JAHONGIR MAMATOV

Posted on August 22, 2003 by Jahongir Muhammad

jahangir_mamatov.jpg

Tarjimai hol

Jahongir Mamatov taniqli siyosat arbobi, tilshunos olim, yozuvchi, jurnalist va siyosatshunosdir. Adabiy taxallusi-Jahongir Muhammad.

Jahongir Mamatov 1955 yilning 1 Sentyabrida Samarqand viloyatining Samarqand tumanida tug’ilgan.

1980 yilda oila qurgan. To’rt farzandi bor. Umr yo’ldoshi tilshunos.
Jahongir Mamatov 1972 yilda Samarqand tumanidagi 24-o’rta maktabni a’lo baholar bilan bitirgan.

1973-1979 yillarda Toshkent Davlat Universiteti Jurnalistika kulliyotida o’qigan va 1981 yilga qadar tilshunoslik va jurnalistikada etika bo’yicha ilmiy izlanishlar qilgan.

Mehnat faoliyatini 1973 yilda “Toshkent haqiqati” gazetasida korrektorlikdan boshlagan.

1974-1979 yillarda respublika “Qishloq haqiqati” gazetasida mas’ul kotib o’rinbosari lavozimida ishlagan.

1976-1978 yillarda Armiyada xizmat qilgan.

1979-1981 yillarda O’zbekiston radiosining qishloq xo’jalik bo’limida redaktor lavozimida ishlash bilan birga qishloq xo’jalik va qishloq madaniyati muammolariga bag’ishlangan maxsus “Tabarruk zamin” dasturiga muharrirlik qilgan.

1981-1982 yillarda Samarqand viloyatining Jomboy tumanidagi Ulug’bek davlat xo’jaligida Madaniyat masalalari bo’yicha direktor o’rinbosari bo’lib ishlagan.

1982-1985 yillarda Samarqand viloyat “Lenin yo’li” (“Zarafshon”) gazetasining Qishloq xo’jaligi” va “Partiya turmushi” bo’limlarini boshqargan.

1985-1990 yillarda “Sovet O’zbekistoni” (“O’zbekiston ovozi”) gazetasining Samarqand viloyat bo’yicha maxsus muxbiri bo’lib faoliyat ko’rsatgan. Ayni paytda “Mushtum” jurnali va “Qishloq haqiqati” gazetalarining jamotachi muxbiri bo’lgan. Shu yillarda uning mingdan ziyod fel’etonlari, tanqidiy va tahliliy maqolalari e’lon qilingan. Ba’zi asarlari “Yoshlik” almanaxi va “Beg’ubor tong”, “Samarqandni titratgan 525 kun” kitoblarida nashr etildi.

Qayta qurish yillarida oshkoralik muammolari haqida yozilgan “Qur’on va Qurol”, “Yonayotgan ayol”, “Yopiq eshikning ochilishi” kabi turkum tahliliy ocherklari O’zbekiston hamda Ittifoq Jurnalistlar uyushmalarida birinchi o’rinni egallagan.

1990 yilda 35 yoshli Jahongir Mamatovga “O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan jurnalist” unvoni berilgan.

Shu yili u Samarqand viloyat Jomboy tumanidan O’zbekiston Xalq deputati etib saylangan.
1990-1993 yillarda u O’zbekiston Oliy kengashida Oshkoralik qo’mitasi raisining o’rinbosari bo’lib ishlagan va “Matbuot haqida”gi ilk qonun loyihasining muallifidir.
Oliy kengashda u “Tashabbus” deputatlar guruhi faoliyatini boshqardi, Parlamentning “Xalq so’zi” gazetasini tuzish ishiga boshchilik qildi.

O’zbekiston Oliy kengashida 1990 yilning 20 Iyunida Kengash kotibiyatining raisi etib saylangan Jahongir Mamatov mazkur sessiyaning kun tartibiga O’zbekiston Mustaqilligi deklaratsiyasini qabul qilish masalasini kiritishga muvaffaq bo’ldi. “ERK” va “Birlik” taqdim etgan loyihalar asosida yangi bir loyiha yozish uchun tuzilgan besh kishilik komissiya tarkibiga kirgan Jahongir Mamatov sessiyada qabul qilingan O’zbekiston Mustaqillik deklaratsiyasi matnini yozgan edi.

Bekobod, Bo’ka voqealaridan keyin Parkentda Mesxet turklari bilan yuz bergan qonli hodisalarni hukumatning o’zi uyushtirganini iddao etgan Jahongir Mamatov safdoshlari bilan birga mazkur masalada Oliy kengash komissiyasini tuzdirishga muvaffaq bo’ldi. O’zi ham mazkur komissiya tarkibiga saylangan Jahongir Mamatov haqiqtdan ham Parkent voqealari ortida KGB turganini isbotlovchi hujjatlarni o’rtaga chiqarishga muvaffaq bo’lgan va shundan keyin quvg’inga uchragandi.

O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy komiteti uni prezident Karimovni va Oliy sud raisini televideniye orqali haqorat qilishda ayblab ustidan ish ochish uchun ruxsat so’rab Oliy kengash rayosatiga murojaat qildi, ammo deputatlarning faolligi bois bunday ruxsatni ololmadi.

U Oliy kengashda tashkil etishga kirishgan “Yuzma-yuz” gazetasi bilan bog’lab uning masalasi rayosatda muhokama etildi va yana hukumat o’z maqsadiga erisha olmadi.
1991 yilning 17 Avgust kuni demokratiya uchqunlarini o’ldirish uchun uyushtirilgan Davlat to’ntarishi – GKCHP jarayonidagi qonunbuzarliklarga qarshi u bir necha safdoshi bilan birga Oliy kengash binosi yonida Kommunistik partiya biletini yoqib, o’z noroziligini oshkor bildirgan edi.

U O’zbekiston Jurnalistlar uyushmasining raisi etib saylanganda esa hukumat saylov natijalarini buzib e’lon qilish bilan uning yo’lini to’sdi.

U ishlagan Oshkoralik qo’mitasi Oliy kengashning qudratli kuchiga aylandi. Shu sabab ham Karimovning topshirig’i bilan bir necha marta bu qo’mitani yopishga urindilar, ammo Jahongir Mamatov tarafdorlari bunga yo’l bermadilar. Oxir oqibatda Oliy kengash haqidagi qonunlar qo’pol buzilgan holda bu qo’mita yopildi. Maqsad Jahongir Mamatovni chetlatish edi. Uni chetlatgach, qo’mitani qayta ochishdi.

1991 yilda Jahongir Mamatov o’z safdoshlari bilan birga prezident Karimovning diktatorona harakatlarini jilovlash masalasini Oliy Kengashning 7-sessiyasi kun tartibiga kirita oldi.

Tashabbuskor deputatlarning talabi bilan O’zbekiston prezidenti va Xalq deputatlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi bo’lim ochildi va Jahongir Mamatov mazkur bo’limga mudir bo’ldi. Keyin u O’zbekiston Televideniyesiga rahbar etib tayinlandi.

1992 yilning 16 Yanvarida Toshkent talabalar shaharchasida yuz bergan qonli voqealardan keyin mazkur hodisalarni O’zbekiston televideniyesida oshkora yoritish imkoniyatlari cheklangani va mamlakatda diktatura o’rnatilganini e’lon qilib u o’z vazifasidan iste’fo berdi. Bu voqea O’zbekiston tarixida hukumat tarkibida turib, hukumatga norozilik bildirgan, diktatura o’rnatilganini ochiq, yozma ravishda e’lon qilib o’z vazifasidan iste’fo etgan ilk voqea edi.

Jahongir Mamatov o’zbek demokratik muxolifatini birlashtirib diktaturaga qarshi turishga yo’nalib 1992 yil 28 Mart kuni ERK partiyasi binosida o’tgan O’zbekiston Demokratik kuchlari forumining tashkilotchilaridan biri bo’ldi.

Jahongir Mamatov shundan keyin nohukumat “Turon” tashkilotiga prezidentlik qildi. Garchi qonunlarda tashkilotni yopish vakolati sudga berilgan bo’lsada qonunlar oyoqosti qilingan holda Adliya vazirligining hukmi bilan shoshilinch tarzda bu tashkilot bekitildi, mol-mulki musodara qilindi.

Jahongir Mamatov shu davrda Karimovning qilmishlari haqida “Saroy o’yinlari” kitobini yozdi. Bu kitobning qo’lyozmalari hukumat tomonidan musodara qilinganiga qaramay uning nusxalari tarqalib ketdi va ERK gazetasining 1994 yilgi sonlarida nashr etildi ham.

1993 yilning 3 Yanvar. Jahongir Mamatov ERK partiyasining mafkura masalalari bo’yicha kotibi va “ERK” gazetasining Bosh muharriri etib saylandi. Bundan hukumat vahimaga tushdi.

1993 yil 6 Yanvar. ERK partiyasi binosi yaqinida u suiqasddan qutulib qoldi. Voqeaning keyingi kuni Moskvada chop etiladigan “Izvestiya” gazetasida Lebedeva imzosi bilan chiqqan maqolada suiqasd ortida hukumat turgani yozilgandi.

1993 yil 7 Fevral. Hukumat qonunga xilof ravishda u bosh muharriri bo’lgan gazetani yopdi.

1993 yil 13 Fevral. Uning Toshkentdagi uyi tortib olindi va u kuch bilan Samarqandga ko’chirildi.

1993 yil 21 Mart. U Ozarbayjonda o’tkazilishi kerak bo’lgan Turk dunyosi qurultoyiga ERK partiyasining vakili sifatida yo’l oldi. Qurultoy Turkiyaga ko’chirildi va u mazkur qurultoyda ERK partiyasi va rahbariyati boshiga kelgan qatag’onlar, O’zbekistonda diktatura avj olgani haqida bayonotlar tarqatdi. Mamlakatga qaytishi bilan 1993 yil 17 Aprel kuni u Samarqandda qo’lga olindi.

Jahongir Mamatovning xalq orasidagi obro’yidan qo’rqqan hukumat bu ishni amalga oshirish uchun shu kuni Samarqandga respublika Bosh prokurori Bo’ritosh Mustafoyev, Adliya vaziri Alisher Mardiyev, Ichki ishlar vaziri Zokir Almatovni yubordi va viloyat hokimi Po’lat Abdurahmonov boshchiligida maxsus amaliyot o’tkazilib Jahongir Mamatov va uning qarindoshlari, do’stlari qo’lga olindi. U bilan tanish bo’lgan juda ko’plab shaxslar hokimiyat tizimlaridan chetlatildi. Uning deputatlik vakolati to’xtatildi.

Yaxshi insonlarning yordami bilan u jallodlar qo’lidan chiqib ketdi. Uning umr yo’ldoshi Rohila Qodirovaga eridan voz kechish va bu haqda matbuotga maqola yozish talabi qo’yildi. Jasoratli ayol buni rad etdi. Tintuv paytida o’zlari pasportini olib ketganlari holda to’rt farzandning onasini pasport rejimini buzganlikda ayblab sud qilishdi va ikki yil jazo berishdi.

1993-1994 yillar orasida Jahongir Mamatov Ozarbayjon, Turkmaniston, Gurjiston jumhuriyatlari orasida sarson-sargardonchilikda kun kechirdi. “ERK” gazetasinng xorijdagi bir qancha nashriga jamoatchilik asosida, haq olmay muharrirlik qildi. Keyinchalik “Harakat” jurnaliga ham xayrihoxlik asosida yordam berdi.

Oilasini ham O’zbekistondan olib chiqqandan keyin 1994 yildan e’tiboran Turkiyada yashay boshlagan Jahongir Mamatov 1994-1998 yillarda Istanbul shahridagi Koch universitetida, “Turkiya” gazetasida ishlash barobarida Bi-Bi-Si Jahon xizmatining O’zbek bo’limiga muxbirlik qildi va “Ozodlik” radiosining ham hamkori bo’ldi.

U xorijga chiqqandan keyin Karimov shaxsi va rejimining mohiyatini ochib tashlagan “Quvg’in” romanini yozdi. Bu kitob O’zbek adabiyoti tarixida sodda va yangi uslubda yozilgan hamda qo’lba-qo’l o’q’ilgan, turli yo’llar bilan qishloqlarga qadar yetib borgan asar bo’ldi.

1995 yilda O’zbekiston Milliy Xavfsizlik Xizmati talabi bilan O’zbekiston Oliy Sudi uni “ERK” gazetasini xorijda chop etganlikda, prezidentni haqorat qilganlikda, izn olmay mamlakatdan chiqib ketganlikda aybladi. Shu zayl uni konstitutsiyaviy tuzumni ag’darishga urinish kabi uydirma bilan ayblab qidiruv e’lon qildi.

Shundan keyin rejim Jahongir Mamatovni yo’qitish uchun xorijga uch marotaba suiqasdchilarni yubordi. Uning hayoti Turkiyada ham xavf ostida qoldi. U Turkiya hukumatining bosimiga uchradi va 1998 yilning Fevral oyida BMTning qochqinlar komissarligi orqali AQSHdan siyosiy boshpana oldi.

2000 yilda O’zbekiston Oliy sudi yana bir marta ajrim chiqarib, uni qidiruvda deb e’lon qildi va 2001 May oyida uning opa-singillari, yaqinlari to’hmat qilan qamoqqa olindilar.

Bunga qadar uning ko’plab kitoblari nashr etildi. AQShda u jurnalistik faoliyatini davom ettirdi va 1999-2004 yillarda “Amerika ovozi” radiosining O’zbek xizmatida ishladi. Ilgari tinglovchilari deyarli bo’lmagan radioni O’zbekistonda Bi-Bi-Si va “Ozodlik” radiolari darajasiga ko’tardi. Ayni paytda u AQShda chet tillar maktablarida O’zbek tilidan dars berdi va 2001 yildan e’tiboran Xalqaro tilshunoslik markazida katta ilmiy xodim vazifasida ishlab kelmoqda.

2005 yilning 23 May kuni Jahongir Mamatov O’zbek muxolifatini birlashtirish murojaati bilan chiqdi va uzoq yillardan keyin ilk bor 2005 yilning 11 Iyulida muxolifat liderlari va faollarini bir joyga to’plashga muvaffaq bo’ldi. Shu yilning 25 Sentyabrida uning tashabbusi bilan Demokratik O’zbekiston Kongressi mustaqil nohukumat tashkiloti sifatida shaklanganini e’lon qildi va 2009 yilga qadar  bu tashkilotni boshqardi.

Shundan beri u siyosiy faoliyat bilan emas, balki ilmiy hamda ijodiy faoliyat bilan band.

Jahongir Mamatov 30 ga yaqin kitoblarning muallifidir. Uning AQSh, Turkiya, Ozarbayjonda ham bir qancha kitoblari nashr etilgan.

Uning  kitoblari AQSH Kongressi kutubxonasi katalogiga kirgan.

Ammo uning asarlari o’zi mustaqilligi uchun kurashgan Vatani – O’zbekistonda ta’qiqlangan. U tilshunoslik borasida AQShda nashr etilgan to’rtta yirik kitobning ham muallifidir.

Ushbu Tarjimai holga asos bo’lgan manbalar:

1. www. jahonnoma.com

2. Jahongir Muhammad: “IAK”
3. Ahmadjon Muxtorov: “So’z mulki Jahongirligiga da’vogar”
4. Yodgor Obid: “Otash qalb uchqunlari”
5. Gulchehra Nurullayeva: Munosabat
6. Abdurahim Polatov, “Nur yo’li”
7. “Birlik”: “Ozodlikning olovli yo’llari”
8. Xalq deputati guvohnomasi
9. ERK partiyasi guvohnomasi
10. Prezident devoni guvohnomasi
11.”Amerika ovozi” hujjatlari
12.Yilning eng yaxshi jurnalisti. Mukofotlar. VOA – “Tun in”, December, 2000, vol.4 No.6 page 6
13.Amerika hukumatining siyosatini ifodalagan bosh maqola, 30-May, 2001 yil (“Repression in Uzbekistan“, BBG-IBB-VOA-editorial=0-09287 5/30/2001)
14.Amerika hukumatining siyosatini ifodalagan bosh maqola, 8-Avgust, 2001 (“Repression in Uzbekistan continues”, BBG-IBB-VOA-editorial=0-09394 8/21/2001)
15.Inson huquqlari masalalarini yaxshi yoritganligi uchun mukofotlar: 2001; 2002; 2003; 2004 yillar
16. Nasratulla Laheb, “Interviews by Jahangir Muhammad” 2001
17. BBC: “Exiled writers“, Bi-bi-si
18. “Generalning iqrori“, Bi-bi-si
19. Muhammad Solih, “Xalq irodasi”, “O’zbekiston adabiyoti va san’ati”, 1990yil, 29 Iyun.
20. Rasim Ekshi: “Dr. Baymirza Hayit armag’ani”, Istanbul, 1999, ISBN 975-7893-15-3
21. Arslan Tekin, “Bir Turan Yolchisi”, Istanbul, 1996, ISBN 975-7893-11-0
Istanbul, 1999, ISBN 975-78-15-3
22. Abduvali Vohidov, “Zagovorshiki”, “Trud” gazetasi, 1995 yil, 19 May.
23. Zaynutdinov, X.A. O’zbekiston MXX Tergov boshqarmasining boshlig’i, “Ayblov fikri”, 12 Sentyabr, 1994 yil.
24. O’zbekiston Oliy Sudining hukmi, 2000 yil
25.Zayniddin Asqarov Bayonoti

ADIBNING ASARLARI:

 

 

 

Filed under: Tarjimai hol | Leave a comment »