Jahonnoma

Менга қолса зеҳниятнинг бешиги зарралардир, деган бўлардим. Мақолимиз бор: Қуёш заррада акс этади. Ўзини, ўзлигини англатишга қарор қилганлар бу ҳақиқатнинг сўқмоғига бош урадилар. Аммо баъзилар бундай сўқмокдан ҳам янглиш йўлларга чиқадилар. Американи наштар остига олган коммунистлар ҳам “Нима бизга Америка” дер эканлар, ўзлари билмаган ҳолда зарраларга диққат тортадилар.

Дарвоқе, нима учун Америка? Унинг сир-асрори нимада? Бу саволга жавоб бериш учун Нью-Йоркнинг қаватлари булутларга етиб қолган биноларига ёки ҳайратларни қолипларга солган Ҳолливуд экранларига эмас, юқорида зикр этганимиз зарраларга нигоҳ қадамоқ керак, назаримда.

Аммо дарҳол Американи Қуёшга ўхшатди, деган хулоса чиқаришга шошилманг. Мақолнинг иродасини букмаслик учун ва сўз омади бу иборани қўллашга тўғри келди. Агар мухтасар қилиб ифодалайдиган бўлсак, Америка ҳам оддий бир ўлка ва ҳатто оддийликка даъвогар ўлкалардан бири. Фақат унинг оддийлигини ифодалаган кўзга ботар нуқталари, яъни зарралари бор, холос.

Америкага келишда “Дельта” ҳаво йўлларининг учоғига миндик. Стюардесса тинмай инглизча гапирарди. Учоқнинг бир неча жойига ўрнатилган ойнаи жаҳондаги ҳужжатли фильмда хавфсизлик қоидалари ҳикоя қилинар экан яна инглизча. Қулокларимизга ўрнашган аввал русча кейин ўзбекча англатув бу ерда йўқ. Билиш билмаслигингиз, тушуниш тушунмаслигингиз бировнинг парвойига келмайди.

Ана энди тасаввур қилинг: Ўзбек ҳаво йўлларига оид учоқ Нью-Йоркдан кўкка кўтарилса ва йўловчиларга фақат ўзбек тилида маълумот берилса, нима бўлади? Жайдари қилиб айтганда, ер билан осмон ўйнаб кетади. Учокдаги америкаликлар ёқангизни йиртиб, қўлингизга берадиган даражада маданиятсиз эмас. Улар ё учоғингиздан тушиб, билетни топширишади ёки умуман минмай қўйишади.

Ахир мақсад тўлақонли хизмат кўрсатиш, муштарийнинг пулини олиш, рақобатда ғолиб чиқишдир, шу боис ўзбекчанинг ёнида инглизча гапиришнинг фойдаси бор-ки, зиёни йўқ, дейишингиз мумкин. Буни америкаликлар тушунишмайдими ёки исташмайдими? Истаганда қандоқ! Аммо мамлакат, миллат шарафини ҳар нарсадан олдин ва устун қўядилар. Чунки зеҳниятлари шунга йўналган.

Майли Ўзбекистонни янги давлат, бундан кейин йўлини топиб олади, дея ўзимизни овутайлик. Ҳатто Туркия ҳаво йўлларининг Истанбулдан Нью-Йоркка йўл олган учоғида ҳамма турклар ўтиришса-да барибир маълумотлар инглиз тилида ҳам такрорланади. Чунки бу қоидага айланган. Бирор -бир қонун билан белгиланган қоида эмас, балки зеҳният қоидаси.

Бир ҳамюртимиз “Руссиядан Тошкентга меҳмон келди”, дея бир нуқтага диққатимни тортганди: “Гапим унга тушунарли бўлиши учун русча гаплашишга уриндим. Кўп ўтмай Туркиядан келган меҳмон билан ҳам унинг шевасида сўзлашдим. Ҳатто Озарбайжон, Қозоқ, Қирғиз шеваларини ҳам ўрганиб олдим. Аммо мен Москвага борганимда яна русча гапиришга мажбур бўлдим. Истанбулда эса Туркия туркчасида гапиришга тўғри келди.

Боку, Алмати, Бишкекда ҳам шундай бўлди. Ўйлаб қарасам, мен ўзимни, ўз тилимни ҳурмат қилмас эканман” деди. Буни аксинча ҳам шарҳлаш мумкин: Тил билганнинг олтин билгандан устунлиги бор. Шахсий масалаларда шундайдир. Аммо умумтарозисида тортилганда ўртага зеҳният чикади. Президенти, Ташқи ишлар вазири, элчилари халқаро минбарлардан русча гапириб юрсалар оддий авом нима қилсин?!

Шу ўринда яна бир мисол келтирмоқчиман. Портланд шаҳрида Халқаро Муҳожирлар Марказида Памелла деган бир қиз билан танишдим. У икки йил Ўзбекистонда ишлаб қайтибди. Ўзбекчани ҳеч бузмай, чиройли оҳангда гапиради.

– Аммо Ўзбекчани ўрганганим бефойда бўлди, – деди у. – Тошкентга борсам ҳамма мен билан рус тилида гапиришга уринди. Оқибатда рус тилини ўрганишимга тўғри келди. Ўзбекларда хориждан келганларга рус тилида гапириш одат бўлиб қолибди.

Майли, бу бошқа масала. Яна қайтайлик юқоридаги мавзуга. Америка учун учоқларида маълумотни инглизча билан баробар ўзбекча ёки туркча бериш жуда осон масала. Лекин зеҳният бунга йўл бермайди. Зеҳният Американинг қудратини, буюклигини кўрсатишга ундайди. Буни ҳис қилган ва бундай ҳолатлардан нафратланган ҳамда дунёдаги барча ўйинлару кулфатларга Американи сабабчи қилиб кўрсатувчилар буларнинг парда орқасида махсус бошқарувчилар бор, деб ўйлайдилар.

Аслида ундай эмас. Агар “Дельта” ширкатига ҳукуматнинг қайси бир идорасидан сим қоқиб, “Сен фақат инглиз тилида маълумот берасан. Учоқнинг ичида бошқа тилларда хабар бериш ман этилади”, дейилганда, табиийки, том аксини кўрган бўлардик. Чунки ўша ширкат ўзини ҳақоратланган ҳисобларди ва ҳукумат ички ишларимга аралашмокда, дея ғазабланарди. Ҳамда унинг зиддига одим отарди.

Бир учокда маълумотлар таржима қилиниши ёки қилинмаслиги учун шунча гап – “Ота гўри қози хонами?” дегувчилар ҳам топилар. Шу боис такрор айтмоқчимизки, гап учокда ёки маълумотлар берилган тилда эмас, гап зеҳниятда.

Агар ўз мамлакатининг шарафини озгина бўлса-да ҳимоя қилишини сезса ёки миллатининг қудратини кўрсата оладиган ишни қанча оғир бўлмасин ҳар бир америкалик жон дили билан адо этади. Ҳатто бу унинг шахсий манфаатига путур етказсада.

Хўш, зеҳниятга қаерда ўргатилади? Ўзбекистонда болалар боғчасида жажжиларга мамлакат мадҳияси ёдлатилади, энди ўқишни бошлаган болакайдан тортиб кўзидан нур қочган оқсоқолга қадар Президентнинг китоблари ўқитилади, ҳафтада икки марта сиёсий машғулотлар ва аттестациялар ўтказилади, шоирлари тинмай сайраб турадилар, радио, телевидениеси, мафкура, миллат, Президент дея такрорлаб турилади-ю нега бу миллат зеҳниятида Ватан севгиси уйғонмайди? Америкада болалар боғчаси ёки мактабда мадҳия ёдлатилмайди ёки Президент китоблари ўқитилмайди. Ўқув даргоҳларида Президентнинг фаолияти тортишилади.

Мамлакатнинг дунёдаги ўрни тортишилади. Ҳукуматнинг Ташқи сиёсати тортишилади. Ҳеч ким биз дунёнинг энг кучли мамлакати, бизнинг Президент дунёнинг энг ақлли одами деб мақтанмайди. Америкада агар Президент санъатни қўллаш ҳақида фармон эълон қилса, эртасига бутун санъаткорлар тўпланиб унга ташаккур мактуби ёзмайдилар. Чунки улар бу Президентнинг кундалик иши эканлигини ва бунинг учун ўзларининг ҳисобларидан маош олишини яхши биладилар.

Давлат, мамлакат номи ва атрибутлари билан узоқ йиллар яшаши мумкин, балки байроғи тинимсиз ҳилпираб турар. Лекин унинг ҳақиқий мамлакатга айланиши халқига, яна ҳам тўғрироғи халқининг зеҳниятига боғлик. У “Менга нима” дея зарралардан кўз юмса, охир оқибатда Қуёшдан кўз юмади. “Менга нима” дея воқеа – ҳодисалардан кўз юмса, охир оқибатда ўзидан кўз юмади. Америкадек бўлишнинг энг биринчи шарти ана шу “Менга нима” деган ярамас хасталикни енгишдир.

АЛ-ҚИССА: Сен бир бурда нон ва бир ҳовуч шакарни зеҳният деб билдинг, мен эса сени қутқармоқни. Иккимиз ҳам хато қилдик. Чунки Сени Сендан бошқа ҳеч ким қутқаролмайди.

Жаҳонгир Маматов,

1998 йил.

“Ўзлигим” китобидан.

Filed under: Kundalik | Tagged: Жаҳонгир Муҳаммад |