Жаҳонгир МАМАТОВ׃ Демократиянинг олтин қоидалари ва камчиликлари
3. Қонунлар устиворлиги
Қонунлар жонсиз қоғозлар. Унга жон берадиган суд тизимидир.
Демократия қонунлар диктатураси. Бу диктатуранинг ижро ҳокимияти суд тизимидир.
Шундай экан, бундай жамиятда ҳукмдорнинг айтганлари ва хоҳиши эмас, балки қонунлар билан ҳаракат қилинади.
Бошқарув Қонун чиқарувчи, Ижро ва Суд ҳокимияти – учлигидан иборат бўлган тузумларда бу кучларнинг бир-бирини назорат қилиш учун механизмлар яратилган. Ўзаро назорат бўлгани учун ҳам яккаҳокимликнинг олди олинади. Демократиянинг муҳим бўғини бўлган бу соҳада жуда кў ёзилган ва биз уларни такрорламоқчи эмасмиз. Мақсадимиз демократиянинг олтин қоидаларини санаган ҳолда унинг камчиликларига ҳам диққат тортишдир.
Суд тизими адолатли бўлган жойда халқнинг бошқарувга ҳурмати баланд бўлади. Демократик Ғарбда суд тизими деярли мустақил. Ҳукумат суд ишига аралаша олмайди. Лекин бир умрга ёки маълум муддатга сайланган судяларнинг шахсий қарашлари баъзан суд ишига аралашиб кетади. Бунинг олдини олиш учун халқдан вакиллик этадиган жюрилар иштирокида суд жараён этади.
Суд тизимини назорат қилишнинг яна бир кучли механизми мустақил адвокатлар силсиласидир. Қонун-суд-адвокат учбурчаги адолат устиворлигини сақлайди. Минг афсуски демократияларда ҳам бу учбурчак баъзан “Бермуда учбурчаги” каби сирли кўриниш бериб қолади. Манфаат қонунни бошқача талқин этишга олиб келади ёки ўзаро келишув билан қонундан қочилади. Жамоатчиликда бунга қарши курашадиган ричак бўлиш керак. Бугунги демократияларда ана шу нарса йўқ. Турли ҳукмларни кенг жамоатчилик қоралаши мумкин, аммо натижа ўзгармай қолаверади.
21-асрга келиб бошқа номукаммалликлар ҳам ўртага чиқмоқда. Масалан, кимларнингдир хоҳиш-истаги йўлида кўпчиликни қонунлар орқали бўйсундириш бунга мисол бўла олади. Катта бизнес эгалари сайловларда пул сарфлаб, ўзларига тарафдор парламентарларни йиғишлари ёки катта пул сарфлаб, лоббичилик йўли билан қонунлар чиқарилишига эришишлари ҳоллари кузатилмоқда. Дейлик, сиз сувда юрадиган машина кашф эттингиз. Аммо бензин сотувчилар тўпланиб, ўз лоббиларини яратиб, сув билан юрадиган машинани оммавий равишда ишлаб чиқаришни ман этишлари мумкин. Бунинг учун минг хил баҳоналар ҳам топилади. Демоқчимизки, бугунги демократияларда шунга ўхшаш ҳоллар оз эмас. Қонунчилик йўлидаги лоббичиликка барҳам бериш буни тузатишнинг илк одимидир.
Инсоннинг бугунга келиб халқаро нормалар даражасига кўтарилган бир қанча ҳуқуқлари бор. Булар-яшаш, озодлик, шахсий дахлсизлик, камситилмаслик, кўчиб юриш, ўзига жой танлаш, фуқаролигини белгилаш, оиласини тузиш, мулкка эгалик қилиш, эркин фикр юритиш, сўзини очиқ айтиш, маълумот олиш ва тарқатиш, меҳнат қилиш каби ҳуқуқлардан иборат. Қонунлар уларни кафолатлаши, судлар эса ҳимоя қилиши керак. Бу демократик жамиятда олтин қоидадир. Лекин олтиннинг ўғриси кўп бўлганидек, бу қонунларни “сейф”га солиб қўядиганлар ҳам анчагина. Халқ ана шу “сейф”ни оча олиши учун эркин муассасаларга – жамоат ташкилотларига эҳтиёжи бор.
Биз умумқадриятга айланиб бораётган демократик жамият ҳақида гапираётганимиз учун Ўзбекистон масаласида тўхталмадик. Чунки Ўзбекистонда ҳали демократиянинг илк қадами ҳам отилмаган. Зотан бундай тузумларда қонун ҳам, суд ҳам бир кишининг амрига тобе бўлади. Шунинг учун депсинишга юз тутади.
(Давоми бор).
turonzamin.org
Jahonnoma 
Leave a Reply