Hayqiriq
Na unisiga, na bunisiga chidaymiz
SAVOL׃ Amerika ham ikki yuzlamachi, musulmonlarga qarshi mamlakat, musulmonlarni mensimaydigan, takabbur mamlakat, manfaatparast mamlakat. Bunga yaqqol isbot Saddam Husaynni Qurbon hayiti kuni osganligidir. Boshqa kunda ossa ham mayliydi. U o’zini qani musulmonlar qo’lidan kelganini qilsin deb aynan shu kun osgani odamning nafratini qo’zg’atadi. Karimov Amerikani chiqarib yuborib to’g’ri qilibdi. Avval bu uchun xafa bo’lgandim. Aslida Karimovning bu ishi uchun unga insoniyat ordenini berish kerak ekan. Shunday emasmi? (Ahmad).
JAVOB׃ Bugun musulmon dunyosining aksariyat qismida ana shunday yakka fikr hukmron. Amerikaning o’zida esa ikki fikr hukmron. Bir tomon Saddamning osilish vaqti noto’g’ri tanlangan desa, ikkinchi tomon bu vaqtni iroqliklarning o’zi tanladi, deydi.
Zotan AQSh ma’muriyati Iroq hukumatiga osish vaqtini ikki haftaga kechiktirsa yaxshi bo’lardi deya istak bildirgan.
Umuman Amerikada Iroq masalasida ikki fikr hukmronligi demokratlarning saylovda g’olib chiqishiga olib keldi. Ular urushga qarshi o’ta jiddiy kurash olib bordilar. Bushni va uning ma’muriyatini juda keskin tanqid qilmoqdalar.
Ba’zi joylarda esa bitta fikr. Nega? Chunki ikkinchi fikrga yo’l berilmaydi. Qolaversa, bugun Saddamning o’limini har tomonga burib, turli vaziyatlarga boshlash, mazhablar urushiga aylantirish birinchi galda dunyodagi diktatorlarga juda qo’l keladi. Menimcha, bu harakatlarning ortida ham ular turibdilar. Biz esa asrlardir propaganda quli bo’lib kelganimiz kabi bugun ham boshqacha fikrlay olmayapmiz.
Nega Saddam o’ldirgan qariyb 2 million odam haqida hech kim gapirmaydi?
Uning taxtni bosib olib, xalqni ezib kelgani nega unutildi?
Nega Saddamning hayoti butun iroqliklardan ustun bo’lib qoldi?
Kechagi kommunist Saddam bugun musulmon liderga aylandimi?
“Al qasosu minal haq “ deb yurganlar nima bo’ldi?
Yodimizda urush boshlanmasdan oldin Saddamga va jinoyatchi o’g’illariga mamlakatdan istagan joylariga chiqib ketish, Iroqda erkin saylovlar o’tishiga yo’l ochishi uchun 48 soat vaqt berildi. Ammo ketishmadi va shu yo’lni tanlashdi. Agar ketishganda bu qadar iroqlik o’lmagan va mamlakat allaqachon tinch yo’l bilan boshqa tizimga ko’chgan bo’lardi. Saddamning o’zi “qon bilan kelgan qon bilan ketadi”, yo’lini tanladi.
Biz uchun masalaning bu jihatidan ham diktatorning osilish masalasi muhim. Bugun diktatorlar osilish masalasiga qarshi propaganda boshlab yubordilar. Endi Saddamni qaytarish mumkin emas.
Diqqat qiling, nega osilishdan oldin jimlik edi va endi karnay chalinmoqda? Chunki endi qolgan diktatorlar o’zlari osilmasliklari uchun zamin tayyorlashmoqda. Biz ham ularga qo’shilib, Farg’ona voqealari, Parkentda to’kilgan qon, Talabalar shaharchasidagi qotillik, Andijon xunrezligi, ming-minglab insonlarning o’z vatanidan ayri tushganini unutib, Ahmadbek singari ularni ordenga loyiq topmoqdamiz.
Urush, bosqinchilik va diktatura masalalarini ayri-ayri hollarda ko’rish kerak.
Hali yaqin-yaqinga qadar ming-minglab iroqliklar Amerikani ayblab, Saddam uning odami, shuning uchun bu diktatorga ko’z yumib kelmoqda, deb yurgandilar. Hali ham minglab o’zbeklar G’arb Karimovning qotilligiga panja orasidan qaramoqda, deb jar solmoqdlar.
Na unisiga, na bunisiga chidaymiz. Kechagi ashadiy stalinchi, KGB maktabining tolibi, kommunist bugungi musulmon dunyosining lideriga alanib qolsa, bu juda tashvishli holdan darak.
Bu ahvolda hech qachon birimiz ikki bo’lmaydi va bugunga qadar bo’lganidek, turli o’yinlar va propagandalarning quli bo’lib qolaveramiz.
Birlashishning hammabop yo’li
SAVOL׃ Biz ko’p yillardan beri birlashish hakida dod-voylar qilamiz, ammo hech kim birlashishning (A.Po’latovdan boshqa) hammabob yo’lini taklif qilgan emas. Ya’ni birlashish haqida yig’laveramizku ammo qanday birlashish haqida aniq tassavurimiz yuq. Birlashishni har kim o’zicha ko’rmoqda. Bunga siz qanday qaraysiz.(Akbarali).
JAVOB׃ Buzg’unchiligi bilan tanilib qolgan A.Po’latov bitta yo’lni ilgari surmoqda׃ “Birlik”ning atrofida birlashish. Bu aslida “Birlashib nima qilamiz” degandek gap. Chunki bugungi mavjud muxolifat saflarida “Birlik” va “Erk”dan chiqib ketganlar, ularning ishlaridan qoniqish hosil qilmaganlar, liderlarini nodemokratik deb hisoblaganlar va hokazo shaxslar, guruhlar bor. Bu normal holat.
Gap shundaki, ular ozchilik emas, bugungi faol muxolifatning aksar qismiga aylanib borishmoqda. Hatto shunday bo’lmaganda ham birlashish faqat falonchining “rahnamoligi”da bo’ladi, deyish qolganlarning huquqlarini toptashgina emas, ularni haqorat qilishdir.
Darvoqe, bir paytlar A. Po’latov birlashishning adresi “Davra kengashi” degan gapni ham aytgandi. Keyinchalik bu ham unutildi. Bu ham hammabop yo’l emas edi. Chunki “Davra Kengashi” ham “Birlik”ning davra kengashi ekanligini hamma yaxshi biladi.
Tanqid qilish oson, taklif aytish mushkul deyishingiz turgan gap.
Biz hammabop taklifni aytgan edik. Bu – hammaning o’rta bir Platformada – Maslahat Kengashida birlashishidir. Shu maqsadda Umummuxolifat qurultoyi g’oyasi ilgari surilgan edi. Ammo haliga qadar amalga oshmayapti. Balki uni tashkil qiluvchilar kimlargadir yoqmas. U holda A. Po’latov yoki M. Solih tashabbusni qo’lga olib, birgalikda shu qurultoyni chaqirishsin va “Biz ham sizlar kabi qochqinmiz, huquqlarimiz teng, qurultoyda hamma o’z qarashlarini saqlab qolgan holda umumiy bir Platforma atrofida birlashylik” desinlar. Hamma rozi bo’ladi.
Bu Platforma shundan iboratki, “Birlik” ham, “ERK” ham, boshqalar ham o’z ichki nizolari bilan o’z yo’llaridan ketaveradilar. Ammo diktaturaga qarshi kurash strategiyasi va taktikasini belgilashda, bu kurashni olib borishda birgalikda harakat qiladilar.
Boshqacha aytganda, koalitsiya hukumatlari kabi kattayu kichik bir bo’lib, umumiy ishni yuritadilar. Ana shunda ular Karimov rejimiga qarshi alternativ siyosiy kuchga aylanadilar va dunyo, xalqimiz ham ularni e’tirof etadi.
Shu Platformada agar A. Po’latov hammani ishontira olsa, hamma bo’lmasa ham ko’pchilik uni qo’llasa, bu demokratiya, saylovda butun muxolifat uni qo’llaydi. Yoki M. Solih ko’pchilikni ishontira olsa, uni dastaklashadi. Yoki Eshmat va Toshmatning dasturi ko’pchilikka ma’qul kelar. Mana sizga demokratik, hammabop yo’l.
Bu yo’lni 2005 yilning 23 may kuni e’lon qilgandik. Bugunga qadar amalga oshmadi. Yaqinda yana takrorladik va bu oxirgi imkoniyatimiz ekanligini ham urg’uladik. Bu safar ham amalga oshmasa, demak birlashish haqidagi gaplarni yig’ishtirib, hamma o’z yo’lida davom etaveradi. Natija esa aniq׃ 15 yildan beri qanday bo’lsa yana xuddi shunday׃ BOTQOQLIK!
Dunyo zarralardan tashkil topgan
SAVOL׃ Bizning davlatimizda demokratiya tomon o’zgarish bo’lishi mumkinmi? Men va menga o’xshagan insonlar bu yo’lda biror ish qilishimiz mumkinmi? Sizlarning maqsadlaringiz nima? AQShda yashirinib yurgan vaqtingizda O’zbekistonda ahvol yumshasa, keyin bu yerga kelib, demokratiyani targ’ib etasizmi? Nimadir qilish kerak emasmi? (Baxtiyorjon).
JAVOB׃ O’zbekistonda demokratiya tomon o’zgarish bo’lishi mumkin. Lekin bugungi ketishda buni orzu qilmasangiz ham bo’ladi. Karimovdan keyin balki asta-sekin demokratiyaga yo’l berilar? Lekin bu ham dargumon. Buni anglagan holda siz kabilar ko’p ish qilishingiz mumkin. Zotan mamlakatning kelajagi sizniki va siz hozirdanoq bu haqda o’ylamasangiz, chetga ketib, umringizni mardikorlikda o’tkazasiz.
Nazarimda siz eng avvalo O’zbekistonning hech bo’lmaganda yaqin tarixini bilishingiz kerak. Bu degani Karimov rejimi yozib qo’ygan soxta tarix emas, balki turli manbalarda turlicha yozilgan tarix.
Ha, siz bu rejimga muxolif bo’lganlar orasidagi jiqqa-musht tortishuvlarga ham duch kelasiz. Qo’rqmang va o’qing, keyin o’zingiz xulosa qiling. O’shanda sizga “Nima qilish kerak?” degan savolning javobiga olib boradigan eshiklar ham ochiladi.
Men majburan chetga chiqqan, lekin yashirinmay yurgan va Karimov rejimi haqida har qanday fikrini har qanday holatda ochiq aytib yurgan sanoqli insonlar guruhidaman. Bu bilan faxrlanaman. Qo’limdan kelgan qadar bir ishlar qilmoqdaman.
Siz Andijonning bir burchidan turib, mening adresimni topganingiz va savolingizni yo’llab, unga javob olayotganingiz ana shu ishning zarra qadarlik bo’lsa-da samarasidir. Agar har birimiz ana shunday zarra qadar ish qilsak vaziyatimiz bugungidek bo’lmas edi.
Bugun hamma kimningdir nimadir qilishini kutmoqda. Bu ahvolda uzoq-uzoq yillar kutilaveradi va hech narsa bo’lmaydi. Toki har kim o’zining nimadir qilishni anglab olmasa, jamiyat qoloq bo’lib qolaveradi.
Mana sizga bir maydon׃ internetga kirish imkoniyatingiz bor ekan, uning qarshisidagi vaqtingizdan ozginasini demokratiyaga sarflab, o’zingiz yashab turgan muhitdagi vaziyat haqida xabar yo’llab turing. Bu bilan siz Vatandan olislarda bo’lgan minglab insonlarni haqiqiy ahvoldan voqif etasiz. Bu juda katta ish bo’ladi.
Faqat iltimos, oldindan bu ish uchun pul talab qilmang. Chunki bu ishlar pul bilan qilinadigan masalaga yuz tutgan nuqtadan boshlab, biz vatanparvarga emas, biznesmenga aylanamiz. Zotan pul uchun yozadiganlar juda ko’p topiladi.
Pul uchun yozadiganlar yoki mardikorlarni kamsitish, qoralash niyatim yo’q.
Ayniqsa, mardikorlikni pastga urmoqchi emasman. “Mardi kor”- ”Erkakning ishi”, “Mardning ishi” degani. Mardikorlik juda og’ir mehnat va ayni paytda majburiylik natijasi. Ana shu majburiylik sizni ham, qolganlarni ham o’ziga bog’lamasin uchun siz ham nimadir qilishingiz kerak.
Unutmang, borliq-dunyo zarralardan tashkil topgan.
Qo’rqoqlik belgisi
SAVOL׃ Hukumat saylovni 2007 yilning 23 dekabriga moslab qo’ygan va baribir o’shanda o’tkazadi. Bugundan boshlab uni engish uchun kampaniya boshlash yaxshi. Hozirgacha 4 ta odam “prezident bo’laman” deb aytmoqda. Agar ertaga saylov bo’ladigan bo’lsa, siz qaysi bittasiga ovoz berardingiz? (Erkin).
JAVOB׃ Bugun o’zbek demokratik muxolifatining tashqaridagi barcha a’zolari teng huquqlidirlar. Hammaning yagona statusi bor – QOChQIN! Shunday ekan, ularning bitta yo’li bor: shaxsiy ambitsiyani yig’ishtirib, o’zaro birlashib, butun siyosiy, moliyaviy va ma’naviy kuchni mamlakatga safarbar etish, ichkaridan bitta nomzodni tanlab, diktaturaga qarshi turish. Bu demokratik umummuxolifatning birligiga ham kafolatdir.
Aks taqdirda 2007 yil ham o’tadi va muxolifat tarqoq, kuchsiz, xalqdan ajralgan, Vatandan ayro tushgan, shaxsiy manfaatlari uchun yashayotgan bir necha kimsaning atrofida uymalashgan to’dalarga aylanib qolaveradi.
Ana shu pozitsiyaga sodiq qolgan holda O’zbekiston ichidan chiqqan nomzodga ovoz bergan bo’lardim. Bugun O’zbekiston ichida muxolifat saflaridan “Men prezidentlikka nomzodman” degan mardlar chiqmoqda. Bu jasorat demakdir.
Mamlakat tashqarisida yashab “Men prezidentlikka nomzodman” deyish esa qo’rqoqlikni ko’rsatadi. Chunki nomzod panada o’tirib ish ko’rmaydi. Xalqning oldida, ichida bo’lishi kerak.
Mamlakat ichkarisida turib, “Men prezidentlikka nomzodman” deyish nega katta jasorat va qahramonlik belgisi? Chunki bu zulm mashinasiga yuzma-yuz qarshi chiqishdir. Bunday odam o’z qarshisida juda tahlikali voqealar yuz berishini ko’zga oladi. Shu jahatdan ham bunday odamga qoyil qolish va uni qo’llab-quvvatlash kerak.
Chetdan turib qilinadigan boshqa urinishlar esa, paydo bo’lgan so’nggi umidlarni ham boltalash va Karimov rejimining jinoyatlariga sherik bo’lishdan boshqa narsa emas.
Imkoniyat
SAVOL׃ Bu mening sizga birinchi marta yo’llayotgan maktubim. Yoshim 26 da , o’zim iqtisodchiman. 2 yildan ko’proq vaqtdan beri Buyuk Britaniyada tahsil olmoqdaman va 2 yildan beri sizning saytingizni muntazam o’qib turaman. Garchi, siyosatchi bo’lmasamda, hali bu sohada biror bir ish qilolmagan bo’lsamda, lekin siyosatga qiziqishim, har kun nimadir yangi narsa o’rganishim va qolaversa, soham siyosat bilan uzviy bog’liq bo’lganligi uchun sizga maktub yozmoqdaman (aslida, savol yo’llamoqchiman).
Hozirda, O’zbekistonning amaldagi hukumati emirilib borayotganligini ko’pchilik talqin qilmoqda, hattoki O’zbekistonda yashayotgan ko’pchilik odamlar ham shunday deb o’ylashmoqda. Siz O’zbekistonda demokratik davlat qurish uchun tinimsiz kurash olib borayotganligingiz, muxolifatni birlashtirishga harakat qilayotganingiz va shu o’rinda odamlar haqiqiy muxolifat deganda eng avvalo sizni tushinishmoqda, chunki siz buni isbotlab bo’lgansiz, qolaversa 1991 yil, 30 sentyabrdagi 7 sessiyani haligacha odamlar unutishmagan. Shuningdek, hozirda O’zbekistondagi hukumat ham o’zining nimalarga qodirligini ko’rsatib bo’ldi (“armiya kimning qo’lida bo’lsa hokimiyat o’shaniki, hech kim bizga tajovvuz qilolmaydi” qoidasi hukm surmoqda). Siz 2008 yilda barcha imkoniyatlarni ishga solgan taqdirda ham O’zbekiston demokratik davlatga aylanadi deb uylaysizmi?
Diktatura (bu yerda aynan bir shaxs nazarda tutilgan) boshi berk kuchaga kiritib qo’ygan davlatni yana izga tushirish uchun anchagina vaqt ketishini ham bilasiz, chunki xuddi shunday vaziyatda 1991 yilda I. Karimov odamlarni ishontirishni uddaladi, yani 90 yillar oxirlarigacha odamlar unga ishonishdi (keyinchalik ishontirishning boshqa yo’llarini o’ylab topishdi -1999, 16 fevral).
Xo’sh, yangi bo’ladigan hukumat xalqni o’ziga ishontirolishiga ishonasizmi?
Ayniqsa, hozirgi xalq kimning orqasidan ergashishniyam bilolmayotgan paytda.
Yani, demoqchi bo’lganim, odamlar hukumat degan narsadan, yoki “demokratiya” so’zini, xuddi shunchaki bir “quruq gap” deb uylab, hech narsadan umid qilmay qo’ygan paytda. Masalan, men har yili O’zbekistonga borib turaman, shu yozda borganimda ham ko’rdim, har doimgidek to’ylar bo’lib turibdi, lekin qishloqning deyarli butun erkaklari Rossiyada yoki Qozog’istonda. Shuning hisobiga to’ylar va “janoza”lar bo’lib turibdi. Odamlar bilan gaplashsam, ko’pchiligi “och qornim- tinch qulog’im” naqlini aytishadi. Bundan kelib chiqadiki, hukumatga kim kelishi ular uchun muhim emasdek vaziyatga tushib qolishgan. Xullas, yozaman desa Jahongir aka, savol va muammolar ko’p, qolganlarini keyingi maktublarda yozarmiz. Hurmat bilan Sher.
JAVOB׃ Jur’at etib birinchi maktubni yozgan odam keyingisini ham yozadi va shuning o’zi siz kabi yosh iqtisodchini ham bevosita bo’lmasada bilvosita siyosatga boshlaydi. Chunki siyosat va iqtisodni bir biridan ajratish noto’g’ridir. Bu xuddi bosh(siyosat) va qorin(iqtisod)ni biridan uzishdek gap. Lenin shu yo’lni tanlagandi. Uning izdoshlari-yu jumladan Karimov ham shu yo’ldan bordilar. Shuning uchun ham siz kabi yoshlar hozirdanoq buni anglab olishlaringiz mutloq ijobiy holatdir.
Menga juda katta baho berib yuboribsiz. Buning uchun rahmat. Lekin muxolifat deganda juda ko’pchilik tushuniladi. Kaminani Karimovning haqiqiy muxoliflaridan biri desangiz buni qabul qilishim mumkin. Chunki O’zbekistonda “diktatura” deyilganda “Karimov”ni tushundim va unga qarshi kurashni diktaturaga qarshi kurash deb bildim. Buni xato deganlar ham ko’p.
Ba’zilar vaqtida Karimov nomini ishlatmay “hukumat” deb ham ko’rishdi, “davlat” deb ko’rishdi, hatto “xalq” ham deb ko’rishdi. Ammo bugunga kelib illatlarning ildizi Karimovda ekanligi ularga ham ayon bo’ldi.
2008 yil haqida so’rayapsiz. U paytda hali Karimovnig o’zi taxtda bo’lar? U taxtdan osonlikcha voz kechadigan odam emas.
Xo’p, falakning charxi aylanib, O’zbekiston demokratiya tomonga yuz burdi ham deylik. Lekin 2008 da ham, 2010 da ham O’zbekiston demokratik davlat bo’la olmaydi. Bir rejimdan uning aksi bo’lgan rejimga o’tish uchun juda mashaqqat. Bu yo’l uzoq yoki yaqin bo’lishi sizning avlodga, siz kabi demokratiyani anglab etganlarning oz yoki ko’pligiga bog’liq.
Bugungi muxolifat yoshini yashab, oshini ashab bo’lgan, uning hokimiyatga kelishidan umidim yo’q. Shunga qaramay ularni junbushga keltirishga urinib, O’zbekistonning kelajagini qutqazadigan yoshlarga bizning avlod qilgan xatolarni takrorlamaslikni uqtirib turaman. Bugun hukumatning qora ishlariga va muxolifatning janjallariga aralashmay turgan yoshlar juda ko’p va ishonch ularda.
Endi xalq masalasiga kelsak. Ming yillardir zulm ostida ushlab turilgan xalqdan bir o’zgarish keladi, deb o’tirsangiz, yana ming yil kutasiz. Aslida hech qachon o’zgarishlarni butun xalq amalga oshirmagan. Uning juda oz qismigina buni uddalagan va qolganlar shu bilan murosa qilganlar.
Gap ana o’sha oz qismdan chiqadigan liderlarda. Agar ularning ko’nglida xalq degan hikmat yotsa, demak xalqni harakatga keltirib, unga uning haqlarini beradilar. Agar ko’ngillarida “o’z”lari yotgan bo’lsa, bu xalqning haqlarini o’zlashtiradilar. Ikkinchisi Sharqqa xosdir va shuning uchun ham hatto demokratlar ham yakka lider bilan emas, liderlar komandasi bilan ish tutishni namoyon etsalar ularga ishonish mumkin.
Endi xalqni ishontirish masalasiga kelsak, xalq hamma narsaga bir muddat ishonadi. Karimovdan keyin keladigan hukumat(Agar mo”jiza ro’y berib IAK ketsa!)ning u hatto uning xos odami bo’lsa ham xalqni ishontirish uchun bitta yo’li bor – u ham bo’lsa Karimovni qoralashdir. Ana shu paytda demokratik muxolifatga qisman yo’l ochiladi va jamiyatni to’g’ri yo’lga burish imkoniga ega bo’ladi deb o’ylayman.
Umid
SAVOL׃ Bir qancha OAV lari I.Karimovning prezidentlik muddati shu yilning 22 yanvarida tugashi va undan keyin o’z lavozimida qolishi noqonuniy bo’lib, konstitutsiyaga zid ekanligi haqida xabar tarqatmoqdalar. Bu haqda sizning pozitsiyangiz qanday? (Erkin).
JAVOB׃ Bu yerda Karimov kelgan kunidan buyon qabul qilingan qonunlar va Konstitutsiyaga kiritilgan o’zgarishlar haqida yozsam, uzundan uzoq maqola bo’ladi. Shu narsa aniqki, Karimovning atrofida qonunchilikni yaxshi biladiganlar va qog’ozda uni qanday qilib dunyo andozalariga moslab qo’yadigan “fidoyilar” anchagina. Ular boshqa masalalarda qovun tushirsalar ham bu masalani pishitib qo’yadilar. Chunki buni nafaqat Karimovning, balki o’zlarining ham taqdirlari deb biladilar.
Shaxsiy fikrim shuki, Karimov bir guruh gumashtalari bilan uzoq yillardan beri hokimiyatni bosib olgan va ularning yaqin orada qaytarib berish niyatlari ham yo’q. Shuning uchun falon kuni uning muddati tugaydi deb bayram qila olmayman. Lekin zolimning zulmi abadiy emas, bir kun albbatta badnom bo’ladi va yo’qoladi deb umid qilaman. Yomonlik boqiy emas!
Ismi jismiga mosmi?
SAVOL׃ Odatda insonning fe’liga, xulq-atvoriga, odob-axloqiga, qilayotgan ishiga qarab tavsif berishadi. Ba’zan uning ismiga qarab ham: “Ismi jismiga mos” deyishadi. Ota-onalar o’z farzandlariga niyat qilib turlicha ism qo’yadilar, masalan, o’g’lim jahongashta bo’lsin deb Jahongir, baxtli bo’lsin deb Baxtiyor yoki guldek ochilib yursin deb Gulbahor, Lola va hokazo.
Lekin ko’p hollarda hayotda o’sha insonlarning o’z ismlariga nisbatan teskarisi ham bo’lib turadi. Erkin Xalilov, Erkin Vohidov, Erkin Samandarov, Erkin A’zamov, Erkin Shayxov, Erkin Ro’ziev, Erkin Hayitboev… Bu insonlar haqida biron fikr bildira olasizmi? (Hurmat bilan Erkin).
JAVOB׃ O’zbekning ko’p odatlari bor. Turli niyat-orzular bilan bolasiga ism qo’yish ham ana shu odatlaridan biri. Inson orzusi hamma vaqt ham ushalmagani kabi bu borada ham uning orzulari chil-chil singan paytlar ko’p bo’lgan va bo’laversa kerak.
Aks taqdirda ismi Islom bo’lib, o’zi islom dushmani bo’larmidi?
Yoki ismi Shavkat bo’lib, o’zi beshavkat bo’larmidi?
Yoki ismi Gulnora bo’lib, o’zi bag’ri toshpora bo’larmidi?
Siz nomlarini sanagan odamlar ham haminqadar!
Menimcha, siz ismingiz Erkin bo’lgani uchun bu insonlar bilan qiziqqansiz va ularni yaxshi taniysiz yoki “IAK” kitobimni o’qib chiqqansiz. Bu kitobda shu odamlar haqida etarli qadar ma’lumot bor.
Yaqinda ikki qismlik bir kitob yozishni boshladim. Birinchisida jurnalistika, adabiyot, madaniyat va siyosat jabhasida bevosita yoki bilvosita taniganlarim, ularning menga ma’lum fitratlari haqida gap borsa, ikkinchisida menga yaxshilik qilgan shaxslar va shaxsiyatlar, qarindoshlarim, yaqin do’stlarim, oddiy odamlar, tanishlarim haqida bilganlarimni yozmoqchiman. Bu bilan kelajakning tarixchilariga ozmi ko’pmi yordam qilgan ham bo’laman. Balki siz eslatgan kabi, ismlarga ham alohida e’tibor berishimga to’g’ri keladi.
AQSh O’zbek muxolifatini yirik moliya bilan qo’llamaydi
SAVOL׃ O’zbek muxolifati moddiy yordamga muhtoj. Agar iqtisodiy yordam bo’lsa, juda ko’p ish qilish mumkin. Garchi muxolifat liderligiga da’vo qilmasligingizni ochiq yozgan bo’lsangizda butun muxolifat manfaati uchun shu masalani AQShda ko’tarsangiz bo’lmaydimi? (Shuhrat).
JAVOB׃ Juda ko’p odam shunday fikrda. Gapning po’stkallasi shuki, AQSh hukumati va bu erdagi nohukumat tashkilotlarning bugungi O’zbek muxolifatidan umidlari yo’q. Umid bo’lmagandan keyin katta miqdorda moliyaviy yordam ham bo’lmaydi.
Nega umid yo’q? Buning bir qancha sabablari bor.
Birinchidan, bugunga qadar “ERK”, “Birlik” va “Ozod dehqonlar” – “Quyoshli O’zbekiston”ga berilgan grantlar o’zini oqlamadi. Masalan, Milliy demokratiya fondi “Harakat” jurnaliga deb yillardir grant berib kelmoqda. Birgina 2005 yilda shu maqsadga mazkur fond 92 ming 830 dollar bergan. 112 ming 298 dollar esa inson huquqlari uchun ajratilgan.(Bu ma’lumotlar mazkur fondning saytidan). Aslida bu katta pul emas. Lekin Abdurahim Po’latov eb yotishi uchun etarli!
Bu grantlar olingani holda, umum ishi o’lda-jo’lda qolganini hamma ko’rib turibdi. Vaholanaki, bugun hech qaerdan pul olmasdan ham “Harakat”dan ko’proq ish qilayotganlar bor.
Boshqa fondlardan olingan grantlar ham guldir gup, pildir-pis! Amerikaliklar juda madaniyatli xalq. Yuzingizga kulib qo’yishadi, ammo hamma narsani bilishadi.
Bugunga qadar yuqorida nomlari sanalgan partiyalar, ularning qoshidagi inson huquqlari tashkilotlari-yu uyushmalari olgan grantlari qaerga ishlatilgani haqida umummuxolifat bir tomonda tursin, o’z a’zolariga ham hisob berganlari yo’q.
Tabiiyki, ular pul olgan idoralariga rasmiy hisobot topshirganlar. Lekin bu hisobotlarga ham amerikaliklar kulib qo’yishgan va asta-sekin yolg’onchilardan ixloslari qaytib, grantlar miqdorini tobora kamaytirib borishmoqda.
Ikkinchidan, o’zbek muxolifati Karimovga qarshi alternativ siyosiy kuch emas, balki bir-biriga qarshi kuch ekanligi qay etiladi. Bunda ham amerikaliklar adashmagan. Shunga qaramay ular muxolifatni to’g’ri yo’lga yo’naltirishga urinib ko’rishdi. “Liderman” deganlarini birma-bir chaqirib gaplashishdi. Ular amerikaliklarni aldashga tirishdilar. Oxir oqibatda o’zlarini aldadilar va bugunga kelib, nazardan qoldilar.
Uchinchidan, bugun o’zbek muxolifati “lider”lari yana amerikaliklarni aldashga sidqidildan urinayotganlari e’tirof etilmoqda. Dastlab Muhammad Solih g’ayridemokratik yo’l bilan amerikaliklarga o’zini prezidentlikka nomzod sifatida taqdim qilishga kirishdi. Keyin uni ayovsiz tanqid qilib kelgan Abdurahim Po’latov ham ayni kuyga tushib, amerikaliklar nazdida “nomzod” bo’lib ko’rinishga intilgani ularni jiddiy o’ylatadi va yana kulib qo’yishadi.
Muhammad Solihning 1991 yilda qo’lga kiritgan “nomzodlik” qartasi o’tgan 15 yilda unga ko’p ish berdi. Kirgan joyidan bir narsa undirib chiqdi. 15 yilda muxolifatga deb har yondan berilgan pullarning miqdori millionlarga borib etdi. Natija esa nolga teng!
Bugun Abdurahim Po’latovga tinchlik bermayotgan narsa ana shu. Aslida u ahmoq emas׃ bugun O’zbekistonga borishga yuragi betlamaydi va rasman nomzod sifatida saylovda qatnasha olmasligiga ham aqli etadi. Ammo nomzod sifatida tan olinishini juda va juda istashidan maqsad M. Solihning qo’lidan eski “qarta”ni olishdir. U bir paytlari nomzod bo’lmaganidan juda afsusda ekanligi va M. Solihda alami borligi ochiq sezilib qolmoqda.
Tortib oldi ham deylik. Ammo bilmaydiki, u “qarta” eskirib, julduri chiqqan va endi amerikaliklar bo’ o’yinga kirmaydilar. Buni ham biladi. Lekin maqsadi bugunga qadar olib kelayotganini saqlab qolishdir.
U hali Kongressda va hali boshqa joylarda AQSh nohukumat tashkilotlarini burchakka qo’yib, “cho’ntak”laridan pul chiqarishga zo’rlaydi. Ular janjallashib yurmaslik uchun choychaqalik berib turadilar. Kattarog’ini berolmaydilar ham. Chunki beruvchilarning o’zlari hukumatdan grant oluvchilardir.
Ularga beradiganlar esa, bugun dunyoda O’zbekistondan ham muhimroq ishlar borligini, qolaversa, Karimov rejimiga qarshi alternativ siyosiy kuch yo’qligini aytadilar.
Buni bilgan eski “lider”lar Avropaning eshiklarini qoqmoqdalar. Lekin bilmaydilarki, Avropa ham Amerikaning og’ziga qaragan.
Bu ahvoldan chiqish yo’li bitta׃ siyosiy maydonga samimiyat bilan chiqish, o’zaro janjallarni yig’ishtirib qo’lni-qo’lga berish, birlashib, katta kuchga aylanishdir. Ana o’shanda xalqingizga xizmat qilasiz, gadoyga o’xshab Amerika va Avropaning eshigini qoqib yurmaysiz, ularning o’zlari sizni qidiradilar.
Bu oddiygina haqiqatni biznikilar tushunishni istamaydilarmi? Tushunganda qandoq?! Lekin ularga choy chaqa bo’lsa bas! Bir rivoyatdagi kabi, shohga tekkan gadoy ayol oyog’ining ostida xazina turganiga qaramay, tokchalarga qotgan non qo’yib, o’shani terib yurganidek gap bu!
Bitta xo’rozqandni ming kishiga shumitish
SAVOL׃ O’zbekistonda matbuot erkinligi yo’q, deb jar solasizlar, mana inqilobiy maqolani chop etgan “Advokat press” gazetasi o’rniga “Himoya-jarayon” gazetasi ro’yxatdan o’tdi. Hatto o’sha maqolani yozgan muallif o’zini gazetada saqlab qoldi. Bo’lar ekan-ku! Gap o’zlaringizda, harakat qilmaysizlar, harakat qilsa hamma ishni qilish mumkin. Shunday emasmi? (Shoislom).
JAVOB׃ Albatta, O’zbekistondagi diktatura nima ekanligini, uning fitratini bilmagan, tushunmagan odam uchun mana shunday faktlar olamshumul voqea bo’lib ko’rinadi. Bundan oldin ham yozgan edim, bunday odimlarni hukumat xuddi siz kabilar uchun otadi va 15 yildan beri qanday “nishon”ga urgan bo’lsa, yana urmoqda. Karimovning “bitta xo’rozqandni ming kishiga shumitish siyosati”ni tushuna olmaganlar ma’ruz tutasiz-u qanday qilib boshqa narsalarni anglashlari mumkin?
Sizning mantig’ingizdan kelib chiqadigan bo’lsa, “Birlik”ning bo’limi – “Ezgulik” degan inson huquqlari tashkiloti rasman ro’yxatga olingan. Qolganlar olinmagan. Demak, ayb qolganlarning o’zida, ular harakat qilmagan, intilmagan, shundaymi?
Agar “Himoya-jarayon” ro’yxatga olingan bo’lsa, demak qolganlarning o’zlari aybdor? Ular harakat qilmaganlar, bu-sizning mantig’ingiz. Bu-o’zbekni bugungi ayanchli ahvolga tushirgan mantiq.
15 yildir Karimov bir odim otmoqchi bo’lsa, kimlargadir bitta “xo’rozqand” beradi. Muxolifat ichida Karimov tomonidan avf etilganlar anchagina. Ularning tarixlarini o’rganib ko’ring. Karimov yo Vashingtonga borish oldidan yoki BMTdagi muhokama arafasida yo bo’lmasa O’zbekistonga keladigan oliy martabali hay’atni qabul qilishdan oldin… ularni ozodlikka chiqargan.
Bu safar esa O’zbekistonda hali yaqindagina e’lon qilingan Matbuot haqidagi qonun shunday ham obro’yi chil-chil bo’lib turgan Karimovni keskin tanqid qilish uchun jiddiy asos bo’ldi. Shunday paytda dunyoga ochilish uchun “siyosiy islohotlar qilmoqchiman” deb jon-jahdi bilan “jang” qilayotgan Karimov bitta gazetani ro’yxatdan o’tkazib, laqqatusharlarning og’ziga urdi. Lekin kelajakda bu nashrning ham bahrida o’tadi.
Yana bir marta ma’zur tutasiz, agar gapim achchiq botsa, oldindan uzr so’ragan holda dilimdagini yuzingizga aytaman׃ butun matbuoti bichilgan, hatto internet ham axta qilingan O’zbekistonda agar “matbuot erkin, ayb o’zlaringda” deydigan bo’lsangiz, bu nafaqat siyosiy so’qirlik, balki ruhiy xastalik belgisi hamdir.
Ular yarasholmaydilar!
SAVOL׃ Jahongir aka sizni hamma yozganlaringizni diqqat bilan o’kib boraman. Agar savolimga javob bersangiz xursand bo’lardim. Javob berishni istamasangiz ham joningiz sog’ bo’lsin. Jahongir aka Muhammad Solih AQShga borganida Abdirahim Po’latdan “kechirim so’radim” deb “Ozodlik ” radiosi orqali aytdi va buni biz eshitdik. Rostdan ham A.Po’latdan kechirim so’radimmi yoki yolg’on gapirdimi M. Solih? Agar chindan ham “kechirim” so’ragan bo’lsa nega haligacha bir-biriga qus? Axir ular o’zbekcha oddiy qilib aytganda, bir-birining otasini o’ldirgani, yo’k-ku? Nimaga ikki lider yarashmaydi? Balki yarashsa O’zbekiston uchun bir nimalar o’zgarar, siyosiy maydonda.Siz nima deysiz bunga? Va siz hakikatdan ham shohid bo’ldingizmi “kechirim” so’raganiga. O’sha fotosuratda siz ham bor edingiz.(Sila).
JAVOB׃ Bu haqda ilgari yozmoqchi bo’lgandim. Lekin yana janjal boshlanib ketmasin, degan fikr bilan yozmagandim. O’shanda Andijon qirg’inidan keyin bu uchrashuvni biz juda zaxmatli muzokaralar bilan hozirlagan, A. Po’lat va M. Solihni juda qiyinchilik bilan bitta stol atrofiga keltirgan edik. Agar ko’ngilda birlashish umidi bo’lganda o’shanda, Andijon fojeasidan keyin majburiyat paydo bo’lgandi.
O’sha kungi majlisimizga M. Solih Nyu Yorkdan keldi. A. Po’lat va Vasila Inoyatova ham kelishdi. Endi majlisni boshlab, kun tartibini muzokara qilayotgandik-ki, Avazxon Muxtorov, Tursunpo’lat Nazarov va Ilhom Isoqov kirib kelishdi.
Hamma o’rnidan turib, ular bilan ko’rishayotgan edi, birdaniga Avazxon Muxtorov va Abdurahim Po’lat orasida bir-birini keskin ravishda haqoratlash boshlanib ketdi. “Sotqin”, “Lo’li” kabi kalimalar, onangni-otangni kabi so’kinishlar, oz qolsin bir-biriga narsalarni otishga qadar etib borayogandi.
Avazxon Muxtorovning qo’lidan Abdurahim Po’latovga qarata uloqtirilmoqchi bo’lgan videokameramni arang oldim. Ko’pchilik o’rnidan turib, tashqariga chiqdi.
Ochig’ini aytish kerak, M.Solih va V. Inoyatova janjalga aralashmay, og’irlik qilib, o’rinlarida o’tiraverishdi. Anchadan keyin majlisni qayta boshlashga muvaffaq bo’ldik. Ammo asablar buzilgan, gaplar pichingbozlika aylanib qolgan edi.
A. Po’lat “Vasilani kuzatishim kerak” deb ketib qoldi. M.Solihning undan kechirim so’raganini eshitganim yo’q. Menimcha, kechirim so’raganda va biz eshitmay qolganimizda ham bugunga qadar A. Po’lat bu haqda juda ko’p gapirgan va yozgan bo’lardi.
M. Solih o’shanda Nyu Yorkda Farg’onaning sobiq prokurori Avazxon Muxtorov bilan birga Birlashgan muxolifat koalitsiyasi tuzilgani va o’zi unga rais bo’lganini, 51 ta tashkilot qo’shilganini e’lon qildi. Bu haqdagi bayonot turli tillarda hamma yoqqa tarqatildi. “Birlashish” mana shundan iborat bo’ldi.
Karimovdan yuqqan kasallik
SAVOL׃ Karimovni tanqid qilsangiz-chi! Bu muxolifat ichida bir-biriga mag’zava to’kish qachon to’xtatiladi? (Hotam).
JAVOB׃ Bugunga qadar Karimovni qilgan tanqidim yonida muxolifat haqida aytganlarim ummon va zarra kabi, ya’ni yuzga nisbatan birdan ham oz. Vaholanki, bugun muxolifatning Karimov bilan birga “egar”ga mingan “lider”larining Karimovdan hech qanday farqi yo’q. Karimov ham saylovlarsiz “lider” bo’lib o’tiribdi, bular ham. Solishtirsangiz mos keladigan joyi mingta. Tanqid qilsang, “fitna”, “ig’vo”, “eskilarni kovlash”, “mag’zava ag’darish” deyishadi. Tanqid qilmasang, 15 yil rasvo bo’lganidek, yana 15 yil botqoqqa botadi.
1990 yillarning boshida “Xalq so’zi” gazetasida “Markaziy Univermag” yonida sahardan boshlab odamlar turnaqator turishgani suratini bergani uchun Karimov Bosh muharrir Ahmadjon Muxtorovni tanqid qilar ekan׃
-Bunaqa ig’vo, fitnaga qarab turolmaymiz. Vaqtida zarba beramiz. Mag’zava to’kish bilan jamiyat o’zgarmaydi. Uydagi kamchilikni ko’chaga olib chiqib, dasturxon qilmasligimiz kerak. Tanqidga qarshi emasman. Lekin hamma narsaning vaqti bo’ladi. Hozir birinchi navbatda mustaqillikni mustahkamlash kerak. Shunday paytda odamlarni chalg’itish jinoyatdir,-degan edi.
Bu hamma kamchiliklarni “bosdi-bosdi qilish” siyosatining boshlanishi edi. Asta sekin xalq ham shunga o’rgatildi. Bugunga kelib, kamchiliklar haqida gapirgan odam ko’zimizga balodek ko’rinadi.
“Birlashish oldidan muxolifat ichida o’zaro tanqidlarni bas qilaylik”, deb qilingan chaqiriqlardan keyin ancha vaqt “liderlar” haqida yozmadim. Ammo tanqid qilmaslik ularga yana kibru havo berdi va ular yana o’zlarining yolg’onlariga qaytishdi. Bittasi “51 ta tashkilotning rahbariman” deb jar solsa, ikkinchisi “Hamma mening qanotim ostida birlashmoqda” deb baqira boshladi. Bu birlashish emas, balki parchalanishdir. Shunday paytda ham indamay tursangiz, hech narsa o’zgarmaydi. Yana 15 yildan keyin xorijda hali ham birlashish haqida gapirib yurgan bo’lasiz.
Bugun butun muxolifat a’zolari ochiqchasiga o’z so’zlarini aytib, ularni keskin tanqid qilib, bu yo’ldan qaytarsalargina birlashish sari xizmat qilgan bo’ladilar. Lekin bunday holni ko’rmayamiz. O’rtada esa, Karimovdan tekkan kasallik hukmron. Bu kasallikning nomi “Kamchiliklarni xaspo’shlash”dir. Qancha xaspo’shlasa, shuncha sasib ketishini hamma biladi va hamma indamaydi. O’zbekistondagilarning ham, tashqaridagi muxolifatning ham fojeasi mana shunda!
Har kim qo’lidan keladigan ishni qilishi kerak
SAVOL׃ Jahongir aka, nima sababdan liderlika da’vogar emasman, deb aytmoqdasiz. Menimcha, aslida liderlik tomon intilmoqdasiz-ku?!(Arabboy).
JAVOB׃ Yo’q, hech qachon bunday iddao menda bo’lmagan va bugun esa aslo ham yo’q. Bundan keyin ham bo’lmaydi. Bu orqavarotdan aytilgan gap emas, buni ochiq yozib kelmoqdaman.
Sababi quyidagilar׃
1.Bugun lider bo’lish uchun ikkiyuzlik, balki ettiyuzlik bo’lish kerak. Chunki faqat shundaylarga, ularning yolg’onlariga ishonadilar. Bu esa mening qo’limdan kelmaydigan ish.
2.Bugun demokrat liderni emas, stolni mushtlab uradigan, qattiqqo’l, savollarga javob bermaydigan, xalqni mensimaydigan, uni aldaydigan, uni qo’llanadigan, haqqini eydigan va adolatni oyoq osti qiladigan rahbarni yoqlashadi. Bu ham mening qo’limdan kelmaydi.
Kimdir unday, kimdir bunday deyishi mumkin. Ammo Karimov rejimining qo’lidan demokratiya deya manqurtlikni eganlar haqiqiy demokratiyadan juda uzoqlarda qoldilar. Bugun har qanday liderlikdan ko’ra ana shu odamlardan hech bo’lmasa, bir qanchasining zehnini tozalamoq kattaroq mansabdir, foydali ishdir. Bu esa qo’limdan keladi.
Har kim qo’lidan keladigan ishni qilsa, o’zini ham, boshqalarni ham qiynamaydi. Qo’lidan kelmaydigan ishga bosh urganlarning sharmandali hollarini ko’rib turibmiz.
Karimovni taniymizmi?
SAVOL׃ Pokiston Bosh vazirining O’zbekistonga tashrifi borasida juda ko’p va juda turlicha fikrlar aytilmoqda. Bunchalik qiziqishning sababi nimada deb o’ylaysiz? (G’ayrat).
JAVOB׃ Bu savolga javob “Karimovni taniysizmi?”, degan savolning javobida yashiringan. Lekin bunga hukumat ichida ham, muxolifat orasida ham juda oz odam javob bera oladi. Chunki Karimovning kimligini o’rganish, uning rejalarini taxmin qilish, otadigan odimlarni bilish uchun eng avvalo undan qo’rqmaslik kerak. Bunaqa odam esa, anqoning urug’i. Bu Karimovga qo’l keldi, qo’l kelmoqda va qo’l keladi.
Aytganingizdek, Pokiston Bosh vazirining O’zbekistonga tashrifini hamma har turli baholadi׃
-Pokiston ham O’zbekistonning neft-gaziga oshiq… (“Ozodlik”)
-Iqtisodiy hamkorlik… (Rus va Markaziy Osiyo davlatlari nashrlari)
-Karimov musulmonlar yashaydigan va din davlat nazoratida bo’lgan mamlakatlar bilan aloqani mustahkamlamoqchi. Rossiya Bosh vaziri safari yaxshi yoritilmay Pokiston Bosh vaziri tashrifiga matbuotda alohida o’rin berildi..(Uzmetronom).
Qaerdadir Pokiston AQShning hamkori bo’lgani uchun Karimov bundan ichki siyosatda foydalanmoqchi, deb yozishdi. Boshqa birovga ko’ra, Karimovda Tohir Yo’ldoshni ushlab kelish orzusi jo’sh urmoqda va hokazo va hokazo.
Aytdim-ku! Karimovni tanimaymiz. Agar taniganimizda uning maqsadini darhol topgan bo’lardik.
Karimov uchun O’zbekistonning iqtisodiy hamkorligi-yu Pokistonning kim bilandir sherikligi, hammasi bir tiyin. Uni bezovta qilgan masala boshqa׃ u tinmay olayotgan tadbirlariga qaramay, o’zbekistonliklar turli yo’llar bilan borib, Pokistonda in qurgan terroristik harakatlarga qo’shilayotganidir.
Karimov o’zini hali dunyoning u erida, hali bu erida “tomosha” ko’rsatayotgan “binladenchilar”ning ro’yxatida deb biladi. AQShning yordami bilan O’zbekiston Islomiy harakati tahlikasidan qutulib qolgan Karimov uchun bugun Rossiya yoki Xitoy o’zini o’tga tashlamaydi. Buning ustiga agar Pokiston hukumati izn bermasa, bu kuchlar uning hududlarida yura olmasdi, deb o’ylaydi. Chunki Karimov istamasa, Mahmud Xudoyberdiev guruhi O’zbekistonda qola olarmidi?! Karimovning mantig’i mana shundan kelib chiqadi. Har kim o’z qarichi bilan o’lchaydi. Shuning uchun ham unga Pokiston hukumati bilan yaxshi bo’lish juda muhim. Bu masalaning bitta jihati. Lekin Karimov bir o’q bilan ikki quyon urishni ko’zlaydigan maxluq.
Demak, ikkinchisi, bu eng muhimi – mamlakat ichiga qaratilgan. “Hov ko’rdingmi, Pokiston hukumati ham mening qo’limda, mening do’stim, u tomonlarga borsang, onangni ko’rsataman” degani bu. Xuddi mana shuning uchun ham O’zbek matbuotiga bu safarni favqulodda keng yoritish topshirildi. Toki Karimovning plani hammaning kallasiga singsin!
Dushmanlar haqida
SAVOL׃ Kuzatishlarimga ko’ra sizga dushmanlik qilayotganlar ham bor ekan. Bu dunyoda dushmansiz odam bormikan o’zi? (Farida).
JAVOB׃ Bilasizmi, qadimda bir zolim shoh bo’lgan ekan. Uning davrida daryolarda qon oqar, qamchilardan jon uzilar ekan… U shunchalar zolim ekan-ki, biror kishi ham unga bu qilmishlari yaxshi emasligini aytolmas ekan. Shunday kunlarning birida Hotamtoyning yo’li uning o’lkasiga tushibdi. Xalqning azob uqubatlaridan larzaga tushgan Hotamtoy saroyga qarab yo’l olibdi va shohni odillikka chorlabdi. Shunda shoh׃
-Sen xalqimni tanimas ekansan, uning ettidan etmish yashariga qadar meni o’ziga do’st deb biladi. Sen begonasan, seni dushman deb biladi. Ishonmasang ana Devonbegi bilan xalq huzuriga chiqinglar,-debdi.
Devonbegi va Hotamtoy qaerga borishmasin xalq shohni do’st deya ulug’lab Hotamtoyni dushman deya haqoratlabdi.
Saroyga qaytishganda Hotamtoy shohga׃
-Ular Devonbegidan qo’rqqanlaridan bir narsa deya olmadilar,-debdi.
Shunda shoh׃
-Unday bo’lsa, tunda janda kiyib chiqingiz,-debdi.
Yana Devonbegi va Hotamtoy qaerga borishmasin va kimdan so’rashmasin hamma Hotamtoyni la’natlabdi. “Agar u bizga do’st bo’lganda bizni shunday qiyin sharoitga qo’yarmidi? U begona-da, bizni bilmaydi-da, bizda nima qasdi bor uning?” deyishibdi.
Saroyga qaytishganda shoh yana Hotamtoyni izza qilibdi.
-Bechora xalq, ikki kishidan biri josus bo’lishi mumkin, deb o’ylab chekayotgan azob-uqubatlaridan so’z ochmadi,-debdi Hotamtoy.
Shunda shoh׃
-Bo’lmasa bor, o’zing so’ra, qani nima deyishadi?- debdi.
Hotamtoy ko’chaga chiqsa, hamma undan yuz burib, uzoqroqdan yurar, ba’zilar esa ming’irlab uni so’kishibdi. Buning sababini so’rayman desa, uni toshbo’ron qilishibdi. U qonga belanib yotganda bir darvesh uning yoniga kelib׃
-Ko’rdingmi, kimning dushmani ko’p,-debdi.
Hotamtoy darveshning ovozidan tanibdi. Bu o’sha shoh ekan. Janda kiygan shoh. Xalq zolim shohning ana shunday kezib yurishlarini bilar va yurak oldirib qo’ygan ekan.
Ko’rdingizmi, dushman har xil bo’ladi. Kaminani so’kib yuradigan ismsiz-jismsizlarga qarab shunday deyayotgan bo’lsangiz, u holda aniq bilaman, do’stlarim dushmanlarimdan ko’p. Qanday bilaman-mi׃ dushmanlarim nomlarini yashiradilar, do’stlarimning esa nomlari aniq.
Hatto Xudoning ham dushmani bor-Shayton, iblislar va hatto ba’zi odamlar…
Payg’ambarlarning ham dushmanlari bo’lgan. Toshbo’ron qilganlar, quvg’in etganlar, xachga tortganlar…
Har qanday oddiy odamning esa, tabiiyki, dushmani bo’ladi. Chunki o’rtada hasad, ko’raolmaslik, anglashilmovchilik, tarafkashlik, mansab va manfaatparastlik, tobelik va muridlik kabi ming-ming dushman yasovchi “komponent”lar bor.
Savolingizga javob ana shundan kelib chiqadi. Lekin bu u qadar ahamiyat beradigan narsa emas. Qo’ying, dushmanlar ham bor bo’lishsin. Buning foydasi yo’q emas. Hushyor bo’lasiz, noma’qulgarchiliklardan uzoq turasiz, loqayd bo’lib qolmaysiz, yolg’izlik qurboniga aylanmaysiz, kurash hissini yo’qotmaysiz…
Turkiya modeli?
SAVOL׃ O’zbekistonga Turkiya modeli to’g’ri keladi degan gaplarni aytishmoqda. Turkiya modeli o’zi nima? (Suxrob).
JAVOB׃ Agar Turkiyani yaxshi bilmagan odam shunday bir gapni aytsa, uni tushunaman. Chunki hali Turkiyani yaxshi bilmagan paytlarimda men ham shunday deb o’ylardim. Ammo Turkiyani ichdan va tashdan yaxshi bilgan odam bu gapni aytsa, u holda siyosiy chayqovchilik bo’ladi. Nega?
Turkiya zaif parlament, zaif bosh vazir, zaif prezident, zaif qonunlar, zaif xalq va kuchli armiya boshqaruvidagi davlatdir.
Gap bu yerda aholisiga nisbatan Turkiya dunyodagi enga katta armiyaga ega ekanligi haqida borayotgani yo’q. Gap mamlakatni boshqarish haqida bormoqda. Turkiyani tom ma’noda harbiylar, xavfsizlik kuchlari boshqarishadi. Yaqin o’tmishda agar siyosatchilar quloq solishmasa, davlat to’ntarishi qilib, ularni dorga tortishgan. Shundan beri dorga tortilmaslik uchun siyosatchilar harbiylarga quloq solishadi.
Agar ular xalq tomonidan saylangan Bosh vazirga, “ket” ishorasini qilishsa, bosh vazir darhol iste’fo beradi.
Gap shundaki, Turkiyadagi harbiylar asosan dunyoviy milliyatchilar orasidan etishtiriladi va demokratik davlatlarda tahsil oladilar. Ular dindan uzoq turadilar va dunyoviy tuzumni himoya qiladilar. Bugun Turkiyada demokratiya, so’z erkinligi va hokazolar qonunlarda belgilangani uchun emas, balki harbiylar shunday istaganlari uchun mavjud.
Bu erkinliklarning chegarasini ham harbiylar milliy xavfsizlik nuqtai nazaridan deya cheklay oladilar. Agar harbiylar shunday tutib turmasalar Turkiya degan davlatdan parcha ham qolmasligi mumkin. Chunki Turkiyada xalq keskin farq qiladigan qutblarga bo’lingan, jiddiy muammolar bilan yuzma-yuzdir. Bu esa doim parlamentda o’z aksini topadi, ya’ni hamma har tomonga tortadi va qonunlar zaifligining boisi ana shunda.
Turkiya parlamenti bir nechta turli qarashdagi partiyalardan tashkil topgani uchun aksariyat ovoz talab etilgan nuqtalarda oddiygina qonunlarga ham o’zgartirish kirita olmaydilar. Bir kun kelib qaysidir bir kuch hukmronlikni qo’lga olishi va harbiylarni tizginlashi ham mumkin. Lekin bu Turkiya to’la demokratik sharoitga ko’chdi degani emas. Aksincha bu hol borini ham yo’qotishga zamindir.
Turkiya modelini O’zbekistonga tadbiq etadigan bo’lsangiz, buning bugungi rejimdan farqi juda oz bo’ladi.
Nahotki bu bir tasodif edi?
SAVOL: Siz, mard bo’lsang, asl isming bilan yoz deysiz. Lekin men maqola yozayotganim yo’q, shunchaki savol yo’llamoqchiman. Buning uchun meni nomardga chiqarmassiz va umid qilamanki javob yozarsiz. Ochig’ini aytsam, saytingizni birinchi kirib, ba’zi yozuvlariga ko’z yugurtirganimda umuman menga ma’qul bo’lmagan. Maqolalarning bari Microsoft Word dasturida yozilib, dizaynga ham ahamiyat berilmay joylashtirilgani g’azabimni keltirgandi. Sababi men internet texnologiyasini yaxshi tushunaman, shuning uchun ham hozir, Sizning ismingiz va boshqa “UchQuloq”lar ko’z tikadigan so’zlarni ishlatmasdan yoki ulardan buzib foydalangan holatda savol yo’llamoqchiman. Chunki ular bu so’zlar qaysi vaqtda, qaerdan qaerga jo’natilganligini, qiziqsalar uyimning manzilini ham bilib oladilar. Hozircha ularga qarshi kurashishga qurbim etmaydi. Shuning uchun shunday usul qo’lladimki, siz qaysi pochtadan xat kelganini bilolmaganingizday, ULAR ham qaysi IPdan chiqqanimni bila olishmaydi. Juda qattiq kirishsalar o’zlarining IPsi chiqadi, xolos.
Saytingizga birinchi kirganimda (bundan uch yilcha oldin) “Boshchi”mizning siyosatini ham, unga qarshilarning fikrini ham ma’qullamas edim. Bugunga kelib ancha oq-qorani taniy boshladim. Va bildimki, bugungi kunda asl haqiqatni yoritish bo’yicha siz etakchi ekansiz. Shuning uchun ham uning dizayniga ham qaramay deyarli barcha ma’luotlarini o’qib chiqdim. Va uni o’zbeklar uchun eng qimmatli sayt hisoblayman.
Savolim, 1999 yil fevralidagi voqealar haqida o’zingizda mavjud ma’lumotlarni o’rtoqlashsangiz… Menda u haqida inkor etib bo’lmas dalil bor: bitta ishtirokchi portlash haqidagi habarni “uchquloq”larga sotib qo’ygan. Demakki, boshchi hammasini oldindan bila turib, xalqqa spetakl ko’rsatgan. Javobingizni saytingizda kutib qoluvchi, sizni doim qo’llab duo qiluvchi ShohiJahon.
JAVOB׃ Maktubingiz uchun rahmat. Hozir ham saytning ko’rinishi muhim emas, balki mazmuni muhim deb hisoblayman. Karimovning kitoblari naqadar chiroyli qilib chiqariladi, ammo hech kim o’z ixtiyori bilan o’qimaydi. Lekin agar siz maslahat va yordam beraman desangiz saytni o’zgartirishimiz mumkin.
Siz xatni qaerdan yozilganini bilib olishadi, debsiz. G’arbda ha, lekin O’zbekistonda hali bilisholmaydi. O’zbekistonda internet bobida juda orqada qolingan. Yaqinda bir kishi bilan gaplashdim. Uning aytishicha, fikrlari buzilmasin, sodiqliklari yo’qolmasin, deb aksar MXX xodimlariga internetga kirish ta’qiqlangan. Faqat juda kam sonli odam kiradi. Bu masalaning bir jihati.
Ikkinchi tomoni esa shuki, ular butun internetdagi yozuvlarni nazorat qila olmaydilar. “Ombor”ga g’aramlab qo’yishlari mumkin. Lekin har birini tahlil etolmaydilar. Har kuni 200 dan ziyod xat olaman. Yarmini o’qishga ulgurmayman. Demak, ular hamma xatlarni o’qib chiqish uchun bir necha million kishini ishga olishlari kerak. Adreslarni qidirish va topish uchun yana bir million mutaxassis kerak.
1999 yil fevral voqealariga kelsak…
Meni bir tasodif ko’p o’ylatadi׃ 1998 yil tugashidan bir kun oldin bizni -meni, Abdurahim Po’lat va ukasi Abdumannob Po’latni AQShda yashaydigan Ro’zi Nazar degan keksa bir kishi mehmonga chaqirdi. Borsak, osh damlangan va u paytda Saloy Madaminovning iqtisodiy homiysi bo’lgan Anvar Oltoyli bir turk ayoli bilan kelgan ekan. U bizga muxolifat birlashishi zaruratidan so’z ochdi. Bahslashdik. Rozi bo’ldik. Keyin yangi yil oqshomi Nyu Jersey shtatida yashaydigan Avazxon Muxtorov mehmonga da’vat qildi. Bordik. Ro’zi Nazar ham birga bordi. Anvar Oltoyli o’sha erdagi mehmonxonada turdi va biz Avazxon Muxtorovning uyida. Abdurahim Po’lat va ukasi borgan emas. O’shanda Anvar Oltoyli “Fevralning o’rtasida Toshkentga qaytamiz, bitta uchqichda” deya pichirladi. Hayratlandim. Boshqa gap aytmadi. Bu shunchaki ko’ngil gapi-da, deb qo’ya qoldim.
U keyin Saloy Madaminov bilan gaplashgani va u meni, Abdurahim Po’lat va ukasini davraga olmasdan “o’zimiz Karimov hukumatini yiqitamiz, ular bizga xalaqit bermasin, etar” degan gapini aytdi. “Hali ham osmonda-ku?!” deb qo’ya qoldim.
Lekin haligacha o’ylayman, nahotki bu bir tasodif edi?
Xullas, 1999 yil 16 fevralda Karimov hukumati tomonidan ba’zilarni qo’llanib, spektakl ko’rsatilgan degan gapni o’sha paytda ham aytganman, hozirga qadar ham bu fikrimni inkor qiladigan dalil ko’rganim yo’q.
Qolgani latifa
SAVOL׃ Butun muxolifat birlashib satiletdan bitta televidenie ochsa bo’lmaydimi? (Iskandar).
JAVOB׃ Agar bugunga qadar muxolifat birlashganda edi, televidenie haqidagi bunday savolingizga hojat ham qolmagan bo’lardi. Ammo biz muxolifatni birlashtirishga 15 yil urindik va buni amalga oshira olmadik. Negaligini bilasiz. Endi bu haqda gap ochmasa ham bo’ladi. Bugungi kunga kelib, muxolifatning qolgan qutgani ikki mutloq zid qutblarga ajralib bo’ldi. Hatto mafkuraviy jihatdan ham.
Endi satelitdan televidenie ochish haqida׃ ana “Amerika ovozi” ochganiga 3-4 yil bo’lib qoldi. Lekin kim tomosha qiladi? O’zbekistonda odamlar bir burda non tashvishida ekan, kim satiletga bog’lanib, oldi-qochdi narsalarni tomosha qiladi? Hech kim. Televidenieni bir tomonga qo’ying, bugun hatto radioni eshitmay qo’yishgan. Bir mahalla yoki qishloqni aylanib, odamlardan so’rab ko’ring-chi, necha kishi “Ozodlik” yoki “Amerika ovozi”ni eshitadi?
Bugun muxolifatning qolgan-qutgan guruhlari internetda oddiygina kundalik xabar sahifasini yurita olmaydigan darajada. Ba’zilari bir oyda, ba’zilari haftada bitta narsa qo’yish bilan “gavda ko’rsatishadi”, xolos.
Tez ishlab turadigan, xabarlarni daqiqama-daqiqa beradigan sahifa yo’q. Bu ishni uddalay olmaganlar agar televidenie, radio yoki videokliplar qilib xalq orasiga kirmoqchiman desa, unga ishonmayman. Bu navbatdagi aldov. O’zini, atrofidagi ikki uch kishini va bir narsa cho’zadigan manbani aldash uchun qilinadigan ish bu.
Bugun xorijdagi muxoliflar faqat ikkita amaliy ish qilish qobiliyatiga ega׃
Birinchisi, yaxshi veb sahifa tayyorlab, undagi xabarlarni kunba-kun mamlakat ichiga jo’natish. Tabiiyki, elektron maktublar orqali…
Ikkinchisi, mamlakat ichida faoliyat ko’rsatayotganlar bo’lsa, ularni ma’naviy va iqtisodiy jihatdan qo’llash.
Bu qadar. Ana shu ikki ish izchil amalga oshmayatimi, qolgani latifa.
O’zbekistonda davlat to’ntarishi bo’lishi mumkinmi?
SAVOL׃ Keyingi kunlarda O’zbekistonda davlat to’ntarishi bo’lishi ehtimoli haqida yana gap-so’zlarlar aylana boshladi. Rostdan ham shunday ehtimol bormi?(Davron).
JAVOB׃ Yo’q! Saylov kabi biror siyosiy ma’raka yaqinlashaversa, “Davlat to’ntarishi…”dan boshlab “Dindorlarning Konstitutsiyaviy tuzumga tajovuzi…” kabi iboralar tez-tez ishlatila boshlanadi. Bu eng tepadagi idoradan muxolifatning ba’zi guruhchalariga qadar inadi.
O’tgan yillarda buni eshitaverib, quloqlar o’rganib ketgan bo’lsa ham, foydasi kimga va zarari kimga ekanligini hech o’ylab ko’rmadik. Hamma vaqt foydasi Karimovga bo’lgan va bundan keyin ham unga bo’ladi. Shunday ekan, g’oya foydani olgan odamdan kelib chiqadi. Bu biznesning qoidasi. Qolganlar o’yinchilar, bizning sharoitda esa, oldindan ma’lum bo’lgan yutqazuvchi o’yinchilardir.
Karimov o’z atrofidagi qo’rg’onni mustahkamlash uchun o’ziga qarshi chiqqan har qanday guruhdan foydalanadi yoki shunday guruhni yaratadi. Shunday bo’lib kelayotganini ko’rib turibmiz. Agar bu safargi soxta saylovdan oldin ham biror guruh biror “tomosha” qo’ysa, aslo ajablanmayman. Chunki rejim shunga intilmoqda va o’yinchilar ham o’zlarini ko’rsatmoqdalar.
Ilgari ham shunday bir savolga javob bergan edim. Yana muxtasar qilib aytmoqchiman. O’zbekistonda davlat to’ntarishi mutlaqo mumkin emas. Davlatning o’zi bo’lmagan joyda qanday qilib davlat to’ntarishi bo’ladi?
Mafiya tizimida esa “otaxon”ning aytgani bo’ladi va unga qarshi chiqishi mumkin bo’lgan kuch beshigidayoq axta qilinadi.
Bugun O’zbekiston hokimiyat boshqaruvi deb ataladigan idoralardan birortasida “otaxon”ga qarshi bosh ko’taradigan odamni qo’ya turing, qosh uchiradigan shaxs ham yo’q.
Chetdagilarning ahvoli esa oydek ayon.
Jumrak va jamiyat
SAVOL׃ Muxolifat ichida ilgari hukumatda ishlaganlarni xoin, poraxo’r, bugun ishlayotganlarni axloqsizlar sinfi deb atash moda bo’ldi. Xo’sh falakning gardishi bilan bu muxolifat hukumat tepasiga kelib qolsa, ishni kim bilan bajaradi?(Najmiddin).
JAVOB׃ AQShda o’z uying bo’lmasa bir tashvish, har oy katta miqdorda ijara to’laysan. O’z uying bo’lsa, yana bir tashvish. Bankdan olingan qarzni to’laysan. Bir-ikki oy to’lamasang, uyingdan ajralasan. To’lgan taqdiringda ham tashvishlar bitmaydi. Yillar o’taverishi bilan esa tashvishlar ortaveradi.
Uyimiz yangi. Qurilganiga endi etti yil bo’ldi. Bugunga qadar muammo chiqmagan edi. Ammo endi ba’zi kichik tashvishlar chiqmoqda.
Masalan, yaqinda hammomxonadagi qo’l yuvadigan jumrakning ostidan suv oqa boshladi. Ishxonamizdagi bir juvonning gapni esladim׃
-Bunday ishlarga men pul bermayman. Do’konda juda arzon turadi, olaman, o’rnataman, ustalar esa o’n baravar qilib olishadi,-degandi u.
Darhaqiqat, bu soha ustalari Amerikadagi eng bosh toifa hisoblanadi. Ya’ni eng ko’p pul qilishadi. Bitta jumrakni almashtirish uchun 200-300 dollar olishadi. Vaholanki, bu ishni besh daqiqada bajarishadi.
Jumrakni o’zim almashtirishga qaror qildim. Shanba kuni ertalab chaqqon bo’lib ishga kirishdim. Ertaroq boshladim, chunki bolalar uyg’ongunga qadar bitirib qo’yishni rejaladim.
Uyimiz uch qavatlik. Buzilgan jumrak uchinchi qavatda. Suvni bekitadigan joy esa, birinchi qavatda. Suvni bekitib, tepaga chiqsam, kalitlar to’g’ri kelmaydi. Bir amallab ochishga qaror qildim. Bo’lmadi. Keyin ”Home Depot” degan xo’jalik mollar do’koniga borib jumrakning yangisini sotib oldim. 42 dollar ekan. Qaytib kelib, o’rnataman desam to’g’ri kelmadi. Eskisining nomini yozib oldimda, do’konga qaytib bordim va 42 dollarlikni topshirdim.
Xayriyatki, do’kon uyimizga yaqin va hamma narsani qaytib olaveradi. Do’konni aylanib biznikiga o’xshaganini topdim. 79 dollar. Oldingisidan chiroyliroq. Shu payt do’konda savollarga javob berib yuradigan kishi kelib qoldi. U bilan gaplashsam׃
-Bularning hammasi standart,- dedi.
Shunda men oldingisini olib kelib topshirib xato qilganimni tushundim. Faqat ikkita qo’shimcha bog’lovchi quvurchalardan olsam ish bitar ekan. Lekin qo’limdagi yoqib qolgandi va uni olib keldim. Eskisini ochaman desam kalit etishmadi. Bitta kalit uchun yana do’konga boraman-mi dedim-da, kuch ishlatdim. Devordagi plastik quvurga ulangan joydagi bosim jihozi sinib ketdi.
Uni ochib oldimda shishalarga solib sotiladigan “Starbucks” kofesidan ichib, asabimni jilovlab, yana haligi do’konga bordim. Ba’zi narsalarning otini bilmasangiz ham qiyin. Shuning uchun menga kerakli X-jihozni o’zim bilan olib kelgandim. Biror kishi uning nimaligini bilmadi, desangiz. Oxiri do’konning bosh ish yurituvchisini chaqirtirdim. U bilag’on ekan׃
-Bunday narsa bizda bo’lmaydi,-dedi u.
Hamma narsa bo’ladi deya maqtab yurganim bu do’konda ham bo’lmaydigan narsa bor ekan-a, deya ajablandim. Haligi odam bunday narsalarni qaerdan sotib olishni aytdi va yaqindagi shunday do’konning adresini berdi.
Ilgari faqat avtomashinalar qismlarining maxsus buyurtma do’koni bor deb o’ylar ekanman, buni qarang-ki hatto jumrak qismlarining ham maxsus do’koni bormish.
U yerga kelsam, buyurtma oladigan kishi qo’limdagi jihozni yarim soat desam mubolag’a bo’ladi, ammo 10-15 minut tomosha qildi.
-Vov,-dedi keyin.- Bu nima ekan o’zi, nomini bilasizmi?
-Taqsir nomini bilganimda o’zini olib kelarmidim?
-Men shu yerda 15 yildan beri ishlayman, ammo bunaqa narsa ko’rmaganman. Bu qaerga o’rnatilgan ekan?
Unga tushuntirib bersam׃
-Siz “Pulte” qurgan uylarda yashasangiz kerak. Ular hatto hamma jihozlarni ham o’zlari yaratadilar. Bu ham biznes. Sizni o’zlariga bog’lab qo’yadilar. Ularga yozing, yuborishadi,-dedi.
Hafsalam pir bo’lib mashinamga o’tirib, “Oyday to’lin-to’lin..” qo’shig’ini tinglab, o’yga botdim. Suvni bekitganman. Quvurlar ochiq. Qanday qilib 2-3 oy kutaman.
Usta chaqirsammikan?
Shunda yodimga birinchi qavatdagi xonaga dush o’rnatgan asli afg’onistonlik Abdumannnon aka degan tanishim keldi. U o’shanda plastik quvurlar chiqqani zo’r bo’lgani va ularni bir-biriga elimlash juda qulayligini rosa maqtagandi. Ish juda oson bitganini o’zim ham ko’rgandim.
Shuning uchun quvurdan boshlab bu yog’iga hamma narsani almashtiraman, degan qarorga keldim. Ortga qaytgim kelmadi va boshqa ko’chadagi “Lowe’s” degan kattaroq xo’jalik mollar do’koniga borib, plastik elim va unga bog’lanadigan bosim jihozini sotib oldi. Qimmat emas, 12 dollar bo’ldi. Qaytib kelib ish boshlasam, elim ushlamadi. Uning qo’llanmasini o’qib chiqdim. Unda quvurga elimdan oldin dastlabki tozalagich modda surtiladi deyilgan. Alamimni yana qo’shiqdan olib, balandlatib qo’yib, do’konga qaytib bordim. Haligi narsani olib qaytib kelsam, aslida elimning boshqa turini olgan ekanman. Yana qaytib borishimga to’g’ri keldi. Kerakli rangli elimni topib, kassa yoniga borsam hamyon uyda qolib ketibdi. Padariga la’nat!
Bu orada bolalar uyg’ongan va vaqat tushdan o’tib bo’lgandi. Ikki marta eski jumrakni o’rnatib, har narsaga to’ldirib suv olib qo’ydirgandim.
Umr yo’ldoshim bolalarni olib, oziq ovqat do’koniga ketishgandi. Telefon qilsam, xayriyat qaytib kelishibdi. U hamyonimni olib keldi va kichkina bir qutidagi rangni ikkita mashina bilan olib kelgan bo’ldik.
Hamma ishni bitirib jumrakni o’rnataman, desam bog’lovchi quvur kaltalik qildi. Yana borib keldim, desangiz. Tashqarida qop-qorong’u bo’lgan bir payda ishni bitirdim. Suvni ochishga yuragim betlamadi. Chunki ertalabdan beri necha marta ochgan bo’lsam doim har tomonga otilib ketaverdi-da.
Xullas, suvni ochdim. Tashqarida qorong’u, mening dilim yorug’. Uyda bayram. Hamma meni qutlay boshladi. Bajardim!
Jumrakka qarab turib׃
-Besh minutlik ish ekan,-dedim.-Shunga 12 soat sarflabman-a?
Uydagilar menga jilmayib qarashdi. Lekin zarar qilmadim. Ham iqtisodiy va hamda ma’naviy foyda qildim. Bundan keyin bunday yumushni besh daqiqada bajaraman. Chunki endi nima qilishni bilaman-da!. O’rgandim. Hatto keyingi shanba kuni hamma jumraklardan uy quruvchilar o’rnatgan bosim jihozlarini olib tashlab, do’konlarda bo’lganini qo’yaman. Bu ham mustaqillik!
…Jumrak buzilsa, usta chaqirmay ham bir amallab tuzatish mumkin, ammo jamiyat buzilgan bo’lsa-chi? Tuzatish oson bo’lmaydi. Buning ustiga bu jamiyatga begona esangiz, hech qachon hukumatda ishlamagan va boshqarish nima ekanligini bilmasangiz, tajribasiz bo’lsangiz voy o’sha jamiyatning holiga. Ayniqsa, bu jamiyat ustabuzarmonlar qo’lida xonavayron qilingan bo’lsa?!
O’zbeklar nega bir-birlarini kechira olmaydilar?
SAVOL׃ Biz demokratiya haqida juda ko’p gapiramiz. Xalqimiz demokratiyaga tayyor deymiz. Lekin demokratiya sharoitida odamlar G’arbda bo’lgani kabi tanqidni ko’tara olishlari kerak emasmi? O’zbeklar bitta tanqid uchun bir-biriga dushmanga aylanib qolmoqda. Bu ahvolda demokratiyaga etishamiz, deb o’ylaysizmi?(Murod).
JAVOB׃ Yuragimni yondirgan savollardan birini yozibsiz. Gap faqat o’zbeklikda emas. Menimcha, buning juda chuqur ildizlari bor. Bu holatni arab, fors, dari, pashtun va o’rdu tilida gaplashadiganlarda ham ko’rdim. Eng qizig’i, ular yashaydigan mamlakatlarda emas. Balki ular kelib yashayotgan demokratiya diyorida ularning demokratiyani hazm qilishlari naqadar qiyin kechishini ko’rib, hayratlandim.
20-25 yildirki, Amerikaga kelib, haliga qadar tanqid eshitganda dirkillab qoladigan bu odamlarni ko’rib o’zimizning o’zbeklarimiz haqida o’yladim. Ming afsuski, G’arbning havosidan nafas olayotgan o’zbeklarimizning aksariyati ham shu ahvolda.
“Amerika ovozi”da ishlaganimda bir arab boshlig’imiz bor edi. 30 yildan beri Amerikada. Demokratiyani anglagan deb o’ylabman va ko’pchilikning oldida tanqid qilib yuboribman uni. Shu qadar dushmanga aylandiki, mana oradan 4-5 yil o’tib ham yaqinda bir majlisda ko’rib qolsam, hali qovog’idan qor yog’adi.
G’arbda yashab yurgan o’zbekdan istagan birini tanqid qilib ko’ring, kamchiligini aytib ko’ring, darrov sizni “ig’vogar” deydi. Bu ham mayli, bir umrlik dushmaningizga aylanadi. Shuning uchun ham tashvishingiz juda o’rinli.
Hali nihol ekan, Amerikaga kelib, o’qib, shu yerda tahsil olgan bir “qalamkash” o’zbekni juda asosli kamchiliklari uchun orqavarotdan emas, ochiq, o’z nomim bilan tanqid qilgandim. Mana oradan ikki yil o’tdi. Haliga qadar u orqavarotdan meni hammaga “ig’vogar” deb yurgani mayli, turli forumlarda ham turli tillarda tinmay yozadi, bo’hton yog’diradi.
Vaholanki, orqavarotdan gapirish yoki imzosiz yozish ig’vogarlik ekanligini va o’zi shu kuyga tushganini ham bilmaydi, sho’rlik!
Bunday misollar son mingta. Hatto ismini aytmay, umumiy tanqid qilsangiz ham, o’ziga olib, sizga qilich qayraydigan “demokratlarimiz” qancha…Shuning uchun demokratiya haqida gapirish va demokrat bo’lishning orasida yer bilan osmon qadar farq bor. Menimcha, bu narsaning ildizi juda chuqur va bu ildizni ko’ra olmasak, topa olmasak hali beri ruhimizni sariqpechakdek o’rab turaveradi.
Chet ellarda qolib ketamizmi?
SAVOL׃ Chet elga chiqqan o’zbeklarning taqdiri haqida ko’p yozgansiz. Ularning vatanga tashnaligi haqida ham yozganlaringizdan o’qiganmiz. Sizning anchagina taxminlaringiz to’g’ri chiqadi va bu hayotiy tajribaning natijasi bo’lsa kerak. Shundan kelib chiqib xorijdagi o’zbeklarning yaqin kelajakda vatanga qaytish imkonlari bor deb o’ylaysizmi? Bor bo’lsa qachon va qay sharoitda? Yo’q bo’lsa, ularni nima kutadi? Bular sotsiologik muammolardir. Bunga siz javob bera olasiz deb o’ylayman. (Bobur).
JAVOB׃ Ilgari bir javobda o’zbeklarning chetga ketish sabablarini bir tizimga solgandim. Aslida ko’p narsa o’sha chiqib ketish sabablari bilan bog’liq. Lekin modomiki chetda ekanmiz, bugunga qadar bosib o’tilgan yo’lga nazar solib, kelajakni taxmin qilish, bashorat emas, taxmin qilish mumkin.
Meni juda ham achintirayotgan va tashvishga solayotgan narsa shuki, bugun xorijga chiqqan o’zbeklar ham ilgari Sharq mamlakatlaridan G’arbga sig’ingan salaflarining yo’lidan ketmoqdalar. Bu esa o’zlari yashagan jamiyatda eng keyingi odam bo’lib qolish va o’z o’rinlarini o’z qo’llari bilan yo’qotishga intilishdir.
Bugun G’arb mamlakatlariga nazar solsangiz, Sharqdan kelganlar aksariyat holda g’arib, unutilgan bir vaziyatdalar. Oralarida davlat arboblari, taniqli olimlar, dunyoga so’z ayta oladigan shaxsiyatlar, siyosatchilar yo’q.
Buning sabablaridan biri shundaki, xorijga kelganlar bu yerning erkinligidan gangib qoladilar. Oilalari va farzandlarini yo’qota boshlagandek bir hissiyot girdobiga tushadilar. Natijada ana’nalar, odatlar, oila va farzandlar tarbiyasini saqlab qolaman deb o’zlarini to’rt tomonga uradilar. Aslida eski ahvollari G’arbdagidan ham barbod bo’lganini tan olgilari kelmaydi.
Muhojirlardan ko’pchiligi agar dinni mahkam ushlasam, ana’nalar, odatlar, oila va farzandlar tarbiyasini muhofaza qilib, saqlab qolaman, deb o’ylaydilar. Natijada zamonaviylik, yashagan mamlakatning qadriyatlari, demokratiya talablari chetga surilib, faqat diniy yo’lga bosh uriladi. Bir qarashda bu yaxshigina bo’lib qolmay, farzu qarz bo’lib ko’rinadi. Ammo asta-sekin meyyor buziladi va fanatik bir insonga aylaniladi. Chunki bora-bora jamiyatdan ajralib qoladilar. O’z do’konchalari, oddiygina bir ishlari va shunchaki umrguzaronlik qiluvchi jamoalari bilan o’ralashib, bolalarini ham shu asnoda tutishga urinadilar.
Bolalari o’qishdan, ilmdan, siyosat va jamiyatdan uzoq qolib, ko’rinishda mo’min-qobil, lekin aslida teskarisiga aylanadi. Ota-ona esa bari-bir vatanga qaytaman, deb o’zini ovutadi va farzandlarining kelajagini o’ylamaydi.
Bir kun kelib, orzulari sarobga chiqa boshlaganini ko’rgach, asabiylashadi, oilasi buziladi, dunyodan norozi, yolg’iz bir kimsaga aylanadi.
Bugunga qadar G’arbga Afg’oniston va Turkiya orqali ming-minglab o’zbeklar kelganlar. Biz bugun hatto ularning nomlarini ham bilmaymiz. Qaerlarda yashab, qaerlarda qolib ketdilar, noma’lum. Farzandlari esa jamiyatning ikkinchi emas, uchinchi darajali odamiga aylanib qoldilar.
Yuqorida aytganimdek, ming afsuski, bugungi avlod ham shu yo’ldan ketmoqda. Bugun har qancha dod-voy deyilgani bilan yillar o’tgach, hech kim Vatanga qaytmaydi. Hatto ikki fuqarolik berganda ham qaytadigan odam topilmaydi.
40-50 yil Vatanning ozodligi uchun jonlarini tahlikaga qo’yganlar mustaqillik kelganda, borib, qisqa vaqtda ortlariga qaytganlari buning bir misoli.
Chunki yillar davomida boshqa odamga aylanasiz. Borsangiz hamma narsa begonadek tuyuladi. Eng asosiysi sizga begonadek qarashadi. U yerda endi G’arbda siz topgan erkinlikning mingdan birini ham topolmaysiz. Hatto O’zbekiston demokratik davlatga aylanganda ham butunlay qaytadiganlar sanoqli bo’ladi. Ular ham bir muddatdan keyin ortga qarab yo’l soladilar. Bu men yaratgan yangilik emas. Bu sotsiologiya ilmining tajribalardan olingan xulosalardir. Shuning uchun ham doim takrorlayman, ketdingizmi, tamom, qaytish yo’q. Qaytishingiz mumkin, faqat vaqtinchaga, mehmon tarzida.
Shuning uchun demoqchimanki, bugun chetga chiqib, vaqtingizni behuda o’tkazmang. O’qing, ilm oling, jamiyatga qo’shiling, izlaning va o’zingiz yashayotgan jamiyatingizda o’z o’rningizni toping. Xuddi mana shu narsa sizga o’zligingizni saqlab qolishga zamin yaratadi. Nafaqat saqlab qolish balki tarixiy Vataningizga xizmat ham qilishga yo’l ochadi. Tabiiyki, agar shunday istagingiz bo’lsa!
Mantiq mahsuli
SAVOL׃ 2004 yil mart-aprel portlashlarini bevosita hukumat uyushtirganligiga sha’ma qilgandingiz. To’g’risi menda ham shunday taxmin bor, lekin bu taxminimni isbotlovchi manbaga ega emasman. Agar mumkin bo’lsa, manba to’g’risida muxtasar bo’lsa-da, ma’lumot bersangiz. Hurmat bilan, Muarrix.
JAVOB׃ Ma’lumki, huquqning asosini mantiq belgilaydi. Umuman mantiq butun hayotning o’q ildizi desa mubolag’a bo’lmaydi. Agar mantiq qoidalarini idrok etsangiz, ko’p narsaga baho berishda adashmaysiz.
Mening ham qo’limda hech qanday aniq dalil yo’q. Ammo mantiq qoidasiga nazar solsangiz, ikki savol tug’iladi.
Birinchisi, bu hodisalar jamiyat uchun favqulodda yangi hol edimi?
Ikkinchisi, bu hodisalar qanday siyosiy-ijtimoiy zaminda yuz berdi va kimga foyda keltirdi?
Bu ikki savolning javoblarini topish juda oson…
Mazkur voqealarga qadar o’tgan 15 yildagi shunday hodisalar silsilasiga nazar tashlasangiz uzviylikni topasiz.
2004 yildagi siyosiy ijtimoiy voqelikni tahlil etsangiz, Karimov rejimi yana bir marta boshi berk ko’chaga kirib qolganini ko’rasiz. Bunday paytda chekinish yoki ko’chaning to’sig’ini buzib, oldinga ketish kerak bo’ladi. Karimov rejimi yana ikkinchisini tanladi.
Har doimgidek, ta’kidlamoqchiman, bunday voqealarda hukumat “tajriba”sidan kelib chiqib, anqov yoki qo’lbola “muxolif”lardan foydalanib, ularni o’z manfaati yo’lida qo’llangan. Buning umumlashgan ko’rinishini “Assassin” romanida o’qishingiz mumkin.
Dahshatli hayqiriq
SAVOL׃ “Turonzamin” ro’znomasida mana bu xabarni o’qidim׃
”Gulbahor ham Karimov va Madaminovning vijdoniga havola”. Xabarni keltiraman׃
Siyosat bilan hech shug’ullanmagan va muxolifatdagi birorta partiya yoki harakatga a’zo bo’lmagan, Andijon voqealaridan keyin muxbirga, inson huquqlari himoyachisiga gapirib qo’ygan, munosabat bildirgan Gulbaxor To’raeva Qirg’iz chegarasida kitoblar bilan qamoqqa olingandan keyin oradan uch oy o’tib, uch kunda sud qilinib, olti yilga ozodlikdan mahrum etildi. Bu onalar qarshisida tiz cho’kaman, degan Islom Karimovning navbatdagi mehr shavqati. Ayni paytda iqtisodiy jihatdan qiyin ahvolda qolgan bu ayolga o’z kitoblarini berib, uni mamlakatga yo’llagan Salay Madaminovning ham navbatdagi qurboni bu.
Andijondan olingan ma’lumotga ko’ra, ayblov fikrida aytilishicha, To’raeva bu ishni tijoriy maqsadda qilgan va agar pul berishmaganda bu ishga bosh qo’shmasligini aytgan. Madaminovning shaxsiy kitoblarini tashib yurib qamalib ketganlar safiga yana bir kishi qo’shilar ekan, bunday ayanchli hollardan xulosa chiqarib olinmayotgani yana ham ayanchlidir.
Ilgari qamalganlarni unutgan Salay Madaminov va uning “rezident”lari bu safar Gulbahor To’raevaning oilasidan, bolalaridan xabardor bo’lib, ularga moddiy yordam ko’rsatarmikan?”
Men tushuna olmagan narsa shuning uchun Muhammad Solihni ayblash kerakmi? Gulbahor To’raevada faqat uning kitoblari emas, balki Rauf Parfining ham kitoblari bo’lganku? Qolaversa shunday bo’lganmi yo’qmi sizlar ham aniq bilmayizlarku? Bu ham muxolifat ichidagi dahanaki jang axir. Buni qachon to’xtatasizlar? (Diamat).
JAVOB׃ Avf etasizu ammo ko’rinishidan siz hamma narsani muxolifat ichi dahanaki jangi deb inkor qilmoqchisiz. Shunday ekan, dalilni siz va Salay Madaminov ishonadigan manbadan keltiray׃ “Ozodlik” saytida 24 aprelda tantana bilan quyidagi xabar tarqatildi.“Andijon viloyati jinoyat ishlari sudi inson huquqlari himoyachisi Gulbahor To’raevani konstitutsiyaviy tuzumga tajovuz qilish, tuhmat qilish va jamoat tartibiga tahdid soluvchi adabiyotlar tayyorlash va tarqatishda aybdor topib, unga 6 yillik qamoq jazosi tayinladi. Kasbi shifokor G.To’raeva shu yilning 14 yanvar kuni Bishkekdan qaytaëtganida sumkasidan shoir Rauf Parfining “Iymon asiri”, shoir va siësatchi Muhammad Solihning “Valfajr” hamda “Yo’lnoma” kitoblari chiqqanidan so’ng qamoqqa olingan”.
Rauf Parfining kitoblari O’zbekistonda ta’qiqlangan emas. Aksincha nashr etilmoqda va kutubxonalarda ham turibdi. Mahalliy matbuotda ham she’rlari bosilmoqda. Bu voqeada uning kitobi “niqob” sifatida foydalanilgan, xolos. Qolgan kitoblarni bir bechora ayolning iqtisodiy jihatdan qiynalib qolganidan foydalanib, u orqali yuborish razolatdan boshqa narsa emas. Nima, bu “Iskra” gazetasimidi?
Yo’q, bir odamning shaxsiy kechinmalari, xotiralari, uydirmalari, bo’htonlari to’plangan narsa. Bu odamning nomi terrorist deb e’lon qilingani uchun uning kitobini olib borgan shaxs qamoqqa kirishi olindan ma’lum hol. Buning ustiga o’sha ayol Andijon voqealari bo’yicha hukumatning qora ro’yxatiga tushganligini kim kim Salay Madaminov yaxshi biladi? Bugunga qadar ham uning kasriga qolib, anchagina odam qamalib ketganini ilgari ham yozgandik va bundan saboq olmadi, tanqidni ig’vo deb bildi.
Gap bunda ham emas, gap shundaki, shu sabil qolgur kitoblarni yuborish juda zarur bo’lsa, (aslida ular internetda ham turibdi), Salay Madaminovning etagini o’pib, o’limga ham ketishga roziman deb jar solib yurgan “shovvoz”lar orqali yuborsin edi. Nega qo’lida norasida go’dagi bo’lgan onani bu kuyga solishadi? Mana gap nimada?
Bugunga qadar Salay Madaminov uchun qamalganlarni u va uning gumashtalari unutishgan. Birgina misol׃ uning qilmishlari uchun qamalgan Murod Jo’raevning umr yo’ldoshi mana shu – u ishonadigan manba- ”Ozodlik” orqali yig’lab, iqtisodiy qiynalib qolganini aytganiga hali ko’p bo’lgan emas. Kitoblar chiqarishga, uni mamlakatga yuborishga pul bor ekan. Shuni Murod Jo’raev kabilarning tirik etim holiga tushgan bolalariga yuborsa bo’lmasmidi? Mana gap nimada?
Gulabahor ham qamalgan kuniyoq unutildi. Faqat uning nomini pesh qilib, obro’ qidirish esa davom qilmoqda. Lekin uning oilasi faryodlariga Madaminov quloq soldimi? Bu savolga yana siz ishonadigan manba – “Ozodlik” saytida bugun qo’yilgan maqolada javob bor׃
“-Sud ochiq shaklda o’tdi. Men unda qatnashdim. Agar sizga biror ma’lumot kerak bo’lsa, nega sudga kelmadingiz, u yerda hech kim bo’lmadi. Bechora ayolni qamab qo’yishdi, 8 oylik go’dagi qolib ketdi”, – deya iztirob bilan so’zladi G.To’raevaning qaynonasi”.
Bu dahshatli hayqiriqdir! Mana shuning o’zi sizning hamma savollaringizga javob.
Karimov Xudoga ishonadimi?
SAVOL׃ Islom Karimov Xastimomga borib, oxirati haqida o’ylaganmish. Mana siz Karimovni yaxshi bilasiz, ayting-chi u Xudoga ishonadimi?(Odil).
JAVOB׃ Boshqalarning mantig’i bilan ishim yo’q, ammo o’zimning mantig’imga ko’ra, birovning Xudoga ishonib-ishonmasligini baholash bizning ishimizga kirmaydi. Bu uning va Xudoning vakolatiga kiradigan mavzu.
Lekin Karimov o’zini bir mamlakat va u yerda yashayotgan bir qancha xalqlarning rahbari deb atayotgan ekan, bu mavzuga kirish mumkin.
Menimcha, Karimov azaldan ateist bo’lgan va shundayligicha turibdi. U o’zgaruvchan shaxs emas. U hamma narsadan o’z manfaati yo’lida foydalanishni istaganidek, dinni, hatto Xudo nomini ham shu yo’lda qo’llanib kelmoqda.
Ming afsuski, bu faqat Karimovga xos emas, balki barcha musulmon mamlakatlarining tepasida o’tirgan diktatorlarga xos. Karimov Xudodan qo’rqmaslikni Sovet maktabi va Sho’ro liderlaridan o’rgangan bo’lsa, musulmon davlatlarining rahbarlari, kazo-kazolari uning bu illatini mustahkamladilar. Uni Ka’baga olib kirib, keyin unga Ka’bapo’sh hadya qilgan Saudiya Arabistoni diktatorlari, bugunga qadar uni islom dunyosining katta siymosi deb atayotgan arab dunyosi liderlari unga barcha jinoyatlarini Xudo kechirib yuboradi degan bir his bermoqdalar.
Uning zolimliklarini Xudoga ishonishlariga shubha ham bo’lmagan o’zimizning muftilaru ulamolar ham oqlab kelayotganlari esa, unga oddiy xalqni ezishda yanada kuch bermoqda.
Xotira kuni
SAVOL׃ 9-may. Siz bu kunni fashizm ustidan qozonilgan g’alaba kuni deb bilasizmi, yoki 1999 yilda e’lon qilingan “Xotira va qadrlash kuni”-mi? (Muarrix).
JAVOB׃ Menimcha ikkinchi jahon urushi fashizmning fashizm bilan to’qnashuvidir. Bu Hitler qiyofasidagi olmon fashizmi bilan Stalin boshqaruvidagi slavyan fashizmining o’zaro urushiga dunyoning juda ko’p mamlakatlari turli sabablar, manfaatlar, yanglishish va majbur qolish tufayli qo’shilganlar.
Jumladan, O’zbekiston ham SSSRning mustamlakasi, zulmning qurboni sifatida qatnashgan va juda katta talofotlar bergan.
Bu urush fashizmni tugatmadi, balki rus-slavyan fashizmi yanada kuchaydi va bugunga qadar davom etmoqda. Shuning uchun bu bayram qilinadigan kun emas.
Aksincha begunoh ketganlar, aldanganlar, zulm va qatag’on qurbonlarini xotirlash kuni sifatida nishonlanishi mumkin.
Har bir xalqning o’z tarixidagi qora kunlar, qatag’on va qatliomlarni xotirlaydigan sana bo’ladi.
Modomiki, O’zbekistonda bu kun Xotira va qadrlash kuni deb e’lon qilingan ekan, demak, shu kuni Stalin zulmi davrida halok bo’lganlar bilan birga Karimov rejimining qurbonlari ham, xususan 2005 yil 13 mayda Andijonda otib o’ldirilgan begunoh insonlar ham xotirlanishi kerak.
Karimovdan keyin hukumatni kim boshqaradi?
SAVOL׃ Men Karimov rejimini azaldan yomon ko’raman. Ammo, garchi yomon ko’rsam-da, baribir Karimovdan boshqa odamning hukumat tepasida turib prezidentlik qilishi erish tuyuladi. Sababi mening nazarimda, aynan u siyosiy vaziyatni yaxshi tushunadi, sababi, shuncha yildan beri hukumat tepasida. Ikkinchidan, aytaylik, Karimov muxolifatga saylovda qatnashishga ruxsat berdi ham deylik. Biroq, muxolifatga kim ishonadi, agar muxolifat hammaga notanish bo’lsa. O’zingiz ayting-chi shu o’tgan yillar ichida muxolifatning biror harakatlari sezildimi?
Saylov yaqin. Bu orada Karimov o’zi bosh vazirlikni egallab, hukumat tepasiga “qo’g’irchoq” prezidentni olib kelishi mumkin. Buning ehtimolligi yuqori.
Siz nima deb o’ylaysiz, Karimovda keyin hukumatni boshqarishga kim munosib va nima uchun? (Umid).
JAVOB׃ Xuddi siz kabi fikrlaydiganlar bugun oz emas. Ular ham qisman haq. Bu haqlik faqat tashqi ko’rinishda. Ya’ni sarobga o’xshagan haqlik׃ ko’zingizga juda chiroyli ko’rinadi, ammo asli boshqa. Chunki siz doim Karimovning sizga qaragan yuzini ko’rib ulg’aydingiz. Asl yuzidan esa ko’plar kabi bexabarsiz. Uning sizga qaratilgan yumshoq va siz haqingizda g’amxo’rona aytilgan gaplarini eshitib ulg’aydingiz. Uning shuuridagi so’zlarni eshita olmadingiz. Xuddi bizning avlod Leninni dunyoning eng aqlli va eng dono odami deb ulg’aygani kabi. O’sha paytda Leninning o’rnini hatto Xudo ham to’ldira olmaydi deguvchilar bo’lardi. Lekin ko’rdik-ki, Lenin degani battollarning battoli ekan.
Shuning uchun sizning Karimov “siyosiy vaziyatni yaxshi tushunadi, sababi, shuncha yildan beri hukumat tepasida” deyishingizni anglayman va sizni aslo va aslo ayblamayman. Chunki bir kun kelib Karimovning siyosiy vaziyatni mutloq tushunmaganini bilasiz.
Karimov Bosh vazir bo’ladi, degan gaplarga esa ishonmayman. Bu Karimovning zehniyatiga teskari.
Muxolifatga kelsak.. Agar haqiqiy muxolifatda xalq huzuriga chiqish imkoni bo’lsa va xalq unga ishonmasa, demak xalq o’ziga ishonmaydi. Chunki bugun xalqning o’zi haqiqiy muxolifatga aylangan. Faqat bu muxolifatning ko’zi bog’langan, minbari yo’q, qo’li va oyog’iga ko’rinmas kishanlar solingan.
Lekin shu aniq-ki, Karimov va yangi karimovlar bir o’lkani bir umrga zulm ostida tuta olmaydilar. Baribir bir kun ko’zlar ochiladi, kishanlar sinadi, haq so’zni aytish xalq tomonga o’tadi va xalq o’z nomzodini ko’rsatadi. Ana o’sha nomzod hukumatni boshqarishga eng munosib odam bo’ladi.
Bir-biridan farqi yo’q
SAVOL׃ Siz ba’zilarni terroristik yo’lga kirganlikda yoki qurolli kurashga chorlaganlikda ayblamoqdasiz. Butun yo’llar tugagagan va shu ikki yo’lga qadalib qolmadikmi? Buning ustiga ba’zilarni tanqid qilasizu nega Abdurahim Po’latovni tanqid qilmaysiz? (Rahmatjon, Shoh Jahon).
JAVOB׃ Agar biz demokrat bo’lsak hech qachon bu yo’llarga qadalib qolmaymiz. Bu yo’llar demokratiyaga mutloq ziddir.
Endi men tanqid qilayotgan “ba’zi”larga kelsak. Umumiy gap qilmasadan o’sha ba’zilarning qo’rboshisi, o’zini Muhammad Solih deydigan Salay Madaminovni keskin tanqid qilganim rost. Bunga judda jiddiy asoslarim bor. O’zbekistonda muxolifat bugungi vaziyatga tushishida Abdurahim Po’latov bilan ikkalsi aybdor. Ular ayni paytda o’zbek xalqining bugungi ahvolga tushishiga Karimov bilan baravar darajada ham aybdordirlar.
Bular doim ofat boshlovchilar bo’lishdi. Ofat kelayotganini ko’rsangiz va indamay tursangiz, odamlarni ogohlantirishga urinmasangiz-bu xoinlik.
Ikkalasi ham agar samimiy bo’lishsa, bir ish qilmoqchi bo’lishsa to’ydan oldin nog’ora chalib nima qilishadi? Qo’lidan bir ish kelmaydigan no’noq odam shunday qiladi. Qo’lidan ish keladigan odam esa indamay turib ishini bajaradi.
Salay Madaminov 1990 yillarning boshida radio orqali jar soldi. Keyin 19 kishini ochiqdan-ochiq Turkiyaga olib kelib, Qora dengiz sohilida, odamlar dam oladigan Shila sohilgohida, butun xalqning ko’z o’ngida qurol otishga o’rgatdi. Karimov kuchni tan oladi deya buni videotasvirga olib, ko’rib qo’y, armiyam bor degandek unga jo’natdi. Bundan hukumat darhol foydalandi va qatag’on o’tkazdi. Minglab odamlar qamaldilar…
1999 yil portlashlari oldidan ham shunday bo’ldi. Uning Tohir Yo’ldosh bilan muzokaralar qilayotgani va Karimovning qachon o’ldirilishi kabi uzunquloq gaplar 1998 yilning oxirlaridayoq hatto AQShga qadar etib keldi. Buni unga yaqin odamlar gapirib yurdilar. Hukumat bundan qanday foydalanganini bilasiz.
Bugun ham unga yaqin odamlar davlat to’ntarishi qilish, qaysi bir Qorining 50 ming odami (aslida 50 ta ham yo’q) ular bilan birlashgani kabi gaplarni nafaqat gapirib, balki internetda, chatlarda yozib ham yurishibdi. Bu ham kamlik qilganidek, uning Stogolmda bir machitga odam to’lab, reja tuzgani videotasvirga tushirilib, Karimovga etib boribdi. Hukumat buni ham darhol ishga soldi׃
1.Chetdagilarning ota-onalari, yaqinlarini agar bir narsani yashirsalar javobgarlikka tortilish haqida qaror qabul qildi va mahallalarda buni ochiq targ’ib qilishmoqda.
2.O’zbekistondan chetga ketganlarning ro’yxatini tuzishga, ular haqidagi ma’lumotlarni to’plashga kirishildi.
3.Yana islomiy tahlika kelmoqda deya huquq tartibot idoralari terrorizmga qarshi kurashga safarbar qilindi. Viloyatlarda mashqlar o’tkazilmoqda, muxolifatga aloqador odamlarning yaqinlari ham har qachongidan qattiq nazorat ostida.
4.Bundan ruslar ham foydalanmoqdalar va yozda hujumlar bo’ladi deya O’zbekistondagi oyoqlarini mustahkamlamoqdalar…
Bu ketishda hukumat yana nimalarni rejalamoqda, Xudo biladi.
Shundan keyin ham indamay turish mumkinmi? Bu haqda gapirish oson emas. Har ikki tomondan hujumga ma’ruz qolasiz. Lekin demokratlarning vazifasi bunday fitnalarning oldini olishdir. Agar bu ishni Abdurahim Po’latov qilayotgan bo’lsa, u haqda ham yozaveramiz. U endi qip-qizil tentakka aylanib qolgan. Bir bahona qilib xalqni so’kishdan nariga o’tolmaydi.
Xo’sh, har ikkisning ham bu xalqda qanday qasosi bor? Qasosi yo’q. O’tgan har bir voqeadan ular ham, Karimov ham foyda ko’rdi. Bittasi “Mening odamlarim qamalmoqda” deya jar solib, o’z nomini va nonini saqlab qoldi, boshqasi shuning orqasidan turklarni “sog’ib” kelmoqda. Karimov esa “Ana terroristlar… ” deya dunyoni chalg’itdi, zulm taxtini mustahkamladi. Agar buni hali ham tushunmgan bo’lsak, holimizga voy!.
Turkmanga qara, o’zbekni ko’r!
SAVOL׃ Nahotki biz O’zbekistonda o’zgarishlar bo’lganini ko’rmay o’tib ketamiz.(Umida).
JAVOB׃ Menimcha o’zgarishlarni ko’rishingiz uchun imkon bor. Xuddi 1990 yilarning boshida bo’lgani kabi yana bir imkon paydo bo’lishi aniq. Lekin bugungi ketishda u imkon ham boy berilishi hech narsa emas.
Gap shundaki, turk qavmlari orasida o’zbek va turkmanning zehniyati juda yaqin. Har ikkalasi ham zulmga juda tez tobe bo’ladi. Turkmanlar bu borada o’zbekdan bir qadam oldinda ekanligini Turkmanboshi davrida ko’rdik. Shuning uchun bugun Turkmanistonda yuz berayotgan voqealar bir kun kelib O’zbekistonda ham takror bo’lishi turgan gap.
Bizning muxolifat ham birlasha olmadi. O’zini siyosiy-demokratik kuch sifatida maydonga qo’yish uning qo’lidan kelmadi. Shu bois saylovlarga va Karimov rejimiga ta’siri bugunga qadar bo’lganidek noldan ko’tarilmaydi.
Karimov o’lib qolganda esa, xuddi turkman muxolifati kabi chetdan turib ovoz soladi va hatto birlashdik ham deydi. Lekin to’y o’tgan bo’ladi.
Sharqda azaldan taxtga mingan odam o’z manfaati uchun aka-ukasi bir tomonda tursin hatto otasini ayamagan. Buni Turkmaniston misolida ham ko’rmoqdamiz. Yangi Turkmanboshi dastlab o’zini taxtga olib kelgan odamni va uning guruhini yo’qotdi. Tariximizdan juda tanish manzara. Keyin salohiyatga ega vazirlarni qamoqqa tiqa boshladi. Mana endi eski Turkmanboshining haykallarini buzishga kirishdi. Turkmanistonda bu jarayon sekin bormoqda. O’zbekistonda esa juda tez kechishi mumkin. Chunki Karimovning o’rniga kelgan odam o’ta jiddiy muammolar bilan yuzma-yuz qoladi.
1.Mamlakat mahalliychilik, diniy toqatsizlik, milliy nizolar bois parchalanib ketish ostonasida bo’ladi.
2.Iqtisodiy qiyinchilikdan ezilgan xalq yangi rejimdan tezroq o’zgarishlar qilishni kutadi va sezmasa turli nuqtalarda “Andijon voqealari” kelib chiqishi mumkin.
3.Qamoqdagilarni ozod qilishni talab etish jarayonida ayollar noroziligi katta namoyishlarga aylanib ketishi yaqqol ko’rinib qoladi.
4.Yangi rahbar dunyoga o’zini eskining “dumi” emas, mustaqil qilib ko’rsatishga intiladi va hokazo.
Shu bois tezda Karimovni qoralab, uning odamlarini qamaydi va hamma aybni ularga to’nkashga urinadi. Ana shu jarayonda demokratik muxolifatga o’zini ko’rsatish uchun imkon paydo bo’ladi. Agar muxolifat mamlakat ichida tashkilot sifatida shakllanmagan bo’lsa, bu imkoniyatning yaqiniga ham borolmaydi.
1990 yillar nari-berisida maydonga chiqqan muxolifat namoyondalarining bugungi o’rtalama yoshi 55-70. Xudo uzoq umr bersin. Lekin bu ham hisobga olinishi kerak bo’lgan jiddiy faktor.
Demak, ko’p narsa bugungi yoshlarga, bugungi talabalarga bog’liq. Ilgari ham ko’p yozganim kabi, bugungi muxolifat haqiqatdan mamlakat va millatning kelajagini o’ylasa, ana shu yoshlarni demokratik tashkilotlar atrofida birlashtirishi va ularga yo’l ko’rsatishi kerak.
Cho’michda bori…
SAVOL׃ O’zbekistondagi yoshlar orasida muxolifat bormi? Bor bo’lsa nega ko’rinmaydi va yo’q bo’lsa nega? (Farhod).
JAVOB׃ Farhodjon, yaqinda siz kabi O’zbekistondan chetga kelgan bir yigit bilan gaplashdim. U chetga chiqib haliga qadar vebsaytlarda Karimov haqida yozilgan va yozilayotgan narsalarga ishonmayotganini aytdi.
Men unga׃
-Siz maktabda a’lochi o’quvchi bo’lgansiz, keyin oliygohda ham a’lo baholaraga o’qigansiz, har kun xabarlarni ko’rgansiz, gazetalarni bitta qo’ymay o’qib borgansiz, shundaymi?-dedim.
U hayajonlanib׃
-Siz qayoqdan bildingiz? Men maktabni ham, oliygohni ham a’loga bitirganman, gazetalarni esa sog’inib qoldim,-dedi.
Keyin unga׃
-Siz hukumat idoralaridan biriga borib ishga kirgansiz, ammo olgan maoshingiz o’zingizga etmagan, buni ustiga oilangiz qarzga botgan va shundan keyin bu yoqlarga kelgansiz,-dedim.
U endi׃
-Shunga yaqin,-dedi.- Ishga o’tmoqchi edim. Tashqi ishlar vazirligiga borib bir necha oy maosh olmasdan ishlab ham yurdim. Bo’lmadi. Boshqa joylarga ham bordim. Ish topolmadim. Omadsiz ekanman.
Men unga׃
-Sizning boshingiz kompyuterdek gap. Unga rosa keraksiz narsalarni yuklashgan. Siz bir muddat ularni o’chirib, o’rniga yangilarini joylashingiz kerak,-dedim.
Bir ozdan keyin u men bilan tortisha boshladi. Karimovni himoya qila ketdi. Indamadim. Uni tushundim. Ayb unda emas…
Hozir u qaysi bir do’konda tozalovchi bo’lib ishlayotgan ekan. Ishonamanki, bir kun u Karimov rejimiga muxolifat bo’lib etishadi. Chunki u o’zi istamagan holda boshiga erlashtirilgan keraksiz “dastur”larni yangilari bilan almashtirmoqda.
Bugun O’zbekistonda matbuot erkin emas. Internet bo’g’ilgan… nega? Mana shu jarayon-ya’ni “kompyuter”ga boshqa “dastur”larni joylashtirish jarayoniga yo’l bermaslik uchun.
Demokratiya dushmanlari Xorazmga ham begona!
SAVOL׃ Nega xorazmliklarga qarshisiz? (Akmal).
JAVOB׃ Aslo! Biz kim bo’lishidan va qaerdan bo’lishidan qat’iy nazar agar demokratiya dushmani bo’lsa yoki so’zda demokratiya tarafdori, amalda esa o’z manfaatini o’ylagan va bu yo’lda xalqning manfaatini oyoq osti qilgan har qanday kishiga begonamiz, uni keskin tanqid qilaveramiz. Ammo bizning tanqid tuhmat, uydirma, dahanaki janglardan yiroq bo’ladi.
Xorazm o’zbek madaniyatining metin qal’alaridan biri va xorazmliklar mazkur qal’aning sobit sohiblaridir. Agar ularning orasidan kim yoki kimlarnidir tanqid qilsak, bu xorazmliklarga qarshimiz degani emas. Aksincha, demokratiya dushmani ekanligi mutloq aniq bo’lib qolgan bir necha madaniyatsiz kimsa o’z yozuv-chizuvlari bilan bu qadim madaniyatga dog’ tushirmoqdalar.
Shu sabab ham ularni tanqid qiluvchilar safida xorazmlik demokrat do’stlarimiz ham bor.
O’zim samarqandlikman va 15 yildir zolim bir samarqandlikni ayovsiz tanqid qilib kelaman. Azaldan mahalliychilikka qarshiman.
Mahalliychilik bu O’zbekistonni chohga olib boradigan illatdir. Biz bundan ustun tura olsakkina O’zbekiston kelajakda davlat sifatida yo’qolmay qolishi mumkin.
Ijobiy o’zgarishlar?
SAVOL׃ Nima deb o’ylaysiz, O’zbekistonda iqtisodiy rivojlanish 100 foyiz hukumatga bog’liqmi? Hozirda O’zbekistonda qanday ijobiy o’zgarishlar kuzatilmoqda?(Ulug’bek).
JAVOB׃ Ilgari ham xuddi shunday savollarga to’xtalganim uchun javobni muxtasar qilmoqchiman. Ha, O’zbekistonda iqtisodiy rivojlanish yuz foyiz hukumatga bog’liq. Hatto demokratik davlatlarda ham iqtisodiy rivojlanish ko’p jihatdan hukumatning otgan odimlariga bog’liq. Ammo yuz foyizni tashkil etmaydi. Butun hokimiyat, hatto qonun chiqaruvchi organ ham bir kishining amriga qarab qolgan diktatura sharoitida iqtisod hukumatga mutlaqo tobe va rivojlanish deyarli kuzatilmaydi.
Diktatura sharoitida avval iqtisod, keyin siyosat degan aqida hukmron bo’ladi. Vaholanki, siyosatni to’g’ri yo’lga qo’ymay iqtisodni ko’tarish mushkul. Ba’zi bir diktaturalar paytida iqtisod rivojlangani misol qilib aytiladi, xuddi bugun Xitoy haqida gapirilayotgani kabi. Bu sarob. Chunki biz tashqi ko’rinishga qarab baholayapmiz. Ichkaridagi vaziyatni hatto tasavvur ham qila olmaymiz. Oddiy raqamlardan tortib, hamma narsani hukumatning xabarlari va hisobotlariga qarab bilamiz. Bir paytlar SSSR ham iqtisodda dunyoning eng kuchli markazi deyilgan.
Xullas, xalqqa siyosiy erkinlik berilmasa, iqtisod erkinligi haqidagi gaplar cho’pchakdir. Shundan kelib chiqib, O’zbekistonda ijobiy o’zgarishlar kuzatilmoqda degan gapni aytish mumkin emas. Bu mening qarashim, sizda boshqa fikr bo’lsa, eshitishga hozirman.
Karimov ketmoqchimi?
SAVOL׃ Bu yil 23 dekabrda O’zbekistonda perzidentlik saylovi bo’ladi. Qonunga ko’ra rasmiy tayyorgarlik uch oy oldin boshlanadi. Bu juda ham qisqa vaqt. Hech narsaga ulgurib bo’lmaydiku? Boshqa mamlakatlarda ham shundaymi? Hurmatli prezidentimiz bu safar qolmoqchimilar yoki ketmoqchimilar? (B.Qo’chqorov).
JAVOB׃ Savolingizning oxirgi qismi Islom Karimov janoblariga oid ekan. Ammo u kishiga birorta savol etib bormaydi va etib borganda ham u kishi javob berolmaydilar.
Savolga javob berish uchun ham kishi׃
-vaqt,
-iroda, matonat,
-shuur va o’z qat’iy fikriga ega bo’lishi kerak.
Karimovda “vaqt yo’q”. Chunki butun O’zbekiston masalasini o’z bo’yniga olgan.
E’tibor qiling, xalqning masalasini deyayotganim yo’q. O’zbekiston masalasini. Bu oltinlardan uranga, mirshablardan chegaraga… va hokazo sanog’i yo’q masalalar.
Hatto chet elliklar shirkat ochaman desa ham Karimovdan izn olishi kerak.
Shunday ekan sizning savolingizga javob berishga uning vaqti yo’q.
Karimovda iroda va matonat yo’q. U tanqidga chiday olmaydi. U matbuotdan qo’rqadi. U haq so’zdan qo’rqadi.
Karimovda shuur va qat’iy fikr yo’q. U o’z nomi tarixda bugungi O’zbekistondagi kabi ulug’lanishiga ishonadi. U bugun boshqa gap aytsa, ertaga boshqasini aytadi.
Bugun bir yo’l tanlasa, ertaga boshqasini. Shunday ekan, savolingizning bu qismiga javobni undan kutish mantiqsizlik bo’ladi va biz esa faqat taxmin qilishimiz mumkin, xolos. Karimov qolmoq yo ketmoq haqida o’ylayotgani ham emas. Xuddi o’lim haqida o’ylash farz bo’lgani, ammo hech kim o’ylamagani kabi bir hol bu!
Endi savolingizning birinchi qismiga nazar solsak, ha bu juda qisqa vaqt va bu ataylabdan qilingan. Diktatura degan jonivor shunaqa bo’ladi. O’zi istagani kabi ma’raydi.
Boshqa mamlakatlar masalasida shuni aytish mumkinki, masalan AQShda prezidentlik sayloviga tayyorgarlik ikki yil oldin boshlanadi. Bu davrda har ikki partiyadan o’nlab nomzodlar xalq oldida imtihondan o’tadilar. O’zbekiston hali-beri bu darajaga eta olmaydi.
Tomosha
SAVOL׃ Karimov nima uchun saylov kampaniyasini oldindan boshlab yubordi? Buning ortida biror gap bo’lishi mumkinmi?(Erkin).
JAVOB׃ Keyingi paytda Karimovning Qoraqalpog’iston, Xorazm, Buxoro, Navoiy, Namangan va Andijon viloyatlariga safari tabiiyki shunday savolni uyg’otadi.
Ammo mening nazarimda Karimovning kallasida biz tushungan saylov kampaniyasi degan gap yo’q. Agar biz uning bu safarlari va yaqinda Samarqandga ham borishini saylov kampaniyasi-xalq bilan uchrashuv deb baholaydigan bo’lsak, u holda Karimov yo xalqni hurmat qiladi yo xalqdan qo’rqadi degan bo’lamiz.
Aks taqdirda unga kampaniya nima uchun kerak? Kampaniya xalqning ishonchini qozonish uchun amalga oshiriladigan siyosiy ma’rakadir. Karimovga esa xalqning ishonchi bir tiyinlik qiymatga ham ega emas. Sandiqdan unga qarshi 99.99 foyiz ovoz chiqqanda ham u o’zining saylanganini e’lon qilib yuboraveradi. Tuzum shunga moslangan.
U holda bu kezishlardan maqsad nima?
Menimcha ha, bu kezishlar saylov bilan bog’liq. Lekin Karimov o’zini xalqqa emas, balki dunyoga ko’rsatmoqchi. Rossiya rahbari qatnashadigan har bir anjumanga etib borayotgan Karimov endi ichkaridan turib, “signal” bermoqda. Ya’ni kutilmaganda uning suyangan tog’i Putin׃
-Islom Abdug’anievich, mana hatto men ham ketmoqchiman, siz ham yoshlarga yo’l bering!-deb qolsa nima bo’ladi?
-Ana Nazarboevga nega gapirmaysiz? Ana Imomaliga-chi?-desa,
-Imomali yosh, Nursulton Abishevich hali kuch-quvvat sohibi,-degan javobni olishi mumkin.
G’arbda ham Karimov keksayib qoldi, yosh nuqtai nazaridan ham ketishi kerak degan gaplar aytilmoqda.
U ana shularning hammasini bir joyga jamlab, men ham kuch-quvvat sohibiman demoqchi. Bor gap shu, xolos!
Bu qaysi mufti?
SAVOL׃ “Assassin” romaningizni uni o’qib tugatdim. To’g’risi boshim g’ovlab ketdi. Nahotki, biz bilgan, ko’rgan dunyo boshqa-yu, aslida esa boshqacha dunyo mavjud? Nahotki, hokimiyat ichida, siyosiy o’yinlar ichida shunchalik maxfiy, mantiqqa, sog’lom aqlga shunchalik zid keluvchi hodisalar mavjud? Lekin asaringizda tasvirlangan voqealarning haqiqat ekanligiga ishonaman.
Rustam Toshkentga kelib, bu erdagi Sobitxon qori bilan uchrashadi. Sobitxon qori unga dadasi masalasida mufti bilan uchrashib ko’rishga va’da beradi. Siz bu yerda qaysi muftini nazarda tutgansiz? O’zbekiston mustaqilligidan so’ng Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf, Muxtorxon Abdulloh, Abdurashid qori Bahromov, hozirda esa Usmonxon Alimovlar bu lavozimni egallashgan. (Muarrix).
JAVOB׃ Albatta muallif asar yozar ekan kimlarnidir nazarda tutadi. Lekin ular haqidagi ayni narsalarni xatga ko’chirsa u holda hujjatli asar bo’ladi. “Assassin” badiiy asar bo’lgani uchun unda men nazarda tutgan kimlarningdir obrazlarida ularning atroflarida o’zlariga o’xshagan kimsalarning ham xislat va fazilatlari, illat va kamchiliklari umumlashtirilgan. Shuning uchun mana bu odam aynan falonchi desak xato bo’ladi.
Agar mumkin bo’lsa…
SAVOL׃ “Assassin” romanidagi tarixiy shaxslarning ramziy nomlarini quyidagicha ochdim:-Abdusoli qori-Abduvali qori, Sobitxon qori – Obidxon qori Nazarov, Xolis – Saloy Madaminov, Olmosli – Anvar Oltoyli, Mirtemir – o’zingiz, Durdona – Gulnora Karimova…
Shu bilan birga quyidagi ramziy nomlar ostida kimlar yashiringanini topa olmadim. Agar mumkin bo’lsa, davom ettirsangiz: Chol -Olimjon -Qoraboy aka – (balki biror oddiy muxolifat a’zosi )Nodirxon -Hamidxon -Qozi -Mufti -Hasan aka –Alisher va boshqalar.(Musulmon).
JAVOB׃ Avvalo romanda kimlarnidir ko’rganingiz meni quvontirdi. Asarning bahosi ham shunda. Agar kimdir bu asarda atrofidagilarni ko’ra olsa, demak muallif natijaga erishgan bo’ladi.
Siz aytgan shaxslarning ko’plari haqida bilganlarimni ularning nomlarini ochiq aytgan holda alohida yozganman, ya’ni yo publitsistik, yo fel’eton, yoki hujjatli kitob holida. “Assassin”da kelajakda ham kimlardir kimlarnidir ko’ra olsalar, bu men uchun mukofot bo’ladi. Mehnatim zoe ketmagani albattaki – ulkan mukofot!
Sobiq mufti
SAVOL׃ “Assassin” kitobingiz mutolaasidan kelib chiqib undagi “Mufti”ning Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf ekanligini taxmin qilsak, men ayni shu shaxs haqida ko’proq ma’lumot olmoqchiman. Sizning u bilan zamondosh bo’lganligingiz (ya’ni u amalda bo’lgan vaqtda uni yaqindan taniganingiz) uchun bu haqda sizdan so’ramoqchiman. U kishi O’zbekistonda hukumatning musulmonlarni “vahhobiy” nomi bilan ayblab, ularga qarshi repressiyalar boshlashida tamal toshini qo’ygan shaxs sifatida e’tirof etiladi. Ba’zi ma’lumotlarga qaragandaO’zbekistonda ayni atamani (”vahhobiylik”-”vahhobiylik”) xuddi shu kishi ommalashtirgan. O’zbekistonda faoliyat yuritayotgan, haqiqatni aytishga intilgan imomlarni -Obidxon qori Nazarov, Abduvali qori Yo’ldoshev va boshqalarni tiyib qo’yishga, ularga qarshi turli ayblovlarni qo’yishga harakat qilgan deyishadi. Bu haqda va ularning orasidagi ziddiyatlar borasida nimadir bilasimzi? (Muarrix).
JAVOB׃ Uncha-buncha bilaman. Bu haqda ilgari bir necha bor yozganman. Bu odamning Obdixon qori bilan ziddiyatlari 1990 yillar boshida hammaga ma’lum edi. Abduvali qoriga ham qarshi bo’lganini eshitgandim. Yaqinda esa bunga bevosita ishonch hosil qildim. Bi-Bi-Si radiosining o’zbek bo’limi 2007 yil 18 iyunda O’zbekistonning sobiq muftiysi bilan o’tkazgan savol javobdagi mana bu qism ba’zi narsalarni anglatgandek bo’ldi.
”Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf: Abduvali Mirzoev haqida boshqa mo’min-musulmonlar, O’zbekistondagi aholi nimani bilsa, men ham shuni bilaman. Ortiqcha biladigan narsam yo’q. Qamalganlar, boshqalar, agar haqiqatan ham huquqlari poymol qilinsa, men qo’limdan kelganicha harakat qilishim, aytishim, tushuntirishim mumkin. Misol uchun, men o’zim bilgan, mening faoliyatimga bog’liq bo’lgan ba’zi kishilarni qamoqdan chiqishlarini so’rab, harakat qilib, ular qamoqdan ham chiqdilar, o’zlarining faoliyatlarini oilalarida hozir davom etqizayapti. Shu ma’noda men qo’limdan kelganini qilganman, lekin bir kishining qancha imkoni bo’lsa, mening ham shundan ortiq imkonim yo’q…”
Bu nimani anglatadi? Birinchidan, qori kalimasini emas, uning familiyasini aytishning o’ziyoq munosabat yaxshi bo’lmaganidan darak.
Ikkinchidan, “agar haqiqatan ham huquqlari poymol qilinsa” degan ibora Abduvali qorining huquqlari poymol qilinmagan degan ma’noga ham kelib qolmoqda.
Shu narsa aniq-ki, Sovet davrida ham, bugun ham diniy idoralarda ishlaganlar KGB va MXXning eng ishonchli odamlari hisoblangan va shunday.
Sobiq mufti bugun diniy idorada ishlamasada, unga yaratib berilgan sharoitlar ko’pchilikda shubha uyg’otib kelmoqda. U kishining o’ziga xoslik bilan Karimov hukumatini yoqlab kelayotgani ham sir emas. Kim biladi tag’in, balki u Xudoning suygan qulidir? Trafdorlari ko’p.
Asrlardir ba’zi ulamolar dinni yoyish uchun zolim bilan ham hamkorlik qilganlar. Balki bizning bilganlarimiz ularning bilganlari oldida hechdir?
Akromiylar
SAVOL׃ Usmon Haqnazarov xaqida… agar u MXX xodimi ekan, nega ko’zga ko’ringan muxolif saytlar uning maqolalarini chop etishadi? Siz bunga uz munosabatingizni bildirmaganmisiz? Lekin Haqnazarovning Muxammad Sodiq Muxammad Yusuf hakida, uning “Akromiylar” hakidagi televideniedagi chiqishi to’g’ridagi gaplariga qo’shilaman, uni men ham ko’rganman. Shu urinda savol: “Akromiylar” kim o’zi, sizning fikringiz? (Murod).
JAVOB׃ Haqnazarov nomidan ilk maqola paydo bo’lishi bilan fikrimni bildirganman va bu maqolalar ortida Karimov rejimi turganini iddao etganman. Bugunga qadar bir necha kishi “Men Usmon Haqnazarov nomi bilan maqolalar yozganman” deya siyosiy boshpana olganini eshitganimga qaramay fikrim o’zgargan emas.
Boshqa saytlarda chop etish yoki etmaslik masalasiga kelsak, bu narsani ta’qiqlab bo’lmaydi. O’qiganda har kim o’zi xulosa chiqarishi kerak.
Albatta maqolalardagi hamma narsa uydirma bo’lganda bu qadar diqqat tortmagan bo’lardi. Aksincha aksariyat faktlar hech kim bilmagan yoki avvalroq yozilgan gaplardan iborat.
“Akromiylar” masalasiga kelsak. “Akromiylar” haqida ko’p narsa yozildi va hali yoziladi. Hatto “Haqnazarov” bu borada yana hech kim bilmagan gaplarni yozib qolishi ham mumkin.
Menimcha, “Akromiylar” u qadar vahima qiladigan narsa emas. Demokratik davlatlarda bunday guruhlarni minglab topish mumkin.
Ammo bu guruhning mavjudiyati Karimov rejimiga juda qo’l keldi. Shundan kelib chiqib, kelajakda bu guruhning paydo bo’lishidan tortib, Andijon voqealaridagi o’rniga qadar chuqur tahlil etilish kerak.
Saboq oladigan maktab yo’q
SAVOL׃ Navbatdagi savollarni sizning “O’zligim” kitobingizdagi mana bu satrlar bilan bermoqchiman. “Buxoro fojeasi xususida uch savolga javob berish kerak:
“-Birinchidan, bu voqealarda Fayzulla Xo’jaevning tutgan o’rni va roli qanday edi?
Ikkinchidan, Lenin xukumati asosiy diqqatini G’arbga qaratayotgan bir paytda uni Sharqqa yo’naltirgan va o’zlari hokimiyatga kelish uchun Vatan, millatini o’qq tuttirgan insonlar kimlar edi?
Uchinchidan, Buxorodan tortib olib ketilgan madaniy meroslarimiz, tarixiy boyliklarimizni Rossiyadan qachon talab qilamiz va qachon o’z o’rniga qaytaramiz?
Bu uch savolga javob bermas ekanmiz, xoinlarni qahramon, deya ulug’lashda davom etilaveradi, ularning nomi ko’chalarga beriladi, ularning nomiga qo’shiqlar bag’ishlanadi va Buxoroda 77 yil avval, 1-sentyabrda qatl etilgan ming-minglarcha millatdoshlarimizning ruhi boshimizda chirqirab turaveradi.
Bu uch savolga javob bermas ekanmiz, mustaqilligimizning tamal toshlarini mustahkam zaminda emas, balki qum ustida qurgan bo’lamiz. O’zbekiston mustaqilligi ramziy o’laroq 1-sentyabrga tug’ri kelgani 1920 yilning 1-sentyabrida Buxoro boshiga yog’ilgan kulfatning parda orqasini oydinlatishga nafaqat turtki, balki undovchi kuch bo’lish kerak…” Bu savollaringizga javob topdingizmi? (Muarrix).
JAVOB׃ Bu savollarga shu satrlar olingan joyda imkonim doirasida javob berganman, ammo mukammal javobni tarixchilar berishlari kerak.
Afsuski, bundan o’n yillar avval qo’yilgan bu savollar haliga qadar javobini topgan emas va yaqin kelajakda ham javobini topishiga ishonmayman. Chunki biz o’tmish bilan ko’r-ko’rona faxrlanadigan va uni tahlil qilishni istamaydigan xalqmiz.
O’lgan o’ldi, o’lganning orqasidan gapirish gunoh, u yaxshi odam edi deymiz, u haqda gapirganing bilan foydasi yo’q deymiz. Shuning uchun ham boshimizga kelgan balolar davom etaveradi. Saboq oladigan maktab yo’q-da!
G’afur G’ulom haqida gapirib ko’ring. Avlodlari yoqangizni yirtib, qo’lingizga berishadi.
Hamid Olimjon to’g’risida bir narsa deng, ajdodlari sizni tinch qo’yishadimi?
Bu ikki nom misol sifatida aytildi, xolos. Chunki biz kerak bo’lsa hali ham Stalinga sig’inadigan xalqmiz! Aslida olomondan xalqqa aylana olmaganimiz oqibati bu.
Qiziqchi Obid Asomovni gohida unday, gohida bunday deb yuramiz. Lekin baribir uning hazillaridan mazza qilib kulamiz. Uning jiddiy gaplari ham bor. Yaqinda o’qib qoldim. U «Mushtum” jurnaliga bergan suhbatida (2007, 15-mart) shunday deydi׃ “Bayramlarda amerikaliklar mamlakat bayrog’ini uylarining tomi uzra ko’tarishadi. Agar men, bayramda tomimga bayroq osadigan bo’lsam, qo’shnilarim, “Obidning tomi ketibdi!” deyishi aniq…”
Aslida bizda iftixor qiladigan bayroqning o’zi yo’q. Hatto mashhur qiziqchimiz ham bu bayroqning tarixini bilmaydi. Agar bilganda “Asl tarixiy bayrog’imiz qani, unga nima bo’ldi? Bunisi qaerdan kelib qoldi?” deya masalani boshqacha qo’ygan bo’larmidi?
Xullas, haqiqiy tariximizni bilmasak, o’lganni o’ldiga chiqarib qo’yaversak, ertaga biz ham o’lamiz va o’ldiga chiqib ketaveramiz, hech narsa o’zgarmaydi.Saboq oladigan maktabimiz bo’lishi uchun esa o’tmishni ham, bugunni ham ochiq tahlil qilish zarur.
Koshki eskirsa
SAVOL׃ “QUVG’IN” ni o’qib chiqdim. Mubolag’asiz aytish mumkinki, asar badiiy tusda yozilgan bo’lishiga qaramay, haqiqatda O’ZBEKning ENG YaNGI TARIXIdagi burilish nuqtalarini, kechmishini xolis va haqqoniy aks ettirgan. Men hozirgacha O’zbekiston mustaqilligi, uning davlatchiligi shakllanishi haqida maddoh tarixchi va olimlar, qasidago’y yozuvchi va shoirlar yozgan asarlarni, darsliklarni o’qib keldim. Bir men emas, umuman bizning avlod shu ruh va yo’nalishda tarbiya qilindi va bu bugun ham davom etmoqda. Biz haligacha yolg’on tarixni o’qib, unga ishonib, e’tiqod qo’yib yuribmiz. Shu sababli “QUVG’IN”dan anchagina kerakli ma’lumotlarni oldim. Tariximizning Qodiriy ta’biri bilan aytganda “….eng kirli davrlari…”ni yoritib berganingiz uchun men o’z nomimdan Sizga rahmat aytaman.Ayni paytda asardagi ba’zi qahramonlarni “tanidim”, ba’zilarini esa “topa olmadim”. Bir kun kelib obrazlaringiz eskirib qolishidan qo’rmaysizmi?(Komil).
JAVOB׃ Bular 1990 yillar avlodining obrazlaridir. Ming afsuski, undan keyingi o’n yillik va hozirgi davr vakillari ham ayni ruhdagi odamlar bo’lib qolishmoqda. Ya’ni yaqin tarixning qora kunlari haliga qadar davom etmoqda.
Bugun hatto tanqidni ig’vo deyish yoki milliy masala haqida gap ochsangiz janjalga aylantirib yuborish, tor ko’chaga tortish, muhim gaplarni shaxsiy manfaatdan kelib chiqib baholash kabi illatlar yana ham kuchaydi.
Mahalliychilik, manfaatchilik, tarafkashlik, guruhbozlik, grantbozlik, xoinlik, millat va mamlakat nomini pullash singari illatlar zehniyatni emirishda davom etmoqda. Bu ahvolda obrazlarim uzoq yashaydigan ko’rinadi. Koshki eskirsa edi…
O’rgimchak
SAVOL׃ “TARIXNI TITRAGAN KUNLAR” to’plamingizdagi “O’ZBEKISTONDA “KLAN”LAR BORMI?”sarlavhali maqolada quyidagi jumlalarni o’qidim: “Ha, bugunga kelib pul, ya’ni poraxo’rlik, korruptsiya hamma narsani hal qiladigan kuchga aylandi. Buning qarshisiga chiqadigan mard qolmadi. Hatto Prezident ham bu xususda ojizdir, u o’tgan yili Samarqand va Navoiy viloyat sessiyalarida O’zbekiston korruptsiya sariqpechagi bilan o’ralganini tan oldi va korruptsiyaga qarshi kurash boshlatganini e’lon qildi. Ammo juda qisqa vaqtda chekindi. Yana bir ikki odim otganda korruptsiya uni taxtdan uloqtirib tashlashini sezdi. Chunki korruptsiya padarkush farzandga o’xshaydi. Agar uning yo’liga chiqadigan bo’lsa, u o’z otasini ham tanimaydi. Biz klanlar va mahalliychilik deb o’zimizni ovutib, Amerika matbuotini ham chalg’itmay ochiq gapirishimiz kerak. O’shandagina xalq bizni anglaydi. “Ozodlik radiosi” 1999 yil, 13 Iyun.”
Tushunishimcha o’sha vaqtda Siz Karimovni bugungi kabi diktator deb bilmagansiz. Shundan kelib chiqib, korruptsiyaga qarshi bora olmaydi degansiz. Lekin hozirda Karimov O’zbekistonda xohlagan ishini qilishi mumkinligi, bu yo’lda hech kim bilan hisoblashmasligini yozib kelayapsiz. Hatto men ham Sizning asarlaringizni o’qib, ayni paytda real vaziyatga qarab, mavjud jarayonlar xuddi aytganingizdek rivojlanayotganligini tan oldim. Oldin men ham ba’zilar singari Karimov kimlarningdir (mafiya yoki atrofidagilar) qo’lida o’yinchoq deb ishonar edim.
Savolim: qarashlaringizning bu tarzda o’zgarishi favqulodda yuz berdimi yoki bir necha yillik tajribalaringiz mahsulimi? (Adham).
JAVOB׃ Avvalo qarashlarning o’zgarishi haqida. Inson shunday tuzilganki, uning o’zi kabi qarashlari ham o’zgarib turadi. Bunga vaqt, davr, voqealar, tajriba va boshqa omillar sabab bo’ladi. Robot yoki manqurtgina bir umr bir zaylda qolishi mumkin. Shunday ekan men ham oddiy odam va ko’p masalada ko’p qarashlarim o’zgarib borishi mumkin, buni inkor etmayman.
Ammo Karimovning yakkahokimligi, diktatorligi masalasida 1992 yilda ham, 1999 yilda ham, bugun ham ayni qarashdaman. Agar Karimov yaxshilik tomonga o’zgarganda tabiiyki unga qarashlarimda ham o’zgarish bo’lar edi. Afsuski, hamma o’zgarishi mumkin ammo Karimov o’zgarmaydi. Buni vaqt ham isbot etdi. Unda insoniy fitratlardan shaytoniy illatlar kuchlilik qildi.
Endi korruptsiya masalasiga kelsak. Bu qo’l bilan ushlanmaydigan va ko’z bilan ko’rib bo’lmaydigan, ammo har qadamda va har lahzada his etish mumkin bo’lgan illatdir.
Diktatura jamiyatida hamma narsa diktatorga bog’liq. Chunki butun jilovlar uning qo’lida bo’ladi. U istagan odamini yo’qotishi va istagan ishini qilishi mumkin. Ammo u korruptsiyani yo’qotishga qodir emas. Chunki uning o’zi korruptsiyaga, korruptsiyaning timsoliga, korruptsiyaning o’zagiga aylangan bo’ladi. Uning korruptsiyaga qarshi o’t ochishi o’ziga qarshi o’t ochishi demakdir.
Korruptsiya diktatorning nafas oluvchi havosidir. U shu havodan nafas olgani uchun tirik.
1999 yilda u ikki viloyatdagi nutqida korruptsiya borligini tan oldi va bunga qarshi kurashga bel bog’laganini aytdi. O’shanga qadar u korruptsiya-bu uning o’zi ekanligini bilmagan bo’lishi mumkin. Ammo o’shandan beri buni ham biladi. U korruptsiyaga qarshi chiqsa, kuni bitishini ham anglaydi. Shuning uchun bu borada gapirishi mumkin ammo biror ish qilmaydi. Uch to’rtta rahbarni qamab turish bu korruptsiyaga qarshi kurash emas.
O’rgimchak uyasi va uning o’rtasidagi o’rgimchakni tasavvur qiling. Bu uyani to’qigan o’rgimchak shu uyaning bandiga aylangan. U mana shu uyada oyog’idan osilib o’ladi ammo bu uyani buza olmaydi.
Mahalliychilik
SAVOL׃ O’zim toshkentlikman. Lekin mahalliychilik jonga tegdi. Bunga qanday qaraysiz? Mahalliychilikka barham berish mumkinmi? Bu davlat miqyosidagi tadbir bo’lishi kerakmi yoki har bir kishi o’z ustida o’zi ishlashi kerakmi? (Muarrix).
JAVOB׃ Bu O’zbekiston uchun favqulodda muhim masala. Bu illatni enga olmasak, asrlar bo’yi davom etib kelgan muammolarimiz yana uzoq vaqtlar “devori ko’ndalang” bo’lib turaveradi.
Mahalliychi odamni madaniyadan yiroqda qolgan, o’z qobig’ida chiriyotgan va mahalliychilikni esa madaniyatsizlik deb tushunaman.
Har bir odam o’z madaniyat darajsini mana shu bilan o’lchashi mumkin.
Qanchalik dunyoni tanisangiz, bilim egasi bo’lsangiz, ota-onadan keyin o’zingizni o’zingiz yana tarbiyalasangiz bu illatdan qutula borasiz. Mahalliychilik mayda millat bo’lishga boshlaydi.
Demak, katta millat bo’lishga intilish kerak. O’zbeklar o’zining turkligini his etsa, buyuk Turonni vatan deb bilsa, butun dunyo uning ham uyi ekanligini tushunsa, mahalliychilik g’arq bo’ladi.
Masalan, kaminaa bugun Turondan ham kengroqqa qarayman. Butun dunyoni insonlarga berilgan bir Vatan deb bilaman. Xudo insonlarga bitta Vatan bergan. Bu Yer kurrasidir. Shunday ekan, “falon joyi meniki, falon joyi seniki, men bilan bir joydan bo’lganlar alohida imtiyozga ega, boshqalar esa begona” dedingizmi past ketasiz. Chunki bu zamin ko’plardan qolgan va sizu bizdan ham qoladi.
Masalani ayni shaklda insonga ham yo’naltirish kerak. Xudo har insoni xalifi deb bildi. Nega endi men o’zim tug’ilgan joydagi bir odamni sizdan ustun qo’yishim kerak?
Men samarqandlik Islom Karimovdan buxorolik dehqonni ming marta ustun qo’yaman. Chunki samarqandlik Islom Karimov zulm mashinasini boshqarmoqda, buxorolik dehqon esa qon yutib mehnat qilmoqda.
Xorazmlik sobiq hamkasbdan toshkentlik oddiy ishchi Ilyos akani ustun qo’yaman. Chunki sobiq hamkasbga ilm olish yo’lini ko’rsatib, bo’htonga uchradim, toshkentlik Ilyos aka esa ilm olishimda beminnat ko’makchi bo’ldi…
Boshimga ish tushganda qochib qolgan o’zbekistonlik kazo-kazolardan og’ir kunimda ma’naviy madad bo’lgan ozarbayjonlik va turkiyalik Umud hamda Rasmbek kabi qardosh, jondosh do’stlarim afzal.
Yoki o’zim bilan bir tilda gaplashadigan, bir dinda bo’lgan bir tanishimdan olis Oregondagi, boshqa tilda gaplashadigan va boshqa dinda bo’lgan sakson yoshli Meret xolani ustun qo’yaman. Chunki u bergan non-tuzini, qilgan yaxshiligini minnat qilgan emas. O’zimniki esa, bermagan non tuzini, qilmagan yaxshiligini minnat qilib yuribdi…
Ana shunday taqqoslashda davom etaverish mumkin. Bu bilan Samarqandni yoki Toshkentni, Xorazmni yoki Buxoroni kamsitish yoki ulug’lash emas, balki odamlarga ularning qaerdan ekanliklariga qaramay, kimliklariga qarab baho berish kerak demoqchiman.
O’shandagina “lik-lik”lardan uzoq bo’lamiz. Bu narsa birinchi galda shaxsning o’ziga bog’liq va so’ngra bu davlat miqyosidagi mafkura bo’lishi kerak. Agar mafkura Turkiston(Markaziy Osiyo) birligi, Turon (Avroosiyo) birligi va Dunyo birligi yo’nalishida bo’lsa, mahalliychilik nafratli o’ringa tushadi.
Kulmagan el…
SAVOL׃ Jahongirbek, tarix fanlari doktori Alen Frank bilan birgalikda yangi nashr ettirgan kitobingizni oldim. Katta mehnat va katta tadqiqot qilibsizlar. Xursand bo’ldim. Buning ustiga nomingizni dunyo tilshunoslarining ro’yxatida ko’rib sevinib ketdim. Ijodingizni ham ko’p yillardan beri kuzatib kelaman. O’zimizga xos-o’zimizga mos diktaturamizni fosh etgan birinchi romanni ham siz yozgan edingiz.
Jurnalistikada ham kup narsaning asosini ko’ydingiz. Ayniksa siyosiy mavzularda “Savol-javob” ribrikasi o’zbek jurnalisitikasiga kirib kelishi sizning nomingiz bilan bog’liq. Bir necha yildan beri buni janrga aylantirib yubordingiz desam mubolag’a qilmayman. Siyosiy latifa adbiyotimizga ham kirib keldi. Bu ham sizni nomingiz bilan bog’liq. Tezroq yaxshi kunlar kelib mamlakatga qaytsak, shular hakida shogirdlarimdan biriga tadqiqot kildirsam nima deysiz?(Botirali Nuraliev, professor).
JAVOB׃ Juda katta baho berib yuborganingiz uchun rahmat, domla. Men esa siz Almatida nashr etgan kitob haqida o’qidim, ammo hali qo’limga etib kelgan emas.
“Savol-javob” masalasida…
O’quvchilarning kundalik savollariga javob berib borish oson ish emas. Bu hamma sohadan boxabar bo’lishni talab etadi va juda ko’p vaqtni oladi. Bir paytlar bu ishim uchun tanqid qilganlarning o’zlari bugun shu yo’lga kirdilar. Demak, ularni ham savollarga javob berishga o’rgata boshladik. Agar bu borada xizmatim bo’lsa, Xudoga shukur qilaman.
Siyosiy latifalar haqida… Keyingi asrlarda G’arb mamlakatlarida, jumladan ruslarda ham siyosiy latifa juda katta janrga aylandi. Hokimiyatning qusurlari va o’ziga yarashmagan harakatlari ustidan kulish bu jamiyatlarning muhim bir qismi bo’lib qoldi. Masalan, Amerikada har kuni deyarli barcha umummiliy telekanallarda tungi satira ko’rsatuvlari namoyish etiladi. Ularda Kongress a’zolari, Prezident va mashhur kishilarning shu kungi gaplari va harakatlari siyosiy latifalarga asos qilib olinadi. Bu ko’rsatuvlar mamlakatdagi reytingi baland dasturlar hisoblanadi. Ularning boshlovchilari ham mashhur bo’lib ketishgan va butun hokimiyat tizimlari ularning kulgi aralash tanqidlariga jiddiy qarashadi.
Hatto yilda bir marta Oq uyda Prezidentning o’zi qatnashgan kulgi kechasida uning harakatlari, faoliyatidagi kamchiliklari ustidan kuladilar va uning o’zi ham o’zini siyosiy latifa qahramoniga aylantirib jurnalistlarga tabassum yoyadi.
Bu Sharqda ham azaldan bo’lgan, ammo keyingi asrlarda qatag’onga uchragan. Amir Temur haqidagi latiflarni eslasak, bu janr naqadar kuchli ildizga ega bo’lganini ko’ramiz. Har qanday shohlar ustidan ham kulishgan va ularni tanqid qilib, siyosiy latifalar yaratishgan.
Sovet davrida ruslar bu borada oldinda edilar. Qayta qurish yillari ular xalq og’zida yurgan siyosiy latifalarni to’plab bir necha kitoblar nashr etishdi. Stalindan Brejnevga qadar hamma zolimlar siyosiy latifa “qahramoni”ga aylantirilgandi.
Bizda ham bor edi. Ammmo juda oz va ular to’plab nashr etilmadi, aksincha Karimov paytida bu janr deyarli o’ldi. Biz talaba ekanimizda juda ko’p siyosiy latifalar bor edi.
Masalan׃
Avtobusda bir kishining oyog’ini ikkinchisi bosib turgan ekan. Oyog’i bosilgan odam׃
-Aka siz Samarqanddanmi,-deb so’rabdi.
-Yo’q…
-Akajon bo’lmasa siz Jizzaxdanmi?
-Yo’q..
-He, iflos, bo’lmasa nega oyog’imni bosasan!
O’shanda militsiyaning kattasi Samarqanddan va O’zbekistoning rahbari Jizzaxdan edi.
Bugun ham xalq orasida siyosiy latifalar juda ko’p. Chunki xalq qaynar chashma.
Mening qilgan ishim esa kundalik siyosiy voqealarga munosabatni ozgina hajviy yo’l bilan ifoda etish bo’lmoqda, xolos.
Bu ko’pchilikka ma’qul keldi. Orada bir necha marotaba to’xtatganimda bu rukni tiklashni talab qilishdi. Demak, xalqimiz kulishni istaydi. Zotan kulmagan elning baxti ham kulmaydi.
Xazina “xakerlari”
SAVOL׃ Bir qarindoshim qariyb 40 yildan buyon o’qituvchilik qiladi, oylik maoshi juda oz. Shu qarindoshimning kechagina armiyani bitirib, bir harbiy qismda “serjant sverxsrochniy” bo’lib ishlaydigan kuyovi, ya’ni qizining eri oyiga juda katta maosh olarkan, bundan tashqari kuyov kunda-kunora oziq-ovqat mahsulotlari-tushyonka, kartoshka, guruch, non va shu kabi o’lja bilan uyiga qaytar ekan, tabiiyki u bu mahsulotlarni bozordan sotib olmaydi, ya’ni harbiy qismning oziq-ovqat omboridan tekinga tashiydi. Qarindoshim kuyovini “yog’li” joyda ishlashidan yana mag’rurlanib qo’yadi, ma’rifatli bir insonning shunaqa ishlarni ko’ra-turib mag’rurlanishini nima deb izohlash mumkin. 40 yilga yaqin yosh avlodga ta’lim-tarbiya bergan muallim mehnatidan hali ona suti og’zidan ketmagan bir “tirrancha” o’g’ri askar bolaning elga qilayotgan “xizmati” ortiqroqmi? Vaholanki, ularning ikkisi ham byudjetdan maosh oladi.
Jahongir aka! Nima deb o’ylaysiz, shunday bo’lishi adolatdanmi? (Erkin).
JAVOB׃ Adolatdan emas. O’zbekistonda bu adolatdan deb aytadigan nima bor o’zi? Adolatsiz rejimning hamma odimlari ham adolatsiz bo’ladi.
Agar kimdir adolatsiz rejimning to’ralarini qo’riqlash uchun xizmat qilsa ko’proq maosh oladi. Bu mustaqillikdan keyin yashirib bo’lmaydigan haqiqatga aylandi. Ammo xalqning bolasini o’qitish uchun mehnat qiladigan insonlarga sariq chaqa. Chunki rejim bu millatning savodsiz bo’lishidan manfaatdor. Ilmli odamni emas, chalasavodni, manqurtni boshqarish oson deb hisoblaydi.
O’qituvchilar esa darsni apal-tapal o’tib, qolgan vaqtda ro’zg’orlariga bir narsa topish uchun halak. Ularda dars berishga na qiziqish, na havas, na ishtiyoq qolgan. Bugungi rejim yiqilgandan keyin uzoq yillar tiklanishi qiyin kechadigan soha maorif bo’ladi.
Siz savolingizda zehniyat masalasiga ham tegib o’tgansiz. O’zbekistonning qaeriga bormang davraning to’riga o’qigan odamni emas, puldorni, “yog’li” joyda ishlagan odamni o’tqazishadi. Bu Sovet davrida ham shunday edi. Ammo bugungi darajaga etmagandi. Buni inson zehniyatining nokamolligi deb bilardim. Lekin amerikaliklar (yaqin vaqtlarda tashqaridan kelganlarni qo’shmaganda-JM) orasida buni ko’rmadim. Demak, bu madaniyat va umumta’lim darajasi bilan bog’liq masala.
Ko’rdingizmi, gap yana kelib maorifga bog’landi. Falakning gardishi aylanib, O’zbekiston kelajagini o’ylagan odamlar maydonga chiqishsa, ishni maorifni isloh qilishdan boshlashlari kerak bo’ladi. Byudjet-bu xalq puli. Xalq puli xazina “xakerlari”ga emas, uning o’ziga xizmat qilishi kerak.
O’qituvchining va o’qishning o’rni jamiyat yuragidagi o’q tomiriga aylanishi lozim. Chunki butun hayot ildizlari ana shu o’q tomirga bog’liq. Zotan, o’qituvchi, muallim-ustozdir.
Rivoyat qilishlaricha, Amir Temurning ishlari birdan orqaga keta boshlabdi. U Chin yurishini amalga oshira olmay, O’trorda qolarkan, ulamolarni chaqirtirib katta ellarning boshiga ofatlar nima uchun kelganini surishtiribdi.
-Qadimda shoh Edip bilmay o’z onasiga uylanib qo’ygani uchun elining boshiga ofat kalxati qo’ngan,-debdi ulardan biri.
Boshqasi esa׃ -Iskandari Zulqaynar o’z to’shagiga erkakni olgani uchun sultoniyati emrila boshlagan,-debdi.
Yana biri׃ -Rum Qaysari saroyni fohishaxonaga aylantirgani uchun saltanati qulagan,-debdi.
Hammasini eshitib Amir Temur o’yga tolibdi va׃
-Bulardan birini ham ko’rmadik. Ammo undanda og’irroq gunoh qilganimni angladim. Men o’lsam boshimni Mir Said Barakaning oyog’iga qo’yinglar,-deb vasiyat qilibdi.
Negaligini hech kim bilmabdi. Amirning o’limidan keyin vasiyatini bajo keltirishibdi va Saroymulkxonimdan buning sirini so’rashibdi.
-Ul zot ustozlarini ranjitib qo’ygan edilar,-debdi malika.
Bu bir rivoyat. Ammo ustozlari ranjitilgan elning boshiga qanday balolar kelishini bugun O’zbekiston misolida ko’rib turibmiz.
DO’K siyosiy partiya emas!
SAVOL׃ Biz O’zbekistonda mirshab edik, ishdan ketgach, bu tomonlarda ishlashga kelib, shu erlarda qolib ketdik va ismimizni aytmasangiz u erdagi sharoit haqida gapirib berishimiz mumkin. DO’Kning keyingi majlisi qachon bo’ladi va bizni xabardor qilsangiz? Biz ham sizning partiyaga a’zo bo’lsak maylimi? (O’zbekistonlik sobiq ikki mirshab H.M va T.N.).
JAVOB׃ O’zbekistondagi sharoitdan oz bo’lsa ham xabardormiz. Agar sizlar ochiq bayonot beramiz desangizlar bunga sharoit yaratishimiz mumkin. Lekin…
Tashqaridagi harakatlardan foyda kelmasligiga to’la ishonch hosil qilib bo’ldik.
Tashqarida bugun majlis o’tkazsangiz yoki mitingga chiqsangiz o’nlab odamlar paydo bo’ladilar, birgalikda suratlarga tushadilar, millat va mamlakat haqida yonib gapiradilar. Oralarida siz kabi sobiq mirshablar ham bo’lishi tabiiy. Shundaylarni ko’rdik ham. Keyingi safar yana boshqalari paydo bo’ladilar. Bir ikki ko’rinishdan keyin men ham muxolifatchi deb boshpana olish uchun tavsiyanoma so’rashadi.
Ayniqsa, bu 2005 yildan keyin odat tusiga kirdi. Miting va namoyishlarda olingan suratlarni solishtirsangizlar sizlar ham bunga ishonch hosil qilasizlar.
Demak, asta-sekin ma’lum bo’ldiki, ba’zilarining maqsadi O’zbekiston emas, balki chet elda qolish uchun o’zlarini muxolifatchi qilib ko’rsatish va siyosiy boshpana olishdir. Undaylardan uzoq turishni istaymiz.
Shuning uchun ham, o’tgan yilning 25 dekabrdagi majlisida DO’K qaror olib, majlisbozlikni to’xtatgandi va qo’limizdan neki yordam kelsa, mamlakat ichiga qaratishni rejalagandik.
Maqsadimiz demokratiyani yoyishga qaratilgandir. DO’K siyosiy partiya emas. DO’K nohukumat-xalqaro tashkilotdir va vazifalari ham ana shundan kelib chiqadi.
DO’K rasmiy tashkilot sifatida xorijda ”o’zbek muxolifati” nomi bilan amalga oshiriladigan grantxo’r majlislar, xo’jako’rsin namoyishlardan uzoq turishining sababi ham ana shunda.
Qizidan otasiga
SAVOL׃ Uzmetronom.com saytida Sergey Ejkov 2007 yilning avgust oyida O’zbekistonda keskin o’zgarishlar bo’lishi va hatto qon to’kilishini yozgan. Shunga sizning fikringiz qanday? (Javlon).
JAVOB׃ O’zbekistonda Islom Karimovga qarshi gap aytilishi mumkin bo’lgan hamma saytlarga to’siq qo’yilgan. Ammo bu sayt ochiq. Garchi bu sayt Karimovga qarshi materiallarni kunora berib tursa-da! O’sha tanqidlarni tahlil qilsangiz, Gulnoraning manfaatidan kelib chiqib qilingan tanqidlar bo’ladi.
Karimov kutilmaganda har xil qarorlar olishidan uning atrofidagilar, hatto qizi ham cho’chiydi. Shuning uchun turli ehtimollarning oldini olishga urinadilar. Ayniqsa saylov oldidan.
Narx-navo oshishi tufayli O’zbekistonda qon to’kilishi mumkin deb yozish Gulnora guruhiga bir o’q bilan ikki quyonni urishdir.
Birinchidan, shu bahona bilan Karimovga hushyorlikni oshirish taklif etiladi. Bu MXX, IIV xodimlari sonini ko’paytirish, maoshlarini oshirish va Rossiyadan qo’shimcha qurollar sotib olish, uncha-buncha odamni ishdan chetlatish, quvg’in qilish uchun zamin bo’ladi.
Ikkinchidan, narx-navo uchun mas’ul bo’lgan Mirziyoevni Karimovning nazdida kerak bo’lganda hamma aybni bo’yniga ag’darish mumkin bo’lgan nishon qilib saqlashga xizmat qiladi.
Lekin Karimov bu o’yinlarga qanchalik o’ynaydi? Buni hatto Gulnora ham bilmaydi. Balki bu o’yinchilarning hammasini Karimovning o’zi o’ynatayotgan bo’lsa-chi?! Ana shu gap haqiqatga ancha yaqin.
Jasadkashlik
SAVOL: Karimovning qayta prezident bo’lishiga boshqa rahbarlar qanday qarayaptilar? Karimov saylangach, ularning qolib-qolmasliklari noma’lum-ku?(Orif).
JAVOB: Karimovning “kadrlari” boshqa odamning hokimiyat tepasiga kelishi ular uchun hamma yo’llarning kamida 20 yilga yopilishi degan fikrda. Ular bir paytlar Brejnevning jasadini sudrab yurgan kimsalarga o’xshab qolishgan. Karimovning o’zi umrbod turish uchun aynan shu siyosatni tanlaganini xayolga ham keltirmaydilar.
Karimovning “kadrlari” uning so’kishlariga o’rganishgan va hatto ishdan olsa ham yana boshqa joyga tayinlaydi deb o’ylaydilar. Agar Karimovga qarshi gap ko’ngillarining bir chetidan o’tsa, ne holga tushishlarini biladilar va o’zlarini doim “ega”lariga sodiq qilib ko’rsatadilar. Jasadkashlik davri boshlandi.
Lo’xtakchalar
SAVOL: Ko’rsatilgan nomzodlarning hammasi saylovda qatnashsa, bozor bo’lib ketmaydimi? (Nosir).
JAVOB: Agar Karimovning xarakteridan kelib chiqiladigan bo’lsa, uning bu qadar nomzodning saylovga kiritishi favqulodda voqea bo’lardi. Zotan u buncha ko’p nomzod bilan birgalikda maydonga tushishiga ishonmayman.
Chunki u “Ozgina sizgan suv o’piriqqa aylanib ketishi mumkin” derdi va buning oldini oladi.
Shunday ekan, hatto hech narsaga yaramaydigan nimjon nomzodlar bo’lsalarda ular kutilmaganda xavfga aylanib qolishlarining oldini uchun keksayib qolgan IAK bosh qotirishni istamaydi. Saylovga qadar ular orasidan bittasini tanlab oladi.
Aslida berilgan ovozlar qanday bo’lishidan qat’iy nazar Karimov o’ziga kerakli raqamni va “raqibi”ga beradigan “haq”ni allaqachon kallasiga yozib olgan.
U tomonda xalq ovoz beraveradi, bu tomonda IAK kallasidagini e’lon qilaveradi.
1990 yilda bu hodisani sir sifatida saqlay olmagan Markaziy saylov komissiyasi raisi Qudrat Axmedovning boshiga kelgan savdolar hammamizga ayon.
Keyinchalik IAK bu sirning oshkor bo’lishidan qurqmay ham qoldi. U o’lgandan keyin kuydirilgan, bot-bot chop etilgan ovoz varaqalari haqida hali kitoblar yozilsa kerak.
Ilgarilari bir kishilik qo’g’irchok teatri bo’lgan. Bir masxaraboz odam besh-oltita qo’g’irchoqni (qo’lda, boshining ichiga tanga tiqib lattadan yasalgan qo’g’irchoqni xalq tilida lo’xtakcha deyishgan-JM) xaltasiga solib olib, qishloqma qishloq yurib, tomosha ko’rsatgan.
Bugungi holat xuddi ana shu sahnaning o’zi. IAKning qo’lida besh oltita, oyoq uchida ham ikki-uchta lo’xtakcha. U ana shu latta lo’xtakchalarni har maqomga solib, tomosha ko’rsatmoqda. Bepul tomosha ekan, mazza qilib qarab o’tiraveramiz, degan odam xato qiladi. Chunki juda qimmatga tushadigan tomosha. Teatr tugagach, masxaraboz chiptaning narxini aytadi. Puli etmaganning kiyimini echib, yalang’och qilib, orqasiga bir tepib ana undan keyin qo’yib yuboradi.
Ho’kizning dumi…
SAVOL: O’zbekistonda bo’layotgan o’yinni aslida saylov deb atash mumkinmi?(Malik).
JAVOB: Asliga qaraydigan bo’lsa, juda ko’p narsa o’z nomiga muvofiq emas. Lekin fikrni ifoda qilish uchun shunday so’zni ishlatishga majburmiz.
Saylov diktaturaga zid narsa.
Diktatura butun hokimiyat bitta zolimning qo’l ostida to’planishidir. Saylov esa o’z nomi bilan saylov, bir qancha odam orasidan bittasini saylash. Shunday ekan, diktatura sharoitida saylov bo’ladi, deyish ho’kizning dumi juma kuni erga tegadi, degandek gap.
O’zbekistonda esa saylov-saylov o’yini o’tmoqda. IAK bu tomoshani xalqqa ko’rsatmoqda desangiz adashasiz. U xalqni ham, muxoliflarini ham bir tiyinga olmaydi. Bu tomoshani u tashqariga ko’rsatmoqda. Masalan, nomzod nomzod o’yini bilan Avropa Ittifoqiga so’rib turish uchun xo’rozqand berdi.
Aslida tashqari ham uning tomosha ko’rsatayotganini bilishini Karimov idrok etadi. Lekin tashqari ham tomoshasizlikdan, lab yalab turishdan xo’rozqand so’rishni afzal biladi. Ya’ni IAKning o’yinlariga qarsak chalmasa ham basharasiga tupurmaydi. Unga mana shu kerak.
Bugungi O’zbekiston sharoitida demokratiya degan so’z o’z ma’nosini yo’qotib diktaturani angalatadi.
Saylov ham xuddi shunday bir ma’nodan boshqa ma’noga ko’chgan va “saylov-saylov o’yini” degan birikmani yaratgan. Bundan keyin qaerda saylov degan so’zga ko’zingiz tushsa, uni saylov-saylov o’yini deb qabul qiling.
Filga pashsha chaqqanchalik
SAVOL: O’zbekistondagi saylovga turklarning ta’siri bo’lishi mumkinmi? (Sharof).
JAVOB: Savolingizdagi “turklar” degan kalimani men ikki tarzda tushundim.
1. Turkiya turklari.
2. Turkiyadan tashqarida yashagan va G’arb dunyosida ta’sir kuchiga ega bo’lgan turklar.
Turkiya hukumati islomiy kuchlardan tashkil topgani uchun Karimov rejimi aloqalarning aksar yo’llariga g’ov qo’ygan. Chunki Turkiya hukumati ham, Turkiya xalqining aksariyati ham Karimov rejimi yo’qolishining tarafdori.
Yillardir ular Krimovning muxolifalarini ham iqtisodiy va ham ma’nan qo’llab kelishayotganini bilamiz. Buni Toshkent ham yaxshi bilsa kerak. Shuning uchun turklarning O’zbekistondagi saylovlarga bevosita ta’sirlari filga pashsha chaqqanchalik darajada ham emas.
Buning ustiga ularning o’z muammolari oshib-toshib yotibdi.
G’arb davlatlarida yashayotgan turklarning dunyoviy rejim tarafdorlari bo’lganlari nafaqat o’z mamlakatlarida, balki xalqaro tashkilotlarda ham kattagina nufuzga egadirlar.
Ular nafaqat Turkiyada, balki umuman turk davlatlarida dunyoviy tuzum qaror topsagina demokratiyaga yo’l ochiladi, inson huquqlari ustivor bo’ladi degan fikrdalar. Ular otaturkchi bo’lib, islomiy rejim tarafdorlarini istamasliklarini yashirmaydilar ham.
Angliyada istiqomat qiladigan turk Shirin Akinerning Andijon masalasi bo’yicha Karimov rejimiga bergan madadini uncha-buncha odam yoki tashkilotlar yo’qqa chiqara olmadilar va u o’z ishini qildi.
Avropa parlamentining Markaziy Osiyo bo’yicha katta ta’sir kuchiga ega bo’lgan vakili Jem O’zdamir ham O’zbekiston masalasida hisobot tayyorlab, Karimov rejimini oqlash uchun katta odim otdi. U olmoniyalik turk va Yashillar partiyasining Avroparlamentdagi “ustun”laridan biri.
O’zbekistondagi saylovga qaysi bir ma’noda Turkiya tashqarisida yashayotgan va dunyoviylik tarafdori ana shunday turklarning ta’siri bo’lmoqda deb aytish mumkin. Karimov muxoliflari o’zlarini dunyoviy siyosiy kuch sifatida ko’rsata olmaganlari ham ularga bahona.
Xalq aybdor emas!
SAVOL: Xalqimiz nega buncha tebranmas bo’lib qoldi? (Ismsiz).
JAVOB: Aslida o’zim o’zimga o’rnatgan qoidaga ko’ra, ismsiz maktublarga javob bermasligim kerak edi. Ammo bu haqda bugun hammayoqda yozilayotgani, hatto o’z safdoshlarim ham yozishayotgani uchun muxtasar javob berishni burchim deb bildim.
Bundan bir necha yil oldin diktatura fitrati haqida yozganimda, bu rejim beradigan “mahsulot”lardan biri xalqni loqayd etishi va jamiyatni ma’nan buzishi ekanligini aytgandim. Nazarimda shu nuqtaga kelganga o’xshaymiz. Ya’ni diktatura o’z maqsadiga erishgani bugungi chiqishlarda ham ko’zga tashlanmoqda.
Bunday sharoitda mirshabdan boshlab o’qituvchiga, hokimiyat idorasidagi xodimdan boshlab mamlakat ichidagi rejim muxolifiga qadar hammadan bir nuqs topish qiyin emas. Ularni befarqlikda yoki ma’nan buzilganlikda ayblash ham oson.
Rejimni o’zgartirib berishi kerak deya butun xalqni ayblash o’zimiz ham diktaturaning qarmog’iga ilina boshlaganimizdan darak bo’ladi.
Hatto chet eldagi do’stlarimiz ham xalq Karimovni yiqitib berishidan umidvor.
Har doim rejimlarni xalqning juda kichik bir qismi, shu rejimga muxolif bo’lgan qismi o’zgartirgan.
Lekin diktatura rejimi kuchaygandan kuchayib ana shunday iddaodagilarni ham umumiy karvonga soldi.
Andijon voqealaridan besh kun oldingi radio muloqotida xalq ko’chalarga chiqsa, rejim bostiradi, otadi, tanklar bilan majaqlaydi degandim. Andijon qatliomi bu gapni isbotladi.
U holda nima qilish kerak? Yo’llar bitmagani va diktaturani qon to’kmasdan ag’darish mumkinligi haqida esa, bir muddat oldin yozgan edim.
Odamlarning buzilib ketganidan shikoyat qilayotgan do’stlarga esa shuni eslatmoqchiman. Demokratiya bu xalq boshqaruvidir. Bu rejim paytida xalqning o’zi jamiyatni boshqaradi.
Dunyoning hamma joyida odamlikni unutgan mirshablar va boshqa mansabdorlarni topish mumkin. Hatto Amerikada ham mahbuslarni qiynaydigan mirshablar chiqib turadi. Ammo jamiyat ularni jamiyatberun qiladi, jazolaydi, tarbiyalaydi. Diktaturada esa bunday odamlar rag’batlantiriladi.
Bu bilan zehniyatimizda ham illatlar yo’q demoqchi emasman. Oshib-toshib yotibdi. Ularni davolash uchun ham zamin zarur.
Bugun O’zbekistondagi vaziyatga qarab odamlarga rahmim keladi. Ular yoppasiga diktaturaning qurboniga aylanmoqdalar. Diktatura tarqatgan va tarqatayotgan “epidemiya”lardan qochish, saqlanish juda qiyin.
Bundan qutulishning uddasidan chiqa olganlargina qolganlarni ham qutqarish uchun davo topishlari kerak.
Bugun ko’proq ana shu haqda gapirishimiz lozimga o’xshaydi.
O’tgan yilga qadar…
SAVOL: Muxolif kuchlar uchun bu saylovdan umid bor edimi? (G’ayrat).
JAVOB: Avvalo shuni aytish kerakki, muxolifat deganda tashkillashgan, demokratik tamoyillar asosida o’z faoliyatini izchil yo’lga qo’ygan, jamoatchilik tomonidan tan olingan siyosiy kuchni tushunaman. Bunday kuch bizda yo’q.
Ammo o’zini Karimov rejimiga muxolifat deb bilguvchi guruhlar, shaxslar va ularning atrofida yurgan oz sonli odamlar bor. Ularni muxoliflar yoki o’zlarini muxolifat atovchilar degan bo’lardim. Ammo rejimga ta’sir eta oladigan darajadagi siyosiy kuch bo’lmagan muxoliflar Andijon qatliomidan keyin tashkillashish va siyosiy kuchga aylanish imkoniga ega bo’ldi. Afsuski bu ham barbod bo’ldi.
Vaholanki, xuddi ana shu nuqtada O’zbekistondagi saylovdan umid bor edi. Buni hamma tushunar edi. Xorijliklar ham, o’zimnikilar ham. Shuning uchun ham siyosiy kuchga aylanish jarayoni boshlandi. Ammo diktatura rejimi bundan cho’chidi va muxoliflar orasiga buzg’unchilarni suqish va boshqa yo’llar bilan bu harakatni dabdala qildi. Shu bilan umid ham o’la boshladi.
Shaxsan kamina uchun o’tgan yilning oxirida “Hozirgi vaziyatdan chiqishning uch yo’li”ni e’lon qilganimdan keyingi voqealar so’nggi nuqta bo’lgandi. Boshqalarning umidni o’ldirmaslik uchun bu haqda gapirmay keldim.
Biz haqiqiy xalq boshqaruviga o’tishimiz uchun juda ko’p… balki juda ham ko’p qovun pishig’i bor.
2007 yil, yanvar-dekabr.
Filed under: Ҳамма китоблар | Tagged: Жаҳонгир Маматов, Жаҳонгир Муҳаммад, Шукрулло Мирсаидов, Islom Karimov, Jahongir Mamatov | 1 Comment »
ОЛТМИШНИНГ ОЛТМИШ ЛАҲЗАСИ
Jahonnoma 
You must be logged in to post a comment.