни тўғри йўлга қўймай иқтисодни кўтариш мушкул. Баъзи бир диктатуралар пайтида иқтисод ривожлангани мисол қилиб айтилади, худди бугун Хитой ҳақида гапирилаётгани каби. Бу сароб. Чунки биз ташқи кўринишга қараб баҳолаяпмиз. Ичкаридаги вазиятни ҳатто тасаввур ҳам қила олмаймиз. Оддий рақамлардан тортиб, ҳамма нарсани ҳукуматнинг хабарлари ва ҳисоботларига қараб биламиз. Бир пайтлар СССР ҳам иқтисодда дунёнинг энг кучли маркази дейилган.

Хуллас, халққа сиёсий эркинлик берилмаса, иқтисод эркинлиги ҳақидаги гаплар чўпчакдир. Шундан келиб чиқиб, Ўзбекистонда ижобий ўзгаришлар кузатилмоқда деган гапни айтиш мумкин эмас. Бу менинг қарашим, сизда бошқа фикр бўлса, эшитишга ҳозирман.

Каримов кетмоқчими?

САВОЛ׃ Бу йил 23 декабрда Ўзбекистонда перзидентлик сайлови бўлади. Қонунга кўра расмий тайёргарлик уч ой олдин бошланади. Бу жуда ҳам қисқа вақт. Ҳеч нарсага улгуриб бўлмайдику? Бошқа мамлакатларда ҳам шундайми? Ҳурматли президентимиз бу сафар қолмоқчимилар ёки кетмоқчимилар? (Б.Қўчқоров).

ЖАВОБ׃ Саволингизнинг охирги қисми Ислом Каримов жанобларига оид экан. Аммо у кишига бирорта савол етиб бормайди ва етиб борганда ҳам у киши жавоб беролмайдилар.

Саволга жавоб бериш учун ҳам киши׃

 -вақт,

-ирода, матонат,

-шуур ва ўз қатъий фикрига эга бўлиши керак.

Каримовда “вақт йўқ”. Чунки бутун Ўзбекистон масаласини ўз бўйнига олган.

Эътибор қилинг, халқнинг масаласини деяётганим йўқ. Ўзбекистон масаласини. Бу олтинлардан уранга, миршаблардан чегарага… ва ҳоказо саноғи йўқ масалалар.

Ҳатто чет элликлар ширкат очаман деса ҳам Каримовдан изн олиши керак.

Шундай экан сизнинг саволингизга жавоб беришга унинг вақти йўқ.

Каримовда ирода ва матонат йўқ. У танқидга чидай олмайди. У матбуотдан қўрқади. У ҳақ сўздан қўрқади.

Каримовда шуур ва қатъий фикр йўқ. У ўз номи тарихда бугунги Ўзбекистондаги каби улуғланишига ишонади. У бугун бошқа гап айтса, эртага бошқасини айтади.

Бугун бир йўл танласа, эртага бошқасини. Шундай экан, саволингизнинг бу қисмига жавобни ундан кутиш мантиқсизлик бўлади ва биз эса фақат тахмин қилишимиз мумкин, холос. Каримов қолмоқ ё кетмоқ ҳақида ўйлаётгани ҳам эмас. Худди ўлим ҳақида ўйлаш фарз бўлгани, аммо ҳеч ким ўйламагани каби бир ҳол бу!

Энди саволингизнинг биринчи қисмига назар солсак, ҳа бу жуда қисқа вақт ва бу атайлабдан қилинган. Диктатура деган жонивор шунақа бўлади. Ўзи истагани каби маърайди.

Бошқа мамлакатлар масаласида шуни айтиш мумкинки, масалан АҚШда президентлик сайловига тайёргарлик икки йил олдин бошланади. Бу даврда ҳар икки партиядан ўнлаб номзодлар халқ олдида имтиҳондан ўтадилар.  Ўзбекистон ҳали-бери бу даражага ета олмайди.

Томоша

САВОЛ׃ Каримов нима учун сайлов кампаниясини олдиндан бошлаб юборди? Бунинг ортида бирор гап бўлиши мумкинми?(Эркин).

ЖАВОБ׃ Кейинги пайтда Каримовнинг Қорақалпоғистон, Хоразм, Бухоро, Навоий, Наманган ва Андижон вилоятларига сафари табиийки шундай саволни уйғотади.

Аммо менинг назаримда Каримовнинг калласида биз тушунган сайлов кампанияси деган гап йўқ. Агар биз унинг бу сафарлари ва яқинда Самарқандга ҳам боришини сайлов кампанияси-халқ билан учрашув деб баҳолайдиган бўлсак, у ҳолда Каримов ё халқни ҳурмат қилади ё халқдан қўрқади деган бўламиз.

Акс тақдирда унга кампания нима учун керак? Кампания халқнинг ишончини қозониш учун амалга ошириладиган сиёсий маъракадир. Каримовга эса халқнинг ишончи бир тийинлик қийматга ҳам эга эмас. Сандиқдан унга қарши 99.99 фойиз овоз чиққанда ҳам у ўзининг сайланганини эълон қилиб юбораверади. Тузум шунга мосланган.

У ҳолда бу кезишлардан мақсад нима?

Менимча ҳа, бу кезишлар сайлов билан боғлиқ. Лекин Каримов ўзини халққа эмас, балки дунёга кўрсатмоқчи. Россия раҳбари қатнашадиган ҳар бир анжуманга етиб бораётган Каримов энди ичкаридан туриб, “сигнал” бермоқда. Яъни кутилмаганда унинг суянган тоғи Путин׃

-Ислом Абдуғаниевич, мана ҳатто мен ҳам кетмоқчиман, сиз ҳам ёшларга йўл беринг!-деб қолса нима бўлади?

-Ана Назарбоевга нега гапирмайсиз? Ана Имомалига-чи?-деса,

-Имомали ёш, Нурсултон Абишевич ҳали куч-қувват соҳиби,-деган жавобни олиши мумкин.

Ғарбда ҳам Каримов кексайиб қолди, ёш нуқтаи назаридан ҳам кетиши керак деган гаплар айтилмоқда.

У ана шуларнинг ҳаммасини бир жойга жамлаб, мен ҳам куч-қувват соҳибиман демоқчи. Бор гап шу, холос!

Бу қайси муфти?

САВОЛ׃ “Ассассин” романингизни уни ўқиб тугатдим. Тўғриси бошим ғовлаб кетди. Наҳотки, биз билган, кўрган дунё бошқа-ю, аслида эса бошқача дунё мавжуд? Наҳотки, ҳокимият ичида, сиёсий ўйинлар ичида шунчалик махфий, мантиққа, соғлом ақлга шунчалик зид келувчи ҳодисалар мавжуд? Лекин асарингизда тасвирланган воқеаларнинг ҳақиқат эканлигига ишонаман.
Рустам Тошкентга келиб, бу ердаги Собитхон қори билан учрашади. Собитхон қори унга дадаси масаласида муфти билан учрашиб кўришга ваъда беради. Сиз бу ерда қайси муфтини назарда тутгансиз? Ўзбекистон мустақиллигидан сўнг Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф, Мухторхон Абдуллоҳ, Абдурашид қори Баҳромов, ҳозирда эса Усмонхон Алимовлар бу лавозимни эгаллашган. (Муаррих).

ЖАВОБ׃ Албатта муаллиф асар ёзар экан кимларнидир назарда тутади. Лекин улар ҳақидаги айни нарсаларни хатга кўчирса у ҳолда ҳужжатли асар бўлади. “Ассассин” бадиий асар бўлгани учун унда мен назарда тутган кимларнингдир образларида уларнинг атрофларида ўзларига ўхшаган кимсаларнинг ҳам хислат ва фазилатлари, иллат ва камчиликлари умумлаштирилган. Шунинг учун мана бу одам айнан фалончи десак хато бўлади.

Агар мумкин бўлса…

САВОЛ׃ “Ассассин” романидаги тарихий шахсларнинг рамзий номларини қуйидагича очдим:-Абдусоли қори-Абдували қори, Собитхон қори – Обидхон қори Назаров, Холис – Салой Мадаминов, Олмосли – Анвар Олтойли, Миртемир – ўзингиз, Дурдона – Гулнора Каримова…

Шу билан бирга қуйидаги рамзий номлар остида кимлар яширинганини топа олмадим. Агар мумкин бўлса, давом эттирсангиз: Чол -Олимжон -Қорабой ака – (балки бирор оддий мухолифат аъзоси )Нодирхон -Ҳамидхон -Қози -Муфти -Ҳасан ака –Алишер ва бошқалар.(Мусулмон).

ЖАВОБ׃ Аввало романда кимларнидир кўрганингиз мени қувонтирди. Асарнинг баҳоси ҳам шунда. Агар кимдир бу асарда атрофидагиларни кўра олса, демак муаллиф натижага эришган бўлади.

Сиз айтган шахсларнинг кўплари ҳақида билганларимни уларнинг номларини очиқ айтган ҳолда алоҳида ёзганман, яъни ё публицистик, ё фелъетон, ёки ҳужжатли китоб ҳолида. “Ассассин”да келажакда ҳам кимлардир кимларнидир кўра олсалар, бу мен учун мукофот бўлади. Меҳнатим зое кетмагани албаттаки – улкан мукофот!

Собиқ муфти

САВОЛ׃ “Ассассин” китобингиз мутолаасидан келиб чиқиб ундаги “Муфти”нинг Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф эканлигини тахмин қилсак, мен айни шу шахс ҳақида кўпроқ маълумот олмоқчиман. Сизнинг у билан замондош бўлганлигингиз (яъни у амалда бўлган вақтда уни яқиндан таниганингиз) учун бу ҳақда сиздан сўрамоқчиман.  У киши Ўзбекистонда ҳукуматнинг мусулмонларни “ваҳҳобий” номи билан айблаб, уларга қарши репрессиялар бошлашида тамал тошини қўйган шахс сифатида эътироф этилади. Баъзи маълумотларга қарагандаЎзбекистонда айни атамани (”ваҳҳобийлик”-”vahhobiylik”) худди шу киши оммалаштирган. Ўзбекистонда фаолият юритаётган, ҳақиқатни айтишга интилган имомларни -Обидхон қори Назаров, Абдували қори Йўлдошев ва бошқаларни тийиб қўйишга, уларга қарши турли айбловларни қўйишга ҳаракат қилган дейишади. Бу ҳақда ва уларнинг орасидаги зиддиятлар борасида нимадир биласимзи? (Муаррих).

ЖАВОБ׃ Унча-бунча биламан. Бу ҳақда илгари бир неча бор ёзганман. Бу одамнинг Обдихон қори билан зиддиятлари 1990 йиллар бошида ҳаммага маълум эди. Абдували қорига ҳам қарши бўлганини эшитгандим. Яқинда эса бунга бевосита ишонч ҳосил қилдим.  Би-Би-Си радиосининг ўзбек бўлими 2007 йил 18 июнда Ўзбекистоннинг собиқ муфтийси билан ўтказган савол жавобдаги мана бу қисм баъзи нарсаларни англатгандек бўлди.

”Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф: Абдували Мирзоев ҳақида бошқа мўмин-мусулмонлар, Ўзбекистондаги аҳоли нимани билса, мен ҳам шуни биламан. Ортиқча биладиган нарсам йўқ. Қамалганлар, бошқалар, агар ҳақиқатан ҳам ҳуқуқлари поймол қилинса, мен қўлимдан келганича ҳаракат қилишим, айтишим, тушунтиришим мумкин. Мисол учун, мен ўзим билган, менинг фаолиятимга боғлиқ бўлган баъзи кишиларни қамоқдан чиқишларини сўраб, ҳаракат қилиб, улар қамоқдан ҳам чиқдилар, ўзларининг фаолиятларини оилаларида ҳозир давом этқизаяпти. Шу маънода мен қўлимдан келганини қилганман, лекин бир кишининг қанча имкони бўлса, менинг ҳам шундан ортиқ имконим йўқ…”

Бу нимани англатади? Биринчидан, қори калимасини эмас, унинг фамилиясини айтишнинг ўзиёқ муносабат яхши бўлмаганидан дарак.

Иккинчидан, “агар ҳақиқатан ҳам ҳуқуқлари поймол қилинса” деган ибора Абдували қорининг ҳуқуқлари поймол қилинмаган деган маънога ҳам келиб қолмоқда.

Шу нарса аниқ-ки, Совет даврида ҳам, бугун ҳам диний идораларда ишлаганлар КГБ ва МХХнинг энг ишончли одамлари ҳисобланган ва шундай.

Собиқ муфти бугун диний идорада ишламасада, унга яратиб берилган шароитлар кўпчиликда шубҳа уйғотиб келмоқда. У кишининг ўзига хослик билан Каримов ҳукуматини ёқлаб келаётгани ҳам сир эмас.  Ким билади тағин, балки у Худонинг суйган қулидир? Трафдорлари кўп.

Асрлардир баъзи уламолар динни ёйиш учун золим билан ҳам ҳамкорлик қилганлар. Балки бизнинг билганларимиз уларнинг билганлари олдида ҳечдир?

Акромийлар

САВОЛ׃ Усмон Ҳақназаров хақида… агар у МХХ ходими экан, нега кўзга кўринган мухолиф сайтлар унинг мақолаларини чоп этишади? Сиз бунга уз муносабатингизни билдирмаганмисиз? Лекин Ҳақназаровнинг Мухаммад Содиқ Мухаммад Юсуф ҳакида, унинг “Акромийлар” ҳакидаги телевидениедаги чиқиши тўғридаги гапларига қўшиламан, уни мен ҳам кўрганман. Шу уринда савол: “Акромийлар” ким ўзи, сизнинг фикрингиз? (Мурод).

ЖАВОБ׃ Ҳақназаров номидан илк мақола пайдо бўлиши билан фикримни билдирганман ва бу мақолалар ортида Каримов режими турганини иддао этганман. Бугунга қадар бир неча киши “Мен Усмон Ҳақназаров номи билан мақолалар ёзганман” дея сиёсий бошпана олганини эшитганимга қарамай фикрим ўзгарган эмас.

Бошқа сайтларда чоп этиш ёки этмаслик масаласига келсак, бу нарсани таъқиқлаб бўлмайди. Ўқиганда ҳар ким ўзи хулоса чиқариши керак.

Албатта мақолалардаги ҳамма нарса уйдирма бўлганда бу қадар диққат тортмаган бўларди. Аксинча аксарият фактлар ҳеч ким билмаган ёки аввалроқ ёзилган гаплардан иборат.

“Акромийлар” масаласига келсак. “Акромийлар” ҳақида кўп нарса ёзилди ва ҳали ёзилади. Ҳатто “Ҳақназаров” бу борада яна ҳеч ким билмаган гапларни ёзиб қолиши ҳам мумкин.

Менимча, “Акромийлар” у қадар ваҳима қиладиган нарса эмас. Демократик давлатларда бундай гуруҳларни минглаб топиш мумкин.
Аммо бу гуруҳнинг мавжудияти Каримов режимига жуда қўл келди. Шундан келиб чиқиб, келажакда бу гуруҳнинг пайдо бўлишидан тортиб, Андижон воқеаларидаги ўрнига қадар чуқур таҳлил этилиш керак.

Сабоқ оладиган мактаб йўқ

САВОЛ׃ Навбатдаги саволларни сизнинг “Ўзлигим” китобингиздаги мана бу сатрлар билан бермоқчиман. “Бухоро фожеаси хусусида уч саволга жавоб бериш керак:

“-Биринчидан, бу воқеаларда Файзулла Хўжаевнинг тутган ўрни ва роли қандай эди?

Иккинчидан, Ленин хукумати асосий диққатини Ғарбга қаратаётган бир пайтда уни Шарққа йўналтирган ва ўзлари ҳокимиятга келиш учун Ватан, миллатини ўққ туттирган инсонлар кимлар эди?

Учинчидан, Бухородан тортиб олиб кетилган маданий меросларимиз, тарихий бойликларимизни Россиядан қачон талаб қиламиз ва қачон ўз ўрнига қайтарамиз?

Бу уч саволга жавоб бермас эканмиз, хоинларни қаҳрамон, дея улуғлашда давом этилаверади, уларнинг номи кўчаларга берилади, уларнинг номига қўшиқлар бағишланади ва Бухорода 77 йил аввал, 1-сентябрда қатл этилган минг-мингларча миллатдошларимизнинг руҳи бошимизда чирқираб тураверади.

Бу уч саволга жавоб бермас эканмиз, мустақиллигимизнинг тамал тошларини мустаҳкам заминда эмас, балки қум устида қурган бўламиз. Ўзбекистон мустақиллиги рамзий ўлароқ 1-сентябрга туғри келгани 1920 йилнинг 1-сентябрида Бухоро бошига ёғилган кулфатнинг парда орқасини ойдинлатишга нафақат туртки, балки ундовчи куч бўлиш керак…” Бу саволларингизга жавоб топдингизми? (Муаррих).

ЖАВОБ׃ Бу саволларга шу сатрлар олинган жойда имконим доирасида жавоб берганман, аммо мукаммал жавобни тарихчилар беришлари керак.

Афсуски, бундан ўн йиллар аввал қўйилган бу саволлар ҳалига қадар жавобини топган эмас ва яқин келажакда ҳам жавобини топишига ишонмайман. Чунки биз ўтмиш билан кўр-кўрона фахрланадиган ва уни таҳлил қилишни истамайдиган халқмиз.

Ўлган ўлди, ўлганнинг орқасидан гапириш гуноҳ, у яхши одам эди деймиз, у ҳақда гапирганинг билан фойдаси йўқ деймиз. Шунинг учун ҳам бошимизга келган балолар давом этаверади. Сабоқ оладиган мактаб йўқ-да!

Ғафур Ғулом ҳақида гапириб кўринг. Авлодлари ёқангизни йиртиб, қўлингизга беришади.

Ҳамид Олимжон тўғрисида бир нарса денг, аждодлари сизни тинч қўйишадими?

Бу икки ном мисол сифатида айтилди, холос. Чунки биз керак бўлса ҳали ҳам Сталинга сиғинадиган халқмиз! Аслида оломондан халққа айлана олмаганимиз оқибати бу.

Қизиқчи Обид Асомовни гоҳида ундай, гоҳида бундай деб юрамиз. Лекин барибир унинг ҳазилларидан мазза қилиб куламиз. Унинг жиддий гаплари ҳам бор. Яқинда ўқиб қолдим. У «Муштум” журналига берган суҳбатида (2007, 15-март) шундай дейди׃ “Байрамларда америкаликлар мамлакат байроғини уйларининг томи узра кўтаришади. Агар мен, байрамда томимга байроқ осадиган бўлсам, қўшниларим, “Обиднинг томи кетибди!” дейиши аниқ…”

Аслида бизда ифтихор қиладиган байроқнинг ўзи йўқ. Ҳатто машҳур қизиқчимиз ҳам бу байроқнинг тарихини билмайди. Агар билганда “Асл тарихий байроғимиз қани, унга нима бўлди? Буниси қаердан келиб қолди?” дея масалани бошқача қўйган бўлармиди?

Хуллас, ҳақиқий тарихимизни билмасак, ўлганни ўлдига чиқариб қўяверсак, эртага биз ҳам ўламиз ва ўлдига чиқиб кетаверамиз, ҳеч нарса ўзгармайди.Сабоқ оладиган мактабимиз бўлиши учун эса ўтмишни ҳам, бугунни ҳам очиқ таҳлил қилиш зарур.

Кошки эскирса

САВОЛ׃ “ҚУВҒИН” ни ўқиб чиқдим. Муболағасиз айтиш мумкинки, асар бадиий тусда ёзилган бўлишига қарамай, ҳақиқатда ЎЗБЕКнинг ЭНГ ЯНГИ ТАРИХИдаги бурилиш нуқталарини, кечмишини холис ва ҳаққоний акс эттирган. Мен ҳозиргача Ўзбекистон мустақиллиги, унинг давлатчилиги шаклланиши ҳақида маддоҳ тарихчи ва олимлар, қасидагўй ёзувчи ва шоирлар ёзган асарларни, дарсликларни ўқиб келдим. Бир мен эмас, умуман бизнинг авлод шу руҳ ва йўналишда тарбия қилинди ва бу бугун ҳам давом этмоқда. Биз ҳалигача ёлғон тарихни ўқиб, унга ишониб, эътиқод қўйиб юрибмиз. Шу сабабли “ҚУВҒИН”дан анчагина керакли маълумотларни олдим. Тарихимизнинг Қодирий таъбири билан айтганда “….энг кирли даврлари…”ни ёритиб берганингиз учун мен ўз номимдан Сизга раҳмат айтаман.Айни пайтда асардаги баъзи қаҳрамонларни “танидим”, баъзиларини эса “топа олмадим”. Бир кун  келиб образларингиз эскириб қолишидан қўрмайсизми?(Комил).

ЖАВОБ ׃ Булар 1990 йиллар авлодининг образларидир. Минг афсуски, ундан кейинги ўн йиллик ва ҳозирги давр вакиллари ҳам айни руҳдаги одамлар бўлиб қолишмоқда. Яъни яқин тарихнинг қора кунлари ҳалига қадар давом этмоқда.

Бугун ҳатто танқидни иғво дейиш ёки миллий масала ҳақида гап очсангиз жанжалга айлантириб юбориш, тор кўчага тортиш, муҳим гапларни шахсий манфаатдан келиб чиқиб баҳолаш каби иллатлар яна ҳам кучайди.

Маҳаллийчилик, манфаатчилик, тарафкашлик, гуруҳбозлик, грантбозлик, хоинлик, миллат ва мамлакат номини пуллаш сингари иллатлар зеҳниятни емиришда давом этмоқда. Бу аҳволда образларим узоқ яшайдиган кўринади. Кошки эскирса эди…

Ўргимчак

САВОЛ׃ “ТАРИХНИ ТИТРАГАН КУНЛАР” тўпламингиздаги “ЎЗБЕКИСТОНДА “КЛАН”ЛАР БОРМИ?”сарлавҳали мақолада қуйидаги жумлаларни ўқидим: “Ҳа, бугунга келиб пул, яъни порахўрлик, коррупция ҳамма нарсани ҳал қиладиган кучга айланди. Бунинг қаршисига чиқадиган мард қолмади. Ҳатто Президент ҳам бу хусусда ожиздир, у ўтган йили Самарқанд ва Навоий вилоят сессияларида Ўзбекистон коррупция сариқпечаги билан ўралганини тан олди ва коррупцияга қарши кураш бошлатганини эълон қилди. Аммо жуда қисқа вақтда чекинди. Яна бир икки одим отганда коррупция уни тахтдан улоқтириб ташлашини сезди. Чунки коррупция падаркуш фарзандга ўхшайди. Агар унинг йўлига чиқадиган бўлса, у ўз отасини ҳам танимайди. Биз кланлар ва маҳаллийчилик деб ўзимизни овутиб, Америка матбуотини ҳам чалғитмай очиқ гапиришимиз керак. Ўшандагина халқ бизни англайди. “Озодлик радиоси” 1999 йил, 13 Июнь.”

Тушунишимча ўша вақтда Сиз Каримовни бугунги каби диктатор деб билмагансиз. Шундан келиб чиқиб, коррупцияга қарши бора олмайди дегансиз. Лекин ҳозирда Каримов Ўзбекистонда хоҳлаган ишини қилиши мумкинлиги, бу йўлда ҳеч ким билан ҳисоблашмаслигини ёзиб келаяпсиз. Ҳатто мен ҳам Сизнинг асарларингизни ўқиб, айни пайтда реал вазиятга қараб, мавжуд жараёнлар худди айтганингиздек ривожланаётганлигини тан олдим. Олдин мен ҳам баъзилар сингари Каримов кимларнингдир (мафия ёки атрофидагилар) қўлида ўйинчоқ деб ишонар эдим.
Саволим: қарашларингизнинг бу тарзда ўзгариши фавқулодда юз бердими ёки бир неча йиллик тажрибаларингиз маҳсулими? (Адҳам).

ЖАВОБ׃ Аввало қарашларнинг ўзгариши ҳақида. Инсон шундай тузилганки, унинг ўзи каби қарашлари ҳам ўзгариб туради. Бунга вақт, давр, воқеалар, тажриба ва бошқа омиллар сабаб бўлади. Робот ёки манқуртгина бир умр бир зайлда қолиши мумкин. Шундай экан мен ҳам оддий одам ва кўп масалада кўп қарашларим ўзгариб бориши мумкин, буни инкор этмайман.

Аммо Каримовнинг яккаҳокимлиги, диктаторлиги масаласида 1992 йилда ҳам, 1999 йилда ҳам, бугун ҳам айни қарашдаман. Агар Каримов яхшилик томонга ўзгарганда табиийки унга қарашларимда ҳам ўзгариш бўлар эди. Афсуски, ҳамма ўзгариши мумкин аммо Каримов ўзгармайди. Буни вақт ҳам исбот этди. Унда инсоний фитратлардан шайтоний иллатлар кучлилик қилди.

Энди коррупция масаласига келсак. Бу қўл билан ушланмайдиган ва кўз билан кўриб бўлмайдиган, аммо ҳар қадамда ва ҳар лаҳзада ҳис этиш мумкин бўлган иллатдир.

Диктатура жамиятида ҳамма нарса диктаторга боғлиқ. Чунки бутун жиловлар унинг қўлида бўлади. У истаган одамини йўқотиши ва истаган ишини қилиши мумкин. Аммо у коррупцияни йўқотишга қодир эмас. Чунки унинг ўзи коррупцияга, коррупциянинг тимсолига, коррупциянинг ўзагига айланган бўлади. Унинг коррупцияга қарши ўт очиши ўзига қарши ўт очиши демакдир.
Коррупция диктаторнинг нафас олувчи ҳавосидир. У шу ҳаводан нафас олгани учун тирик.

1999 йилда у икки вилоятдаги нутқида коррупция борлигини тан олди ва бунга қарши курашга бел боғлаганини айтди. Ўшанга қадар у коррупция-бу унинг ўзи эканлигини билмаган бўлиши мумкин. Аммо ўшандан бери буни ҳам билади. У коррупцияга қарши чиқса, куни битишини ҳам англайди. Шунинг учун бу борада гапириши мумкин аммо бирор иш қилмайди. Уч тўртта раҳбарни қамаб туриш бу коррупцияга қарши кураш эмас.

Ўргимчак уяси ва унинг ўртасидаги ўргимчакни тасаввур қилинг. Бу уяни тўқиган ўргимчак шу уянинг бандига айланган. У мана шу уяда оёғидан осилиб ўлади аммо бу уяни буза олмайди.

Маҳаллийчилик

САВОЛ׃ Ўзим тошкентликман. Лекин маҳаллийчилик жонга тегди. Бунга қандай қарайсиз? Маҳаллийчиликка барҳам бериш мумкинми? Бу давлат миқёсидаги тадбир бўлиши керакми ёки ҳар бир киши ўз устида ўзи ишлаши керакми? (Муаррих).

ЖАВОБ׃ Бу Ўзбекистон учун фавқулодда муҳим масала. Бу иллатни енга олмасак, асрлар бўйи давом этиб келган муаммоларимиз яна узоқ вақтлар “девори кўндаланг” бўлиб тураверади.

Маҳаллийчи одамни маданиядан йироқда қолган, ўз қобиғида чириётган ва маҳаллийчиликни эса маданиятсизлик деб тушунаман.

Ҳар бир одам ўз маданият даражсини мана шу билан ўлчаши мумкин.
Қанчалик дунёни танисангиз, билим эгаси бўлсангиз, ота-онадан кейин ўзингизни ўзингиз яна тарбияласангиз бу иллатдан қутула борасиз. Маҳаллийчилик майда миллат бўлишга бошлайди.

Демак, катта миллат бўлишга интилиш керак. Ўзбеклар ўзининг турклигини ҳис этса, буюк Туронни ватан деб билса, бутун дунё унинг ҳам уйи эканлигини тушунса, маҳаллийчилик ғарқ бўлади.

Масалан, каминаа бугун Турондан ҳам кенгроққа қарайман. Бутун дунёни инсонларга берилган бир Ватан деб биламан. Худо инсонларга битта Ватан берган. Бу Ер куррасидир. Шундай экан, “фалон жойи меники, фалон жойи сеники, мен билан бир жойдан бўлганлар алоҳида имтиёзга эга, бошқалар эса бегона” дедингизми паст кетасиз. Чунки бу замин кўплардан қолган ва сизу биздан ҳам қолади.

Масалани айни шаклда инсонга ҳам йўналтириш керак. Худо ҳар инсони халифи деб билди. Нега энди мен ўзим туғилган жойдаги бир одамни сиздан устун қўйишим керак?

Мен самарқандлик Ислом Каримовдан бухоролик деҳқонни минг марта устун қўяман. Чунки самарқандлик Ислом Каримов зулм машинасини бошқармоқда, бухоролик деҳқон эса қон ютиб меҳнат қилмоқда.

Хоразмлик собиқ ҳамкасбдан тошкентлик оддий ишчи Илёс акани устун қўяман. Чунки собиқ ҳамкасбга илм олиш йўлини кўрсатиб, бўҳтонга учрадим, тошкентлик Илёс ака эса илм олишимда беминнат кўмакчи бўлди…

Бошимга иш тушганда қочиб қолган ўзбекистонлик казо-казолардан оғир кунимда маънавий мадад бўлган озарбайжонлик ва туркиялик Умуд ҳамда Расмбек каби қардош, жондош дўстларим афзал.

Ёки ўзим билан бир тилда гаплашадиган, бир динда бўлган бир танишимдан олис Орегондаги, бошқа тилда гаплашадиган ва бошқа динда бўлган саксон ёшли Мерет холани устун қўяман. Чунки у берган нон-тузини, қилган яхшилигини миннат қилган эмас. Ўзимники эса, бермаган нон тузини, қилмаган яхшилигини миннат қилиб юрибди…

Ана шундай таққослашда давом этавериш мумкин. Бу билан Самарқандни ёки Тошкентни, Хоразмни ёки Бухорони камситиш ёки улуғлаш эмас, балки одамларга уларнинг қаердан эканликларига қарамай, кимликларига қараб баҳо бериш керак демоқчиман.

Ўшандагина “лик-лик”лардан узоқ бўламиз. Бу нарса биринчи галда шахснинг ўзига боғлиқ ва сўнгра бу давлат миқёсидаги мафкура бўлиши керак. Агар мафкура Туркистон(Марказий Осиё) бирлиги, Турон (Авроосиё) бирлиги ва Дунё бирлиги йўналишида бўлса, маҳаллийчилик нафратли ўринга тушади.

КУЛМАГАН ЭЛНИНГ
БАХТИ ҲАМ КУЛМАЙДИ

19-7-2007
САВОЛ׃ Жаxонгирбек, тарих фанлари доктори Ален Франк билан биргаликда янги нашр эттирган китобингизни олдим. Катта меҳнат ва катта тадқиқот қилибсизлар. Хурсанд бўлдим. Бунинг устига номингизни дунё тилшуносларининг рўйхатида кўриб севиниб кетдим. Ижодингизни ҳам кўп йиллардан бери кузатиб келаман. Ўзимизга хос-ўзимизга мос диктатурамизни фош этган биринчи романни ҳам сиз ёзган эдингиз.

Журналистикада ҳам куп нарсанинг асосини кўйдингиз. Айникса сиёсий мавзуларда “Савол-жавоб” рибрикаси ўзбек журналиситикасига кириб келиши сизнинг номингиз билан боғлиқ. Бир неча йилдан бери буни жанрга айлантириб юбордингиз десам муболаға қилмайман. Сиёсий латифа адбиётимизга ҳам кириб келди. Бу ҳам сизни номингиз билан боғлиқ. Тезроқ яхши кунлар келиб мамлакатга қайтсак, шулар ҳакида шогирдларимдан бирига тадқиқот килдирсам нима дейсиз?(Ботирали Нуралиев, профессор).

ЖАВОБ׃ Жуда катта баҳо бериб юборганингиз учун раҳмат, домла. Мен эса сиз Алматида нашр этган китоб ҳақида ўқидим, аммо ҳали қўлимга етиб келган эмас.
“Савол-жавоб” масаласида…

Ўқувчиларнинг кундалик саволларига жавоб бериб бориш осон иш эмас. Бу ҳамма соҳадан бохабар бўлишни талаб этади ва жуда кўп вақтни олади. Бир пайтлар бу ишим учун танқид қилганларнинг ўзлари бугун шу йўлга кирдилар. Демак, уларни ҳам саволларга жавоб беришга ўргата бошладик. Агар бу борада хизматим бўлса, Худога шукур қиламан.

Сиёсий латифалар ҳақида… Кейинги асрларда Ғарб мамлакатларида, жумладан русларда ҳам сиёсий латифа жуда катта жанрга айланди. Ҳокимиятнинг қусурлари ва ўзига ярашмаган ҳаракатлари устидан кулиш бу жамиятларнинг муҳим бир қисми бўлиб қолди. Масалан, Америкада ҳар куни деярли барча умуммилий телеканалларда тунги сатира кўрсатувлари намойиш этилади. Уларда Конгресс аъзолари, Президент ва машҳур кишиларнинг шу кунги гаплари ва ҳаракатлари сиёсий латифаларга асос қилиб олинади. Бу кўрсатувлар мамлакатдаги рейтинги баланд дастурлар ҳисобланади. Уларнинг бошловчилари ҳам машҳур бўлиб кетишган ва бутун ҳокимият тизимлари уларнинг кулги аралаш танқидларига жиддий қарашади.

Ҳатто йилда бир марта Оқ уйда Президентнинг ўзи қатнашган кулги кечасида унинг ҳаракатлари, фаолиятидаги камчиликлари устидан куладилар ва унинг ўзи ҳам ўзини сиёсий латифа қаҳрамонига айлантириб журналистларга табассум ёяди.

Бу Шарқда ҳам азалдан бўлган, аммо кейинги асрларда қатағонга учраган. Амир Темур ҳақидаги латифларни эсласак, бу жанр нақадар кучли илдизга эга бўлганини кўрамиз. Ҳар қандай шоҳлар устидан ҳам кулишган ва уларни танқид қилиб, сиёсий латифалар яратишган.

Совет даврида руслар бу борада олдинда эдилар. Қайта қуриш йиллари улар халқ оғзида юрган сиёсий латифаларни тўплаб бир неча китоблар нашр этишди. Сталиндан Брежневга қадар ҳамма золимлар сиёсий латифа “қаҳрамони”га айлантирилганди.

Бизда ҳам бор эди. Амммо жуда оз ва улар тўплаб нашр этилмади, аксинча Каримов пайтида бу жанр деярли ўлди. Биз талаба эканимизда жуда кўп сиёсий латифалар бор эди.

Масалан׃
Автобусда бир кишининг оёғини иккинчиси босиб турган экан. Оёғи босилган одам׃
-Ака сиз Самарқандданми,-деб сўрабди.

-Йўқ…

-Акажон бўлмаса сиз Жиззахданми?

-Йўқ..

-Ҳе, ифлос, бўлмаса нега оёғимни босасан!

Ўшанда милициянинг каттаси Самарқанддан ва Ўзбекистонинг раҳбари Жиззахдан эди.

Бугун ҳам халқ орасида сиёсий латифалар жуда кўп. Чунки халқ қайнар чашма.

Менинг қилган ишим эса кундалик сиёсий воқеаларга муносабатни озгина ҳажвий йўл билан ифода этиш бўлмоқда, холос.

Бу кўпчиликка маъқул келди. Орада бир неча маротаба тўхтатганимда бу рукни тиклашни талаб қилишди. Демак, халқимиз кулишни истайди. Зотан кулмаган элнинг бахти ҳам кулмайди.

Хазина “хакерлари”

САВОЛ׃ Бир қариндошим қарийб 40 йилдан буён ўқитувчилик қилади, ойлик маоши жуда оз. Шу қариндошимнинг кечагина армияни битириб, бир ҳарбий қисмда “сержант сверхсрочний” бўлиб ишлайдиган куёви, яъни қизининг эри ойига жуда катта маош оларкан, бундан ташқари куёв кунда-кунора озиқ-овқат маҳсулотлари-тушёнка, картошка, гуруч, нон ва шу каби ўлжа билан уйига қайтар экан, табиийки у бу маҳсулотларни бозордан сотиб олмайди, яъни ҳарбий қисмнинг озиқ-овқат омборидан текинга ташийди. Қариндошим куёвини “ёғли” жойда ишлашидан яна мағрурланиб қўяди, маърифатли бир инсоннинг шунақа ишларни кўра-туриб мағрурланишини нима деб изоҳлаш мумкин. 40 йилга яқин ёш авлодга таълим-тарбия берган муаллим меҳнатидан ҳали она сути оғзидан кетмаган бир “тирранча” ўғри аскар боланинг элга қилаётган “хизмати” ортиқроқми? Ваҳоланки, уларнинг иккиси ҳам бюджетдан маош олади.
Жаҳонгир ака! Нима деб ўйлайсиз, шундай бўлиши адолатданми? (Эркин).

ЖАВОБ׃ Адолатдан эмас. Ўзбекистонда бу адолатдан деб айтадиган нима бор ўзи? Адолатсиз режимнинг ҳамма одимлари ҳам адолатсиз бўлади.
Агар кимдир адолатсиз режимнинг тўраларини қўриқлаш учун хизмат қилса кўпроқ маош олади. Бу мустақилликдан кейин яшириб бўлмайдиган ҳақиқатга айланди. Аммо халқнинг боласини ўқитиш учун меҳнат қиладиган инсонларга сариқ чақа. Чунки режим бу миллатнинг саводсиз бўлишидан манфаатдор. Илмли одамни эмас, чаласаводни, манқуртни бошқариш осон деб ҳисоблайди.
Ўқитувчилар эса дарсни апал-тапал ўтиб, қолган вақтда рўзғорларига бир нарса топиш учун ҳалак. Уларда дарс беришга на қизиқиш, на ҳавас, на иштиёқ қолган. Бугунги режим йиқилгандан кейин узоқ йиллар тикланиши қийин кечадиган соҳа маориф бўлади.

Сиз саволингизда зеҳният масаласига ҳам тегиб ўтгансиз. Ўзбекистоннинг қаерига борманг давранинг тўрига ўқиган одамни эмас, пулдорни, “ёғли” жойда ишлаган одамни ўтқазишади. Бу Совет даврида ҳам шундай эди. Аммо бугунги даражага етмаганди. Буни инсон зеҳниятининг нокамоллиги деб билардим. Лекин америкаликлар (яқин вақтларда ташқаридан келганларни қўшмаганда-ЖМ) орасида буни кўрмадим. Демак, бу маданият ва умумтаълим даражаси билан боғлиқ масала.

Кўрдингизми, гап яна келиб маорифга боғланди. Фалакнинг гардиши айланиб, Ўзбекистон келажагини ўйлаган одамлар майдонга чиқишса, ишни маорифни ислоҳ қилишдан бошлашлари керак бўлади. Бюджет-бу халқ пули. Халқ пули хазина “хакерлари”га эмас, унинг ўзига хизмат қилиши керак.

Ўқитувчининг ва ўқишнинг ўрни жамият юрагидаги ўқ томирига айланиши лозим. Чунки бутун ҳаёт илдизлари ана шу ўқ томирга боғлиқ. Зотан, ўқитувчи, муаллим-устоздир.

Ривоят қилишларича, Амир Темурнинг ишлари бирдан орқага кета бошлабди. У Чин юришини амалга ошира олмай, Ўтрорда қоларкан, уламоларни чақиртириб катта элларнинг бошига офатлар нима учун келганини суриштирибди.

-Қадимда шоҳ Эдип билмай ўз онасига уйланиб қўйгани учун элининг бошига офат калхати қўнган,-дебди улардан бири.

Бошқаси эса׃ -Искандари Зулқайнар ўз тўшагига эркакни олгани учун султонияти емрила бошлаган,-дебди.

Яна бири׃ -Рум Қайсари саройни фоҳишахонага айлантиргани учун салтанати қулаган,-дебди.

Ҳаммасини эшитиб Амир Темур ўйга толибди ва׃
-Булардан бирини ҳам кўрмадик. Аммо унданда оғирроқ гуноҳ қилганимни англадим. Мен ўлсам бошимни Мир Саид Бараканинг оёғига қўйинглар,-деб васият қилибди.

Негалигини ҳеч ким билмабди. Амирнинг ўлимидан кейин васиятини бажо келтиришибди ва Сароймулкхонимдан бунинг сирини сўрашибди.

-Ул зот устозларини ранжитиб қўйган эдилар,-дебди малика.

Бу бир ривоят. Аммо устозлари ранжитилган элнинг бошига қандай балолар келишини бугун Ўзбекистон мисолида кўриб турибмиз.

ДЎК сиёсий партия эмас!

САВОЛ׃ Биз Ўзбекистонда миршаб эдик, ишдан кетгач, бу томонларда ишлашга келиб, шу ерларда қолиб кетдик ва исмимизни айтмасангиз у ердаги шароит ҳақида гапириб беришимиз мумкин. ДЎКнинг кейинги мажлиси қачон бўлади ва бизни хабардор қилсангиз? Биз ҳам сизнинг партияга аъзо бўлсак майлими? (Ўзбекистонлик собиқ икки миршаб Ҳ.М ва Т.Н.).

ЖАВОБ׃ Ўзбекистондаги шароитдан оз бўлса ҳам хабардормиз. Агар сизлар очиқ баёнот берамиз десангизлар бунга шароит яратишимиз мумкин. Лекин…

Ташқаридаги ҳаракатлардан фойда келмаслигига тўла ишонч ҳосил қилиб бўлдик.
Ташқарида бугун мажлис ўтказсангиз ёки митингга чиқсангиз ўнлаб одамлар пайдо бўладилар, биргаликда суратларга тушадилар, миллат ва мамлакат ҳақида ёниб гапирадилар. Ораларида сиз каби собиқ миршаблар ҳам бўлиши табиий. Шундайларни кўрдик ҳам. Кейинги сафар яна бошқалари пайдо бўладилар. Бир икки кўринишдан кейин мен ҳам мухолифатчи деб бошпана олиш учун тавсиянома сўрашади.

Айниқса, бу 2005 йилдан кейин одат тусига кирди. Митинг ва намойишларда олинган суратларни солиштирсангизлар сизлар ҳам бунга ишонч ҳосил қиласизлар.

Демак, аста-секин маълум бўлдики, баъзиларининг мақсади Ўзбекистон эмас, балки чет элда қолиш учун ўзларини мухолифатчи қилиб кўрсатиш ва сиёсий бошпана олишдир. Ундайлардан узоқ туришни истаймиз.
Шунинг учун ҳам, ўтган йилнинг 25 декабрдаги мажлисида ДЎК қарор олиб, мажлисбозликни тўхтатганди ва қўлимиздан неки ёрдам келса, мамлакат ичига қаратишни режалагандик.

Мақсадимиз демократияни ёйишга қаратилгандир. ДЎК сиёсий партия эмас. ДЎК ноҳукумат-халқаро ташкилотдир ва вазифалари ҳам ана шундан келиб чиқади.

ДЎК расмий ташкилот сифатида хорижда ”ўзбек мухолифати” номи билан амалга ошириладиган грантхўр мажлислар, хўжакўрсин намойишлардан узоқ туришининг сабаби ҳам ана шунда.

Қизидан отасига

САВОЛ׃ Uzmetronom.com сайтида Сергей Ежков 2007 йилнинг август ойида Ўзбекистонда кескин ўзгаришлар бўлиши ва ҳатто қон тўкилишини ёзган. Шунга сизнинг фикрингиз қандай? (Жавлон).

ЖАВОБ׃ Ўзбекистонда Ислом Каримовга қарши гап айтилиши мумкин бўлган ҳамма сайтларга тўсиқ қўйилган. Аммо бу сайт очиқ. Гарчи бу сайт Каримовга қарши материалларни кунора бериб турса-да! Ўша танқидларни таҳлил қилсангиз, Гулноранинг манфаатидан келиб чиқиб қилинган танқидлар бўлади.

Каримов кутилмаганда ҳар хил қарорлар олишидан унинг атрофидагилар, ҳатто қизи ҳам чўчийди. Шунинг учун турли эҳтимолларнинг олдини олишга уринадилар. Айниқса сайлов олдидан.

Нарх-наво ошиши туфайли Ўзбекистонда қон тўкилиши мумкин деб ёзиш Гулнора гуруҳига бир ўқ билан икки қуённи уришдир.

Биринчидан, шу баҳона билан Каримовга ҳушёрликни ошириш таклиф этилади. Бу МХХ, ИИВ ходимлари сонини кўпайтириш, маошларини ошириш ва Россиядан қўшимча қуроллар сотиб олиш, унча-бунча одамни ишдан четлатиш, қувғин қилиш учун замин бўлади.

Иккинчидан, нарх-наво учун масъул бўлган Мирзиёевни Каримовнинг наздида керак бўлганда ҳамма айбни бўйнига ағдариш мумкин бўлган нишон қилиб сақлашга хизмат қилади.

Лекин Каримов бу ўйинларга қанчалик ўйнайди? Буни ҳатто Гулнора ҳам билмайди. Балки бу ўйинчиларнинг ҳаммасини Каримовнинг ўзи ўйнатаётган бўлса-чи?! Ана шу гап ҳақиқатга анча яқин.

Жасадкашлик

САВОЛ: Каримовнинг қайта президент бўлишига бошқа раҳбарлар қандай қараяптилар? Каримов сайлангач, уларнинг қолиб-қолмасликлари номаълум-ку?(Ориф).

ЖАВОБ: Каримовнинг “кадрлари” бошқа одамнинг ҳокимият тепасига келиши улар учун ҳамма йўлларнинг камида 20 йилга ёпилиши деган фикрда. Улар бир пайтлар Брежневнинг жасадини судраб юрган кимсаларга ўхшаб қолишган. Каримовнинг ўзи умрбод туриш учун айнан шу сиёсатни танлаганини хаёлга ҳам келтирмайдилар.

Каримовнинг “кадрлари” унинг сўкишларига ўрганишган ва ҳатто ишдан олса ҳам яна бошқа жойга тайинлайди деб ўйлайдилар. Агар Каримовга қарши гап кўнгилларининг бир четидан ўтса, не ҳолга тушишларини биладилар ва ўзларини доим  “эга”ларига содиқ қилиб кўрсатадилар. Жасадкашлик даври бошланди.

Лўхтакчалар

САВОЛ: Кўрсатилган номзодларнинг ҳаммаси сайловда қатнашса, бозор бўлиб кетмайдими? (Носир).

ЖАВОБ: Агар Каримовнинг характеридан келиб чиқиладиган бўлса, унинг бу қадар номзоднинг сайловга киритиши фавқулодда воқеа бўларди. Зотан у бунча кўп номзод билан биргаликда майдонга тушишига ишонмайман.
Чунки у “Озгина сизган сув ўпириққа айланиб кетиши мумкин” дерди ва бунинг олдини олади.

Шундай экан, ҳатто ҳеч нарсага ярамайдиган нимжон номзодлар бўлсаларда улар кутилмаганда хавфга айланиб қолишларининг олдини учун кексайиб қолган ИАК бош қотиришни истамайди. Сайловга қадар улар орасидан биттасини танлаб олади.

Аслида берилган овозлар қандай бўлишидан қатъий назар Каримов ўзига керакли рақамни ва “рақиби”га берадиган “ҳақ”ни аллақачон калласига ёзиб олган.
У томонда халқ овоз бераверади, бу томонда ИАК калласидагини эълон қилаверади.

1990 йилда бу ҳодисани сир сифатида сақлай олмаган Марказий сайлов комиссияси раиси Қудрат Ахмедовнинг бошига келган савдолар ҳаммамизга аён.
Кейинчалик ИАК бу сирнинг ошкор бўлишидан қурқмай ҳам қолди. У ўлгандан кейин куйдирилган, бот-бот чоп этилган овоз варақалари ҳақида ҳали китоблар ёзилса керак.

Илгарилари бир кишилик қўғирчок театри бўлган. Бир масхарабоз одам беш-олтита қўғирчоқни (қўлда, бошининг ичига танга тиқиб латтадан ясалган қўғирчоқни халқ тилида лўхтакча дейишган-ЖМ) халтасига солиб олиб, қишлоқма қишлоқ юриб, томоша кўрсатган.

Бугунги ҳолат худди ана шу саҳнанинг ўзи. ИАКнинг қўлида беш олтита, оёқ учида ҳам икки-учта лўхтакча. У ана шу латта лўхтакчаларни ҳар мақомга солиб, томоша кўрсатмоқда. Бепул томоша экан, мазза қилиб қараб ўтираверамиз, деган одам хато қилади. Чунки жуда қимматга тушадиган томоша. Театр тугагач, масхарабоз чиптанинг нархини айтади. Пули етмаганнинг кийимини ечиб, яланғоч қилиб, орқасига бир тепиб ана ундан кейин қўйиб юборади.

Ҳўкизнинг думи…

САВОЛ: Ўзбекистонда бўлаётган ўйинни аслида сайлов деб аташ мумкинми?(Малик).

ЖАВОБ: Аслига қарайдиган бўлса, жуда кўп нарса ўз номига мувофиқ эмас. Лекин фикрни ифода қилиш учун шундай сўзни ишлатишга мажбурмиз.
Сайлов диктатурага зид нарса.

Диктатура бутун ҳокимият битта золимнинг қўл остида тўпланишидир. Сайлов эса ўз номи билан сайлов, бир қанча одам орасидан биттасини сайлаш. Шундай экан, диктатура шароитида сайлов бўлади, дейиш ҳўкизнинг думи жума куни ерга тегади, дегандек гап.

Ўзбекистонда эса сайлов-сайлов ўйини ўтмоқда. ИАК бу томошани халққа кўрсатмоқда десангиз адашасиз. У халқни ҳам, мухолифларини ҳам бир тийинга олмайди. Бу томошани у ташқарига кўрсатмоқда. Масалан, номзод номзод ўйини билан Авропа Иттифоқига сўриб туриш учун хўрозқанд берди.
Аслида ташқари ҳам унинг томоша кўрсатаётганини билишини Каримов идрок этади. Лекин ташқари ҳам томошасизликдан, лаб ялаб туришдан хўрозқанд сўришни афзал билади. Яъни ИАКнинг ўйинларига қарсак чалмаса ҳам башарасига тупурмайди. Унга мана шу керак.

Бугунги Ўзбекистон шароитида демократия деган сўз ўз маъносини йўқотиб диктатурани ангалатади.

Сайлов ҳам худди шундай бир маънодан бошқа маънога кўчган ва “сайлов-сайлов ўйини” деган бирикмани яратган. Бундан кейин қаерда сайлов деган сўзга кўзингиз тушса, уни сайлов-сайлов ўйини деб қабул қилинг.

Филга пашша чаққанчалик

САВОЛ: Ўзбекистондаги сайловга туркларнинг таъсири бўлиши мумкинми? (Шароф).

ЖАВОБ: Саволингиздаги “турклар” деган калимани мен икки тарзда тушундим.

1. Туркия турклари.

2. Туркиядан ташқарида яшаган ва Ғарб дунёсида таъсир кучига эга бўлган турклар.

Туркия ҳукумати исломий кучлардан ташкил топгани учун Каримов режими алоқаларнинг аксар йўлларига ғов қўйган. Чунки Туркия ҳукумати ҳам, Туркия халқининг аксарияти ҳам Каримов режими йўқолишининг тарафдори.
Йиллардир улар Кримовнинг мухолифаларини ҳам иқтисодий ва ҳам маънан қўллаб келишаётганини биламиз. Буни Тошкент ҳам яхши билса керак. Шунинг учун туркларнинг Ўзбекистондаги сайловларга бевосита таъсирлари филга пашша чаққанчалик даражада ҳам эмас.

Бунинг устига уларнинг ўз муаммолари ошиб-тошиб ётибди.

Ғарб давлатларида яшаётган туркларнинг дунёвий режим тарафдорлари бўлганлари нафақат ўз мамлакатларида, балки халқаро ташкилотларда ҳам каттагина нуфузга эгадирлар.

Улар нафақат Туркияда, балки умуман турк давлатларида дунёвий тузум қарор топсагина демократияга йўл очилади, инсон ҳуқуқлари устивор бўлади деган фикрдалар. Улар отатуркчи бўлиб, исломий режим тарафдорларини истамасликларини яширмайдилар ҳам.

Англияда истиқомат қиладиган турк Ширин Акинернинг Андижон масаласи бўйича Каримов режимига берган мададини унча-бунча одам ёки ташкилотлар йўққа чиқара олмадилар ва у ўз ишини қилди.

Авропа парламентининг Марказий Осиё бўйича катта таъсир кучига эга бўлган вакили Жем Ўздамир ҳам Ўзбекистон масаласида ҳисобот тайёрлаб, Каримов режимини оқлаш учун катта одим отди. У олмониялик турк ва Яшиллар партиясининг Авропарламентдаги “устун”ларидан бири.

Ўзбекистондаги сайловга қайси бир маънода Туркия ташқарисида яшаётган ва дунёвийлик тарафдори ана шундай туркларнинг таъсири бўлмоқда деб айтиш мумкин. Каримов мухолифлари ўзларини дунёвий сиёсий куч сифатида кўрсата олмаганлари ҳам уларга баҳона.

Халқ айбдор эмас!

САВОЛ: Халқимиз нега бунча тебранмас бўлиб қолди? (Исмсиз).

ЖАВОБ: Аслида ўзим ўзимга ўрнатган қоидага кўра, исмсиз мактубларга жавоб бермаслигим керак эди. Аммо бу ҳақда бугун ҳаммаёқда ёзилаётгани, ҳатто ўз сафдошларим ҳам ёзишаётгани учун мухтасар жавоб беришни бурчим деб билдим.

Бундан бир неча йил олдин диктатура фитрати ҳақида ёзганимда, бу режим берадиган “маҳсулот”лардан бири халқни лоқайд этиши ва жамиятни маънан бузиши эканлигини айтгандим. Назаримда шу нуқтага келганга ўхшаймиз. Яъни диктатура ўз мақсадига эришгани бугунги чиқишларда ҳам кўзга ташланмоқда.

Бундай шароитда миршабдан бошлаб ўқитувчига, ҳокимият идорасидаги ходимдан бошлаб мамлакат ичидаги режим мухолифига қадар ҳаммадан бир нуқс топиш қийин эмас. Уларни бефарқликда ёки маънан бузилганликда айблаш ҳам осон.

Режимни ўзгартириб бериши керак дея бутун халқни айблаш ўзимиз ҳам диктатуранинг қармоғига илина бошлаганимиздан дарак бўлади.

Ҳатто чет элдаги дўстларимиз ҳам халқ  Каримовни йиқитиб беришидан умидвор.

Ҳар доим режимларни халқнинг жуда кичик бир қисми, шу режимга мухолиф бўлган қисми ўзгартирган.

Лекин диктатура режими кучайгандан кучайиб ана шундай иддаодагиларни ҳам умумий карвонга солди.

Андижон воқеаларидан беш кун олдинги радио мулоқотида халқ кўчаларга чиқса, режим бостиради, отади, танклар билан мажақлайди дегандим. Андижон қатлиоми бу гапни исботлади.

У ҳолда нима қилиш керак? Йўллар битмагани ва диктатурани қон тўкмасдан ағдариш мумкинлиги ҳақида эса, бир муддат олдин ёзган эдим.

Одамларнинг бузилиб кетганидан шикоят қилаётган дўстларга эса шуни эслатмоқчиман. Демократия бу халқ бошқарувидир. Бу режим пайтида халқнинг ўзи жамиятни бошқаради.

Дунёнинг ҳамма жойида одамликни унутган миршаблар ва бошқа мансабдорларни топиш мумкин. Ҳатто Америкада ҳам маҳбусларни қийнайдиган миршаблар чиқиб туради. Аммо жамият уларни жамиятберун қилади, жазолайди, тарбиялайди. Диктатурада эса бундай одамлар рағбатлантирилади.

Бу билан зеҳниятимизда ҳам иллатлар йўқ демоқчи эмасман. Ошиб-тошиб ётибди. Уларни даволаш учун ҳам замин зарур.

Бугун Ўзбекистондаги вазиятга қараб одамларга раҳмим келади. Улар ёппасига диктатуранинг қурбонига айланмоқдалар. Диктатура тарқатган ва тарқатаётган “эпидемия”лардан қочиш, сақланиш жуда қийин.

Бундан қутулишнинг уддасидан чиқа олганларгина қолганларни ҳам қутқариш учун даво топишлари керак.

Бугун кўпроқ ана шу ҳақда гапиришимиз лозимга ўхшайди.

Ўтган йилга қадар…

САВОЛ: Мухолиф кучлар учун бу сайловдан умид бор эдими? (Ғайрат).

ЖАВОБ: Аввало шуни айтиш керакки, мухолифат деганда ташкиллашган, демократик тамойиллар асосида ўз фаолиятини изчил йўлга қўйган, жамоатчилик томонидан тан олинган сиёсий кучни тушунаман. Бундай куч бизда йўқ.

Аммо ўзини Каримов режимига мухолифат деб билгувчи гуруҳлар, шахслар ва уларнинг атрофида юрган оз сонли одамлар бор. Уларни мухолифлар ёки ўзларини мухолифат атовчилар деган бўлардим. Аммо режимга таъсир эта оладиган даражадаги сиёсий куч бўлмаган мухолифлар Андижон қатлиомидан кейин ташкиллашиш ва сиёсий кучга айланиш имконига эга бўлди. Афсуски бу ҳам барбод бўлди.

Ваҳоланки, худди ана шу нуқтада Ўзбекистондаги сайловдан умид бор эди. Буни ҳамма тушунар эди. Хорижликлар ҳам, ўзимникилар ҳам. Шунинг учун ҳам сиёсий кучга айланиш жараёни бошланди. Аммо диктатура режими бундан чўчиди ва мухолифлар орасига бузғунчиларни суқиш ва бошқа йўллар билан бу ҳаракатни дабдала қилди. Шу билан умид ҳам ўла бошлади.

Шахсан камина учун ўтган йилнинг охирида “Ҳозирги вазиятдан чиқишнинг уч йўли”ни эълон қилганимдан кейинги воқеалар сўнгги нуқта бўлганди. Бошқаларнинг умидни ўлдирмаслик учун бу ҳақда гапирмай келдим.

Биз ҳақиқий халқ бошқарувига ўтишимиз учун жуда кўп… балки жуда ҳам кўп қовун пишиғи бор.

2007 йил, январ-декабр.

Filed under: Ҳамма китоблар | Tagged: Жаҳонгир Маматов, Жаҳонгир Муҳаммад, Шовруқ Рўзимуродов, Islom Karimov, Jahongir Mamatov | 2 Comments »

Hayqiriq

Na unisiga, na bunisiga chidaymiz

SAVOL׃ Amerika ham ikki yuzlamachi, musulmonlarga qarshi mamlakat, musulmonlarni mensimaydigan, takabbur mamlakat, manfaatparast mamlakat. Bunga yaqqol isbot Saddam Husaynni Qurbon hayiti kuni osganligidir. Boshqa kunda ossa ham mayliydi. U o’zini qani musulmonlar qo’lidan kelganini qilsin deb aynan shu kun osgani odamning nafratini qo’zg’atadi. Karimov Amerikani chiqarib yuborib to’g’ri qilibdi. Avval bu uchun xafa bo’lgandim. Aslida Karimovning bu ishi uchun unga insoniyat ordenini berish kerak ekan. Shunday emasmi? (Ahmad).

JAVOB׃ Bugun musulmon dunyosining aksariyat qismida ana shunday yakka fikr hukmron. Amerikaning o’zida esa ikki fikr hukmron. Bir tomon Saddamning osilish vaqti noto’g’ri tanlangan desa, ikkinchi tomon bu vaqtni iroqliklarning o’zi tanladi, deydi.

Zotan AQSh ma’muriyati Iroq hukumatiga osish vaqtini ikki haftaga kechiktirsa yaxshi bo’lardi deya istak bildirgan.

Umuman Amerikada Iroq masalasida ikki fikr hukmronligi demokratlarning saylovda g’olib chiqishiga olib keldi. Ular urushga qarshi o’ta jiddiy kurash olib bordilar. Bushni va uning ma’muriyatini juda keskin tanqid qilmoqdalar.

Ba’zi joylarda esa bitta fikr. Nega? Chunki ikkinchi fikrga yo’l berilmaydi. Qolaversa, bugun Saddamning o’limini har tomonga burib, turli vaziyatlarga boshlash, mazhablar urushiga aylantirish birinchi galda dunyodagi diktatorlarga juda qo’l keladi. Menimcha, bu harakatlarning ortida ham ular turibdilar. Biz esa asrlardir propaganda quli bo’lib kelganimiz kabi bugun ham boshqacha fikrlay olmayapmiz.

Nega Saddam o’ldirgan qariyb 2 million odam haqida hech kim gapirmaydi?

Uning taxtni bosib olib, xalqni ezib kelgani nega unutildi?

Nega Saddamning hayoti butun iroqliklardan ustun bo’lib qoldi?

Kechagi kommunist Saddam bugun musulmon liderga aylandimi?

“Al qasosu minal haq “ deb yurganlar nima bo’ldi?

Yodimizda urush boshlanmasdan oldin Saddamga va jinoyatchi o’g’illariga mamlakatdan istagan joylariga chiqib ketish, Iroqda erkin saylovlar o’tishiga yo’l ochishi uchun 48 soat vaqt berildi. Ammo ketishmadi va shu yo’lni tanlashdi. Agar ketishganda bu qadar iroqlik o’lmagan va mamlakat allaqachon tinch yo’l bilan boshqa tizimga ko’chgan bo’lardi. Saddamning o’zi “qon bilan kelgan qon bilan ketadi”, yo’lini tanladi.

Biz uchun masalaning bu jihatidan ham diktatorning osilish masalasi muhim. Bugun diktatorlar osilish masalasiga qarshi propaganda boshlab yubordilar. Endi Saddamni qaytarish mumkin emas.

Diqqat qiling, nega osilishdan oldin jimlik edi va endi karnay chalinmoqda? Chunki endi qolgan diktatorlar o’zlari osilmasliklari uchun zamin tayyorlashmoqda. Biz ham ularga qo’shilib, Farg’ona voqealari, Parkentda to’kilgan qon, Talabalar shaharchasidagi qotillik, Andijon xunrezligi, ming-minglab insonlarning o’z vatanidan ayri tushganini unutib, Ahmadbek singari ularni ordenga loyiq topmoqdamiz.

Urush, bosqinchilik va diktatura masalalarini ayri-ayri hollarda ko’rish kerak.

Hali yaqin-yaqinga qadar ming-minglab iroqliklar Amerikani ayblab, Saddam uning odami, shuning uchun bu diktatorga ko’z yumib kelmoqda, deb yurgandilar. Hali ham minglab o’zbeklar G’arb Karimovning qotilligiga panja orasidan qaramoqda, deb jar solmoqdlar.

Na unisiga, na bunisiga chidaymiz. Kechagi ashadiy stalinchi, KGB maktabining tolibi, kommunist bugungi musulmon dunyosining lideriga alanib qolsa, bu juda tashvishli holdan darak.

Bu ahvolda hech qachon birimiz ikki bo’lmaydi va bugunga qadar bo’lganidek, turli o’yinlar va propagandalarning quli bo’lib qolaveramiz.

Birlashishning hammabop yo’li

SAVOL׃ Biz ko’p yillardan beri birlashish hakida dod-voylar qilamiz, ammo hech kim birlashishning (A.Po’latovdan boshqa) hammabob yo’lini taklif qilgan emas. Ya’ni birlashish haqida yig’laveramizku ammo qanday birlashish haqida aniq tassavurimiz yuq. Birlashishni har kim o’zicha ko’rmoqda. Bunga siz qanday qaraysiz.(Akbarali).

JAVOB׃ Buzg’unchiligi bilan tanilib qolgan A.Po’latov bitta yo’lni ilgari surmoqda׃ “Birlik”ning atrofida birlashish. Bu aslida “Birlashib nima qilamiz” degandek gap. Chunki bugungi mavjud muxolifat saflarida “Birlik” va “Erk”dan chiqib ketganlar, ularning ishlaridan qoniqish hosil qilmaganlar, liderlarini nodemokratik deb hisoblaganlar va hokazo shaxslar, guruhlar bor. Bu normal holat.

Gap shundaki, ular ozchilik emas, bugungi faol muxolifatning aksar qismiga aylanib borishmoqda. Hatto shunday bo’lmaganda ham birlashish faqat falonchining “rahnamoligi”da bo’ladi, deyish qolganlarning huquqlarini toptashgina emas, ularni haqorat qilishdir.

Darvoqe, bir paytlar A. Po’latov birlashishning adresi “Davra kengashi” degan gapni ham aytgandi. Keyinchalik bu ham unutildi. Bu ham hammabop yo’l emas edi. Chunki “Davra Kengashi” ham “Birlik”ning davra kengashi ekanligini hamma yaxshi biladi.

Tanqid qilish oson, taklif aytish mushkul deyishingiz turgan gap.

Biz hammabop taklifni aytgan edik. Bu – hammaning o’rta bir Platformada – Maslahat Kengashida birlashishidir. Shu maqsadda Umummuxolifat qurultoyi g’oyasi ilgari surilgan edi. Ammo haliga qadar amalga oshmayapti. Balki uni tashkil qiluvchilar kimlargadir yoqmas. U holda A. Po’latov yoki M. Solih tashabbusni qo’lga olib, birgalikda shu qurultoyni chaqirishsin va “Biz ham sizlar kabi qochqinmiz, huquqlarimiz teng, qurultoyda hamma o’z qarashlarini saqlab qolgan holda umumiy bir Platforma atrofida birlashylik” desinlar. Hamma rozi bo’ladi.

Bu Platforma shundan iboratki, “Birlik” ham, “ERK” ham, boshqalar ham o’z ichki nizolari bilan o’z yo’llaridan ketaveradilar. Ammo diktaturaga qarshi kurash strategiyasi va taktikasini belgilashda, bu kurashni olib borishda birgalikda harakat qiladilar.

Boshqacha aytganda, koalitsiya hukumatlari kabi kattayu kichik bir bo’lib, umumiy ishni yuritadilar. Ana shunda ular Karimov rejimiga qarshi alternativ siyosiy kuchga aylanadilar va dunyo, xalqimiz ham ularni e’tirof etadi.

Shu Platformada agar A. Po’latov hammani ishontira olsa, hamma bo’lmasa ham ko’pchilik uni qo’llasa, bu demokratiya, saylovda butun muxolifat uni qo’llaydi. Yoki M. Solih ko’pchilikni ishontira olsa, uni dastaklashadi. Yoki Eshmat va Toshmatning dasturi ko’pchilikka ma’qul kelar. Mana sizga demokratik, hammabop yo’l.

Bu yo’lni 2005 yilning 23 may kuni e’lon qilgandik. Bugunga qadar amalga oshmadi. Yaqinda yana takrorladik va bu oxirgi imkoniyatimiz ekanligini ham urg’uladik. Bu safar ham amalga oshmasa, demak birlashish haqidagi gaplarni yig’ishtirib, hamma o’z yo’lida davom etaveradi. Natija esa aniq׃ 15 yildan beri qanday bo’lsa yana xuddi shunday׃ BOTQOQLIK!

Dunyo zarralardan tashkil topgan

SAVOL׃ Bizning davlatimizda demokratiya tomon o’zgarish bo’lishi mumkinmi? Men va menga o’xshagan insonlar bu yo’lda biror ish qilishimiz mumkinmi? Sizlarning maqsadlaringiz nima? AQShda yashirinib yurgan vaqtingizda O’zbekistonda ahvol yumshasa, keyin bu yerga kelib, demokratiyani targ’ib etasizmi? Nimadir qilish kerak emasmi? (Baxtiyorjon).

JAVOB׃ O’zbekistonda demokratiya tomon o’zgarish bo’lishi mumkin. Lekin bugungi ketishda buni orzu qilmasangiz ham bo’ladi. Karimovdan keyin balki asta-sekin demokratiyaga yo’l berilar? Lekin bu ham dargumon.  Buni anglagan holda siz kabilar ko’p ish qilishingiz mumkin. Zotan mamlakatning kelajagi sizniki va siz hozirdanoq bu haqda o’ylamasangiz, chetga ketib, umringizni mardikorlikda o’tkazasiz.

Nazarimda siz eng avvalo O’zbekistonning hech bo’lmaganda yaqin tarixini bilishingiz kerak. Bu degani Karimov rejimi yozib qo’ygan soxta tarix emas, balki turli manbalarda turlicha yozilgan tarix.

Ha, siz bu rejimga muxolif bo’lganlar orasidagi jiqqa-musht tortishuvlarga ham duch kelasiz. Qo’rqmang va o’qing, keyin o’zingiz xulosa qiling. O’shanda sizga “Nima qilish kerak?” degan savolning javobiga olib boradigan eshiklar ham ochiladi.

Men  majburan chetga chiqqan, lekin yashirinmay yurgan va Karimov rejimi haqida har qanday fikrini har qanday holatda ochiq aytib yurgan sanoqli insonlar guruhidaman. Bu bilan faxrlanaman. Qo’limdan kelgan qadar bir ishlar qilmoqdaman.

Siz Andijonning bir burchidan turib, mening adresimni topganingiz va savolingizni yo’llab, unga javob olayotganingiz ana shu ishning zarra qadarlik bo’lsa-da samarasidir. Agar har birimiz ana shunday zarra qadar ish qilsak vaziyatimiz bugungidek bo’lmas edi.

Bugun hamma kimningdir nimadir qilishini kutmoqda. Bu ahvolda uzoq-uzoq yillar kutilaveradi va hech narsa bo’lmaydi. Toki har kim o’zining nimadir qilishni anglab olmasa, jamiyat qoloq bo’lib qolaveradi.

Mana sizga bir maydon׃ internetga kirish imkoniyatingiz bor ekan, uning qarshisidagi vaqtingizdan ozginasini demokratiyaga sarflab, o’zingiz yashab turgan muhitdagi vaziyat haqida xabar yo’llab turing. Bu bilan siz Vatandan olislarda bo’lgan minglab insonlarni haqiqiy ahvoldan voqif etasiz. Bu juda katta ish bo’ladi.

Faqat iltimos, oldindan bu ish uchun pul talab qilmang. Chunki bu ishlar pul bilan qilinadigan masalaga yuz tutgan nuqtadan boshlab, biz vatanparvarga emas, biznesmenga aylanamiz. Zotan pul uchun yozadiganlar juda ko’p topiladi.

Pul uchun yozadiganlar yoki mardikorlarni kamsitish, qoralash niyatim yo’q.

Ayniqsa, mardikorlikni pastga urmoqchi emasman. “Mardi kor”- ”Erkakning ishi”, “Mardning ishi” degani. Mardikorlik juda og’ir mehnat va ayni paytda majburiylik natijasi. Ana shu majburiylik sizni ham, qolganlarni ham o’ziga bog’lamasin uchun siz ham nimadir qilishingiz kerak.

Unutmang, borliq-dunyo zarralardan tashkil topgan.

Qo’rqoqlik belgisi

SAVOL׃ Hukumat saylovni 2007 yilning 23 dekabriga moslab qo’ygan va baribir o’shanda o’tkazadi. Bugundan boshlab uni engish uchun kampaniya boshlash yaxshi. Hozirgacha 4 ta odam “prezident bo’laman” deb aytmoqda. Agar ertaga saylov bo’ladigan bo’lsa, siz qaysi bittasiga ovoz berardingiz? (Erkin).

JAVOB׃ Bugun o’zbek demokratik muxolifatining tashqaridagi barcha a’zolari teng huquqlidirlar. Hammaning yagona statusi bor – QOChQIN! Shunday ekan, ularning bitta yo’li bor: shaxsiy ambitsiyani yig’ishtirib, o’zaro birlashib, butun siyosiy, moliyaviy va ma’naviy kuchni mamlakatga safarbar etish, ichkaridan bitta nomzodni tanlab, diktaturaga qarshi turish. Bu demokratik umummuxolifatning birligiga ham kafolatdir.

Aks taqdirda 2007 yil ham o’tadi va muxolifat tarqoq, kuchsiz, xalqdan ajralgan, Vatandan ayro tushgan, shaxsiy manfaatlari uchun yashayotgan bir necha kimsaning atrofida uymalashgan to’dalarga aylanib qolaveradi.

Ana shu pozitsiyaga sodiq qolgan holda O’zbekiston ichidan chiqqan nomzodga ovoz bergan bo’lardim. Bugun O’zbekiston ichida muxolifat saflaridan “Men prezidentlikka nomzodman” degan mardlar chiqmoqda. Bu jasorat demakdir.

Mamlakat tashqarisida yashab “Men prezidentlikka nomzodman” deyish esa qo’rqoqlikni ko’rsatadi. Chunki nomzod panada o’tirib ish ko’rmaydi. Xalqning oldida, ichida bo’lishi kerak.

Mamlakat ichkarisida turib, “Men prezidentlikka nomzodman” deyish nega katta jasorat va qahramonlik belgisi? Chunki bu zulm mashinasiga yuzma-yuz qarshi chiqishdir. Bunday odam o’z qarshisida juda tahlikali voqealar yuz berishini ko’zga oladi. Shu jahatdan ham bunday odamga qoyil qolish va uni qo’llab-quvvatlash kerak.

Chetdan turib qilinadigan boshqa urinishlar esa, paydo bo’lgan so’nggi umidlarni ham boltalash va Karimov rejimining jinoyatlariga sherik bo’lishdan boshqa narsa emas.

Imkoniyat

SAVOL׃  Bu mening sizga birinchi marta yo’llayotgan maktubim. Yoshim 26 da , o’zim iqtisodchiman. 2 yildan ko’proq vaqtdan beri Buyuk Britaniyada tahsil olmoqdaman va 2 yildan beri sizning saytingizni muntazam o’qib turaman. Garchi, siyosatchi bo’lmasamda, hali bu sohada biror bir ish qilolmagan bo’lsamda, lekin siyosatga qiziqishim, har kun nimadir yangi narsa o’rganishim va qolaversa, soham siyosat bilan uzviy bog’liq bo’lganligi uchun sizga maktub yozmoqdaman (aslida, savol yo’llamoqchiman).

Hozirda, O’zbekistonning amaldagi hukumati emirilib borayotganligini ko’pchilik talqin qilmoqda, hattoki O’zbekistonda yashayotgan ko’pchilik odamlar ham shunday deb o’ylashmoqda. Siz O’zbekistonda demokratik davlat qurish uchun tinimsiz kurash olib borayotganligingiz, muxolifatni birlashtirishga harakat qilayotganingiz va shu o’rinda odamlar haqiqiy muxolifat deganda eng avvalo sizni tushinishmoqda, chunki siz buni isbotlab bo’lgansiz, qolaversa 1991 yil, 30 sentyabrdagi 7 sessiyani haligacha odamlar unutishmagan. Shuningdek, hozirda O’zbekistondagi hukumat ham o’zining nimalarga qodirligini ko’rsatib bo’ldi (“armiya kimning qo’lida bo’lsa hokimiyat o’shaniki, hech kim bizga tajovvuz qilolmaydi” qoidasi hukm surmoqda). Siz 2008 yilda barcha imkoniyatlarni ishga solgan taqdirda ham O’zbekiston demokratik davlatga aylanadi deb uylaysizmi?

Diktatura (bu yerda aynan bir shaxs nazarda tutilgan) boshi berk kuchaga kiritib qo’ygan davlatni yana izga tushirish uchun anchagina vaqt ketishini ham bilasiz, chunki xuddi shunday vaziyatda 1991 yilda I. Karimov odamlarni ishontirishni uddaladi, yani 90 yillar oxirlarigacha odamlar unga ishonishdi (keyinchalik ishontirishning boshqa yo’llarini o’ylab topishdi -1999, 16 fevral).

Xo’sh, yangi bo’ladigan hukumat xalqni o’ziga ishontirolishiga ishonasizmi?

Ayniqsa, hozirgi xalq kimning orqasidan ergashishniyam bilolmayotgan paytda.

Yani, demoqchi bo’lganim, odamlar hukumat degan narsadan, yoki “demokratiya” so’zini, xuddi shunchaki bir “quruq gap” deb uylab, hech narsadan umid qilmay qo’ygan paytda. Masalan, men har yili O’zbekistonga borib turaman, shu yozda borganimda ham ko’rdim, har doimgidek to’ylar bo’lib turibdi, lekin qishloqning deyarli butun erkaklari Rossiyada yoki Qozog’istonda. Shuning hisobiga to’ylar va “janoza”lar bo’lib turibdi. Odamlar bilan gaplashsam, ko’pchiligi “och qornim- tinch qulog’im” naqlini aytishadi. Bundan kelib chiqadiki, hukumatga kim kelishi ular uchun muhim emasdek vaziyatga tushib qolishgan. Xullas, yozaman desa Jahongir aka, savol va muammolar ko’p, qolganlarini keyingi maktublarda yozarmiz. Hurmat bilan Sher.

JAVOB׃ Jur’at etib birinchi maktubni yozgan odam keyingisini ham yozadi va shuning o’zi siz kabi yosh iqtisodchini ham bevosita bo’lmasada bilvosita siyosatga boshlaydi. Chunki siyosat va iqtisodni bir biridan ajratish noto’g’ridir. Bu xuddi bosh(siyosat) va qorin(iqtisod)ni biridan uzishdek gap. Lenin shu yo’lni tanlagandi. Uning izdoshlari-yu jumladan Karimov ham shu yo’ldan bordilar. Shuning uchun ham siz kabi yoshlar hozirdanoq buni anglab olishlaringiz mutloq ijobiy holatdir.

Menga juda katta baho berib yuboribsiz. Buning uchun rahmat. Lekin muxolifat deganda juda ko’pchilik tushuniladi. Kaminani Karimovning haqiqiy muxoliflaridan biri desangiz buni qabul qilishim mumkin. Chunki  O’zbekistonda “diktatura” deyilganda “Karimov”ni tushundim va unga qarshi kurashni diktaturaga qarshi kurash deb bildim. Buni xato deganlar ham ko’p.

Ba’zilar vaqtida Karimov nomini ishlatmay “hukumat” deb ham ko’rishdi, “davlat” deb ko’rishdi, hatto “xalq” ham deb ko’rishdi. Ammo bugunga kelib illatlarning ildizi Karimovda ekanligi ularga ham ayon bo’ldi.

2008 yil haqida so’rayapsiz. U paytda hali Karimovnig o’zi taxtda bo’lar?  U taxtdan osonlikcha voz kechadigan odam emas.

Xo’p, falakning charxi aylanib, O’zbekiston demokratiya tomonga yuz burdi ham deylik. Lekin 2008 da ham, 2010 da ham O’zbekiston demokratik davlat bo’la olmaydi. Bir rejimdan uning aksi bo’lgan rejimga o’tish uchun juda mashaqqat. Bu yo’l uzoq yoki yaqin bo’lishi sizning avlodga, siz kabi demokratiyani anglab etganlarning oz yoki ko’pligiga bog’liq.

Bugungi muxolifat yoshini yashab, oshini ashab bo’lgan, uning hokimiyatga kelishidan umidim yo’q. Shunga qaramay ularni junbushga keltirishga urinib, O’zbekistonning kelajagini qutqazadigan yoshlarga bizning avlod qilgan xatolarni takrorlamaslikni uqtirib turaman. Bugun hukumatning qora ishlariga va muxolifatning janjallariga aralashmay turgan yoshlar juda ko’p va ishonch ularda.

Endi xalq masalasiga kelsak. Ming yillardir zulm ostida ushlab turilgan xalqdan bir o’zgarish keladi, deb o’tirsangiz, yana ming yil kutasiz. Aslida hech qachon o’zgarishlarni butun xalq amalga oshirmagan. Uning juda oz qismigina buni uddalagan va qolganlar shu bilan murosa qilganlar.

Gap ana o’sha oz qismdan chiqadigan liderlarda. Agar ularning ko’nglida xalq degan hikmat yotsa, demak xalqni harakatga keltirib, unga uning haqlarini beradilar. Agar ko’ngillarida “o’z”lari yotgan bo’lsa, bu xalqning haqlarini o’zlashtiradilar. Ikkinchisi Sharqqa xosdir va shuning uchun ham hatto demokratlar ham yakka lider bilan emas, liderlar komandasi bilan ish tutishni namoyon etsalar ularga ishonish mumkin.

Endi xalqni ishontirish masalasiga kelsak, xalq hamma narsaga bir muddat ishonadi. Karimovdan keyin keladigan hukumat(Agar mo”jiza ro’y berib IAK ketsa!)ning u hatto uning xos odami bo’lsa ham xalqni ishontirish uchun bitta yo’li bor – u ham bo’lsa Karimovni qoralashdir. Ana shu paytda demokratik muxolifatga qisman yo’l ochiladi va jamiyatni to’g’ri yo’lga burish imkoniga ega bo’ladi deb o’ylayman.

Umid

SAVOL׃ Bir qancha OAV lari I.Karimovning prezidentlik muddati shu yilning 22 yanvarida tugashi va undan keyin o’z lavozimida qolishi noqonuniy bo’lib, konstitutsiyaga zid ekanligi haqida xabar tarqatmoqdalar. Bu haqda sizning pozitsiyangiz qanday? (Erkin).

JAVOB׃ Bu yerda Karimov kelgan kunidan buyon qabul qilingan qonunlar va Konstitutsiyaga kiritilgan o’zgarishlar haqida yozsam, uzundan uzoq maqola bo’ladi. Shu narsa aniqki, Karimovning atrofida qonunchilikni yaxshi biladiganlar va qog’ozda uni qanday qilib dunyo andozalariga moslab qo’yadigan “fidoyilar” anchagina. Ular boshqa masalalarda qovun tushirsalar ham bu masalani pishitib qo’yadilar. Chunki buni nafaqat Karimovning, balki o’zlarining ham taqdirlari deb biladilar.

Shaxsiy fikrim shuki, Karimov bir guruh gumashtalari bilan uzoq yillardan beri hokimiyatni bosib olgan va ularning yaqin orada qaytarib berish niyatlari ham yo’q. Shuning uchun falon kuni uning muddati tugaydi deb bayram qila olmayman. Lekin zolimning zulmi abadiy emas, bir kun albbatta badnom bo’ladi va yo’qoladi deb umid qilaman. Yomonlik boqiy emas!

Ismi jismiga mosmi?

SAVOL׃ Odatda insonning fe’liga, xulq-atvoriga, odob-axloqiga, qilayotgan ishiga qarab tavsif berishadi. Ba’zan uning ismiga qarab ham: “Ismi jismiga mos” deyishadi. Ota-onalar o’z farzandlariga niyat qilib turlicha ism qo’yadilar, masalan, o’g’lim jahongashta bo’lsin deb Jahongir, baxtli bo’lsin deb Baxtiyor yoki guldek ochilib yursin deb Gulbahor, Lola va hokazo.

Lekin ko’p hollarda hayotda o’sha insonlarning o’z ismlariga nisbatan teskarisi ham bo’lib turadi. Erkin Xalilov, Erkin Vohidov, Erkin Samandarov, Erkin A’zamov, Erkin Shayxov, Erkin Ro’ziev, Erkin Hayitboev… Bu insonlar haqida biron fikr bildira olasizmi? (Hurmat bilan Erkin).

JAVOB׃ O’zbekning ko’p odatlari bor. Turli niyat-orzular bilan bolasiga ism qo’yish ham ana shu odatlaridan biri. Inson orzusi hamma vaqt ham ushalmagani kabi bu borada ham uning orzulari chil-chil singan paytlar ko’p bo’lgan va bo’laversa kerak.

Aks taqdirda ismi Islom bo’lib, o’zi islom dushmani bo’larmidi?

Yoki ismi Shavkat bo’lib, o’zi beshavkat bo’larmidi?

Yoki ismi Gulnora bo’lib, o’zi bag’ri toshpora bo’larmidi?

Siz nomlarini sanagan odamlar ham haminqadar!

Menimcha, siz ismingiz Erkin bo’lgani uchun bu insonlar bilan qiziqqansiz va ularni yaxshi taniysiz yoki “IAK” kitobimni o’qib chiqqansiz. Bu kitobda shu odamlar haqida etarli qadar ma’lumot bor.

Yaqinda ikki qismlik bir kitob yozishni boshladim. Birinchisida jurnalistika, adabiyot, madaniyat va siyosat jabhasida bevosita yoki bilvosita taniganlarim, ularning menga ma’lum fitratlari haqida gap borsa, ikkinchisida menga yaxshilik qilgan shaxslar va shaxsiyatlar, qarindoshlarim, yaqin do’stlarim, oddiy odamlar, tanishlarim haqida bilganlarimni yozmoqchiman. Bu bilan kelajakning tarixchilariga ozmi ko’pmi yordam qilgan ham bo’laman. Balki siz eslatgan kabi, ismlarga ham alohida e’tibor berishimga to’g’ri keladi.

AQSh O’zbek muxolifatini yirik moliya bilan qo’llamaydi

SAVOL׃ O’zbek muxolifati moddiy yordamga muhtoj. Agar iqtisodiy yordam bo’lsa, juda ko’p ish qilish mumkin. Garchi muxolifat liderligiga da’vo qilmasligingizni ochiq yozgan bo’lsangizda butun muxolifat manfaati uchun shu masalani AQShda ko’tarsangiz bo’lmaydimi? (Shuhrat).

JAVOB׃ Juda ko’p odam shunday fikrda. Gapning po’stkallasi shuki, AQSh hukumati va bu erdagi nohukumat tashkilotlarning bugungi O’zbek muxolifatidan umidlari yo’q. Umid bo’lmagandan keyin katta miqdorda moliyaviy yordam ham bo’lmaydi.

Nega umid yo’q? Buning bir qancha sabablari bor.

Birinchidan, bugunga qadar “ERK”, “Birlik” va “Ozod dehqonlar” – “Quyoshli O’zbekiston”ga berilgan grantlar o’zini oqlamadi. Masalan, Milliy demokratiya fondi “Harakat” jurnaliga deb yillardir grant berib kelmoqda. Birgina 2005 yilda shu maqsadga mazkur fond 92 ming 830 dollar bergan. 112 ming 298 dollar esa inson huquqlari uchun ajratilgan.(Bu ma’lumotlar mazkur fondning saytidan). Aslida bu katta pul emas. Lekin Abdurahim Po’latov eb yotishi uchun etarli!

Bu grantlar olingani holda, umum ishi o’lda-jo’lda qolganini hamma ko’rib turibdi. Vaholanaki, bugun hech qaerdan pul olmasdan ham “Harakat”dan ko’proq ish qilayotganlar bor.

Boshqa fondlardan olingan grantlar ham guldir gup, pildir-pis! Amerikaliklar juda madaniyatli xalq. Yuzingizga kulib qo’yishadi, ammo hamma narsani bilishadi.

Bugunga qadar yuqorida nomlari sanalgan partiyalar, ularning qoshidagi inson huquqlari tashkilotlari-yu uyushmalari olgan grantlari qaerga ishlatilgani haqida umummuxolifat bir tomonda tursin, o’z a’zolariga ham hisob berganlari yo’q.

Tabiiyki, ular pul olgan idoralariga rasmiy hisobot topshirganlar. Lekin bu hisobotlarga ham amerikaliklar kulib qo’yishgan va asta-sekin yolg’onchilardan ixloslari qaytib, grantlar miqdorini tobora kamaytirib borishmoqda.

Ikkinchidan, o’zbek muxolifati Karimovga qarshi alternativ siyosiy kuch emas, balki bir-biriga qarshi kuch ekanligi qay etiladi. Bunda ham amerikaliklar adashmagan. Shunga qaramay ular muxolifatni to’g’ri yo’lga yo’naltirishga urinib ko’rishdi. “Liderman” deganlarini birma-bir chaqirib gaplashishdi. Ular amerikaliklarni aldashga tirishdilar. Oxir oqibatda o’zlarini aldadilar va bugunga kelib, nazardan qoldilar.

Uchinchidan, bugun o’zbek muxolifati “lider”lari yana amerikaliklarni aldashga sidqidildan urinayotganlari e’tirof etilmoqda. Dastlab Muhammad Solih g’ayridemokratik yo’l bilan amerikaliklarga o’zini prezidentlikka nomzod sifatida taqdim qilishga kirishdi. Keyin uni ayovsiz tanqid qilib kelgan Abdurahim Po’latov ham ayni kuyga tushib, amerikaliklar nazdida “nomzod” bo’lib ko’rinishga intilgani ularni jiddiy o’ylatadi va yana kulib qo’yishadi.

Muhammad Solihning 1991 yilda qo’lga kiritgan “nomzodlik” qartasi o’tgan 15 yilda unga ko’p ish berdi. Kirgan joyidan bir narsa undirib chiqdi. 15 yilda muxolifatga deb har yondan berilgan pullarning miqdori millionlarga borib etdi. Natija esa nolga teng!

Bugun Abdurahim Po’latovga tinchlik bermayotgan narsa ana shu. Aslida u ahmoq emas׃ bugun O’zbekistonga borishga yuragi betlamaydi va rasman nomzod sifatida saylovda qatnasha olmasligiga ham aqli etadi. Ammo nomzod sifatida tan olinishini juda va juda istashidan maqsad M. Solihning qo’lidan eski “qarta”ni olishdir. U bir paytlari nomzod bo’lmaganidan juda afsusda ekanligi va M. Solihda alami borligi ochiq sezilib qolmoqda.

Tortib oldi ham deylik. Ammo bilmaydiki, u “qarta” eskirib, julduri chiqqan va endi amerikaliklar bo’ o’yinga kirmaydilar. Buni ham biladi. Lekin maqsadi bugunga qadar olib kelayotganini saqlab qolishdir.

U hali Kongressda va hali boshqa joylarda AQSh nohukumat tashkilotlarini burchakka qo’yib, “cho’ntak”laridan pul chiqarishga zo’rlaydi. Ular janjallashib yurmaslik uchun choychaqalik berib turadilar. Kattarog’ini berolmaydilar ham. Chunki beruvchilarning o’zlari hukumatdan grant oluvchilardir.

Ularga beradiganlar esa, bugun dunyoda O’zbekistondan ham muhimroq ishlar borligini, qolaversa, Karimov rejimiga qarshi alternativ siyosiy kuch yo’qligini aytadilar.

Buni bilgan eski “lider”lar Avropaning eshiklarini qoqmoqdalar. Lekin bilmaydilarki, Avropa ham Amerikaning og’ziga qaragan.

Bu ahvoldan chiqish yo’li bitta׃ siyosiy maydonga samimiyat bilan chiqish, o’zaro janjallarni yig’ishtirib qo’lni-qo’lga berish, birlashib, katta kuchga aylanishdir. Ana o’shanda xalqingizga xizmat qilasiz, gadoyga o’xshab Amerika va Avropaning eshigini qoqib yurmaysiz, ularning o’zlari sizni qidiradilar.

Bu oddiygina haqiqatni biznikilar tushunishni istamaydilarmi? Tushunganda qandoq?! Lekin ularga choy chaqa bo’lsa bas! Bir rivoyatdagi kabi, shohga tekkan gadoy ayol oyog’ining ostida xazina turganiga qaramay, tokchalarga qotgan non qo’yib, o’shani terib yurganidek gap bu!

Bitta xo’rozqandni ming kishiga shumitish

SAVOL׃ O’zbekistonda matbuot erkinligi yo’q, deb jar solasizlar, mana inqilobiy maqolani chop etgan “Advokat press” gazetasi o’rniga “Himoya-jarayon” gazetasi ro’yxatdan o’tdi. Hatto o’sha maqolani yozgan muallif o’zini gazetada saqlab qoldi. Bo’lar ekan-ku! Gap o’zlaringizda, harakat qilmaysizlar, harakat qilsa hamma ishni qilish mumkin. Shunday emasmi? (Shoislom).

JAVOB׃ Albatta, O’zbekistondagi diktatura nima ekanligini, uning fitratini bilmagan, tushunmagan odam uchun mana shunday faktlar olamshumul voqea bo’lib ko’rinadi. Bundan oldin ham yozgan edim, bunday odimlarni hukumat xuddi siz kabilar uchun otadi va 15 yildan beri qanday “nishon”ga urgan bo’lsa, yana urmoqda. Karimovning “bitta xo’rozqandni ming kishiga shumitish siyosati”ni tushuna olmaganlar ma’ruz tutasiz-u qanday qilib boshqa narsalarni anglashlari mumkin?

Sizning mantig’ingizdan kelib chiqadigan bo’lsa, “Birlik”ning bo’limi – “Ezgulik” degan inson huquqlari tashkiloti rasman ro’yxatga olingan. Qolganlar olinmagan. Demak, ayb qolganlarning o’zida, ular harakat qilmagan, intilmagan, shundaymi?

Agar “Himoya-jarayon” ro’yxatga olingan bo’lsa, demak qolganlarning o’zlari aybdor? Ular harakat qilmaganlar, bu-sizning mantig’ingiz. Bu-o’zbekni bugungi ayanchli ahvolga tushirgan mantiq.

15 yildir Karimov bir odim otmoqchi bo’lsa, kimlargadir bitta “xo’rozqand” beradi. Muxolifat ichida Karimov tomonidan avf etilganlar anchagina. Ularning tarixlarini o’rganib ko’ring. Karimov yo Vashingtonga borish oldidan yoki BMTdagi muhokama arafasida yo bo’lmasa O’zbekistonga keladigan oliy martabali hay’atni qabul qilishdan oldin… ularni ozodlikka chiqargan.

Bu safar esa O’zbekistonda hali yaqindagina e’lon qilingan Matbuot haqidagi qonun shunday ham obro’yi chil-chil bo’lib turgan Karimovni keskin tanqid qilish uchun jiddiy asos bo’ldi. Shunday paytda dunyoga ochilish uchun “siyosiy islohotlar qilmoqchiman” deb jon-jahdi bilan “jang” qilayotgan Karimov bitta gazetani ro’yxatdan o’tkazib, laqqatusharlarning og’ziga urdi. Lekin kelajakda bu nashrning ham bahrida o’tadi.

Yana bir marta ma’zur tutasiz, agar gapim achchiq botsa, oldindan uzr so’ragan holda dilimdagini yuzingizga aytaman׃ butun matbuoti bichilgan, hatto internet ham axta qilingan O’zbekistonda agar “matbuot erkin, ayb o’zlaringda” deydigan bo’lsangiz, bu nafaqat siyosiy so’qirlik, balki ruhiy xastalik belgisi hamdir.

Ular yarasholmaydilar!

SAVOL׃ Jahongir aka sizni hamma yozganlaringizni diqqat bilan o’kib boraman. Agar savolimga javob bersangiz xursand bo’lardim. Javob berishni istamasangiz ham joningiz sog’ bo’lsin. Jahongir aka Muhammad Solih AQShga borganida Abdirahim Po’latdan “kechirim so’radim” deb “Ozodlik ” radiosi orqali aytdi va buni biz eshitdik. Rostdan ham A.Po’latdan kechirim so’radimmi yoki yolg’on gapirdimi M. Solih? Agar chindan ham “kechirim” so’ragan bo’lsa nega haligacha bir-biriga qus? Axir ular o’zbekcha oddiy qilib aytganda, bir-birining otasini o’ldirgani, yo’k-ku? Nimaga ikki lider yarashmaydi? Balki yarashsa O’zbekiston uchun bir nimalar o’zgarar, siyosiy maydonda.Siz nima deysiz bunga? Va siz hakikatdan ham shohid bo’ldingizmi “kechirim” so’raganiga. O’sha fotosuratda siz ham bor edingiz.(Sila).

JAVOB׃ Bu haqda ilgari yozmoqchi bo’lgandim. Lekin yana janjal boshlanib ketmasin, degan fikr bilan yozmagandim. O’shanda Andijon qirg’inidan keyin bu uchrashuvni biz juda zaxmatli muzokaralar bilan hozirlagan, A. Po’lat va M. Solihni juda qiyinchilik bilan bitta stol atrofiga keltirgan edik. Agar ko’ngilda birlashish umidi bo’lganda o’shanda, Andijon fojeasidan keyin majburiyat paydo bo’lgandi.

O’sha kungi majlisimizga M. Solih Nyu Yorkdan keldi. A. Po’lat va Vasila Inoyatova ham kelishdi. Endi majlisni boshlab, kun tartibini muzokara qilayotgandik-ki,  Avazxon Muxtorov, Tursunpo’lat Nazarov va Ilhom Isoqov kirib kelishdi.

Hamma o’rnidan turib, ular bilan ko’rishayotgan edi, birdaniga Avazxon Muxtorov va Abdurahim Po’lat orasida bir-birini keskin ravishda haqoratlash boshlanib ketdi. “Sotqin”, “Lo’li” kabi kalimalar, onangni-otangni kabi so’kinishlar, oz qolsin bir-biriga narsalarni otishga qadar etib borayogandi.

Avazxon Muxtorovning qo’lidan Abdurahim Po’latovga qarata uloqtirilmoqchi bo’lgan videokameramni arang oldim. Ko’pchilik o’rnidan turib, tashqariga chiqdi.

Ochig’ini aytish kerak, M.Solih va V. Inoyatova janjalga aralashmay, og’irlik qilib, o’rinlarida o’tiraverishdi. Anchadan keyin majlisni qayta boshlashga muvaffaq bo’ldik. Ammo asablar buzilgan, gaplar pichingbozlika aylanib qolgan edi.

A. Po’lat “Vasilani kuzatishim kerak” deb ketib qoldi. M.Solihning undan kechirim so’raganini eshitganim yo’q. Menimcha, kechirim so’raganda va biz eshitmay qolganimizda ham bugunga qadar A. Po’lat bu haqda juda ko’p gapirgan va yozgan bo’lardi.

M. Solih o’shanda Nyu Yorkda Farg’onaning sobiq prokurori Avazxon Muxtorov bilan birga Birlashgan muxolifat koalitsiyasi tuzilgani va o’zi unga rais bo’lganini, 51 ta tashkilot qo’shilganini  e’lon qildi. Bu haqdagi bayonot turli tillarda hamma yoqqa tarqatildi. “Birlashish” mana shundan iborat bo’ldi.

Karimovdan yuqqan kasallik

SAVOL׃ Karimovni tanqid qilsangiz-chi! Bu muxolifat ichida bir-biriga mag’zava to’kish qachon to’xtatiladi? (Hotam).

JAVOB׃ Bugunga qadar Karimovni qilgan tanqidim yonida muxolifat haqida aytganlarim ummon va zarra kabi, ya’ni yuzga nisbatan birdan ham oz. Vaholanki, bugun muxolifatning Karimov bilan birga “egar”ga mingan “lider”larining Karimovdan hech qanday farqi yo’q. Karimov ham saylovlarsiz “lider” bo’lib o’tiribdi, bular ham. Solishtirsangiz mos keladigan joyi mingta. Tanqid qilsang, “fitna”, “ig’vo”, “eskilarni kovlash”, “mag’zava ag’darish” deyishadi. Tanqid qilmasang, 15 yil rasvo bo’lganidek, yana 15 yil botqoqqa botadi.

1990 yillarning boshida “Xalq so’zi” gazetasida “Markaziy Univermag” yonida sahardan boshlab odamlar turnaqator turishgani suratini bergani uchun Karimov Bosh muharrir Ahmadjon Muxtorovni tanqid qilar ekan׃

-Bunaqa ig’vo, fitnaga qarab turolmaymiz. Vaqtida zarba beramiz. Mag’zava to’kish bilan jamiyat o’zgarmaydi. Uydagi kamchilikni ko’chaga olib chiqib, dasturxon qilmasligimiz kerak. Tanqidga qarshi emasman. Lekin hamma narsaning vaqti bo’ladi. Hozir birinchi navbatda mustaqillikni mustahkamlash kerak. Shunday paytda odamlarni chalg’itish jinoyatdir,-degan edi.

Bu hamma kamchiliklarni “bosdi-bosdi qilish” siyosatining boshlanishi edi. Asta sekin xalq ham shunga o’rgatildi. Bugunga kelib, kamchiliklar haqida gapirgan odam ko’zimizga balodek ko’rinadi.

“Birlashish oldidan muxolifat ichida o’zaro tanqidlarni bas qilaylik”, deb qilingan chaqiriqlardan keyin ancha vaqt “liderlar” haqida yozmadim. Ammo tanqid qilmaslik ularga yana kibru havo berdi va ular yana o’zlarining yolg’onlariga qaytishdi. Bittasi “51 ta tashkilotning rahbariman” deb jar solsa, ikkinchisi “Hamma mening qanotim ostida birlashmoqda” deb baqira boshladi. Bu birlashish emas, balki parchalanishdir. Shunday paytda ham indamay tursangiz, hech narsa o’zgarmaydi. Yana 15 yildan keyin xorijda hali ham birlashish haqida gapirib yurgan bo’lasiz.

Bugun butun muxolifat a’zolari ochiqchasiga o’z so’zlarini aytib, ularni keskin tanqid qilib, bu yo’ldan qaytarsalargina birlashish sari xizmat qilgan bo’ladilar. Lekin bunday holni ko’rmayamiz. O’rtada esa, Karimovdan tekkan kasallik hukmron. Bu kasallikning nomi “Kamchiliklarni xaspo’shlash”dir. Qancha xaspo’shlasa, shuncha sasib ketishini hamma biladi va hamma indamaydi. O’zbekistondagilarning ham, tashqaridagi muxolifatning ham fojeasi mana shunda!

Har kim qo’lidan keladigan ishni qilishi kerak

SAVOL׃ Jahongir aka, nima sababdan liderlika da’vogar emasman, deb aytmoqdasiz. Menimcha, aslida liderlik tomon intilmoqdasiz-ku?!(Arabboy).

JAVOB׃ Yo’q, hech qachon bunday iddao menda bo’lmagan va bugun esa aslo ham yo’q. Bundan keyin ham bo’lmaydi. Bu orqavarotdan aytilgan gap emas, buni ochiq yozib kelmoqdaman.

Sababi quyidagilar׃

1.Bugun lider bo’lish uchun ikkiyuzlik, balki ettiyuzlik bo’lish kerak. Chunki faqat shundaylarga, ularning yolg’onlariga ishonadilar. Bu esa mening qo’limdan kelmaydigan ish.

2.Bugun demokrat liderni emas, stolni mushtlab uradigan, qattiqqo’l, savollarga javob bermaydigan, xalqni mensimaydigan, uni aldaydigan, uni qo’llanadigan, haqqini eydigan va adolatni oyoq osti qiladigan rahbarni yoqlashadi. Bu ham mening qo’limdan kelmaydi.

Kimdir unday, kimdir bunday deyishi mumkin. Ammo Karimov rejimining qo’lidan demokratiya deya manqurtlikni eganlar haqiqiy demokratiyadan juda uzoqlarda qoldilar. Bugun har qanday liderlikdan ko’ra ana shu odamlardan hech bo’lmasa, bir qanchasining zehnini tozalamoq kattaroq mansabdir, foydali ishdir. Bu esa qo’limdan keladi.

Har kim qo’lidan keladigan ishni qilsa, o’zini ham, boshqalarni ham qiynamaydi. Qo’lidan kelmaydigan ishga bosh urganlarning sharmandali hollarini ko’rib turibmiz.

Karimovni taniymizmi?

SAVOL׃ Pokiston Bosh vazirining O’zbekistonga tashrifi borasida juda ko’p va juda turlicha fikrlar aytilmoqda. Bunchalik qiziqishning sababi nimada deb o’ylaysiz? (G’ayrat).

JAVOB׃ Bu savolga javob “Karimovni taniysizmi?”, degan savolning javobida yashiringan. Lekin bunga hukumat ichida ham, muxolifat orasida ham juda oz odam javob bera oladi. Chunki Karimovning kimligini o’rganish, uning rejalarini taxmin qilish, otadigan odimlarni bilish uchun eng avvalo undan qo’rqmaslik kerak. Bunaqa odam esa, anqoning urug’i. Bu Karimovga qo’l keldi, qo’l kelmoqda va qo’l keladi.

Aytganingizdek, Pokiston Bosh vazirining O’zbekistonga tashrifini hamma har turli baholadi׃

-Pokiston ham O’zbekistonning neft-gaziga oshiq… (“Ozodlik”)

-Iqtisodiy hamkorlik… (Rus va Markaziy Osiyo davlatlari nashrlari)

-Karimov musulmonlar yashaydigan va din davlat nazoratida bo’lgan mamlakatlar bilan aloqani mustahkamlamoqchi. Rossiya Bosh vaziri safari yaxshi yoritilmay Pokiston Bosh vaziri tashrifiga matbuotda alohida o’rin berildi..(Uzmetronom).

Qaerdadir Pokiston AQShning hamkori bo’lgani uchun Karimov bundan ichki siyosatda foydalanmoqchi, deb yozishdi. Boshqa birovga ko’ra, Karimovda Tohir Yo’ldoshni ushlab kelish orzusi jo’sh urmoqda va hokazo va hokazo.

Aytdim-ku! Karimovni tanimaymiz. Agar taniganimizda uning maqsadini darhol topgan bo’lardik.

Karimov uchun O’zbekistonning iqtisodiy hamkorligi-yu Pokistonning kim bilandir sherikligi, hammasi bir tiyin. Uni bezovta qilgan masala boshqa׃ u tinmay olayotgan tadbirlariga qaramay, o’zbekistonliklar turli yo’llar bilan borib, Pokistonda in qurgan terroristik harakatlarga qo’shilayotganidir.

Karimov o’zini hali dunyoning u erida, hali bu erida “tomosha” ko’rsatayotgan “binladenchilar”ning ro’yxatida deb biladi. AQShning yordami bilan O’zbekiston Islomiy harakati tahlikasidan qutulib qolgan Karimov uchun bugun Rossiya yoki Xitoy o’zini o’tga tashlamaydi. Buning ustiga agar Pokiston hukumati izn bermasa, bu kuchlar uning hududlarida yura olmasdi, deb o’ylaydi. Chunki Karimov istamasa, Mahmud Xudoyberdiev guruhi O’zbekistonda qola olarmidi?! Karimovning mantig’i mana shundan kelib chiqadi. Har kim o’z qarichi bilan o’lchaydi. Shuning uchun ham unga Pokiston hukumati bilan yaxshi bo’lish juda muhim. Bu masalaning bitta jihati. Lekin Karimov bir o’q bilan ikki quyon urishni ko’zlaydigan maxluq.

Demak, ikkinchisi, bu eng muhimi – mamlakat ichiga qaratilgan. “Hov ko’rdingmi, Pokiston hukumati ham mening qo’limda, mening do’stim, u tomonlarga borsang, onangni ko’rsataman” degani bu. Xuddi mana shuning uchun ham O’zbek matbuotiga bu safarni favqulodda keng yoritish topshirildi. Toki Karimovning plani hammaning kallasiga singsin!

Dushmanlar haqida

SAVOL׃ Kuzatishlarimga ko’ra sizga dushmanlik qilayotganlar ham bor ekan. Bu dunyoda dushmansiz odam bormikan o’zi? (Farida).

JAVOB׃ Bilasizmi, qadimda bir zolim shoh bo’lgan ekan. Uning davrida daryolarda qon oqar, qamchilardan jon uzilar ekan… U shunchalar zolim ekan-ki, biror kishi ham unga bu qilmishlari yaxshi emasligini aytolmas ekan. Shunday kunlarning birida Hotamtoyning yo’li uning o’lkasiga tushibdi. Xalqning azob uqubatlaridan larzaga tushgan Hotamtoy saroyga qarab yo’l olibdi va shohni odillikka chorlabdi. Shunda shoh׃

-Sen xalqimni tanimas ekansan, uning ettidan etmish yashariga qadar meni o’ziga do’st deb biladi. Sen begonasan, seni dushman deb biladi. Ishonmasang ana Devonbegi bilan xalq huzuriga chiqinglar,-debdi.

Devonbegi va Hotamtoy qaerga borishmasin xalq shohni do’st deya ulug’lab Hotamtoyni dushman deya haqoratlabdi.

Saroyga qaytishganda Hotamtoy shohga׃

-Ular Devonbegidan qo’rqqanlaridan bir narsa deya olmadilar,-debdi.

Shunda shoh׃

-Unday bo’lsa, tunda janda kiyib chiqingiz,-debdi.

Yana Devonbegi va Hotamtoy qaerga borishmasin va kimdan so’rashmasin hamma Hotamtoyni la’natlabdi. “Agar u bizga do’st bo’lganda bizni shunday qiyin sharoitga qo’yarmidi? U begona-da, bizni bilmaydi-da, bizda nima qasdi bor uning?” deyishibdi.

Saroyga qaytishganda shoh yana Hotamtoyni izza qilibdi.

-Bechora xalq, ikki kishidan biri josus bo’lishi mumkin, deb o’ylab chekayotgan azob-uqubatlaridan so’z ochmadi,-debdi Hotamtoy.

Shunda shoh׃

-Bo’lmasa bor, o’zing so’ra, qani nima deyishadi?- debdi.

Hotamtoy ko’chaga chiqsa, hamma undan yuz burib, uzoqroqdan yurar, ba’zilar esa ming’irlab uni so’kishibdi. Buning sababini so’rayman desa, uni toshbo’ron qilishibdi. U qonga belanib yotganda bir darvesh uning yoniga kelib׃

-Ko’rdingmi, kimning dushmani ko’p,-debdi.

Hotamtoy darveshning ovozidan tanibdi. Bu o’sha shoh ekan. Janda kiygan shoh. Xalq zolim shohning ana shunday kezib yurishlarini bilar va yurak oldirib qo’ygan ekan.

Ko’rdingizmi, dushman har xil bo’ladi. Kaminani so’kib yuradigan ismsiz-jismsizlarga qarab shunday deyayotgan bo’lsangiz, u holda aniq bilaman, do’stlarim dushmanlarimdan ko’p. Qanday bilaman-mi׃ dushmanlarim nomlarini yashiradilar, do’stlarimning esa nomlari aniq.

Hatto Xudoning ham dushmani bor-Shayton, iblislar va hatto ba’zi odamlar…

Payg’ambarlarning ham dushmanlari bo’lgan. Toshbo’ron qilganlar, quvg’in etganlar, xachga tortganlar…

Har qanday oddiy odamning esa, tabiiyki, dushmani bo’ladi. Chunki o’rtada hasad, ko’raolmaslik, anglashilmovchilik, tarafkashlik, mansab va manfaatparastlik, tobelik va muridlik kabi ming-ming dushman yasovchi “komponent”lar bor.

Savolingizga javob ana shundan kelib chiqadi. Lekin bu u qadar ahamiyat beradigan narsa emas. Qo’ying, dushmanlar ham bor bo’lishsin. Buning foydasi yo’q emas. Hushyor bo’lasiz, noma’qulgarchiliklardan uzoq turasiz, loqayd bo’lib qolmaysiz, yolg’izlik qurboniga aylanmaysiz, kurash hissini yo’qotmaysiz…

Turkiya modeli?

SAVOL׃ O’zbekistonga Turkiya modeli to’g’ri keladi degan gaplarni aytishmoqda. Turkiya modeli o’zi nima? (Suxrob).

JAVOB׃ Agar Turkiyani yaxshi bilmagan odam shunday bir gapni aytsa, uni tushunaman. Chunki hali Turkiyani yaxshi bilmagan paytlarimda men ham shunday deb o’ylardim. Ammo Turkiyani ichdan va tashdan yaxshi bilgan odam bu gapni aytsa, u holda siyosiy chayqovchilik bo’ladi. Nega?

Turkiya zaif parlament, zaif bosh vazir, zaif prezident, zaif qonunlar, zaif xalq va kuchli armiya boshqaruvidagi davlatdir.

Gap bu yerda aholisiga nisbatan Turkiya dunyodagi enga katta armiyaga ega ekanligi haqida borayotgani yo’q. Gap mamlakatni boshqarish haqida bormoqda. Turkiyani tom ma’noda harbiylar, xavfsizlik kuchlari boshqarishadi. Yaqin o’tmishda agar siyosatchilar quloq solishmasa, davlat to’ntarishi qilib, ularni dorga tortishgan. Shundan beri dorga tortilmaslik uchun siyosatchilar harbiylarga quloq solishadi.

Agar ular xalq tomonidan saylangan Bosh vazirga, “ket” ishorasini qilishsa, bosh vazir darhol iste’fo beradi.

Gap shundaki, Turkiyadagi harbiylar asosan dunyoviy milliyatchilar orasidan etishtiriladi va demokratik davlatlarda tahsil oladilar. Ular dindan uzoq turadilar va dunyoviy tuzumni himoya qiladilar. Bugun Turkiyada demokratiya, so’z erkinligi va hokazolar qonunlarda belgilangani uchun emas, balki harbiylar shunday istaganlari uchun mavjud.

Bu erkinliklarning chegarasini ham harbiylar milliy xavfsizlik nuqtai nazaridan deya cheklay oladilar. Agar harbiylar shunday tutib turmasalar Turkiya degan davlatdan parcha ham qolmasligi mumkin. Chunki Turkiyada xalq keskin farq qiladigan qutblarga bo’lingan, jiddiy muammolar bilan yuzma-yuzdir. Bu esa doim parlamentda o’z aksini topadi, ya’ni hamma har tomonga tortadi va qonunlar zaifligining boisi ana shunda.

Turkiya parlamenti bir nechta turli qarashdagi partiyalardan tashkil topgani uchun aksariyat ovoz talab etilgan nuqtalarda oddiygina qonunlarga ham o’zgartirish kirita olmaydilar.  Bir kun kelib qaysidir bir kuch hukmronlikni qo’lga olishi va harbiylarni tizginlashi ham mumkin. Lekin bu Turkiya to’la demokratik sharoitga ko’chdi degani emas. Aksincha bu hol borini ham yo’qotishga zamindir.

Turkiya modelini O’zbekistonga tadbiq etadigan bo’lsangiz, buning bugungi rejimdan farqi juda oz bo’ladi.

Nahotki bu bir tasodif edi?

SAVOL: Siz, mard bo’lsang, asl isming bilan yoz deysiz. Lekin men maqola yozayotganim yo’q, shunchaki savol yo’llamoqchiman. Buning uchun meni nomardga chiqarmassiz va umid qilamanki javob yozarsiz. Ochig’ini aytsam, saytingizni birinchi kirib, ba’zi yozuvlariga ko’z yugurtirganimda umuman menga ma’qul bo’lmagan. Maqolalarning bari Microsoft Word dasturida yozilib, dizaynga ham ahamiyat berilmay joylashtirilgani g’azabimni keltirgandi. Sababi men internet texnologiyasini yaxshi tushunaman, shuning uchun ham hozir, Sizning ismingiz va boshqa “UchQuloq”lar ko’z tikadigan so’zlarni ishlatmasdan yoki ulardan buzib foydalangan holatda savol yo’llamoqchiman. Chunki ular bu so’zlar qaysi vaqtda, qaerdan qaerga jo’natilganligini, qiziqsalar uyimning manzilini ham bilib oladilar. Hozircha ularga qarshi kurashishga qurbim etmaydi. Shuning uchun shunday usul qo’lladimki, siz qaysi pochtadan xat kelganini bilolmaganingizday, ULAR ham qaysi IPdan chiqqanimni bila olishmaydi. Juda qattiq kirishsalar o’zlarining IPsi chiqadi, xolos.

Saytingizga birinchi kirganimda (bundan uch yilcha oldin) “Boshchi”mizning siyosatini ham, unga qarshilarning fikrini ham ma’qullamas edim. Bugunga kelib ancha oq-qorani taniy boshladim. Va bildimki, bugungi kunda asl haqiqatni yoritish bo’yicha siz etakchi ekansiz. Shuning uchun ham uning dizayniga ham qaramay deyarli barcha ma’luotlarini o’qib chiqdim. Va uni o’zbeklar uchun eng qimmatli sayt hisoblayman.

Savolim, 1999 yil fevralidagi voqealar haqida o’zingizda mavjud ma’lumotlarni o’rtoqlashsangiz… Menda u haqida inkor etib bo’lmas dalil bor: bitta ishtirokchi portlash haqidagi habarni “uchquloq”larga sotib qo’ygan. Demakki, boshchi hammasini oldindan bila turib, xalqqa spetakl ko’rsatgan. Javobingizni saytingizda kutib qoluvchi, sizni doim qo’llab duo qiluvchi ShohiJahon.

JAVOB׃ Maktubingiz uchun rahmat. Hozir ham saytning ko’rinishi muhim emas, balki mazmuni muhim deb hisoblayman. Karimovning kitoblari naqadar chiroyli qilib chiqariladi, ammo hech kim o’z ixtiyori bilan o’qimaydi. Lekin agar siz maslahat va yordam beraman desangiz saytni o’zgartirishimiz mumkin.

Siz xatni qaerdan yozilganini bilib olishadi, debsiz. G’arbda ha, lekin O’zbekistonda hali bilisholmaydi. O’zbekistonda internet bobida juda orqada qolingan. Yaqinda bir kishi bilan gaplashdim. Uning aytishicha, fikrlari buzilmasin, sodiqliklari yo’qolmasin, deb aksar MXX xodimlariga internetga kirish ta’qiqlangan. Faqat juda kam sonli odam kiradi. Bu masalaning bir jihati.

Ikkinchi tomoni esa shuki, ular butun internetdagi yozuvlarni nazorat qila olmaydilar. “Ombor”ga g’aramlab qo’yishlari mumkin. Lekin har birini tahlil etolmaydilar. Har kuni 200 dan ziyod xat olaman. Yarmini o’qishga ulgurmayman. Demak, ular hamma xatlarni o’qib chiqish uchun bir necha million kishini ishga olishlari kerak. Adreslarni qidirish va topish uchun yana bir million mutaxassis kerak.

1999 yil fevral voqealariga kelsak…

Meni bir tasodif ko’p o’ylatadi׃ 1998 yil tugashidan bir kun oldin bizni -meni, Abdurahim Po’lat va ukasi Abdumannob Po’latni AQShda yashaydigan Ro’zi Nazar degan keksa bir kishi mehmonga chaqirdi. Borsak, osh damlangan va u paytda Saloy Madaminovning iqtisodiy homiysi bo’lgan Anvar Oltoyli bir turk ayoli bilan kelgan ekan. U bizga muxolifat birlashishi zaruratidan so’z ochdi. Bahslashdik. Rozi bo’ldik. Keyin yangi yil oqshomi Nyu Jersey shtatida yashaydigan Avazxon Muxtorov mehmonga da’vat qildi. Bordik. Ro’zi Nazar ham birga bordi. Anvar Oltoyli o’sha erdagi mehmonxonada turdi va biz Avazxon Muxtorovning uyida. Abdurahim Po’lat va ukasi borgan emas. O’shanda Anvar Oltoyli “Fevralning o’rtasida Toshkentga qaytamiz, bitta uchqichda” deya pichirladi. Hayratlandim. Boshqa gap aytmadi. Bu shunchaki ko’ngil gapi-da, deb qo’ya qoldim.

U keyin Saloy Madaminov bilan gaplashgani va u meni, Abdurahim Po’lat va ukasini davraga olmasdan “o’zimiz Karimov hukumatini yiqitamiz, ular bizga xalaqit bermasin, etar” degan gapini aytdi. “Hali ham osmonda-ku?!” deb qo’ya qoldim.

Lekin haligacha o’ylayman, nahotki bu bir tasodif edi?

Xullas, 1999 yil 16 fevralda Karimov hukumati tomonidan ba’zilarni qo’llanib, spektakl ko’rsatilgan degan gapni o’sha paytda ham aytganman, hozirga qadar ham bu fikrimni inkor qiladigan dalil ko’rganim yo’q.

Qolgani latifa

SAVOL׃ Butun muxolifat birlashib satiletdan bitta televidenie ochsa bo’lmaydimi? (Iskandar).

JAVOB׃ Agar bugunga qadar muxolifat birlashganda edi, televidenie haqidagi bunday savolingizga hojat ham qolmagan bo’lardi. Ammo biz muxolifatni birlashtirishga 15 yil urindik va buni amalga oshira olmadik. Negaligini bilasiz. Endi bu haqda gap ochmasa ham bo’ladi. Bugungi kunga kelib, muxolifatning qolgan qutgani ikki mutloq zid qutblarga ajralib bo’ldi. Hatto mafkuraviy jihatdan ham.

Endi satelitdan televidenie ochish haqida׃ ana “Amerika ovozi” ochganiga 3-4 yil bo’lib qoldi. Lekin kim tomosha qiladi? O’zbekistonda odamlar bir burda non tashvishida ekan, kim satiletga bog’lanib, oldi-qochdi narsalarni tomosha qiladi? Hech kim. Televidenieni bir tomonga qo’ying, bugun hatto radioni eshitmay qo’yishgan. Bir mahalla yoki qishloqni aylanib, odamlardan so’rab ko’ring-chi, necha kishi “Ozodlik” yoki “Amerika ovozi”ni eshitadi?

Bugun muxolifatning qolgan-qutgan guruhlari internetda oddiygina kundalik xabar sahifasini yurita olmaydigan darajada. Ba’zilari bir oyda, ba’zilari haftada bitta narsa qo’yish bilan “gavda ko’rsatishadi”, xolos.

Tez ishlab turadigan, xabarlarni daqiqama-daqiqa beradigan sahifa yo’q. Bu ishni uddalay olmaganlar agar televidenie, radio yoki videokliplar qilib xalq orasiga kirmoqchiman desa, unga ishonmayman. Bu navbatdagi aldov. O’zini, atrofidagi ikki uch kishini va bir narsa cho’zadigan manbani aldash uchun qilinadigan ish bu.

Bugun xorijdagi muxoliflar faqat ikkita amaliy ish qilish qobiliyatiga ega׃

Birinchisi, yaxshi veb sahifa tayyorlab, undagi xabarlarni kunba-kun mamlakat ichiga jo’natish. Tabiiyki, elektron maktublar orqali…

Ikkinchisi, mamlakat ichida faoliyat ko’rsatayotganlar bo’lsa, ularni ma’naviy va iqtisodiy jihatdan qo’llash.

Bu qadar. Ana shu ikki ish izchil amalga oshmayatimi, qolgani latifa.

O’zbekistonda davlat to’ntarishi bo’lishi mumkinmi?

SAVOL׃ Keyingi kunlarda O’zbekistonda davlat to’ntarishi bo’lishi ehtimoli haqida yana gap-so’zlarlar aylana boshladi. Rostdan ham shunday ehtimol bormi?(Davron).

JAVOB׃ Yo’q! Saylov kabi biror siyosiy ma’raka yaqinlashaversa, “Davlat to’ntarishi…”dan boshlab “Dindorlarning Konstitutsiyaviy tuzumga tajovuzi…” kabi iboralar tez-tez ishlatila boshlanadi. Bu eng tepadagi idoradan muxolifatning ba’zi guruhchalariga qadar inadi.

O’tgan yillarda buni eshitaverib, quloqlar o’rganib ketgan bo’lsa ham, foydasi kimga va zarari kimga ekanligini hech o’ylab ko’rmadik. Hamma vaqt foydasi Karimovga bo’lgan va bundan keyin ham unga bo’ladi. Shunday ekan, g’oya foydani olgan odamdan kelib chiqadi. Bu biznesning qoidasi. Qolganlar o’yinchilar, bizning sharoitda esa, oldindan ma’lum bo’lgan yutqazuvchi o’yinchilardir.

Karimov o’z atrofidagi qo’rg’onni mustahkamlash uchun o’ziga qarshi chiqqan har qanday guruhdan foydalanadi yoki shunday guruhni yaratadi. Shunday bo’lib kelayotganini ko’rib turibmiz. Agar bu safargi soxta saylovdan oldin ham biror guruh biror “tomosha” qo’ysa, aslo ajablanmayman. Chunki rejim shunga intilmoqda va o’yinchilar ham o’zlarini ko’rsatmoqdalar.

Ilgari ham shunday bir savolga javob bergan edim. Yana muxtasar qilib aytmoqchiman. O’zbekistonda davlat to’ntarishi mutlaqo mumkin emas. Davlatning o’zi bo’lmagan joyda qanday qilib davlat to’ntarishi bo’ladi?

Mafiya tizimida esa “otaxon”ning aytgani bo’ladi va unga qarshi chiqishi mumkin bo’lgan kuch beshigidayoq axta qilinadi.

Bugun O’zbekiston hokimiyat boshqaruvi deb ataladigan idoralardan birortasida “otaxon”ga qarshi bosh ko’taradigan odamni qo’ya turing, qosh uchiradigan shaxs ham yo’q.

Chetdagilarning ahvoli esa oydek ayon.

Jumrak va jamiyat

SAVOL׃ Muxolifat ichida ilgari hukumatda ishlaganlarni xoin, poraxo’r, bugun ishlayotganlarni axloqsizlar sinfi deb atash moda bo’ldi. Xo’sh falakning gardishi bilan bu muxolifat hukumat tepasiga kelib qolsa, ishni kim bilan bajaradi?(Najmiddin).

JAVOB׃ AQShda o’z uying bo’lmasa bir tashvish, har oy katta miqdorda ijara to’laysan. O’z uying bo’lsa, yana bir tashvish. Bankdan olingan qarzni to’laysan. Bir-ikki oy to’lamasang, uyingdan ajralasan. To’lgan taqdiringda ham tashvishlar bitmaydi. Yillar o’taverishi bilan esa tashvishlar ortaveradi.

Uyimiz yangi. Qurilganiga endi etti yil bo’ldi. Bugunga qadar muammo chiqmagan edi. Ammo endi ba’zi kichik tashvishlar chiqmoqda.

Masalan, yaqinda hammomxonadagi qo’l yuvadigan jumrakning ostidan suv oqa boshladi. Ishxonamizdagi bir juvonning gapni esladim׃

-Bunday ishlarga men pul bermayman. Do’konda juda arzon turadi, olaman, o’rnataman, ustalar esa o’n baravar qilib olishadi,-degandi u.

Darhaqiqat, bu soha ustalari Amerikadagi eng bosh toifa hisoblanadi. Ya’ni eng ko’p pul qilishadi. Bitta jumrakni almashtirish uchun 200-300 dollar olishadi. Vaholanki, bu ishni besh daqiqada bajarishadi.

Jumrakni o’zim almashtirishga qaror qildim. Shanba kuni ertalab chaqqon bo’lib ishga kirishdim. Ertaroq boshladim, chunki bolalar uyg’ongunga qadar bitirib qo’yishni rejaladim.

Uyimiz uch qavatlik. Buzilgan jumrak uchinchi qavatda. Suvni bekitadigan joy esa, birinchi qavatda. Suvni bekitib, tepaga chiqsam, kalitlar to’g’ri kelmaydi. Bir amallab ochishga qaror qildim. Bo’lmadi. Keyin ”Home Depot” degan xo’jalik mollar do’koniga borib jumrakning yangisini sotib oldim. 42 dollar ekan. Qaytib kelib, o’rnataman desam to’g’ri kelmadi. Eskisining nomini yozib oldimda, do’konga qaytib bordim va 42 dollarlikni topshirdim.

Xayriyatki, do’kon uyimizga yaqin va hamma narsani qaytib olaveradi. Do’konni aylanib biznikiga o’xshaganini topdim. 79 dollar. Oldingisidan chiroyliroq. Shu payt do’konda savollarga javob berib yuradigan kishi kelib qoldi. U bilan gaplashsam׃

-Bularning hammasi standart,- dedi.

Shunda men oldingisini olib kelib topshirib xato qilganimni tushundim. Faqat ikkita qo’shimcha bog’lovchi quvurchalardan olsam ish bitar ekan. Lekin qo’limdagi yoqib qolgandi va uni olib keldim. Eskisini ochaman desam kalit etishmadi. Bitta kalit uchun yana do’konga boraman-mi dedim-da, kuch ishlatdim. Devordagi plastik quvurga ulangan joydagi bosim jihozi sinib ketdi.

Uni ochib oldimda shishalarga solib sotiladigan “Starbucks” kofesidan ichib, asabimni jilovlab, yana haligi do’konga bordim. Ba’zi narsalarning otini bilmasangiz ham qiyin. Shuning uchun menga kerakli X-jihozni o’zim bilan olib kelgandim. Biror kishi uning nimaligini bilmadi, desangiz. Oxiri do’konning bosh ish yurituvchisini chaqirtirdim. U bilag’on ekan׃

-Bunday narsa bizda bo’lmaydi,-dedi u.

Hamma narsa bo’ladi deya maqtab yurganim bu do’konda ham bo’lmaydigan narsa bor ekan-a, deya ajablandim. Haligi odam bunday narsalarni qaerdan sotib olishni aytdi va yaqindagi shunday do’konning adresini berdi.

Ilgari faqat avtomashinalar qismlarining maxsus buyurtma do’koni bor deb o’ylar ekanman, buni qarang-ki hatto jumrak qismlarining ham maxsus do’koni bormish.

 U yerga kelsam, buyurtma oladigan kishi qo’limdagi jihozni yarim soat desam mubolag’a bo’ladi, ammo 10-15 minut tomosha qildi.

-Vov,-dedi keyin.- Bu nima ekan o’zi, nomini bilasizmi?

-Taqsir nomini bilganimda o’zini olib kelarmidim?

-Men shu yerda 15 yildan beri ishlayman, ammo bunaqa narsa ko’rmaganman. Bu qaerga o’rnatilgan ekan?

Unga tushuntirib bersam׃

-Siz “Pulte” qurgan uylarda yashasangiz kerak. Ular hatto hamma jihozlarni ham o’zlari yaratadilar. Bu ham biznes. Sizni o’zlariga bog’lab qo’yadilar. Ularga yozing, yuborishadi,-dedi.

Hafsalam pir bo’lib mashinamga o’tirib, “Oyday to’lin-to’lin..” qo’shig’ini tinglab, o’yga botdim. Suvni bekitganman. Quvurlar ochiq. Qanday qilib 2-3 oy kutaman.

Usta chaqirsammikan?

Shunda yodimga birinchi qavatdagi xonaga dush o’rnatgan asli afg’onistonlik Abdumannnon aka degan tanishim keldi. U o’shanda plastik quvurlar chiqqani zo’r bo’lgani va ularni bir-biriga elimlash juda qulayligini rosa maqtagandi. Ish juda oson bitganini o’zim ham ko’rgandim.

Shuning uchun quvurdan boshlab bu yog’iga hamma narsani almashtiraman, degan qarorga keldim. Ortga qaytgim kelmadi va boshqa ko’chadagi “Lowe’s” degan kattaroq xo’jalik mollar do’koniga borib, plastik elim va unga bog’lanadigan bosim jihozini sotib oldi. Qimmat emas, 12 dollar bo’ldi. Qaytib kelib ish boshlasam, elim ushlamadi. Uning qo’llanmasini o’qib chiqdim. Unda quvurga elimdan oldin dastlabki tozalagich modda surtiladi deyilgan. Alamimni yana qo’shiqdan olib, balandlatib qo’yib, do’konga qaytib bordim. Haligi narsani olib qaytib kelsam, aslida elimning boshqa turini olgan ekanman. Yana qaytib borishimga to’g’ri keldi. Kerakli rangli elimni topib, kassa yoniga borsam hamyon uyda qolib ketibdi. Padariga la’nat!

Bu orada bolalar uyg’ongan va vaqat tushdan o’tib bo’lgandi. Ikki marta eski jumrakni o’rnatib, har narsaga to’ldirib suv olib qo’ydirgandim.

Umr yo’ldoshim bolalarni olib, oziq ovqat do’koniga ketishgandi. Telefon qilsam, xayriyat qaytib kelishibdi. U hamyonimni olib keldi va kichkina bir qutidagi rangni ikkita mashina bilan olib kelgan bo’ldik.

Hamma ishni bitirib jumrakni o’rnataman, desam bog’lovchi quvur kaltalik qildi. Yana borib keldim, desangiz. Tashqarida qop-qorong’u bo’lgan bir payda ishni bitirdim. Suvni ochishga yuragim betlamadi. Chunki ertalabdan beri necha marta ochgan bo’lsam doim har tomonga otilib ketaverdi-da.

Xullas, suvni ochdim. Tashqarida qorong’u, mening dilim yorug’. Uyda bayram. Hamma meni qutlay boshladi. Bajardim!

Jumrakka qarab turib׃

-Besh minutlik ish ekan,-dedim.-Shunga 12 soat sarflabman-a?

Uydagilar menga jilmayib qarashdi. Lekin zarar qilmadim. Ham iqtisodiy va hamda ma’naviy foyda qildim. Bundan keyin bunday yumushni besh daqiqada bajaraman. Chunki endi nima qilishni bilaman-da!. O’rgandim. Hatto keyingi shanba kuni hamma jumraklardan uy quruvchilar o’rnatgan bosim jihozlarini olib tashlab, do’konlarda bo’lganini qo’yaman. Bu ham mustaqillik!

…Jumrak buzilsa, usta chaqirmay ham bir amallab tuzatish mumkin, ammo jamiyat buzilgan bo’lsa-chi? Tuzatish oson bo’lmaydi. Buning ustiga bu jamiyatga begona esangiz, hech qachon hukumatda ishlamagan va boshqarish nima ekanligini bilmasangiz, tajribasiz bo’lsangiz voy o’sha jamiyatning holiga. Ayniqsa, bu jamiyat ustabuzarmonlar qo’lida xonavayron qilingan bo’lsa?!

O’zbeklar nega bir-birlarini kechira olmaydilar?

SAVOL׃ Biz demokratiya haqida juda ko’p gapiramiz. Xalqimiz demokratiyaga tayyor deymiz. Lekin demokratiya sharoitida odamlar G’arbda bo’lgani kabi tanqidni ko’tara olishlari kerak emasmi? O’zbeklar bitta tanqid uchun bir-biriga dushmanga aylanib qolmoqda. Bu ahvolda demokratiyaga etishamiz, deb o’ylaysizmi?(Murod).

JAVOB׃ Yuragimni yondirgan savollardan birini yozibsiz. Gap faqat o’zbeklikda emas. Menimcha, buning juda chuqur ildizlari bor. Bu holatni arab, fors, dari, pashtun va o’rdu tilida gaplashadiganlarda ham ko’rdim. Eng qizig’i, ular yashaydigan mamlakatlarda emas. Balki ular kelib yashayotgan demokratiya diyorida ularning demokratiyani hazm qilishlari naqadar qiyin kechishini ko’rib, hayratlandim.

20-25 yildirki, Amerikaga kelib, haliga qadar tanqid eshitganda dirkillab qoladigan bu odamlarni ko’rib o’zimizning o’zbeklarimiz haqida o’yladim. Ming afsuski, G’arbning havosidan nafas olayotgan o’zbeklarimizning aksariyati ham shu ahvolda.

“Amerika ovozi”da ishlaganimda bir arab boshlig’imiz bor edi. 30 yildan beri Amerikada. Demokratiyani anglagan deb o’ylabman va ko’pchilikning oldida tanqid qilib yuboribman uni. Shu qadar dushmanga aylandiki, mana oradan 4-5 yil o’tib ham yaqinda bir majlisda ko’rib qolsam, hali qovog’idan qor yog’adi.

G’arbda yashab yurgan o’zbekdan istagan birini tanqid qilib ko’ring, kamchiligini aytib ko’ring, darrov sizni “ig’vogar” deydi. Bu ham mayli, bir umrlik dushmaningizga aylanadi. Shuning uchun ham tashvishingiz juda o’rinli.

Hali nihol ekan, Amerikaga kelib, o’qib, shu yerda tahsil olgan bir “qalamkash” o’zbekni juda asosli kamchiliklari uchun orqavarotdan emas, ochiq, o’z nomim bilan tanqid qilgandim. Mana oradan ikki yil o’tdi. Haliga qadar u orqavarotdan meni hammaga “ig’vogar” deb yurgani mayli, turli forumlarda ham turli tillarda tinmay yozadi, bo’hton yog’diradi.

Vaholanki, orqavarotdan gapirish yoki imzosiz yozish ig’vogarlik ekanligini va o’zi shu kuyga tushganini ham bilmaydi, sho’rlik!

Bunday misollar son mingta. Hatto ismini aytmay, umumiy tanqid qilsangiz ham, o’ziga olib, sizga qilich qayraydigan “demokratlarimiz” qancha…Shuning uchun demokratiya haqida gapirish va demokrat bo’lishning orasida yer bilan osmon qadar farq bor. Menimcha, bu narsaning ildizi juda chuqur va bu ildizni ko’ra olmasak, topa olmasak hali beri ruhimizni sariqpechakdek o’rab turaveradi.

Chet ellarda qolib ketamizmi?

SAVOL׃ Chet elga chiqqan o’zbeklarning taqdiri haqida ko’p yozgansiz. Ularning vatanga tashnaligi haqida ham yozganlaringizdan o’qiganmiz. Sizning anchagina taxminlaringiz to’g’ri chiqadi va bu hayotiy tajribaning natijasi bo’lsa kerak. Shundan kelib chiqib xorijdagi o’zbeklarning yaqin kelajakda vatanga qaytish imkonlari bor deb o’ylaysizmi? Bor bo’lsa qachon va qay sharoitda? Yo’q bo’lsa, ularni nima kutadi? Bular sotsiologik muammolardir. Bunga siz javob bera olasiz deb o’ylayman. (Bobur).

JAVOB׃ Ilgari bir javobda o’zbeklarning chetga ketish sabablarini bir tizimga solgandim. Aslida ko’p narsa o’sha chiqib ketish sabablari bilan bog’liq. Lekin modomiki chetda ekanmiz, bugunga qadar bosib o’tilgan yo’lga nazar solib, kelajakni taxmin qilish, bashorat emas, taxmin qilish mumkin.

Meni juda ham achintirayotgan va tashvishga solayotgan narsa shuki, bugun xorijga chiqqan o’zbeklar ham ilgari Sharq mamlakatlaridan G’arbga sig’ingan salaflarining yo’lidan ketmoqdalar. Bu esa o’zlari yashagan jamiyatda eng keyingi odam bo’lib qolish va o’z o’rinlarini o’z qo’llari bilan yo’qotishga intilishdir.

Bugun G’arb mamlakatlariga nazar solsangiz, Sharqdan kelganlar aksariyat holda g’arib, unutilgan bir vaziyatdalar. Oralarida davlat arboblari, taniqli olimlar, dunyoga so’z ayta oladigan shaxsiyatlar, siyosatchilar yo’q.

Buning sabablaridan biri shundaki, xorijga kelganlar bu yerning erkinligidan gangib qoladilar. Oilalari va farzandlarini yo’qota boshlagandek bir hissiyot girdobiga tushadilar. Natijada ana’nalar, odatlar, oila va farzandlar tarbiyasini saqlab qolaman deb o’zlarini to’rt tomonga uradilar. Aslida eski ahvollari G’arbdagidan ham barbod bo’lganini tan olgilari kelmaydi.

Muhojirlardan ko’pchiligi agar dinni mahkam ushlasam, ana’nalar, odatlar, oila va farzandlar tarbiyasini muhofaza qilib, saqlab qolaman, deb o’ylaydilar. Natijada zamonaviylik, yashagan mamlakatning qadriyatlari, demokratiya talablari chetga surilib, faqat diniy yo’lga bosh uriladi. Bir qarashda bu yaxshigina bo’lib qolmay, farzu qarz bo’lib ko’rinadi. Ammo asta-sekin meyyor buziladi va fanatik bir insonga aylaniladi. Chunki bora-bora jamiyatdan ajralib qoladilar. O’z do’konchalari, oddiygina bir ishlari va shunchaki umrguzaronlik qiluvchi jamoalari bilan o’ralashib, bolalarini ham shu asnoda tutishga urinadilar.

Bolalari o’qishdan, ilmdan, siyosat va jamiyatdan uzoq qolib, ko’rinishda mo’min-qobil, lekin aslida teskarisiga aylanadi. Ota-ona esa bari-bir vatanga qaytaman, deb o’zini ovutadi va farzandlarining kelajagini o’ylamaydi.

Bir kun kelib, orzulari sarobga chiqa boshlaganini ko’rgach, asabiylashadi, oilasi buziladi, dunyodan norozi, yolg’iz bir kimsaga aylanadi.

Bugunga qadar G’arbga Afg’oniston va Turkiya orqali ming-minglab o’zbeklar kelganlar. Biz bugun hatto ularning nomlarini ham bilmaymiz. Qaerlarda yashab, qaerlarda qolib ketdilar, noma’lum. Farzandlari esa jamiyatning ikkinchi emas, uchinchi darajali odamiga aylanib qoldilar.

Yuqorida aytganimdek, ming afsuski, bugungi avlod ham shu yo’ldan ketmoqda. Bugun har qancha dod-voy deyilgani bilan yillar o’tgach, hech kim Vatanga qaytmaydi. Hatto ikki fuqarolik berganda ham qaytadigan odam topilmaydi.

40-50 yil Vatanning ozodligi uchun jonlarini tahlikaga qo’yganlar mustaqillik kelganda, borib, qisqa vaqtda ortlariga qaytganlari buning bir misoli.

Chunki yillar davomida boshqa odamga aylanasiz. Borsangiz hamma narsa begonadek tuyuladi. Eng asosiysi sizga begonadek qarashadi. U yerda endi G’arbda siz topgan erkinlikning mingdan birini ham topolmaysiz. Hatto O’zbekiston demokratik davlatga aylanganda ham butunlay qaytadiganlar sanoqli bo’ladi. Ular ham bir muddatdan keyin ortga qarab yo’l soladilar. Bu men yaratgan yangilik emas. Bu sotsiologiya ilmining tajribalardan olingan xulosalardir. Shuning uchun ham doim takrorlayman, ketdingizmi, tamom, qaytish yo’q. Qaytishingiz mumkin, faqat vaqtinchaga, mehmon tarzida.

Shuning uchun demoqchimanki, bugun chetga chiqib, vaqtingizni behuda o’tkazmang. O’qing, ilm oling, jamiyatga qo’shiling, izlaning va o’zingiz yashayotgan jamiyatingizda o’z o’rningizni toping. Xuddi mana shu narsa sizga o’zligingizni saqlab qolishga zamin yaratadi. Nafaqat saqlab qolish balki tarixiy Vataningizga xizmat ham qilishga yo’l ochadi. Tabiiyki, agar shunday istagingiz bo’lsa!

Mantiq mahsuli

SAVOL׃ 2004 yil mart-aprel portlashlarini bevosita hukumat uyushtirganligiga sha’ma qilgandingiz. To’g’risi menda ham shunday taxmin bor, lekin bu taxminimni isbotlovchi manbaga ega emasman. Agar mumkin bo’lsa, manba to’g’risida muxtasar bo’lsa-da, ma’lumot bersangiz. Hurmat bilan, Muarrix.

JAVOB׃ Ma’lumki, huquqning asosini mantiq belgilaydi. Umuman mantiq butun hayotning o’q ildizi desa mubolag’a bo’lmaydi. Agar mantiq qoidalarini idrok etsangiz, ko’p narsaga baho berishda adashmaysiz.

Mening ham qo’limda hech qanday aniq dalil yo’q. Ammo mantiq qoidasiga nazar solsangiz, ikki savol tug’iladi.

Birinchisi, bu hodisalar jamiyat uchun favqulodda yangi hol edimi?

Ikkinchisi, bu hodisalar qanday siyosiy-ijtimoiy zaminda yuz berdi va kimga foyda keltirdi?

Bu ikki savolning javoblarini topish juda oson…

Mazkur voqealarga qadar o’tgan 15 yildagi shunday hodisalar silsilasiga nazar tashlasangiz uzviylikni topasiz.

2004 yildagi siyosiy ijtimoiy voqelikni tahlil etsangiz, Karimov rejimi yana bir marta boshi berk ko’chaga kirib qolganini ko’rasiz. Bunday paytda chekinish yoki ko’chaning to’sig’ini buzib, oldinga ketish kerak bo’ladi. Karimov rejimi yana ikkinchisini tanladi.

Har doimgidek, ta’kidlamoqchiman, bunday voqealarda hukumat “tajriba”sidan kelib chiqib, anqov yoki qo’lbola “muxolif”lardan foydalanib, ularni o’z manfaati yo’lida qo’llangan. Buning umumlashgan ko’rinishini “Assassin” romanida o’qishingiz mumkin.

Dahshatli hayqiriq

SAVOL׃ “Turonzamin” ro’znomasida mana bu xabarni o’qidim׃

”Gulbahor ham Karimov va Madaminovning vijdoniga havola”. Xabarni keltiraman׃

Siyosat bilan hech shug’ullanmagan va muxolifatdagi birorta partiya yoki harakatga a’zo bo’lmagan, Andijon voqealaridan keyin muxbirga, inson huquqlari himoyachisiga gapirib qo’ygan, munosabat bildirgan Gulbaxor To’raeva Qirg’iz chegarasida kitoblar bilan qamoqqa olingandan keyin oradan uch oy o’tib, uch kunda sud qilinib, olti yilga ozodlikdan mahrum etildi. Bu onalar qarshisida tiz cho’kaman, degan Islom Karimovning navbatdagi mehr shavqati. Ayni paytda iqtisodiy jihatdan qiyin ahvolda qolgan bu ayolga o’z kitoblarini berib, uni mamlakatga yo’llagan Salay Madaminovning ham navbatdagi qurboni bu.

Andijondan olingan ma’lumotga ko’ra, ayblov fikrida aytilishicha, To’raeva bu ishni tijoriy maqsadda qilgan va agar pul berishmaganda bu ishga bosh qo’shmasligini aytgan. Madaminovning shaxsiy kitoblarini tashib yurib qamalib ketganlar safiga yana bir kishi qo’shilar ekan, bunday ayanchli hollardan xulosa chiqarib olinmayotgani yana ham ayanchlidir.

Ilgari qamalganlarni unutgan Salay Madaminov va uning “rezident”lari bu safar Gulbahor To’raevaning oilasidan, bolalaridan xabardor bo’lib, ularga moddiy yordam ko’rsatarmikan?”

Men tushuna olmagan narsa shuning uchun Muhammad Solihni ayblash kerakmi? Gulbahor To’raevada faqat uning kitoblari emas, balki Rauf Parfining ham kitoblari bo’lganku? Qolaversa shunday bo’lganmi yo’qmi sizlar ham aniq bilmayizlarku? Bu ham muxolifat ichidagi dahanaki jang axir. Buni qachon to’xtatasizlar? (Diamat).

JAVOB׃ Avf etasizu ammo ko’rinishidan siz hamma narsani muxolifat ichi dahanaki jangi deb inkor qilmoqchisiz. Shunday ekan, dalilni siz va Salay Madaminov ishonadigan manbadan keltiray׃ “Ozodlik” saytida 24 aprelda tantana bilan quyidagi xabar tarqatildi.“Andijon viloyati jinoyat ishlari sudi inson huquqlari himoyachisi Gulbahor To’raevani konstitutsiyaviy tuzumga tajovuz qilish, tuhmat qilish va jamoat tartibiga tahdid soluvchi adabiyotlar tayyorlash va tarqatishda aybdor topib, unga 6 yillik qamoq jazosi tayinladi. Kasbi shifokor G.To’raeva shu yilning 14 yanvar kuni Bishkekdan qaytaëtganida sumkasidan shoir Rauf Parfining “Iymon asiri”, shoir va siësatchi Muhammad Solihning “Valfajr” hamda “Yo’lnoma” kitoblari chiqqanidan so’ng qamoqqa olingan”.

Rauf Parfining kitoblari O’zbekistonda ta’qiqlangan emas. Aksincha nashr etilmoqda va kutubxonalarda ham turibdi. Mahalliy matbuotda ham she’rlari bosilmoqda. Bu voqeada uning kitobi “niqob” sifatida foydalanilgan, xolos. Qolgan kitoblarni bir bechora ayolning iqtisodiy jihatdan qiynalib qolganidan foydalanib, u orqali yuborish razolatdan boshqa narsa emas. Nima, bu “Iskra” gazetasimidi?

Yo’q, bir odamning shaxsiy kechinmalari, xotiralari, uydirmalari, bo’htonlari to’plangan narsa. Bu odamning nomi terrorist deb e’lon qilingani uchun uning kitobini olib borgan shaxs qamoqqa kirishi olindan ma’lum hol. Buning ustiga o’sha ayol Andijon voqealari bo’yicha hukumatning qora ro’yxatiga tushganligini kim kim Salay Madaminov yaxshi biladi? Bugunga qadar ham uning kasriga qolib, anchagina odam qamalib ketganini ilgari ham yozgandik va bundan saboq olmadi, tanqidni ig’vo deb bildi.

Gap bunda ham emas, gap shundaki, shu sabil qolgur kitoblarni yuborish juda zarur bo’lsa, (aslida ular internetda ham turibdi), Salay Madaminovning etagini o’pib, o’limga ham ketishga roziman deb jar solib yurgan “shovvoz”lar orqali yuborsin edi. Nega qo’lida norasida go’dagi bo’lgan onani bu kuyga solishadi? Mana gap nimada?

Bugunga qadar Salay Madaminov uchun qamalganlarni u va uning gumashtalari unutishgan. Birgina misol׃ uning qilmishlari uchun qamalgan Murod Jo’raevning umr yo’ldoshi mana shu – u ishonadigan manba- ”Ozodlik” orqali yig’lab, iqtisodiy qiynalib qolganini aytganiga hali ko’p bo’lgan emas. Kitoblar chiqarishga, uni mamlakatga yuborishga pul bor ekan. Shuni Murod Jo’raev kabilarning tirik etim holiga tushgan bolalariga yuborsa bo’lmasmidi? Mana gap nimada?

Gulabahor ham qamalgan kuniyoq unutildi. Faqat uning nomini pesh qilib, obro’ qidirish esa davom qilmoqda. Lekin uning oilasi faryodlariga Madaminov quloq soldimi? Bu savolga yana siz ishonadigan manba – “Ozodlik” saytida bugun qo’yilgan maqolada javob bor׃

“-Sud ochiq shaklda o’tdi. Men unda qatnashdim. Agar sizga biror ma’lumot kerak bo’lsa, nega sudga kelmadingiz, u yerda hech kim bo’lmadi. Bechora ayolni qamab qo’yishdi, 8 oylik go’dagi qolib ketdi”, – deya iztirob bilan so’zladi G.To’raevaning qaynonasi”.

Bu dahshatli hayqiriqdir! Mana shuning o’zi sizning hamma savollaringizga javob.

Karimov Xudoga ishonadimi?

SAVOL׃ Islom Karimov Xastimomga borib, oxirati haqida o’ylaganmish. Mana siz Karimovni yaxshi bilasiz, ayting-chi u Xudoga ishonadimi?(Odil).

JAVOB׃ Boshqalarning mantig’i bilan ishim yo’q, ammo o’zimning mantig’imga ko’ra, birovning Xudoga ishonib-ishonmasligini baholash bizning ishimizga kirmaydi. Bu uning va Xudoning vakolatiga kiradigan mavzu.

Lekin Karimov o’zini bir mamlakat va u yerda yashayotgan bir qancha xalqlarning rahbari deb atayotgan ekan, bu mavzuga kirish mumkin.

Menimcha, Karimov azaldan ateist bo’lgan va shundayligicha turibdi. U o’zgaruvchan shaxs emas. U hamma narsadan o’z manfaati yo’lida foydalanishni istaganidek, dinni, hatto Xudo nomini ham shu yo’lda qo’llanib kelmoqda.

Ming afsuski, bu faqat Karimovga xos emas, balki barcha musulmon mamlakatlarining tepasida o’tirgan diktatorlarga xos. Karimov Xudodan qo’rqmaslikni Sovet maktabi va Sho’ro liderlaridan o’rgangan bo’lsa, musulmon davlatlarining rahbarlari, kazo-kazolari uning bu illatini mustahkamladilar. Uni Ka’baga olib kirib, keyin unga Ka’bapo’sh hadya qilgan Saudiya Arabistoni diktatorlari, bugunga qadar uni islom dunyosining katta siymosi deb atayotgan arab dunyosi liderlari unga barcha jinoyatlarini Xudo kechirib yuboradi degan bir his bermoqdalar.

Uning zolimliklarini Xudoga ishonishlariga shubha ham bo’lmagan o’zimizning muftilaru ulamolar ham oqlab kelayotganlari esa, unga oddiy xalqni ezishda yanada kuch bermoqda.

Xotira kuni

SAVOL׃ 9-may. Siz bu kunni fashizm ustidan qozonilgan g’alaba kuni deb bilasizmi, yoki 1999 yilda e’lon qilingan “Xotira va qadrlash kuni”-mi? (Muarrix).

JAVOB׃ Menimcha ikkinchi jahon urushi fashizmning fashizm bilan to’qnashuvidir. Bu Hitler qiyofasidagi olmon fashizmi bilan Stalin boshqaruvidagi slavyan fashizmining o’zaro urushiga dunyoning juda ko’p mamlakatlari turli sabablar, manfaatlar, yanglishish va majbur qolish tufayli qo’shilganlar.

Jumladan, O’zbekiston ham SSSRning mustamlakasi, zulmning qurboni sifatida qatnashgan va juda katta talofotlar bergan.

Bu urush fashizmni tugatmadi, balki rus-slavyan fashizmi yanada kuchaydi va bugunga qadar davom etmoqda. Shuning uchun bu bayram qilinadigan kun emas.

Aksincha begunoh ketganlar, aldanganlar, zulm va qatag’on qurbonlarini xotirlash kuni sifatida nishonlanishi mumkin.

Har bir xalqning o’z tarixidagi qora kunlar, qatag’on va qatliomlarni xotirlaydigan sana bo’ladi.

Modomiki, O’zbekistonda bu kun Xotira va qadrlash kuni deb e’lon qilingan ekan, demak, shu kuni Stalin zulmi davrida halok bo’lganlar bilan birga Karimov rejimining qurbonlari ham, xususan 2005 yil 13 mayda Andijonda otib o’ldirilgan begunoh insonlar ham xotirlanishi kerak.

Karimovdan keyin hukumatni kim boshqaradi?

SAVOL׃ Men Karimov rejimini azaldan yomon ko’raman. Ammo, garchi yomon ko’rsam-da, baribir Karimovdan boshqa odamning hukumat tepasida turib prezidentlik qilishi erish tuyuladi. Sababi mening nazarimda, aynan u siyosiy vaziyatni yaxshi tushunadi, sababi, shuncha yildan beri hukumat tepasida. Ikkinchidan, aytaylik, Karimov muxolifatga saylovda qatnashishga ruxsat berdi ham deylik. Biroq, muxolifatga kim ishonadi, agar muxolifat hammaga notanish bo’lsa. O’zingiz ayting-chi shu o’tgan yillar ichida muxolifatning biror harakatlari sezildimi?

Saylov yaqin. Bu orada Karimov o’zi bosh vazirlikni egallab, hukumat tepasiga “qo’g’irchoq” prezidentni olib kelishi mumkin. Buning ehtimolligi yuqori.

Siz nima deb o’ylaysiz, Karimovda keyin hukumatni boshqarishga kim munosib va nima uchun? (Umid).

JAVOB׃ Xuddi siz kabi fikrlaydiganlar bugun oz emas. Ular ham qisman haq. Bu haqlik faqat tashqi ko’rinishda. Ya’ni sarobga o’xshagan haqlik׃ ko’zingizga juda chiroyli ko’rinadi, ammo asli boshqa. Chunki siz doim Karimovning sizga qaragan yuzini ko’rib ulg’aydingiz. Asl yuzidan esa ko’plar kabi bexabarsiz. Uning sizga qaratilgan yumshoq va siz haqingizda g’amxo’rona aytilgan gaplarini eshitib ulg’aydingiz. Uning shuuridagi so’zlarni eshita olmadingiz. Xuddi bizning avlod Leninni dunyoning eng aqlli va eng dono odami deb ulg’aygani kabi. O’sha paytda Leninning o’rnini hatto Xudo ham to’ldira olmaydi deguvchilar bo’lardi. Lekin ko’rdik-ki, Lenin degani battollarning battoli ekan.

Shuning uchun sizning Karimov “siyosiy vaziyatni yaxshi tushunadi, sababi, shuncha yildan beri hukumat tepasida” deyishingizni anglayman va sizni aslo va aslo ayblamayman. Chunki bir kun kelib Karimovning siyosiy vaziyatni mutloq tushunmaganini bilasiz.

Karimov Bosh vazir bo’ladi, degan gaplarga esa ishonmayman. Bu Karimovning zehniyatiga teskari.

Muxolifatga kelsak.. Agar haqiqiy muxolifatda xalq huzuriga chiqish imkoni bo’lsa va xalq unga ishonmasa, demak xalq o’ziga ishonmaydi. Chunki bugun xalqning o’zi haqiqiy muxolifatga aylangan. Faqat bu muxolifatning ko’zi bog’langan, minbari yo’q, qo’li va oyog’iga ko’rinmas kishanlar solingan.

Lekin shu aniq-ki, Karimov va yangi karimovlar bir o’lkani bir umrga zulm ostida tuta olmaydilar. Baribir bir kun ko’zlar ochiladi, kishanlar sinadi, haq so’zni aytish xalq tomonga o’tadi va xalq o’z nomzodini ko’rsatadi. Ana o’sha nomzod hukumatni boshqarishga eng munosib odam bo’ladi.

Bir-biridan farqi yo’q

SAVOL׃ Siz ba’zilarni terroristik yo’lga kirganlikda yoki qurolli kurashga chorlaganlikda ayblamoqdasiz. Butun yo’llar tugagagan va shu ikki yo’lga qadalib qolmadikmi? Buning ustiga ba’zilarni tanqid qilasizu nega Abdurahim Po’latovni tanqid qilmaysiz? (Rahmatjon, Shoh Jahon).

JAVOB׃ Agar biz demokrat bo’lsak hech qachon bu yo’llarga qadalib qolmaymiz. Bu yo’llar demokratiyaga mutloq ziddir.

Endi men tanqid qilayotgan “ba’zi”larga kelsak. Umumiy gap qilmasadan o’sha ba’zilarning qo’rboshisi, o’zini Muhammad Solih deydigan Salay Madaminovni keskin tanqid qilganim rost. Bunga judda jiddiy asoslarim bor. O’zbekistonda muxolifat bugungi vaziyatga tushishida  Abdurahim Po’latov bilan ikkalsi aybdor. Ular ayni paytda o’zbek xalqining bugungi ahvolga tushishiga Karimov bilan baravar darajada ham aybdordirlar.

Bular doim ofat boshlovchilar bo’lishdi. Ofat kelayotganini ko’rsangiz va indamay tursangiz, odamlarni ogohlantirishga urinmasangiz-bu xoinlik.

Ikkalasi ham agar samimiy bo’lishsa, bir ish qilmoqchi bo’lishsa to’ydan oldin nog’ora chalib nima qilishadi? Qo’lidan bir ish kelmaydigan no’noq odam shunday qiladi. Qo’lidan ish keladigan odam esa indamay turib ishini bajaradi.

Salay Madaminov 1990 yillarning boshida radio orqali jar soldi. Keyin 19 kishini ochiqdan-ochiq Turkiyaga olib kelib, Qora dengiz sohilida, odamlar dam oladigan Shila sohilgohida, butun xalqning ko’z o’ngida qurol otishga o’rgatdi. Karimov kuchni tan oladi deya buni videotasvirga olib, ko’rib qo’y, armiyam bor degandek unga jo’natdi. Bundan hukumat darhol foydalandi va qatag’on o’tkazdi. Minglab odamlar qamaldilar…

1999 yil portlashlari oldidan ham shunday bo’ldi. Uning Tohir Yo’ldosh bilan muzokaralar qilayotgani va Karimovning qachon o’ldirilishi kabi uzunquloq gaplar 1998 yilning oxirlaridayoq hatto AQShga qadar etib keldi. Buni unga yaqin odamlar gapirib yurdilar. Hukumat bundan qanday foydalanganini bilasiz.

Bugun ham unga yaqin odamlar davlat to’ntarishi qilish, qaysi bir Qorining 50 ming odami (aslida 50 ta ham yo’q) ular bilan birlashgani kabi gaplarni nafaqat gapirib, balki internetda, chatlarda yozib ham yurishibdi. Bu ham kamlik qilganidek, uning Stogolmda bir machitga odam to’lab, reja tuzgani videotasvirga tushirilib, Karimovga etib boribdi. Hukumat buni ham darhol ishga soldi׃

1.Chetdagilarning ota-onalari, yaqinlarini agar bir narsani yashirsalar javobgarlikka tortilish haqida qaror qabul qildi va mahallalarda buni ochiq targ’ib qilishmoqda.

2.O’zbekistondan chetga ketganlarning ro’yxatini tuzishga, ular haqidagi ma’lumotlarni to’plashga kirishildi.

3.Yana islomiy tahlika kelmoqda deya huquq tartibot idoralari terrorizmga qarshi kurashga safarbar qilindi. Viloyatlarda mashqlar o’tkazilmoqda, muxolifatga aloqador odamlarning yaqinlari ham har qachongidan qattiq nazorat ostida.

4.Bundan ruslar ham foydalanmoqdalar va yozda hujumlar bo’ladi deya O’zbekistondagi oyoqlarini mustahkamlamoqdalar…

Bu ketishda hukumat yana nimalarni rejalamoqda, Xudo biladi.

Shundan keyin ham indamay turish mumkinmi? Bu haqda gapirish oson emas. Har ikki tomondan hujumga ma’ruz qolasiz. Lekin demokratlarning vazifasi bunday fitnalarning oldini olishdir. Agar bu ishni Abdurahim Po’latov qilayotgan bo’lsa, u haqda ham yozaveramiz. U endi qip-qizil tentakka aylanib qolgan. Bir bahona qilib xalqni so’kishdan nariga o’tolmaydi.

Xo’sh, har ikkisning ham bu xalqda qanday qasosi bor? Qasosi yo’q.  O’tgan har bir voqeadan ular ham, Karimov ham foyda ko’rdi. Bittasi “Mening odamlarim qamalmoqda” deya jar solib, o’z nomini va nonini saqlab qoldi,  boshqasi shuning orqasidan turklarni “sog’ib” kelmoqda. Karimov esa “Ana terroristlar… ” deya dunyoni chalg’itdi, zulm taxtini mustahkamladi. Agar buni hali ham tushunmgan bo’lsak, holimizga voy!.

Turkmanga qara, o’zbekni ko’r!

SAVOL׃ Nahotki biz O’zbekistonda o’zgarishlar bo’lganini ko’rmay o’tib ketamiz.(Umida).

JAVOB׃ Menimcha o’zgarishlarni ko’rishingiz uchun imkon bor. Xuddi 1990 yilarning boshida bo’lgani kabi yana bir imkon paydo bo’lishi aniq. Lekin bugungi ketishda u imkon ham boy berilishi hech narsa emas.

Gap shundaki, turk qavmlari orasida o’zbek va turkmanning zehniyati juda yaqin. Har ikkalasi ham zulmga juda tez tobe bo’ladi. Turkmanlar bu borada o’zbekdan bir qadam oldinda ekanligini Turkmanboshi davrida ko’rdik. Shuning uchun bugun Turkmanistonda yuz berayotgan voqealar bir kun kelib O’zbekistonda ham takror bo’lishi turgan gap.

Bizning muxolifat ham birlasha olmadi. O’zini siyosiy-demokratik kuch sifatida maydonga qo’yish uning qo’lidan kelmadi. Shu bois saylovlarga va Karimov rejimiga ta’siri bugunga qadar bo’lganidek noldan ko’tarilmaydi.

Karimov o’lib qolganda esa, xuddi turkman muxolifati kabi chetdan turib ovoz soladi va hatto birlashdik ham deydi. Lekin to’y o’tgan bo’ladi.

Sharqda azaldan taxtga mingan odam o’z manfaati uchun aka-ukasi bir tomonda tursin hatto otasini ayamagan. Buni Turkmaniston misolida ham ko’rmoqdamiz. Yangi Turkmanboshi dastlab o’zini taxtga olib kelgan odamni va uning guruhini yo’qotdi. Tariximizdan juda tanish manzara. Keyin salohiyatga ega vazirlarni qamoqqa tiqa boshladi. Mana endi eski Turkmanboshining haykallarini buzishga kirishdi. Turkmanistonda bu jarayon sekin bormoqda. O’zbekistonda esa juda tez kechishi mumkin. Chunki Karimovning o’rniga kelgan odam o’ta jiddiy muammolar bilan yuzma-yuz qoladi.

1.Mamlakat mahalliychilik, diniy toqatsizlik, milliy nizolar bois parchalanib ketish ostonasida bo’ladi.

2.Iqtisodiy qiyinchilikdan ezilgan xalq yangi rejimdan tezroq o’zgarishlar qilishni kutadi va sezmasa turli nuqtalarda “Andijon voqealari” kelib chiqishi mumkin.

3.Qamoqdagilarni ozod qilishni talab etish jarayonida ayollar noroziligi katta namoyishlarga aylanib ketishi yaqqol ko’rinib qoladi.

4.Yangi rahbar dunyoga o’zini eskining “dumi” emas, mustaqil qilib ko’rsatishga intiladi va hokazo.

Shu bois tezda Karimovni qoralab, uning odamlarini qamaydi va hamma aybni ularga to’nkashga urinadi. Ana shu jarayonda demokratik muxolifatga o’zini ko’rsatish uchun imkon paydo bo’ladi. Agar muxolifat mamlakat ichida tashkilot sifatida shakllanmagan bo’lsa, bu imkoniyatning yaqiniga ham borolmaydi.

1990 yillar nari-berisida maydonga chiqqan muxolifat namoyondalarining bugungi o’rtalama yoshi 55-70. Xudo uzoq umr bersin. Lekin bu ham hisobga olinishi kerak bo’lgan jiddiy faktor.

Demak, ko’p narsa bugungi yoshlarga, bugungi talabalarga bog’liq. Ilgari ham ko’p yozganim kabi, bugungi muxolifat haqiqatdan mamlakat va millatning kelajagini o’ylasa, ana shu yoshlarni demokratik tashkilotlar atrofida birlashtirishi va ularga yo’l ko’rsatishi kerak.

Cho’michda bori…

SAVOL׃ O’zbekistondagi yoshlar orasida muxolifat bormi? Bor bo’lsa nega ko’rinmaydi va yo’q bo’lsa nega? (Farhod).

JAVOB׃ Farhodjon, yaqinda siz kabi O’zbekistondan chetga kelgan bir yigit bilan gaplashdim. U chetga chiqib haliga qadar vebsaytlarda Karimov haqida yozilgan va yozilayotgan narsalarga ishonmayotganini aytdi.

Men unga׃

-Siz maktabda a’lochi o’quvchi bo’lgansiz, keyin oliygohda ham a’lo baholaraga o’qigansiz, har kun xabarlarni ko’rgansiz, gazetalarni bitta qo’ymay o’qib borgansiz, shundaymi?-dedim.

U hayajonlanib׃

-Siz qayoqdan bildingiz? Men maktabni ham, oliygohni ham a’loga bitirganman, gazetalarni esa sog’inib qoldim,-dedi.

Keyin unga׃

-Siz hukumat idoralaridan biriga borib ishga kirgansiz, ammo olgan maoshingiz o’zingizga etmagan, buni ustiga oilangiz qarzga botgan va shundan keyin bu yoqlarga kelgansiz,-dedim.

U endi׃

-Shunga yaqin,-dedi.- Ishga o’tmoqchi edim. Tashqi ishlar vazirligiga borib bir necha oy maosh olmasdan ishlab ham yurdim. Bo’lmadi. Boshqa joylarga ham bordim. Ish topolmadim. Omadsiz ekanman.

Men unga׃

-Sizning boshingiz kompyuterdek gap. Unga rosa keraksiz narsalarni yuklashgan. Siz bir muddat ularni o’chirib, o’rniga yangilarini joylashingiz kerak,-dedim.

Bir ozdan keyin u men bilan tortisha boshladi. Karimovni himoya qila ketdi. Indamadim. Uni tushundim. Ayb unda emas…

Hozir u qaysi bir do’konda tozalovchi bo’lib ishlayotgan ekan. Ishonamanki, bir kun u Karimov rejimiga muxolifat bo’lib etishadi. Chunki u o’zi istamagan holda boshiga erlashtirilgan keraksiz “dastur”larni yangilari bilan almashtirmoqda.

Bugun O’zbekistonda matbuot erkin emas. Internet bo’g’ilgan… nega? Mana shu jarayon-ya’ni “kompyuter”ga boshqa “dastur”larni joylashtirish jarayoniga yo’l bermaslik uchun.

Demokratiya dushmanlari Xorazmga ham begona!

SAVOL׃ Nega xorazmliklarga qarshisiz? (Akmal).

JAVOB׃ Aslo! Biz kim bo’lishidan va qaerdan bo’lishidan qat’iy nazar agar demokratiya dushmani bo’lsa yoki so’zda demokratiya tarafdori, amalda esa o’z manfaatini o’ylagan va bu yo’lda xalqning manfaatini oyoq osti qilgan har qanday kishiga begonamiz, uni keskin tanqid qilaveramiz. Ammo bizning tanqid tuhmat, uydirma, dahanaki janglardan yiroq bo’ladi.

Xorazm o’zbek madaniyatining metin qal’alaridan biri va xorazmliklar mazkur qal’aning sobit sohiblaridir. Agar ularning orasidan kim yoki kimlarnidir tanqid qilsak, bu xorazmliklarga qarshimiz degani emas. Aksincha, demokratiya dushmani ekanligi mutloq aniq bo’lib qolgan bir necha madaniyatsiz kimsa o’z yozuv-chizuvlari bilan bu qadim madaniyatga dog’ tushirmoqdalar.

Shu sabab ham ularni tanqid qiluvchilar safida xorazmlik demokrat do’stlarimiz ham bor.

O’zim samarqandlikman va 15 yildir zolim bir samarqandlikni ayovsiz tanqid qilib kelaman. Azaldan mahalliychilikka qarshiman.

Mahalliychilik bu O’zbekistonni chohga olib boradigan illatdir. Biz bundan ustun tura olsakkina O’zbekiston kelajakda davlat sifatida yo’qolmay qolishi mumkin.

Ijobiy o’zgarishlar?

SAVOL׃ Nima deb o’ylaysiz, O’zbekistonda iqtisodiy rivojlanish 100 foyiz hukumatga bog’liqmi? Hozirda O’zbekistonda qanday ijobiy o’zgarishlar kuzatilmoqda?(Ulug’bek).

JAVOB׃ Ilgari ham xuddi shunday savollarga to’xtalganim uchun javobni muxtasar qilmoqchiman. Ha, O’zbekistonda iqtisodiy rivojlanish yuz foyiz hukumatga bog’liq. Hatto demokratik davlatlarda ham iqtisodiy rivojlanish ko’p jihatdan hukumatning otgan odimlariga bog’liq. Ammo yuz foyizni tashkil etmaydi. Butun hokimiyat, hatto qonun chiqaruvchi organ ham bir kishining amriga qarab qolgan diktatura sharoitida iqtisod hukumatga mutlaqo tobe va rivojlanish deyarli kuzatilmaydi.

Diktatura sharoitida avval iqtisod, keyin siyosat degan aqida hukmron bo’ladi. Vaholanki, siyosatni to’g’ri yo’lga qo’ymay iqtisodni ko’tarish mushkul. Ba’zi bir diktaturalar paytida iqtisod rivojlangani misol qilib aytiladi, xuddi bugun Xitoy haqida gapirilayotgani kabi. Bu sarob. Chunki biz tashqi ko’rinishga qarab baholayapmiz. Ichkaridagi vaziyatni hatto tasavvur ham qila olmaymiz. Oddiy raqamlardan tortib, hamma narsani hukumatning xabarlari va hisobotlariga qarab bilamiz. Bir paytlar SSSR ham iqtisodda dunyoning eng kuchli markazi deyilgan.

Xullas, xalqqa siyosiy erkinlik berilmasa, iqtisod erkinligi haqidagi gaplar cho’pchakdir. Shundan kelib chiqib, O’zbekistonda ijobiy o’zgarishlar kuzatilmoqda degan gapni aytish mumkin emas. Bu mening qarashim, sizda boshqa fikr bo’lsa, eshitishga hozirman.

Karimov ketmoqchimi?

SAVOL׃ Bu yil 23 dekabrda O’zbekistonda perzidentlik saylovi bo’ladi. Qonunga ko’ra rasmiy tayyorgarlik uch oy oldin boshlanadi. Bu juda ham qisqa vaqt. Hech narsaga ulgurib bo’lmaydiku? Boshqa mamlakatlarda ham shundaymi? Hurmatli prezidentimiz bu safar qolmoqchimilar yoki ketmoqchimilar? (B.Qo’chqorov).

JAVOB׃ Savolingizning oxirgi qismi Islom Karimov janoblariga oid ekan. Ammo u kishiga birorta savol etib bormaydi va etib borganda ham u kishi javob berolmaydilar.

Savolga javob berish uchun ham kishi׃

 -vaqt,

-iroda, matonat,

-shuur va o’z qat’iy fikriga ega bo’lishi kerak.

Karimovda “vaqt yo’q”. Chunki butun O’zbekiston masalasini o’z bo’yniga olgan.

E’tibor qiling, xalqning masalasini deyayotganim yo’q. O’zbekiston masalasini. Bu oltinlardan uranga, mirshablardan chegaraga… va hokazo sanog’i yo’q masalalar.

Hatto chet elliklar shirkat ochaman desa ham Karimovdan izn olishi kerak.

Shunday ekan sizning savolingizga javob berishga uning vaqti yo’q.

Karimovda iroda va matonat yo’q. U tanqidga chiday olmaydi. U matbuotdan qo’rqadi. U haq so’zdan qo’rqadi.

Karimovda shuur va qat’iy fikr yo’q. U o’z nomi tarixda bugungi O’zbekistondagi kabi ulug’lanishiga ishonadi. U bugun boshqa gap aytsa, ertaga boshqasini aytadi.

Bugun bir yo’l tanlasa, ertaga boshqasini. Shunday ekan, savolingizning bu qismiga javobni undan kutish mantiqsizlik bo’ladi va biz esa faqat taxmin qilishimiz mumkin, xolos. Karimov qolmoq yo ketmoq haqida o’ylayotgani ham emas. Xuddi o’lim haqida o’ylash farz bo’lgani, ammo hech kim o’ylamagani kabi bir hol bu!

Endi savolingizning birinchi qismiga nazar solsak, ha bu juda qisqa vaqt va bu ataylabdan qilingan. Diktatura degan jonivor shunaqa bo’ladi. O’zi istagani kabi ma’raydi.

Boshqa mamlakatlar masalasida shuni aytish mumkinki, masalan AQShda prezidentlik sayloviga tayyorgarlik ikki yil oldin boshlanadi. Bu davrda har ikki partiyadan o’nlab nomzodlar xalq oldida imtihondan o’tadilar.  O’zbekiston hali-beri bu darajaga eta olmaydi.

Tomosha

SAVOL׃ Karimov nima uchun saylov kampaniyasini oldindan boshlab yubordi? Buning ortida biror gap bo’lishi mumkinmi?(Erkin).

JAVOB׃ Keyingi paytda Karimovning Qoraqalpog’iston, Xorazm, Buxoro, Navoiy, Namangan va Andijon viloyatlariga safari tabiiyki shunday savolni uyg’otadi.

Ammo mening nazarimda Karimovning kallasida biz tushungan saylov kampaniyasi degan gap yo’q. Agar biz uning bu safarlari va yaqinda Samarqandga ham borishini saylov kampaniyasi-xalq bilan uchrashuv deb baholaydigan bo’lsak, u holda Karimov yo xalqni hurmat qiladi yo xalqdan qo’rqadi degan bo’lamiz.

Aks taqdirda unga kampaniya nima uchun kerak? Kampaniya xalqning ishonchini qozonish uchun amalga oshiriladigan siyosiy ma’rakadir. Karimovga esa xalqning ishonchi bir tiyinlik qiymatga ham ega emas. Sandiqdan unga qarshi 99.99 foyiz ovoz chiqqanda ham u o’zining saylanganini e’lon qilib yuboraveradi. Tuzum shunga moslangan.

U holda bu kezishlardan maqsad nima?

Menimcha ha, bu kezishlar saylov bilan bog’liq. Lekin Karimov o’zini xalqqa emas, balki dunyoga ko’rsatmoqchi. Rossiya rahbari qatnashadigan har bir anjumanga etib borayotgan Karimov endi ichkaridan turib, “signal” bermoqda. Ya’ni kutilmaganda uning suyangan tog’i Putin׃

-Islom Abdug’anievich, mana hatto men ham ketmoqchiman, siz ham yoshlarga yo’l bering!-deb qolsa nima bo’ladi?

-Ana Nazarboevga nega gapirmaysiz? Ana Imomaliga-chi?-desa,

-Imomali yosh, Nursulton Abishevich hali kuch-quvvat sohibi,-degan javobni olishi mumkin.

G’arbda ham Karimov keksayib qoldi, yosh nuqtai nazaridan ham ketishi kerak degan gaplar aytilmoqda.

U ana shularning hammasini bir joyga jamlab, men ham kuch-quvvat sohibiman demoqchi. Bor gap shu, xolos!

Bu qaysi mufti?

SAVOL׃ “Assassin” romaningizni uni o’qib tugatdim. To’g’risi boshim g’ovlab ketdi. Nahotki, biz bilgan, ko’rgan dunyo boshqa-yu, aslida esa boshqacha dunyo mavjud? Nahotki, hokimiyat ichida, siyosiy o’yinlar ichida shunchalik maxfiy, mantiqqa, sog’lom aqlga shunchalik zid keluvchi hodisalar mavjud? Lekin asaringizda tasvirlangan voqealarning haqiqat ekanligiga ishonaman.

Rustam Toshkentga kelib, bu erdagi Sobitxon qori bilan uchrashadi. Sobitxon qori unga dadasi masalasida mufti bilan uchrashib ko’rishga va’da beradi. Siz bu yerda qaysi muftini nazarda tutgansiz? O’zbekiston mustaqilligidan so’ng Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf, Muxtorxon Abdulloh, Abdurashid qori Bahromov, hozirda esa Usmonxon Alimovlar bu lavozimni egallashgan. (Muarrix).

JAVOB׃ Albatta muallif asar yozar ekan kimlarnidir nazarda tutadi. Lekin ular haqidagi ayni narsalarni xatga ko’chirsa u holda hujjatli asar bo’ladi. “Assassin” badiiy asar bo’lgani uchun unda men nazarda tutgan kimlarningdir obrazlarida ularning atroflarida o’zlariga o’xshagan kimsalarning ham xislat va fazilatlari, illat va kamchiliklari umumlashtirilgan. Shuning uchun mana bu odam aynan falonchi desak xato bo’ladi.

Agar mumkin bo’lsa…

SAVOL׃ “Assassin” romanidagi tarixiy shaxslarning ramziy nomlarini quyidagicha ochdim:-Abdusoli qori-Abduvali qori, Sobitxon qori – Obidxon qori Nazarov, Xolis – Saloy Madaminov, Olmosli – Anvar Oltoyli, Mirtemir – o’zingiz, Durdona – Gulnora Karimova…

Shu bilan birga quyidagi ramziy nomlar ostida kimlar yashiringanini topa olmadim. Agar mumkin bo’lsa, davom ettirsangiz: Chol -Olimjon -Qoraboy aka – (balki biror oddiy muxolifat a’zosi )Nodirxon -Hamidxon -Qozi -Mufti -Hasan aka –Alisher va boshqalar.(Musulmon).

JAVOB׃ Avvalo romanda kimlarnidir ko’rganingiz meni quvontirdi. Asarning bahosi ham shunda. Agar kimdir bu asarda atrofidagilarni ko’ra olsa, demak muallif natijaga erishgan bo’ladi.

Siz aytgan shaxslarning ko’plari haqida bilganlarimni ularning nomlarini ochiq aytgan holda alohida yozganman, ya’ni yo publitsistik, yo fel’eton, yoki hujjatli kitob holida. “Assassin”da kelajakda ham kimlardir kimlarnidir ko’ra olsalar, bu men uchun mukofot bo’ladi. Mehnatim zoe ketmagani albattaki – ulkan mukofot!

Sobiq mufti

SAVOL׃ “Assassin” kitobingiz mutolaasidan kelib chiqib undagi “Mufti”ning Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf ekanligini taxmin qilsak, men ayni shu shaxs haqida ko’proq ma’lumot olmoqchiman. Sizning u bilan zamondosh bo’lganligingiz (ya’ni u amalda bo’lgan vaqtda uni yaqindan taniganingiz) uchun bu haqda sizdan so’ramoqchiman.  U kishi O’zbekistonda hukumatning musulmonlarni “vahhobiy” nomi bilan ayblab, ularga qarshi repressiyalar boshlashida tamal toshini qo’ygan shaxs sifatida e’tirof etiladi. Ba’zi ma’lumotlarga qaragandaO’zbekistonda ayni atamani (”vahhobiylik”-”vahhobiylik”) xuddi shu kishi ommalashtirgan. O’zbekistonda faoliyat yuritayotgan, haqiqatni aytishga intilgan imomlarni -Obidxon qori Nazarov, Abduvali qori Yo’ldoshev va boshqalarni tiyib qo’yishga, ularga qarshi turli ayblovlarni qo’yishga harakat qilgan deyishadi. Bu haqda va ularning orasidagi ziddiyatlar borasida nimadir bilasimzi? (Muarrix).

JAVOB׃ Uncha-buncha bilaman. Bu haqda ilgari bir necha bor yozganman. Bu odamning Obdixon qori bilan ziddiyatlari 1990 yillar boshida hammaga ma’lum edi. Abduvali qoriga ham qarshi bo’lganini eshitgandim. Yaqinda esa bunga bevosita ishonch hosil qildim.  Bi-Bi-Si radiosining o’zbek bo’limi 2007 yil 18 iyunda O’zbekistonning sobiq muftiysi bilan o’tkazgan savol javobdagi mana bu qism ba’zi narsalarni anglatgandek bo’ldi.

”Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf: Abduvali Mirzoev haqida boshqa mo’min-musulmonlar, O’zbekistondagi aholi nimani bilsa, men ham shuni bilaman. Ortiqcha biladigan narsam yo’q. Qamalganlar, boshqalar, agar haqiqatan ham huquqlari poymol qilinsa, men qo’limdan kelganicha harakat qilishim, aytishim, tushuntirishim mumkin. Misol uchun, men o’zim bilgan, mening faoliyatimga bog’liq bo’lgan ba’zi kishilarni qamoqdan chiqishlarini so’rab, harakat qilib, ular qamoqdan ham chiqdilar, o’zlarining faoliyatlarini oilalarida hozir davom etqizayapti. Shu ma’noda men qo’limdan kelganini qilganman, lekin bir kishining qancha imkoni bo’lsa, mening ham shundan ortiq imkonim yo’q…”

Bu nimani anglatadi? Birinchidan, qori kalimasini emas, uning familiyasini aytishning o’ziyoq munosabat yaxshi bo’lmaganidan darak.

Ikkinchidan, “agar haqiqatan ham huquqlari poymol qilinsa” degan ibora Abduvali qorining huquqlari poymol qilinmagan degan ma’noga ham kelib qolmoqda.

Shu narsa aniq-ki, Sovet davrida ham, bugun ham diniy idoralarda ishlaganlar KGB va MXXning eng ishonchli odamlari hisoblangan va shunday.

Sobiq mufti bugun diniy idorada ishlamasada, unga yaratib berilgan sharoitlar ko’pchilikda shubha uyg’otib kelmoqda. U kishining o’ziga xoslik bilan Karimov hukumatini yoqlab kelayotgani ham sir emas.  Kim biladi tag’in, balki u Xudoning suygan qulidir? Trafdorlari ko’p.

Asrlardir ba’zi ulamolar dinni yoyish uchun zolim bilan ham hamkorlik qilganlar. Balki bizning bilganlarimiz ularning bilganlari oldida hechdir?

Akromiylar

SAVOL׃ Usmon Haqnazarov xaqida… agar u MXX xodimi ekan, nega ko’zga ko’ringan muxolif saytlar uning maqolalarini chop etishadi? Siz bunga uz munosabatingizni bildirmaganmisiz? Lekin Haqnazarovning Muxammad Sodiq Muxammad Yusuf hakida, uning “Akromiylar” hakidagi televideniedagi chiqishi to’g’ridagi gaplariga qo’shilaman, uni men ham ko’rganman. Shu urinda savol: “Akromiylar” kim o’zi, sizning fikringiz? (Murod).

JAVOB׃ Haqnazarov nomidan ilk maqola paydo bo’lishi bilan fikrimni bildirganman va bu maqolalar ortida Karimov rejimi turganini iddao etganman. Bugunga qadar bir necha kishi “Men Usmon Haqnazarov nomi bilan maqolalar yozganman” deya siyosiy boshpana olganini eshitganimga qaramay fikrim o’zgargan emas.

Boshqa saytlarda chop etish yoki etmaslik masalasiga kelsak, bu narsani ta’qiqlab bo’lmaydi. O’qiganda har kim o’zi xulosa chiqarishi kerak.

Albatta maqolalardagi hamma narsa uydirma bo’lganda bu qadar diqqat tortmagan bo’lardi. Aksincha aksariyat faktlar hech kim bilmagan yoki avvalroq yozilgan gaplardan iborat.

“Akromiylar” masalasiga kelsak. “Akromiylar” haqida ko’p narsa yozildi va hali yoziladi. Hatto “Haqnazarov” bu borada yana hech kim bilmagan gaplarni yozib qolishi ham mumkin.

Menimcha, “Akromiylar” u qadar vahima qiladigan narsa emas. Demokratik davlatlarda bunday guruhlarni minglab topish mumkin.

Ammo bu guruhning mavjudiyati Karimov rejimiga juda qo’l keldi. Shundan kelib chiqib, kelajakda bu guruhning paydo bo’lishidan tortib, Andijon voqealaridagi o’rniga qadar chuqur tahlil etilish kerak.

Saboq oladigan maktab yo’q

SAVOL׃ Navbatdagi savollarni sizning “O’zligim” kitobingizdagi mana bu satrlar bilan bermoqchiman. “Buxoro fojeasi xususida uch savolga javob berish kerak:

“-Birinchidan, bu voqealarda Fayzulla Xo’jaevning tutgan o’rni va roli qanday edi?

Ikkinchidan, Lenin xukumati asosiy diqqatini G’arbga qaratayotgan bir paytda uni Sharqqa yo’naltirgan va o’zlari hokimiyatga kelish uchun Vatan, millatini o’qq tuttirgan insonlar kimlar edi?

Uchinchidan, Buxorodan tortib olib ketilgan madaniy meroslarimiz, tarixiy boyliklarimizni Rossiyadan qachon talab qilamiz va qachon o’z o’rniga qaytaramiz?

Bu uch savolga javob bermas ekanmiz, xoinlarni qahramon, deya ulug’lashda davom etilaveradi, ularning nomi ko’chalarga beriladi, ularning nomiga qo’shiqlar bag’ishlanadi va Buxoroda 77 yil avval, 1-sentyabrda qatl etilgan ming-minglarcha millatdoshlarimizning ruhi boshimizda chirqirab turaveradi.

Bu uch savolga javob bermas ekanmiz, mustaqilligimizning tamal toshlarini mustahkam zaminda emas, balki qum ustida qurgan bo’lamiz. O’zbekiston mustaqilligi ramziy o’laroq 1-sentyabrga tug’ri kelgani 1920 yilning 1-sentyabrida Buxoro boshiga yog’ilgan kulfatning parda orqasini oydinlatishga nafaqat turtki, balki undovchi kuch bo’lish kerak…” Bu savollaringizga javob topdingizmi? (Muarrix).

JAVOB׃ Bu savollarga shu satrlar olingan joyda imkonim doirasida javob berganman, ammo mukammal javobni tarixchilar berishlari kerak.

Afsuski, bundan o’n yillar avval qo’yilgan bu savollar haliga qadar javobini topgan emas va yaqin kelajakda ham javobini topishiga ishonmayman. Chunki biz o’tmish bilan ko’r-ko’rona faxrlanadigan va uni tahlil qilishni istamaydigan xalqmiz.

O’lgan o’ldi, o’lganning orqasidan gapirish gunoh, u yaxshi odam edi deymiz, u haqda gapirganing bilan foydasi yo’q deymiz. Shuning uchun ham boshimizga kelgan balolar davom etaveradi. Saboq oladigan maktab yo’q-da!

G’afur G’ulom haqida gapirib ko’ring. Avlodlari yoqangizni yirtib, qo’lingizga berishadi.

Hamid Olimjon to’g’risida bir narsa deng, ajdodlari sizni tinch qo’yishadimi?

Bu ikki nom misol sifatida aytildi, xolos. Chunki biz kerak bo’lsa hali ham Stalinga sig’inadigan xalqmiz! Aslida olomondan xalqqa aylana olmaganimiz oqibati bu.

Qiziqchi Obid Asomovni gohida unday, gohida bunday deb yuramiz. Lekin baribir uning hazillaridan mazza qilib kulamiz. Uning jiddiy gaplari ham bor. Yaqinda o’qib qoldim. U «Mushtum” jurnaliga bergan suhbatida (2007, 15-mart) shunday deydi׃ “Bayramlarda amerikaliklar mamlakat bayrog’ini uylarining tomi uzra ko’tarishadi. Agar men, bayramda tomimga bayroq osadigan bo’lsam, qo’shnilarim, “Obidning tomi ketibdi!” deyishi aniq…”

Aslida bizda iftixor qiladigan bayroqning o’zi yo’q. Hatto mashhur qiziqchimiz ham bu bayroqning tarixini bilmaydi. Agar bilganda “Asl tarixiy bayrog’imiz qani, unga nima bo’ldi? Bunisi qaerdan kelib qoldi?” deya masalani boshqacha qo’ygan bo’larmidi?

Xullas, haqiqiy tariximizni bilmasak, o’lganni o’ldiga chiqarib qo’yaversak, ertaga biz ham o’lamiz va o’ldiga chiqib ketaveramiz, hech narsa o’zgarmaydi.Saboq oladigan maktabimiz bo’lishi uchun esa o’tmishni ham, bugunni ham ochiq tahlil qilish zarur.

Koshki eskirsa

SAVOL׃ “QUVG’IN” ni o’qib chiqdim. Mubolag’asiz aytish mumkinki, asar badiiy tusda yozilgan bo’lishiga qaramay, haqiqatda O’ZBEKning ENG YaNGI TARIXIdagi burilish nuqtalarini, kechmishini xolis va haqqoniy aks ettirgan. Men hozirgacha O’zbekiston mustaqilligi, uning davlatchiligi shakllanishi haqida maddoh tarixchi va olimlar, qasidago’y yozuvchi va shoirlar yozgan asarlarni, darsliklarni o’qib keldim. Bir men emas, umuman bizning avlod shu ruh va yo’nalishda tarbiya qilindi va bu bugun ham davom etmoqda. Biz haligacha yolg’on tarixni o’qib, unga ishonib, e’tiqod qo’yib yuribmiz. Shu sababli “QUVG’IN”dan anchagina kerakli ma’lumotlarni oldim. Tariximizning Qodiriy ta’biri bilan aytganda “….eng kirli davrlari…”ni yoritib berganingiz uchun men o’z nomimdan Sizga rahmat aytaman.Ayni paytda asardagi ba’zi qahramonlarni “tanidim”, ba’zilarini esa “topa olmadim”. Bir kun  kelib obrazlaringiz eskirib qolishidan qo’rmaysizmi?(Komil).

JAVOB׃ Bular 1990 yillar avlodining obrazlaridir. Ming afsuski, undan keyingi o’n yillik va hozirgi davr vakillari ham ayni ruhdagi odamlar bo’lib qolishmoqda. Ya’ni yaqin tarixning qora kunlari haliga qadar davom etmoqda.

Bugun hatto tanqidni ig’vo deyish yoki milliy masala haqida gap ochsangiz janjalga aylantirib yuborish, tor ko’chaga tortish, muhim gaplarni shaxsiy manfaatdan kelib chiqib baholash kabi illatlar yana ham kuchaydi.

Mahalliychilik, manfaatchilik, tarafkashlik, guruhbozlik, grantbozlik, xoinlik, millat va mamlakat nomini pullash singari illatlar zehniyatni emirishda davom etmoqda. Bu ahvolda obrazlarim uzoq yashaydigan ko’rinadi. Koshki eskirsa edi…

O’rgimchak

SAVOL׃ “TARIXNI TITRAGAN KUNLAR” to’plamingizdagi “O’ZBEKISTONDA “KLAN”LAR BORMI?”sarlavhali maqolada quyidagi jumlalarni o’qidim: “Ha, bugunga kelib pul, ya’ni poraxo’rlik, korruptsiya hamma narsani hal qiladigan kuchga aylandi. Buning qarshisiga chiqadigan mard qolmadi. Hatto Prezident ham bu xususda ojizdir, u o’tgan yili Samarqand va Navoiy viloyat sessiyalarida O’zbekiston korruptsiya sariqpechagi bilan o’ralganini tan oldi va korruptsiyaga qarshi kurash boshlatganini e’lon qildi. Ammo juda qisqa vaqtda chekindi. Yana bir ikki odim otganda korruptsiya uni taxtdan uloqtirib tashlashini sezdi. Chunki korruptsiya padarkush farzandga o’xshaydi. Agar uning yo’liga chiqadigan bo’lsa, u o’z otasini ham tanimaydi. Biz klanlar va mahalliychilik deb o’zimizni ovutib, Amerika matbuotini ham chalg’itmay ochiq gapirishimiz kerak. O’shandagina xalq bizni anglaydi. “Ozodlik radiosi” 1999 yil, 13 Iyun.”

Tushunishimcha o’sha vaqtda Siz Karimovni bugungi kabi diktator deb bilmagansiz. Shundan kelib chiqib, korruptsiyaga qarshi bora olmaydi degansiz. Lekin hozirda Karimov O’zbekistonda xohlagan ishini qilishi mumkinligi, bu yo’lda hech kim bilan hisoblashmasligini yozib kelayapsiz. Hatto men ham Sizning asarlaringizni o’qib, ayni paytda real vaziyatga qarab, mavjud jarayonlar xuddi aytganingizdek rivojlanayotganligini tan oldim. Oldin men ham ba’zilar singari Karimov kimlarningdir (mafiya yoki atrofidagilar) qo’lida o’yinchoq deb ishonar edim.

Savolim: qarashlaringizning bu tarzda o’zgarishi favqulodda yuz berdimi yoki bir necha yillik tajribalaringiz mahsulimi? (Adham).

JAVOB׃ Avvalo qarashlarning o’zgarishi haqida. Inson shunday tuzilganki, uning o’zi kabi qarashlari ham o’zgarib turadi. Bunga vaqt, davr, voqealar, tajriba va boshqa omillar sabab bo’ladi. Robot yoki manqurtgina bir umr bir zaylda qolishi mumkin. Shunday ekan men ham oddiy odam va ko’p masalada ko’p qarashlarim o’zgarib borishi mumkin, buni inkor etmayman.

Ammo Karimovning yakkahokimligi, diktatorligi masalasida 1992 yilda ham, 1999 yilda ham, bugun ham ayni qarashdaman. Agar Karimov yaxshilik tomonga o’zgarganda tabiiyki unga qarashlarimda ham o’zgarish bo’lar edi. Afsuski, hamma o’zgarishi mumkin ammo Karimov o’zgarmaydi. Buni vaqt ham isbot etdi. Unda insoniy fitratlardan shaytoniy illatlar kuchlilik qildi.

Endi korruptsiya masalasiga kelsak. Bu qo’l bilan ushlanmaydigan va ko’z bilan ko’rib bo’lmaydigan, ammo har qadamda va har lahzada his etish mumkin bo’lgan illatdir.

Diktatura jamiyatida hamma narsa diktatorga bog’liq. Chunki butun jilovlar uning qo’lida bo’ladi. U istagan odamini yo’qotishi va istagan ishini qilishi mumkin. Ammo u korruptsiyani yo’qotishga qodir emas. Chunki uning o’zi korruptsiyaga, korruptsiyaning timsoliga, korruptsiyaning o’zagiga aylangan bo’ladi. Uning korruptsiyaga qarshi o’t ochishi o’ziga qarshi o’t ochishi demakdir.

Korruptsiya diktatorning nafas oluvchi havosidir. U shu havodan nafas olgani uchun tirik.

1999 yilda u ikki viloyatdagi nutqida korruptsiya borligini tan oldi va bunga qarshi kurashga bel bog’laganini aytdi. O’shanga qadar u korruptsiya-bu uning o’zi ekanligini bilmagan bo’lishi mumkin. Ammo o’shandan beri buni ham biladi. U korruptsiyaga qarshi chiqsa, kuni bitishini ham anglaydi. Shuning uchun bu borada gapirishi mumkin ammo biror ish qilmaydi. Uch to’rtta rahbarni qamab turish bu korruptsiyaga qarshi kurash emas.

O’rgimchak uyasi va uning o’rtasidagi o’rgimchakni tasavvur qiling. Bu uyani to’qigan o’rgimchak shu uyaning bandiga aylangan. U mana shu uyada oyog’idan osilib o’ladi ammo bu uyani buza olmaydi.

Mahalliychilik

SAVOL׃ O’zim toshkentlikman. Lekin mahalliychilik jonga tegdi. Bunga qanday qaraysiz? Mahalliychilikka barham berish mumkinmi? Bu davlat miqyosidagi tadbir bo’lishi kerakmi yoki har bir kishi o’z ustida o’zi ishlashi kerakmi? (Muarrix).

JAVOB׃ Bu O’zbekiston uchun favqulodda muhim masala. Bu illatni enga olmasak, asrlar bo’yi davom etib kelgan muammolarimiz yana uzoq vaqtlar “devori ko’ndalang” bo’lib turaveradi.

Mahalliychi odamni madaniyadan yiroqda qolgan, o’z qobig’ida chiriyotgan va mahalliychilikni esa madaniyatsizlik deb tushunaman.

Har bir odam o’z madaniyat darajsini mana shu bilan o’lchashi mumkin.

Qanchalik dunyoni tanisangiz, bilim egasi bo’lsangiz, ota-onadan keyin o’zingizni o’zingiz yana tarbiyalasangiz bu illatdan qutula borasiz. Mahalliychilik mayda millat bo’lishga boshlaydi.

Demak, katta millat bo’lishga intilish kerak. O’zbeklar o’zining turkligini his etsa, buyuk Turonni vatan deb bilsa, butun dunyo uning ham uyi ekanligini tushunsa, mahalliychilik g’arq bo’ladi.

Masalan, kaminaa bugun Turondan ham kengroqqa qarayman. Butun dunyoni insonlarga berilgan bir Vatan deb bilaman. Xudo insonlarga bitta Vatan bergan. Bu Yer kurrasidir. Shunday ekan, “falon joyi meniki, falon joyi seniki, men bilan bir joydan bo’lganlar alohida imtiyozga ega, boshqalar esa begona” dedingizmi past ketasiz. Chunki bu zamin ko’plardan qolgan va sizu bizdan ham qoladi.

Masalani ayni shaklda insonga ham yo’naltirish kerak. Xudo har insoni xalifi deb bildi. Nega endi men o’zim tug’ilgan joydagi bir odamni sizdan ustun qo’yishim kerak?

Men samarqandlik Islom Karimovdan buxorolik dehqonni ming marta ustun qo’yaman. Chunki samarqandlik Islom Karimov zulm mashinasini boshqarmoqda, buxorolik dehqon esa qon yutib mehnat qilmoqda.

Xorazmlik sobiq hamkasbdan toshkentlik oddiy ishchi Ilyos akani ustun qo’yaman. Chunki sobiq hamkasbga ilm olish yo’lini ko’rsatib, bo’htonga uchradim, toshkentlik Ilyos aka esa ilm olishimda beminnat ko’makchi bo’ldi…

Boshimga ish tushganda qochib qolgan o’zbekistonlik kazo-kazolardan og’ir kunimda ma’naviy madad bo’lgan ozarbayjonlik va turkiyalik Umud hamda Rasmbek kabi qardosh, jondosh do’stlarim afzal.

Yoki o’zim bilan bir tilda gaplashadigan, bir dinda bo’lgan bir tanishimdan olis Oregondagi, boshqa tilda gaplashadigan va boshqa dinda bo’lgan sakson yoshli Meret xolani ustun qo’yaman. Chunki u bergan non-tuzini, qilgan yaxshiligini minnat qilgan emas. O’zimniki esa, bermagan non tuzini, qilmagan yaxshiligini minnat qilib yuribdi…

Ana shunday taqqoslashda davom etaverish mumkin. Bu bilan Samarqandni yoki Toshkentni, Xorazmni yoki Buxoroni kamsitish yoki ulug’lash emas, balki odamlarga ularning qaerdan ekanliklariga qaramay, kimliklariga qarab baho berish kerak demoqchiman.

O’shandagina “lik-lik”lardan uzoq bo’lamiz. Bu narsa birinchi galda shaxsning o’ziga bog’liq va so’ngra bu davlat miqyosidagi mafkura bo’lishi kerak. Agar mafkura Turkiston(Markaziy Osiyo) birligi, Turon (Avroosiyo) birligi va Dunyo birligi yo’nalishida bo’lsa, mahalliychilik nafratli o’ringa tushadi.

Kulmagan el…

SAVOL׃ Jahongirbek, tarix fanlari doktori Alen Frank bilan birgalikda yangi nashr ettirgan kitobingizni oldim. Katta mehnat va katta tadqiqot qilibsizlar. Xursand bo’ldim. Buning ustiga nomingizni dunyo tilshunoslarining ro’yxatida ko’rib sevinib ketdim. Ijodingizni ham ko’p yillardan beri kuzatib kelaman. O’zimizga xos-o’zimizga mos diktaturamizni fosh etgan birinchi romanni ham siz yozgan edingiz.

Jurnalistikada ham kup narsaning asosini ko’ydingiz. Ayniksa siyosiy mavzularda “Savol-javob” ribrikasi o’zbek jurnalisitikasiga kirib kelishi sizning nomingiz bilan bog’liq. Bir necha yildan beri buni janrga aylantirib yubordingiz desam mubolag’a qilmayman. Siyosiy latifa adbiyotimizga ham kirib keldi. Bu ham sizni nomingiz bilan bog’liq. Tezroq yaxshi kunlar kelib mamlakatga qaytsak, shular hakida shogirdlarimdan biriga tadqiqot kildirsam nima deysiz?(Botirali Nuraliev, professor).

JAVOB׃ Juda katta baho berib yuborganingiz uchun rahmat, domla. Men esa siz Almatida nashr etgan kitob haqida o’qidim, ammo hali qo’limga etib kelgan emas.

“Savol-javob” masalasida…

O’quvchilarning kundalik savollariga javob berib borish oson ish emas. Bu hamma sohadan boxabar bo’lishni talab etadi va juda ko’p vaqtni oladi. Bir paytlar bu ishim uchun tanqid qilganlarning o’zlari bugun shu yo’lga kirdilar. Demak, ularni ham savollarga javob berishga o’rgata boshladik. Agar bu borada xizmatim bo’lsa, Xudoga shukur qilaman.

Siyosiy latifalar haqida… Keyingi asrlarda G’arb mamlakatlarida, jumladan ruslarda ham siyosiy latifa juda katta janrga aylandi. Hokimiyatning qusurlari va o’ziga yarashmagan harakatlari ustidan kulish bu jamiyatlarning muhim bir qismi bo’lib qoldi. Masalan, Amerikada har kuni deyarli barcha umummiliy telekanallarda tungi satira ko’rsatuvlari namoyish etiladi. Ularda Kongress a’zolari, Prezident va mashhur kishilarning shu kungi gaplari va harakatlari siyosiy latifalarga asos qilib olinadi. Bu ko’rsatuvlar mamlakatdagi reytingi baland dasturlar hisoblanadi. Ularning boshlovchilari ham mashhur bo’lib ketishgan va butun hokimiyat tizimlari ularning kulgi aralash tanqidlariga jiddiy qarashadi.

Hatto yilda bir marta Oq uyda Prezidentning o’zi qatnashgan kulgi kechasida uning harakatlari, faoliyatidagi kamchiliklari ustidan kuladilar va uning o’zi ham o’zini siyosiy latifa qahramoniga aylantirib jurnalistlarga tabassum yoyadi.

Bu Sharqda ham azaldan bo’lgan, ammo keyingi asrlarda qatag’onga uchragan. Amir Temur haqidagi latiflarni eslasak, bu janr naqadar kuchli ildizga ega bo’lganini ko’ramiz. Har qanday shohlar ustidan ham kulishgan va ularni tanqid qilib, siyosiy latifalar yaratishgan.

Sovet davrida ruslar bu borada oldinda edilar. Qayta qurish yillari ular xalq og’zida yurgan siyosiy latifalarni to’plab bir necha kitoblar nashr etishdi. Stalindan Brejnevga qadar hamma zolimlar siyosiy latifa “qahramoni”ga aylantirilgandi.

Bizda ham bor edi. Ammmo juda oz va ular to’plab nashr etilmadi, aksincha Karimov paytida bu janr deyarli o’ldi. Biz talaba ekanimizda juda ko’p siyosiy latifalar bor edi.

Masalan׃

Avtobusda bir kishining oyog’ini ikkinchisi bosib turgan ekan. Oyog’i bosilgan odam׃

-Aka siz Samarqanddanmi,-deb so’rabdi.

-Yo’q…

-Akajon bo’lmasa siz Jizzaxdanmi?

-Yo’q..

-He, iflos, bo’lmasa nega oyog’imni bosasan!

O’shanda militsiyaning kattasi Samarqanddan va O’zbekistoning rahbari Jizzaxdan edi.

Bugun ham xalq orasida siyosiy latifalar juda ko’p. Chunki xalq qaynar chashma.

Mening qilgan ishim esa kundalik siyosiy voqealarga munosabatni ozgina hajviy yo’l bilan ifoda etish bo’lmoqda, xolos.

Bu ko’pchilikka ma’qul keldi. Orada bir necha marotaba to’xtatganimda bu rukni tiklashni talab qilishdi. Demak, xalqimiz kulishni istaydi. Zotan kulmagan elning baxti ham kulmaydi.

Xazina “xakerlari”

SAVOL׃ Bir qarindoshim qariyb 40 yildan buyon o’qituvchilik qiladi, oylik maoshi juda oz. Shu qarindoshimning kechagina armiyani bitirib, bir harbiy qismda “serjant sverxsrochniy” bo’lib ishlaydigan kuyovi, ya’ni qizining eri oyiga juda katta maosh olarkan, bundan tashqari kuyov kunda-kunora oziq-ovqat mahsulotlari-tushyonka, kartoshka, guruch, non va shu kabi o’lja bilan uyiga qaytar ekan, tabiiyki u bu mahsulotlarni bozordan sotib olmaydi, ya’ni harbiy qismning oziq-ovqat omboridan tekinga tashiydi. Qarindoshim kuyovini “yog’li” joyda ishlashidan yana mag’rurlanib qo’yadi, ma’rifatli bir insonning shunaqa ishlarni ko’ra-turib mag’rurlanishini nima deb izohlash mumkin. 40 yilga yaqin yosh avlodga ta’lim-tarbiya bergan muallim mehnatidan hali ona suti og’zidan ketmagan bir “tirrancha” o’g’ri askar bolaning elga qilayotgan “xizmati” ortiqroqmi? Vaholanki, ularning ikkisi ham byudjetdan maosh oladi.

Jahongir aka! Nima deb o’ylaysiz, shunday bo’lishi adolatdanmi? (Erkin).

JAVOB׃ Adolatdan emas. O’zbekistonda bu adolatdan deb aytadigan nima bor o’zi? Adolatsiz rejimning hamma odimlari ham adolatsiz bo’ladi.

Agar kimdir adolatsiz rejimning to’ralarini qo’riqlash uchun xizmat qilsa ko’proq maosh oladi. Bu mustaqillikdan keyin yashirib bo’lmaydigan haqiqatga aylandi. Ammo xalqning bolasini o’qitish uchun mehnat qiladigan insonlarga sariq chaqa. Chunki rejim bu millatning savodsiz bo’lishidan manfaatdor. Ilmli odamni emas, chalasavodni, manqurtni boshqarish oson deb hisoblaydi.

O’qituvchilar esa darsni apal-tapal o’tib, qolgan vaqtda ro’zg’orlariga bir narsa topish uchun halak. Ularda dars berishga na qiziqish, na havas, na ishtiyoq qolgan. Bugungi rejim yiqilgandan keyin uzoq yillar tiklanishi qiyin kechadigan soha maorif bo’ladi.

Siz savolingizda zehniyat masalasiga ham tegib o’tgansiz. O’zbekistonning qaeriga bormang davraning to’riga o’qigan odamni emas, puldorni, “yog’li” joyda ishlagan odamni o’tqazishadi. Bu Sovet davrida ham shunday edi. Ammo bugungi darajaga etmagandi. Buni inson zehniyatining nokamolligi deb bilardim. Lekin amerikaliklar (yaqin vaqtlarda tashqaridan kelganlarni qo’shmaganda-JM) orasida buni ko’rmadim. Demak, bu madaniyat va umumta’lim darajasi bilan bog’liq masala.

Ko’rdingizmi, gap yana kelib maorifga bog’landi. Falakning gardishi aylanib, O’zbekiston kelajagini o’ylagan odamlar maydonga chiqishsa, ishni maorifni isloh qilishdan boshlashlari kerak bo’ladi. Byudjet-bu xalq puli. Xalq puli xazina “xakerlari”ga emas, uning o’ziga xizmat qilishi kerak.

O’qituvchining va o’qishning o’rni jamiyat yuragidagi o’q tomiriga aylanishi lozim. Chunki butun hayot ildizlari ana shu o’q tomirga bog’liq. Zotan, o’qituvchi, muallim-ustozdir.

Rivoyat qilishlaricha, Amir Temurning ishlari birdan orqaga keta boshlabdi. U Chin yurishini amalga oshira olmay, O’trorda qolarkan, ulamolarni chaqirtirib katta ellarning boshiga ofatlar nima uchun kelganini surishtiribdi.

-Qadimda shoh Edip bilmay o’z onasiga uylanib qo’ygani uchun elining boshiga ofat kalxati qo’ngan,-debdi ulardan biri.

Boshqasi esa׃ -Iskandari Zulqaynar o’z to’shagiga erkakni olgani uchun sultoniyati emrila boshlagan,-debdi.

Yana biri׃ -Rum Qaysari saroyni fohishaxonaga aylantirgani uchun saltanati qulagan,-debdi.

Hammasini eshitib Amir Temur o’yga tolibdi va׃

-Bulardan birini ham ko’rmadik. Ammo undanda og’irroq gunoh qilganimni angladim. Men o’lsam boshimni Mir Said Barakaning oyog’iga qo’yinglar,-deb vasiyat qilibdi.

Negaligini hech kim bilmabdi. Amirning o’limidan keyin vasiyatini bajo keltirishibdi va Saroymulkxonimdan buning sirini so’rashibdi.

-Ul zot ustozlarini ranjitib qo’ygan edilar,-debdi malika.

Bu bir rivoyat. Ammo ustozlari ranjitilgan elning boshiga qanday balolar kelishini bugun O’zbekiston misolida ko’rib turibmiz.

DO’K siyosiy partiya emas!

SAVOL׃ Biz O’zbekistonda mirshab edik, ishdan ketgach, bu tomonlarda ishlashga kelib, shu erlarda qolib ketdik va ismimizni aytmasangiz u erdagi sharoit haqida gapirib berishimiz mumkin. DO’Kning keyingi majlisi qachon bo’ladi va bizni xabardor qilsangiz? Biz ham sizning partiyaga a’zo bo’lsak maylimi? (O’zbekistonlik sobiq ikki mirshab H.M va T.N.).

JAVOB׃ O’zbekistondagi sharoitdan oz bo’lsa ham xabardormiz. Agar sizlar ochiq bayonot beramiz desangizlar bunga sharoit yaratishimiz mumkin. Lekin…

Tashqaridagi harakatlardan foyda kelmasligiga to’la ishonch hosil qilib bo’ldik.

Tashqarida bugun majlis o’tkazsangiz yoki mitingga chiqsangiz o’nlab odamlar paydo bo’ladilar, birgalikda suratlarga tushadilar, millat va mamlakat haqida yonib gapiradilar. Oralarida siz kabi sobiq mirshablar ham bo’lishi tabiiy. Shundaylarni ko’rdik ham. Keyingi safar yana boshqalari paydo bo’ladilar. Bir ikki ko’rinishdan keyin men ham muxolifatchi deb boshpana olish uchun tavsiyanoma so’rashadi.

Ayniqsa, bu 2005 yildan keyin odat tusiga kirdi. Miting va namoyishlarda olingan suratlarni solishtirsangizlar sizlar ham bunga ishonch hosil qilasizlar.

Demak, asta-sekin ma’lum bo’ldiki, ba’zilarining maqsadi O’zbekiston emas, balki chet elda qolish uchun o’zlarini muxolifatchi qilib ko’rsatish va siyosiy boshpana olishdir. Undaylardan uzoq turishni istaymiz.

Shuning uchun ham, o’tgan yilning 25 dekabrdagi majlisida DO’K qaror olib, majlisbozlikni to’xtatgandi va qo’limizdan neki yordam kelsa, mamlakat ichiga qaratishni rejalagandik.

Maqsadimiz demokratiyani yoyishga qaratilgandir. DO’K siyosiy partiya emas. DO’K nohukumat-xalqaro tashkilotdir va vazifalari ham ana shundan kelib chiqadi.

DO’K rasmiy tashkilot sifatida xorijda ”o’zbek muxolifati” nomi bilan amalga oshiriladigan grantxo’r majlislar, xo’jako’rsin namoyishlardan uzoq turishining sababi ham ana shunda.

Qizidan otasiga

SAVOL׃ Uzmetronom.com saytida Sergey Ejkov 2007 yilning avgust oyida O’zbekistonda keskin o’zgarishlar bo’lishi va hatto qon to’kilishini yozgan. Shunga sizning fikringiz qanday? (Javlon).

JAVOB׃ O’zbekistonda Islom Karimovga qarshi gap aytilishi mumkin bo’lgan hamma saytlarga to’siq qo’yilgan. Ammo bu sayt ochiq. Garchi bu sayt Karimovga qarshi materiallarni kunora berib tursa-da! O’sha tanqidlarni tahlil qilsangiz, Gulnoraning manfaatidan kelib chiqib qilingan tanqidlar bo’ladi.

Karimov kutilmaganda har xil qarorlar olishidan uning atrofidagilar, hatto qizi ham cho’chiydi. Shuning uchun turli ehtimollarning oldini olishga urinadilar. Ayniqsa saylov oldidan.

Narx-navo oshishi tufayli O’zbekistonda qon to’kilishi mumkin deb yozish Gulnora guruhiga bir o’q bilan ikki quyonni urishdir.

Birinchidan, shu bahona bilan Karimovga hushyorlikni oshirish taklif etiladi. Bu MXX, IIV xodimlari sonini ko’paytirish, maoshlarini oshirish va Rossiyadan qo’shimcha qurollar sotib olish, uncha-buncha odamni ishdan chetlatish, quvg’in qilish uchun zamin bo’ladi.

Ikkinchidan, narx-navo uchun mas’ul bo’lgan Mirziyoevni Karimovning nazdida kerak bo’lganda hamma aybni bo’yniga ag’darish mumkin bo’lgan nishon qilib saqlashga xizmat qiladi.

Lekin Karimov bu o’yinlarga qanchalik o’ynaydi? Buni hatto Gulnora ham bilmaydi. Balki bu o’yinchilarning hammasini Karimovning o’zi o’ynatayotgan bo’lsa-chi?! Ana shu gap haqiqatga ancha yaqin.

Jasadkashlik

SAVOL: Karimovning qayta prezident bo’lishiga boshqa rahbarlar qanday qarayaptilar? Karimov saylangach, ularning qolib-qolmasliklari noma’lum-ku?(Orif).

JAVOB: Karimovning “kadrlari” boshqa odamning hokimiyat tepasiga kelishi ular uchun hamma yo’llarning kamida 20 yilga yopilishi degan fikrda. Ular bir paytlar Brejnevning jasadini sudrab yurgan kimsalarga o’xshab qolishgan. Karimovning o’zi umrbod turish uchun aynan shu siyosatni tanlaganini xayolga ham keltirmaydilar.

Karimovning “kadrlari” uning so’kishlariga o’rganishgan va hatto ishdan olsa ham yana boshqa joyga tayinlaydi deb o’ylaydilar. Agar Karimovga qarshi gap ko’ngillarining bir chetidan o’tsa, ne holga tushishlarini biladilar va o’zlarini doim  “ega”lariga sodiq qilib ko’rsatadilar. Jasadkashlik davri boshlandi.

Lo’xtakchalar

SAVOL: Ko’rsatilgan nomzodlarning hammasi saylovda qatnashsa, bozor bo’lib ketmaydimi? (Nosir).

JAVOB: Agar Karimovning xarakteridan kelib chiqiladigan bo’lsa, uning bu qadar nomzodning saylovga kiritishi favqulodda voqea bo’lardi. Zotan u buncha ko’p nomzod bilan birgalikda maydonga tushishiga ishonmayman.

Chunki u “Ozgina sizgan suv o’piriqqa aylanib ketishi mumkin” derdi va buning oldini oladi.

Shunday ekan, hatto hech narsaga yaramaydigan nimjon nomzodlar bo’lsalarda ular kutilmaganda xavfga aylanib qolishlarining oldini uchun keksayib qolgan IAK bosh qotirishni istamaydi. Saylovga qadar ular orasidan bittasini tanlab oladi.

Aslida berilgan ovozlar qanday bo’lishidan qat’iy nazar Karimov o’ziga kerakli raqamni va “raqibi”ga beradigan “haq”ni allaqachon kallasiga yozib olgan.

U tomonda xalq ovoz beraveradi, bu tomonda IAK kallasidagini e’lon qilaveradi.

1990 yilda bu hodisani sir sifatida saqlay olmagan Markaziy saylov komissiyasi raisi Qudrat Axmedovning boshiga kelgan savdolar hammamizga ayon.

Keyinchalik IAK bu sirning oshkor bo’lishidan qurqmay ham qoldi. U o’lgandan keyin kuydirilgan, bot-bot chop etilgan ovoz varaqalari haqida hali kitoblar yozilsa kerak.

Ilgarilari bir kishilik qo’g’irchok teatri bo’lgan. Bir masxaraboz odam besh-oltita qo’g’irchoqni (qo’lda, boshining ichiga tanga tiqib lattadan yasalgan qo’g’irchoqni xalq tilida lo’xtakcha deyishgan-JM) xaltasiga solib olib, qishloqma qishloq yurib, tomosha ko’rsatgan.

Bugungi holat xuddi ana shu sahnaning o’zi. IAKning qo’lida besh oltita, oyoq uchida ham ikki-uchta lo’xtakcha. U ana shu latta lo’xtakchalarni har maqomga solib, tomosha ko’rsatmoqda. Bepul tomosha ekan, mazza qilib qarab o’tiraveramiz, degan odam xato qiladi. Chunki juda qimmatga tushadigan tomosha. Teatr tugagach, masxaraboz chiptaning narxini aytadi. Puli etmaganning kiyimini echib, yalang’och qilib, orqasiga bir tepib ana undan keyin qo’yib yuboradi.

Ho’kizning dumi…

SAVOL: O’zbekistonda bo’layotgan o’yinni aslida saylov deb atash mumkinmi?(Malik).

JAVOB: Asliga qaraydigan bo’lsa, juda ko’p narsa o’z nomiga muvofiq emas. Lekin fikrni ifoda qilish uchun shunday so’zni ishlatishga majburmiz.

Saylov diktaturaga zid narsa.

Diktatura butun hokimiyat bitta zolimning qo’l ostida to’planishidir. Saylov esa o’z nomi bilan saylov, bir qancha odam orasidan bittasini saylash. Shunday ekan, diktatura sharoitida saylov bo’ladi, deyish ho’kizning dumi juma kuni erga tegadi, degandek gap.

O’zbekistonda esa saylov-saylov o’yini o’tmoqda. IAK bu tomoshani xalqqa ko’rsatmoqda desangiz adashasiz. U xalqni ham, muxoliflarini ham bir tiyinga olmaydi. Bu tomoshani u tashqariga ko’rsatmoqda. Masalan, nomzod nomzod o’yini bilan Avropa Ittifoqiga so’rib turish uchun xo’rozqand berdi.

Aslida tashqari ham uning tomosha ko’rsatayotganini bilishini Karimov idrok etadi. Lekin tashqari ham tomoshasizlikdan, lab yalab turishdan xo’rozqand so’rishni afzal biladi. Ya’ni IAKning o’yinlariga qarsak chalmasa ham basharasiga tupurmaydi. Unga mana shu kerak.

Bugungi O’zbekiston sharoitida demokratiya degan so’z o’z ma’nosini yo’qotib diktaturani angalatadi.

Saylov ham xuddi shunday bir ma’nodan boshqa ma’noga ko’chgan va “saylov-saylov o’yini” degan birikmani yaratgan. Bundan keyin qaerda saylov degan so’zga ko’zingiz tushsa, uni saylov-saylov o’yini deb qabul qiling.

Filga pashsha chaqqanchalik

SAVOL: O’zbekistondagi saylovga turklarning ta’siri bo’lishi mumkinmi? (Sharof).

JAVOB: Savolingizdagi “turklar” degan kalimani men ikki tarzda tushundim.

1. Turkiya turklari.

2. Turkiyadan tashqarida yashagan va G’arb dunyosida ta’sir kuchiga ega bo’lgan turklar.

Turkiya hukumati islomiy kuchlardan tashkil topgani uchun Karimov rejimi aloqalarning aksar yo’llariga g’ov qo’ygan. Chunki Turkiya hukumati ham, Turkiya xalqining aksariyati ham Karimov rejimi yo’qolishining tarafdori.

Yillardir ular Krimovning muxolifalarini ham iqtisodiy va ham ma’nan qo’llab kelishayotganini bilamiz. Buni Toshkent ham yaxshi bilsa kerak. Shuning uchun turklarning O’zbekistondagi saylovlarga bevosita ta’sirlari filga pashsha chaqqanchalik darajada ham emas.

Buning ustiga ularning o’z muammolari oshib-toshib yotibdi.

G’arb davlatlarida yashayotgan turklarning dunyoviy rejim tarafdorlari bo’lganlari nafaqat o’z mamlakatlarida, balki xalqaro tashkilotlarda ham kattagina nufuzga egadirlar.

Ular nafaqat Turkiyada, balki umuman turk davlatlarida dunyoviy tuzum qaror topsagina demokratiyaga yo’l ochiladi, inson huquqlari ustivor bo’ladi degan fikrdalar. Ular otaturkchi bo’lib, islomiy rejim tarafdorlarini istamasliklarini yashirmaydilar ham.

Angliyada istiqomat qiladigan turk Shirin Akinerning Andijon masalasi bo’yicha Karimov rejimiga bergan madadini uncha-buncha odam yoki tashkilotlar yo’qqa chiqara olmadilar va u o’z ishini qildi.

Avropa parlamentining Markaziy Osiyo bo’yicha katta ta’sir kuchiga ega bo’lgan vakili Jem O’zdamir ham O’zbekiston masalasida hisobot tayyorlab, Karimov rejimini oqlash uchun katta odim otdi. U olmoniyalik turk va Yashillar partiyasining Avroparlamentdagi “ustun”laridan biri.

O’zbekistondagi saylovga qaysi bir ma’noda Turkiya tashqarisida yashayotgan va dunyoviylik tarafdori ana shunday turklarning ta’siri bo’lmoqda deb aytish mumkin. Karimov muxoliflari o’zlarini dunyoviy siyosiy kuch sifatida ko’rsata olmaganlari ham ularga bahona.

Xalq aybdor emas!

SAVOL: Xalqimiz nega buncha tebranmas bo’lib qoldi? (Ismsiz).

JAVOB: Aslida o’zim o’zimga o’rnatgan qoidaga ko’ra, ismsiz maktublarga javob bermasligim kerak edi. Ammo bu haqda bugun hammayoqda yozilayotgani, hatto o’z safdoshlarim ham yozishayotgani uchun muxtasar javob berishni burchim deb bildim.

Bundan bir necha yil oldin diktatura fitrati haqida yozganimda, bu rejim beradigan “mahsulot”lardan biri xalqni loqayd etishi va jamiyatni ma’nan buzishi ekanligini aytgandim. Nazarimda shu nuqtaga kelganga o’xshaymiz. Ya’ni diktatura o’z maqsadiga erishgani bugungi chiqishlarda ham ko’zga tashlanmoqda.

Bunday sharoitda mirshabdan boshlab o’qituvchiga, hokimiyat idorasidagi xodimdan boshlab mamlakat ichidagi rejim muxolifiga qadar hammadan bir nuqs topish qiyin emas. Ularni befarqlikda yoki ma’nan buzilganlikda ayblash ham oson.

Rejimni o’zgartirib berishi kerak deya butun xalqni ayblash o’zimiz ham diktaturaning qarmog’iga ilina boshlaganimizdan darak bo’ladi.

Hatto chet eldagi do’stlarimiz ham xalq  Karimovni yiqitib berishidan umidvor.

Har doim rejimlarni xalqning juda kichik bir qismi, shu rejimga muxolif bo’lgan qismi o’zgartirgan.

Lekin diktatura rejimi kuchaygandan kuchayib ana shunday iddaodagilarni ham umumiy karvonga soldi.

Andijon voqealaridan besh kun oldingi radio muloqotida xalq ko’chalarga chiqsa, rejim bostiradi, otadi, tanklar bilan majaqlaydi degandim. Andijon qatliomi bu gapni isbotladi.

U holda nima qilish kerak? Yo’llar bitmagani va diktaturani qon to’kmasdan ag’darish mumkinligi haqida esa, bir muddat oldin yozgan edim.

Odamlarning buzilib ketganidan shikoyat qilayotgan do’stlarga esa shuni eslatmoqchiman. Demokratiya bu xalq boshqaruvidir. Bu rejim paytida xalqning o’zi jamiyatni boshqaradi.

Dunyoning hamma joyida odamlikni unutgan mirshablar va boshqa mansabdorlarni topish mumkin. Hatto Amerikada ham mahbuslarni qiynaydigan mirshablar chiqib turadi. Ammo jamiyat ularni jamiyatberun qiladi, jazolaydi, tarbiyalaydi. Diktaturada esa bunday odamlar rag’batlantiriladi.

Bu bilan zehniyatimizda ham illatlar yo’q demoqchi emasman. Oshib-toshib yotibdi. Ularni davolash uchun ham zamin zarur.

Bugun O’zbekistondagi vaziyatga qarab odamlarga rahmim keladi. Ular yoppasiga diktaturaning qurboniga aylanmoqdalar. Diktatura tarqatgan va tarqatayotgan “epidemiya”lardan qochish, saqlanish juda qiyin.

Bundan qutulishning uddasidan chiqa olganlargina qolganlarni ham qutqarish uchun davo topishlari kerak.

Bugun ko’proq ana shu haqda gapirishimiz lozimga o’xshaydi.

O’tgan yilga qadar…

SAVOL: Muxolif kuchlar uchun bu saylovdan umid bor edimi? (G’ayrat).

JAVOB: Avvalo shuni aytish kerakki, muxolifat deganda tashkillashgan, demokratik tamoyillar asosida o’z faoliyatini izchil yo’lga qo’ygan, jamoatchilik tomonidan tan olingan siyosiy kuchni tushunaman. Bunday kuch bizda yo’q.

Ammo o’zini Karimov rejimiga muxolifat deb bilguvchi guruhlar, shaxslar va ularning atrofida yurgan oz sonli odamlar bor. Ularni muxoliflar yoki o’zlarini muxolifat atovchilar degan bo’lardim. Ammo rejimga ta’sir eta oladigan darajadagi siyosiy kuch bo’lmagan muxoliflar Andijon qatliomidan keyin tashkillashish va siyosiy kuchga aylanish imkoniga ega bo’ldi. Afsuski bu ham barbod bo’ldi.

Vaholanki, xuddi ana shu nuqtada O’zbekistondagi saylovdan umid bor edi. Buni hamma tushunar edi. Xorijliklar ham, o’zimnikilar ham. Shuning uchun ham siyosiy kuchga aylanish jarayoni boshlandi. Ammo diktatura rejimi bundan cho’chidi va muxoliflar orasiga buzg’unchilarni suqish va boshqa yo’llar bilan bu harakatni dabdala qildi. Shu bilan umid ham o’la boshladi.

Shaxsan kamina uchun o’tgan yilning oxirida “Hozirgi vaziyatdan chiqishning uch yo’li”ni e’lon qilganimdan keyingi voqealar so’nggi nuqta bo’lgandi. Boshqalarning umidni o’ldirmaslik uchun bu haqda gapirmay keldim.

Biz haqiqiy xalq boshqaruviga o’tishimiz uchun juda ko’p… balki juda ham ko’p qovun pishig’i bor.

2007 yil, yanvar-dekabr.

Filed under: Ҳамма китоблар | Tagged: Жаҳонгир Маматов, Жаҳонгир Муҳаммад, Шукрулло Мирсаидов, Islom Karimov, Jahongir Mamatov | 1 Comment »