Jahonnoma

Ҳайқириқ

На унисига, на бунисига чидаймиз

САВОЛ׃ Америка ҳам икки юзламачи, мусулмонларга қарши мамлакат, мусулмонларни менсимайдиган, такаббур мамлакат, манфаатпараст мамлакат. Бунга яққол исбот Саддам Ҳусайнни Қурбон ҳайити куни осганлигидир. Бошқа кунда осса ҳам майлийди. У ўзини қани мусулмонлар қўлидан келганини қилсин деб айнан шу кун осгани одамнинг нафратини қўзғатади. Каримов Американи чиқариб юбориб тўғри қилибди. Аввал бу учун хафа бўлгандим. Аслида Каримовнинг бу иши учун унга инсоният орденини бериш керак экан. Шундай эмасми? (Аҳмад).

ЖАВОБ׃ Бугун мусулмон дунёсининг аксарият қисмида ана шундай якка фикр ҳукмрон. Американинг ўзида эса икки фикр ҳукмрон. Бир томон Саддамнинг осилиш вақти нотўғри танланган деса, иккинчи томон бу вақтни ироқликларнинг ўзи танлади, дейди.

Зотан АҚШ маъмурияти Ироқ ҳукуматига осиш вақтини икки ҳафтага кечиктирса яхши бўларди дея истак билдирган.

Умуман Америкада Ироқ масаласида икки фикр ҳукмронлиги демократларнинг сайловда ғолиб чиқишига олиб келди. Улар урушга қарши ўта жиддий кураш олиб бордилар. Бушни ва унинг маъмуриятини жуда кескин танқид қилмоқдалар.
Баъзи жойларда эса битта фикр. Нега? Чунки иккинчи фикрга йўл берилмайди. Қолаверса, бугун Саддамнинг ўлимини ҳар томонга буриб, турли вазиятларга бошлаш, мазҳаблар урушига айлантириш биринчи галда дунёдаги диктаторларга жуда қўл келади. Менимча, бу ҳаракатларнинг ортида ҳам улар турибдилар. Биз эса асрлардир пропаганда қули бўлиб келганимиз каби бугун ҳам бошқача фикрлай олмаяпмиз.

Нега Саддам ўлдирган қарийб 2 миллион одам ҳақида ҳеч ким гапирмайди?

Унинг тахтни босиб олиб, халқни эзиб келгани нега унутилди?

Нега Саддамнинг ҳаёти бутун ироқликлардан устун бўлиб қолди?

Кечаги коммунист Саддам бугун мусулмон лидерга айландими?

“Ал қасосу минал ҳақ “ деб юрганлар нима бўлди?

Ёдимизда уруш бошланмасдан олдин Саддамга ва жиноятчи ўғилларига мамлакатдан истаган жойларига чиқиб кетиш, Ироқда эркин сайловлар ўтишига йўл очиши учун 48 соат вақт берилди. Аммо кетишмади ва шу йўлни танлашди. Агар кетишганда бу қадар ироқлик ўлмаган ва мамлакат аллақачон тинч йўл билан бошқа тизимга кўчган бўларди. Саддамнинг ўзи “қон билан келган қон билан кетади”, йўлини танлади.

Биз учун масаланинг бу жиҳатидан ҳам диктаторнинг осилиш масаласи муҳим. Бугун диктаторлар осилиш масаласига қарши пропаганда бошлаб юбордилар. Энди Саддамни қайтариш мумкин эмас.

Диққат қилинг, нега осилишдан олдин жимлик эди ва энди карнай чалинмоқда? Чунки энди қолган диктаторлар ўзлари осилмасликлари учун замин тайёрлашмоқда. Биз ҳам уларга қўшилиб, Фарғона воқеалари, Паркентда тўкилган қон, Талабалар шаҳарчасидаги қотиллик, Андижон хунрезлиги, минг-минглаб инсонларнинг ўз ватанидан айри тушганини унутиб, Аҳмадбек сингари уларни орденга лойиқ топмоқдамиз.

Уруш, босқинчилик ва диктатура масалаларини айри-айри ҳолларда кўриш керак.
Ҳали яқин-яқинга қадар минг-минглаб ироқликлар Американи айблаб, Саддам унинг одами, шунинг учун бу диктаторга кўз юмиб келмоқда, деб юргандилар. Ҳали ҳам минглаб ўзбеклар Ғарб Каримовнинг қотиллигига панжа орасидан қарамоқда, деб жар солмоқдлар.

На унисига, на бунисига чидаймиз. Кечаги ашадий сталинчи, КГБ мактабининг толиби, коммунист бугунги мусулмон дунёсининг лидерига аланиб қолса, бу жуда ташвишли ҳолдан дарак.

Бу аҳволда ҳеч қачон биримиз икки бўлмайди ва бугунга қадар бўлганидек, турли ўйинлар ва пропагандаларнинг қули бўлиб қолаверамиз.

Бирлашишнинг ҳаммабоп йўли

САВОЛ׃ Биз кўп йиллардан бери бирлашиш ҳакида дод-войлар қиламиз, аммо ҳеч ким бирлашишнинг (А.Пўлатовдан бошқа) ҳаммабоб йўлини таклиф қилган эмас. Яъни бирлашиш ҳақида йиғлаверамизку аммо қандай бирлашиш ҳақида аниқ тассавуримиз йуқ. Бирлашишни ҳар ким ўзича кўрмоқда. Бунга сиз қандай қарайсиз.(Акбарали).

ЖАВОБ׃ Бузғунчилиги билан танилиб қолган А.Пўлатов битта йўлни илгари сурмоқда׃ “Бирлик”нинг атрофида бирлашиш. Бу аслида “Бирлашиб нима қиламиз” дегандек гап. Чунки бугунги мавжуд мухолифат сафларида “Бирлик” ва “Эрк”дан чиқиб кетганлар, уларнинг ишларидан қониқиш ҳосил қилмаганлар, лидерларини нодемократик деб ҳисоблаганлар ва ҳоказо шахслар, гуруҳлар бор. Бу нормал ҳолат.

Гап шундаки, улар озчилик эмас, бугунги фаол мухолифатнинг аксар қисмига айланиб боришмоқда. Ҳатто шундай бўлмаганда ҳам бирлашиш фақат фалончининг “раҳнамолиги”да бўлади, дейиш қолганларнинг ҳуқуқларини топташгина эмас, уларни ҳақорат қилишдир.

Дарвоқе, бир пайтлар А. Пўлатов бирлашишнинг адреси “Давра кенгаши” деган гапни ҳам айтганди. Кейинчалик бу ҳам унутилди. Бу ҳам ҳаммабоп йўл эмас эди. Чунки “Давра Кенгаши” ҳам “Бирлик”нинг давра кенгаши эканлигини ҳамма яхши билади.

Танқид қилиш осон, таклиф айтиш мушкул дейишингиз турган гап.
Биз ҳаммабоп таклифни айтган эдик. Бу – ҳамманинг ўрта бир Платформада – Маслаҳат Кенгашида бирлашишидир. Шу мақсадда Умуммухолифат қурултойи ғояси илгари сурилган эди. Аммо ҳалига қадар амалга ошмаяпти. Балки уни ташкил қилувчилар кимларгадир ёқмас. У ҳолда А. Пўлатов ёки М. Солиҳ ташаббусни қўлга олиб, биргаликда шу қурултойни чақиришсин ва “Биз ҳам сизлар каби қочқинмиз, ҳуқуқларимиз тенг, қурултойда ҳамма ўз қарашларини сақлаб қолган ҳолда умумий бир Платформа атрофида бирлашйлик” десинлар. Ҳамма рози бўлади.

Бу Платформа шундан иборатки, “Бирлик” ҳам, “ЭРК” ҳам, бошқалар ҳам ўз ички низолари билан ўз йўлларидан кетаверадилар. Аммо диктатурага қарши кураш стратегияси ва тактикасини белгилашда, бу курашни олиб боришда биргаликда ҳаракат қиладилар.

Бошқача айтганда, коалиция ҳукуматлари каби каттаю кичик бир бўлиб, умумий ишни юритадилар. Ана шунда улар Каримов режимига қарши алтернатив сиёсий кучга айланадилар ва дунё, халқимиз ҳам уларни эътироф этади.

Шу Платформада агар А. Пўлатов ҳаммани ишонтира олса, ҳамма бўлмаса ҳам кўпчилик уни қўлласа, бу демократия, сайловда бутун мухолифат уни қўллайди. Ёки М. Солиҳ кўпчиликни ишонтира олса, уни дастаклашади. Ёки Эшмат ва Тошматнинг дастури кўпчиликка маъқул келар. Мана сизга демократик, ҳаммабоп йўл.

Бу йўлни 2005 йилнинг 23 май куни эълон қилгандик. Бугунга қадар амалга ошмади. Яқинда яна такрорладик ва бу охирги имкониятимиз эканлигини ҳам урғуладик. Бу сафар ҳам амалга ошмаса, демак бирлашиш ҳақидаги гапларни йиғиштириб, ҳамма ўз йўлида давом этаверади. Натижа эса аниқ׃ 15 йилдан бери қандай бўлса яна худди шундай׃ БОТҚОҚЛИК!

Дунё зарралардан ташкил топган

САВОЛ׃ Бизнинг давлатимизда демократия томон ўзгариш бўлиши мумкинми? Мен ва менга ўхшаган инсонлар бу йўлда бирор иш қилишимиз мумкинми? Сизларнинг мақсадларингиз нима? АҚШда яшириниб юрган вақтингизда Ўзбекистонда аҳвол юмшаса, кейин бу ерга келиб, демократияни тарғиб этасизми? Нимадир қилиш керак эмасми? (Бахтиёржон).

ЖАВОБ׃ Ўзбекистонда демократия томон ўзгариш бўлиши мумкин. Лекин бугунги кетишда буни орзу қилмасангиз ҳам бўлади. Каримовдан кейин балки аста-секин демократияга йўл берилар? Лекин бу ҳам даргумон.  Буни англаган ҳолда сиз кабилар кўп иш қилишингиз мумкин. Зотан мамлакатнинг келажаги сизники ва сиз ҳозирданоқ бу ҳақда ўйламасангиз, четга кетиб, умрингизни мардикорликда ўтказасиз.

Назаримда сиз энг аввало Ўзбекистоннинг ҳеч бўлмаганда яқин тарихини билишингиз керак. Бу дегани Каримов режими ёзиб қўйган сохта тарих эмас, балки турли манбаларда турлича ёзилган тарих.

Ҳа, сиз бу режимга мухолиф бўлганлар орасидаги жиққа-мушт тортишувларга ҳам дуч келасиз. Қўрқманг ва ўқинг, кейин ўзингиз хулоса қилинг. Ўшанда сизга “Нима қилиш керак?” деган саволнинг жавобига олиб борадиган эшиклар ҳам очилади.
Мен  мажбуран четга чиққан, лекин яширинмай юрган ва Каримов режими ҳақида ҳар қандай фикрини ҳар қандай ҳолатда очиқ айтиб юрган саноқли инсонлар гуруҳидаман. Бу билан фахрланаман. Қўлимдан келган қадар бир ишлар қилмоқдаман.

Сиз Андижоннинг бир бурчидан туриб, менинг адресимни топганингиз ва саволингизни йўллаб, унга жавоб олаётганингиз ана шу ишнинг зарра қадарлик бўлса-да самарасидир. Агар ҳар биримиз ана шундай зарра қадар иш қилсак вазиятимиз бугунгидек бўлмас эди.

Бугун ҳамма кимнингдир нимадир қилишини кутмоқда. Бу аҳволда узоқ-узоқ йиллар кутилаверади ва ҳеч нарса бўлмайди. Токи ҳар ким ўзининг нимадир қилишни англаб олмаса, жамият қолоқ бўлиб қолаверади.

Мана сизга бир майдон׃ интернетга кириш имкониятингиз бор экан, унинг қаршисидаги вақтингиздан озгинасини демократияга сарфлаб, ўзингиз яшаб турган муҳитдаги вазият ҳақида хабар йўллаб туринг. Бу билан сиз Ватандан олисларда бўлган минглаб инсонларни ҳақиқий аҳволдан воқиф этасиз. Бу жуда катта иш бўлади.

Фақат илтимос, олдиндан бу иш учун пул талаб қилманг. Чунки бу ишлар пул билан қилинадиган масалага юз тутган нуқтадан бошлаб, биз ватанпарварга эмас, бизнесменга айланамиз. Зотан пул учун ёзадиганлар жуда кўп топилади.
Пул учун ёзадиганлар ёки мардикорларни камситиш, қоралаш ниятим йўқ.

Айниқса, мардикорликни пастга урмоқчи эмасман. “Марди кор”- ”Эркакнинг иши”, “Марднинг иши” дегани. Мардикорлик жуда оғир меҳнат ва айни пайтда мажбурийлик натижаси. Ана шу мажбурийлик сизни ҳам, қолганларни ҳам ўзига боғламасин учун сиз ҳам нимадир қилишингиз керак.

Унутманг, борлиқ-дунё зарралардан ташкил топган.

Қўрқоқлик белгиси

САВОЛ׃ Ҳукумат сайловни 2007 йилнинг 23 декабрига мослаб қўйган ва барибир ўшанда ўтказади. Бугундан бошлаб уни енгиш учун кампания бошлаш яхши. Ҳозиргача 4 та одам “президент бўламан” деб айтмоқда. Агар эртага сайлов бўладиган бўлса, сиз қайси биттасига овоз берардингиз? (Эркин).

ЖАВОБ׃ Бугун ўзбек демократик мухолифатининг ташқаридаги барча аъзолари тенг ҳуқуқлидирлар. Ҳамманинг ягона статуси бор – ҚОЧҚИН! Шундай экан, уларнинг битта йўли бор: шахсий амбицияни йиғиштириб, ўзаро бирлашиб, бутун сиёсий, молиявий ва маънавий кучни мамлакатга сафарбар этиш, ичкаридан битта номзодни танлаб, диктатурага қарши туриш. Бу демократик умуммухолифатнинг бирлигига ҳам кафолатдир.

Акс тақдирда 2007 йил ҳам ўтади ва мухолифат тарқоқ, кучсиз, халқдан ажралган, Ватандан айро тушган, шахсий манфаатлари учун яшаётган бир неча кимсанинг атрофида уймалашган тўдаларга айланиб қолаверади.

Ана шу позицияга содиқ қолган ҳолда Ўзбекистон ичидан чиққан номзодга овоз берган бўлардим. Бугун Ўзбекистон ичида мухолифат сафларидан “Мен президентликка номзодман” деган мардлар чиқмоқда. Бу жасорат демакдир.

Мамлакат ташқарисида яшаб “Мен президентликка номзодман” дейиш эса қўрқоқликни кўрсатади. Чунки номзод панада ўтириб иш кўрмайди. Халқнинг олдида, ичида бўлиши керак.

Мамлакат ичкарисида туриб, “Мен президентликка номзодман” дейиш нега катта жасорат ва қаҳрамонлик белгиси? Чунки бу зулм машинасига юзма-юз қарши чиқишдир. Бундай одам ўз қаршисида жуда таҳликали воқеалар юз беришини кўзга олади. Шу жаҳатдан ҳам бундай одамга қойил қолиш ва уни қўллаб-қувватлаш керак.

Четдан туриб қилинадиган бошқа уринишлар эса, пайдо бўлган сўнгги умидларни ҳам болталаш ва Каримов режимининг жиноятларига шерик бўлишдан бошқа нарса эмас.

Имконият

САВОЛ׃  Бу менинг сизга биринчи марта йўллаётган мактубим. Ёшим 26 да , ўзим иқтисодчиман. 2 йилдан кўпроқ вақтдан бери Буюк Британияда таҳсил олмоқдаман ва 2 йилдан бери сизнинг сайтингизни мунтазам ўқиб тураман. Гарчи, сиёсатчи бўлмасамда, ҳали бу соҳада бирор бир иш қилолмаган бўлсамда, лекин сиёсатга қизиқишим, ҳар кун нимадир янги нарса ўрганишим ва қолаверса, соҳам сиёсат билан узвий боғлиқ бўлганлиги учун сизга мактуб ёзмоқдаман (аслида, савол йўлламоқчиман).
Ҳозирда, Ўзбекистоннинг амалдаги ҳукумати емирилиб бораётганлигини кўпчилик талқин қилмоқда, ҳаттоки Ўзбекистонда яшаётган кўпчилик одамлар ҳам шундай деб ўйлашмоқда. Сиз Ўзбекистонда демократик давлат қуриш учун тинимсиз кураш олиб бораётганлигингиз, мухолифатни бирлаштиришга ҳаракат қилаётганингиз ва шу ўринда одамлар ҳақиқий мухолифат деганда энг аввало сизни тушинишмоқда, чунки сиз буни исботлаб бўлгансиз, қолаверса 1991 йил, 30 сентябрдаги 7 сессияни ҳалигача одамлар унутишмаган. Шунингдек, ҳозирда Ўзбекистондаги ҳукумат ҳам ўзининг нималарга қодирлигини кўрсатиб бўлди (“армия кимнинг қўлида бўлса ҳокимият ўшаники, ҳеч ким бизга тажоввуз қилолмайди” қоидаси ҳукм сурмоқда). Сиз 2008 йилда барча имкониятларни ишга солган тақдирда ҳам Ўзбекистон демократик давлатга айланади деб уйлайсизми?

Диктатура (бу ерда айнан бир шахс назарда тутилган) боши берк кучага киритиб қўйган давлатни яна изга тушириш учун анчагина вақт кетишини ҳам биласиз, чунки худди шундай вазиятда 1991 йилда И. Каримов одамларни ишонтиришни уддалади, яни 90 йиллар охирларигача одамлар унга ишонишди (кейинчалик ишонтиришнинг бошқа йўлларини ўйлаб топишди -1999, 16 феврал).
Хўш, янги бўладиган ҳукумат халқни ўзига ишонтиролишига ишонасизми?

Айниқса, ҳозирги халқ кимнинг орқасидан эргашишниям билолмаётган пайтда.
Яни, демоқчи бўлганим, одамлар ҳукумат деган нарсадан, ёки “демократия” сўзини, худди шунчаки бир “қуруқ гап” деб уйлаб, ҳеч нарсадан умид қилмай қўйган пайтда. Масалан, мен ҳар йили Ўзбекистонга бориб тураман, шу ёзда борганимда ҳам кўрдим, ҳар доимгидек тўйлар бўлиб турибди, лекин қишлоқнинг деярли бутун эркаклари Россияда ёки Қозоғистонда. Шунинг ҳисобига тўйлар ва “жаноза”лар бўлиб турибди. Одамлар билан гаплашсам, кўпчилиги “оч қорним- тинч қулоғим” нақлини айтишади. Бундан келиб чиқадики, ҳукуматга ким келиши улар учун муҳим эмасдек вазиятга тушиб қолишган. Хуллас, ёзаман деса Жаҳонгир ака, савол ва муаммолар кўп, қолганларини кейинги мактубларда ёзармиз. Ҳурмат билан ШЕР.

ЖАВОБ׃ Журъат этиб биринчи мактубни ёзган одам кейингисини ҳам ёзади ва шунинг ўзи сиз каби ёш иқтисодчини ҳам бевосита бўлмасада билвосита сиёсатга бошлайди. Чунки сиёсат ва иқтисодни бир биридан ажратиш нотўғридир. Бу худди бош(сиёсат) ва қорин(иқтисод)ни биридан узишдек гап. Ленин шу йўлни танлаганди. Унинг издошлари-ю жумладан Каримов ҳам шу йўлдан бордилар. Шунинг учун ҳам сиз каби ёшлар ҳозирданоқ буни англаб олишларингиз мутлоқ ижобий ҳолатдир.

Менга жуда катта баҳо бериб юборибсиз. Бунинг учун раҳмат. Лекин мухолифат деганда жуда кўпчилик тушунилади. Каминани Каримовнинг ҳақиқий мухолифларидан бири десангиз буни қабул қилишим мумкин. Чунки  Ўзбекистонда “диктатура” дейилганда “Каримов”ни тушундим ва унга қарши курашни диктатурага қарши кураш деб билдим. Буни хато деганлар ҳам кўп.

Баъзилар вақтида Каримов номини ишлатмай “ҳукумат” деб ҳам кўришди, “давлат” деб кўришди, ҳатто “халқ” ҳам деб кўришди. Аммо бугунга келиб иллатларнинг илдизи Каримовда эканлиги уларга ҳам аён бўлди.

2008 йил ҳақида сўраяпсиз. У пайтда ҳали Каримовниг ўзи тахтда бўлар?  У тахтдан осонликча воз кечадиган одам эмас.

Хўп, фалакнинг чархи айланиб, Ўзбекистон демократия томонга юз бурди ҳам дейлик. Лекин 2008 да ҳам, 2010 да ҳам Ўзбекистон демократик давлат бўла олмайди. Бир режимдан унинг акси бўлган режимга ўтиш учун жуда машаққат. Бу йўл узоқ ёки яқин бўлиши сизнинг авлодга, сиз каби демократияни англаб етганларнинг оз ёки кўплигига боғлиқ.

Бугунги мухолифат ёшини яшаб, ошини ашаб бўлган, унинг ҳокимиятга келишидан умидим йўқ. Шунга қарамай уларни жунбушга келтиришга уриниб, Ўзбекистоннинг келажагини қутқазадиган ёшларга бизнинг авлод қилган хатоларни такрорламасликни уқтириб тураман. Бугун ҳукуматнинг қора ишларига ва мухолифатнинг жанжалларига аралашмай турган ёшлар жуда кўп ва ишонч уларда.

Энди халқ масаласига келсак. Минг йиллардир зулм остида ушлаб турилган халқдан бир ўзгариш келади, деб ўтирсангиз, яна минг йил кутасиз. Аслида ҳеч қачон ўзгаришларни бутун халқ амалга оширмаган. Унинг жуда оз қисмигина буни уддалаган ва қолганлар шу билан муроса қилганлар.

Гап ана ўша оз қисмдан чиқадиган лидерларда. Агар уларнинг кўнглида халқ деган ҳикмат ётса, демак халқни ҳаракатга келтириб, унга унинг ҳақларини берадилар. Агар кўнгилларида “ўз”лари ётган бўлса, бу халқнинг ҳақларини ўзлаштирадилар. Иккинчиси Шарққа хосдир ва шунинг учун ҳам ҳатто демократлар ҳам якка лидер билан эмас, лидерлар командаси билан иш тутишни намоён этсалар уларга ишониш мумкин.

Энди халқни ишонтириш масаласига келсак, халқ ҳамма нарсага бир муддат ишонади. Каримовдан кейин келадиган ҳукумат(Агар мўъжиза рўй бериб ИАК кетса!)нинг у ҳатто унинг хос одами бўлса ҳам халқни ишонтириш учун битта йўли бор – у ҳам бўлса Каримовни қоралашдир. Ана шу пайтда демократик мухолифатга қисман йўл очилади ва жамиятни тўғри йўлга буриш имконига эга бўлади деб ўйлайман.

Умид

САВОЛ׃ Бир қанча ОАВ лари И.Каримовнинг президентлик муддати шу йилнинг 22 январида тугаши ва ундан кейин ўз лавозимида қолиши ноқонуний бўлиб, конституцияга зид эканлиги ҳақида хабар тарқатмоқдалар. Бу ҳақда сизнинг позициянгиз қандай? (Эркин).

ЖАВОБ׃ Бу ерда Каримов келган кунидан буён қабул қилинган қонунлар ва Конституцияга киритилган ўзгаришлар ҳақида ёзсам, узундан узоқ мақола бўлади. Шу нарса аниқки, Каримовнинг атрофида қонунчиликни яхши биладиганлар ва қоғозда уни қандай қилиб дунё андозаларига мослаб қўядиган “фидойилар” анчагина. Улар бошқа масалаларда қовун туширсалар ҳам бу масалани пишитиб қўядилар. Чунки буни нафақат Каримовнинг, балки ўзларининг ҳам тақдирлари деб биладилар.

Шахсий фикрим шуки, Каримов бир гуруҳ гумашталари билан узоқ йиллардан бери ҳокимиятни босиб олган ва уларнинг яқин орада қайтариб бериш ниятлари ҳам йўқ. Шунинг учун фалон куни унинг муддати тугайди деб байрам қила олмайман. Лекин золимнинг зулми абадий эмас, бир кун алббатта бадном бўлади ва йўқолади деб умид қиламан. Ёмонлик боқий эмас!

Исми жисмига мосми?

САВОЛ׃ Одатда инсоннинг феълига, хулқ-атворига, одоб-ахлоқига, қилаётган ишига қараб тавсиф беришади. Баъзан унинг исмига қараб ҳам: “Исми жисмига мос” дейишади. Ота-оналар ўз фарзандларига ният қилиб турлича исм қўядилар, масалан, ўғлим жаҳонгашта бўлсин деб Жаҳонгир, бахтли бўлсин деб Бахтиёр ёки гулдек очилиб юрсин деб Гулбаҳор, Лола ва ҳоказо.

Лекин кўп ҳолларда ҳаётда ўша инсонларнинг ўз исмларига нисбатан тескариси ҳам бўлиб туради. Эркин Халилов, Эркин Воҳидов, Эркин Самандаров, Эркин Аъзамов, Эркин Шайхов, Эркин Рўзиев, Эркин Ҳайитбоев… Бу инсонлар ҳақида бирон фикр билдира оласизми? (Ҳурмат билан Эркин).

ЖАВОБ׃ Ўзбекнинг кўп одатлари бор. Турли ният-орзулар билан боласига исм қўйиш ҳам ана шу одатларидан бири. Инсон орзуси ҳамма вақт ҳам ушалмагани каби бу борада ҳам унинг орзулари чил-чил синган пайтлар кўп бўлган ва бўлаверса керак.

Акс тақдирда исми Ислом бўлиб, ўзи ислом душмани бўлармиди?

Ёки исми Шавкат бўлиб, ўзи бешавкат бўлармиди?

Ёки исми Гулнора бўлиб, ўзи бағри тошпора бўлармиди?

Сиз номларини санаган одамлар ҳам ҳаминқадар!

Менимча, сиз исмингиз Эркин бўлгани учун бу инсонлар билан қизиққансиз ва уларни яхши танийсиз ёки “ИАК” китобимни ўқиб чиққансиз. Бу китобда шу одамлар ҳақида етарли қадар маълумот бор.

Яқинда икки қисмлик бир китоб ёзишни бошладим. Биринчисида журналистика, адабиёт, маданият ва сиёсат жабҳасида бевосита ёки билвосита таниганларим, уларнинг менга маълум фитратлари ҳақида гап борса, иккинчисида менга яхшилик қилган шахслар ва шахсиятлар, қариндошларим, яқин дўстларим, оддий одамлар, танишларим ҳақида билганларимни ёзмоқчиман. Бу билан келажакнинг тарихчиларига озми кўпми ёрдам қилган ҳам бўламан. Балки сиз эслатган каби, исмларга ҳам алоҳида эътибор беришимга тўғри келади.

АҚШ Ўзбек мухолифатини йирик молия билан қўлламайди

САВОЛ׃ Ўзбек мухолифати моддий ёрдамга муҳтож. Агар иқтисодий ёрдам бўлса, жуда кўп иш қилиш мумкин. Гарчи мухолифат лидерлигига даъво қилмаслигингизни очиқ ёзган бўлсангизда бутун мухолифат манфаати учун шу масалани АҚШда кўтарсангиз бўлмайдими? (Шуҳрат).

ЖАВОБ׃ Жуда кўп одам шундай фикрда. Гапнинг пўсткалласи шуки, АҚШ ҳукумати ва бу ердаги ноҳукумат ташкилотларнинг бугунги Ўзбек мухолифатидан умидлари йўқ. Умид бўлмагандан кейин катта миқдорда молиявий ёрдам ҳам бўлмайди.

Нега умид йўқ? Бунинг бир қанча сабаблари бор.

Биринчидан, бугунга қадар “ЭРК”, “Бирлик” ва “Озод деҳқонлар” – “Қуёшли Ўзбекистон”га берилган грантлар ўзини оқламади. Масалан, Миллий демократия фонди “Ҳаракат” журналига деб йиллардир грант бериб келмоқда. Биргина 2005 йилда шу мақсадга мазкур фонд 92 минг 830 доллар берган. 112 минг 298 доллар эса инсон ҳуқуқлари учун ажратилган.(Бу маълумотлар мазкур фонднинг сайтидан). Аслида бу катта пул эмас. Лекин Абдураҳим Пўлатов еб ётиши учун етарли!

Бу грантлар олингани ҳолда, умум иши ўлда-жўлда қолганини ҳамма кўриб турибди. Ваҳоланаки, бугун ҳеч қаердан пул олмасдан ҳам “Ҳаракат”дан кўпроқ иш қилаётганлар бор.

Бошқа фондлардан олинган грантлар ҳам гулдир гуп, пилдир-пис! Америкаликлар жуда маданиятли халқ. Юзингизга кулиб қўйишади, аммо ҳамма нарсани билишади.

Бугунга қадар юқорида номлари саналган партиялар, уларнинг қошидаги инсон ҳуқуқлари ташкилотлари-ю уюшмалари олган грантлари қаерга ишлатилгани ҳақида умуммухолифат бир томонда турсин, ўз аъзоларига ҳам ҳисоб берганлари йўқ.

Табиийки, улар пул олган идораларига расмий ҳисобот топширганлар. Лекин бу ҳисоботларга ҳам америкаликлар кулиб қўйишган ва аста-секин ёлғончилардан ихлослари қайтиб, грантлар миқдорини тобора камайтириб боришмоқда.

Иккинчидан, ўзбек мухолифати Каримовга қарши алтернатив сиёсий куч эмас, балки бир-бирига қарши куч эканлиги қай этилади. Бунда ҳам америкаликлар адашмаган. Шунга қарамай улар мухолифатни тўғри йўлга йўналтиришга уриниб кўришди. “Лидерман” деганларини бирма-бир чақириб гаплашишди. Улар америкаликларни алдашга тиришдилар. Охир оқибатда ўзларини алдадилар ва бугунга келиб, назардан қолдилар.

Учинчидан, бугун ўзбек мухолифати “лидер”лари яна америкаликларни алдашга сидқидилдан уринаётганлари эътироф этилмоқда. Дастлаб Муҳаммад Солиҳ ғайридемократик йўл билан америкаликларга ўзини президентликка номзод сифатида тақдим қилишга киришди. Кейин уни аёвсиз танқид қилиб келган Абдураҳим Пўлатов ҳам айни куйга тушиб, америкаликлар наздида “номзод” бўлиб кўринишга интилгани уларни жиддий ўйлатади ва яна кулиб қўйишади.

Муҳаммад Солиҳнинг 1991 йилда қўлга киритган “номзодлик” қартаси ўтган 15 йилда унга кўп иш берди. Кирган жойидан бир нарса ундириб чиқди. 15 йилда мухолифатга деб ҳар ёндан берилган пулларнинг миқдори миллионларга бориб етди. Натижа эса нолга тенг!

Бугун Абдураҳим Пўлатовга тинчлик бермаётган нарса ана шу. Аслида у аҳмоқ эмас׃ бугун Ўзбекистонга боришга юраги бетламайди ва расман номзод сифатида сайловда қатнаша олмаслигига ҳам ақли етади. Аммо номзод сифатида тан олинишини жуда ва жуда исташидан мақсад М. Солиҳнинг қўлидан эски “қарта”ни олишдир. У бир пайтлари номзод бўлмаганидан жуда афсусда эканлиги ва М. Солиҳда алами борлиги очиқ сезилиб қолмоқда.

Тортиб олди ҳам дейлик. Аммо билмайдики, у “қарта” эскириб, жулдури чиққан ва энди америкаликлар бў ўйинга кирмайдилар. Буни ҳам билади. Лекин мақсади бугунга қадар олиб келаётганини сақлаб қолишдир.

У ҳали Конгрессда ва ҳали бошқа жойларда АҚШ ноҳукумат ташкилотларини бурчакка қўйиб, “чўнтак”ларидан пул чиқаришга зўрлайди. Улар жанжаллашиб юрмаслик учун чойчақалик бериб турадилар. Каттароғини беролмайдилар ҳам. Чунки берувчиларнинг ўзлари ҳукуматдан грант олувчилардир.
Уларга берадиганлар эса, бугун дунёда Ўзбекистондан ҳам муҳимроқ ишлар борлигини, қолаверса, Каримов режимига қарши алтернатив сиёсий куч йўқлигини айтадилар.

Буни билган эски “лидер”лар Авропанинг эшикларини қоқмоқдалар. Лекин билмайдиларки, Авропа ҳам Американинг оғзига қараган.

Бу аҳволдан чиқиш йўли битта׃ сиёсий майдонга самимият билан чиқиш, ўзаро жанжалларни йиғиштириб қўлни-қўлга бериш, бирлашиб, катта кучга айланишдир. Ана ўшанда халқингизга хизмат қиласиз, гадойга ўхшаб Америка ва Авропанинг эшигини қоқиб юрмайсиз, уларнинг ўзлари сизни қидирадилар.
Бу оддийгина ҳақиқатни бизникилар тушунишни истамайдиларми? Тушунганда қандоқ?! Лекин уларга чой чақа бўлса бас! Бир ривоятдаги каби, шоҳга теккан гадой аёл оёғининг остида хазина турганига қарамай, токчаларга қотган нон қўйиб, ўшани териб юрганидек гап бу!

Битта хўрозқандни минг кишига шумитиш

САВОЛ׃ Ўзбекистонда матбуот эркинлиги йўқ, деб жар соласизлар, мана инқилобий мақолани чоп этган “Адвокат пресс” газетаси ўрнига “Ҳимоя-жараён” газетаси рўйхатдан ўтди. Ҳатто ўша мақолани ёзган муаллиф ўзини газетада сақлаб қолди. Бўлар экан-ку! Гап ўзларингизда, ҳаракат қилмайсизлар, ҳаракат қилса ҳамма ишни қилиш мумкин. Шундай эмасми? (Шоислом).

ЖАВОБ׃ Албатта, Ўзбекистондаги диктатура нима эканлигини, унинг фитратини билмаган, тушунмаган одам учун мана шундай фактлар оламшумул воқеа бўлиб кўринади. Бундан олдин ҳам ёзган эдим, бундай одимларни ҳукумат худди сиз кабилар учун отади ва 15 йилдан бери қандай “нишон”га урган бўлса, яна урмоқда. Каримовнинг “битта хўрозқандни минг кишига шумитиш сиёсати”ни тушуна олмаганлар маъруз тутасиз-у қандай қилиб бошқа нарсаларни англашлари мумкин?

Сизнинг мантиғингиздан келиб чиқадиган бўлса, “Бирлик”нинг бўлими – “Эзгулик” деган инсон ҳуқуқлари ташкилоти расман рўйхатга олинган. Қолганлар олинмаган. Демак, айб қолганларнинг ўзида, улар ҳаракат қилмаган, интилмаган, шундайми?

Агар “Ҳимоя-жараён” рўйхатга олинган бўлса, демак қолганларнинг ўзлари айбдор? Улар ҳаракат қилмаганлар, бу-сизнинг мантиғингиз. Бу-ўзбекни бугунги аянчли аҳволга туширган мантиқ.

15 йилдир Каримов бир одим отмоқчи бўлса, кимларгадир битта “хўрозқанд” беради. Мухолифат ичида Каримов томонидан авф этилганлар анчагина. Уларнинг тарихларини ўрганиб кўринг. Каримов ё Вашингтонга бориш олдидан ёки БМТдаги муҳокама арафасида ё бўлмаса Ўзбекистонга келадиган олий мартабали ҳайъатни қабул қилишдан олдин… уларни озодликка чиқарган.

Бу сафар эса Ўзбекистонда ҳали яқиндагина эълон қилинган Матбуот ҳақидаги қонун шундай ҳам обрўйи чил-чил бўлиб турган Каримовни кескин танқид қилиш учун жиддий асос бўлди. Шундай пайтда дунёга очилиш учун “сиёсий ислоҳотлар қилмоқчиман” деб жон-жаҳди билан “жанг” қилаётган Каримов битта газетани рўйхатдан ўтказиб, лаққатушарларнинг оғзига урди. Лекин келажакда бу нашрнинг ҳам баҳрида ўтади.

Яна бир марта маъзур тутасиз, агар гапим аччиқ ботса, олдиндан узр сўраган ҳолда дилимдагини юзингизга айтаман׃ бутун матбуоти бичилган, ҳатто интернет ҳам ахта қилинган Ўзбекистонда агар “матбуот эркин, айб ўзларингда” дейдиган бўлсангиз, бу нафақат сиёсий сўқирлик, балки руҳий хасталик белгиси ҳамдир.

Улар ярашолмайдилар!

САВОЛ׃ Жаҳонгир ака сизни ҳамма ёзганларингизни диққат билан ўкиб бораман. Агар саволимга жавоб берсангиз хурсанд бўлардим. Жавоб беришни истамасангиз ҳам жонингиз соғ бўлсин. Жаҳонгир ака Муҳаммад Солиҳ АҚШга борганида Абдираҳим Пўлатдан “кечирим сўрадим” деб “Озодлик ” радиоси орқали айтди ва буни биз эшитдик. Ростдан ҳам А.Пўлатдан кечирим сўрадимми ёки ёлғон гапирдими М. Солиҳ? Агар чиндан ҳам “кечирим” сўраган бўлса нега ҳалигача бир-бирига қус? Ахир улар ўзбекча оддий қилиб айтганда, бир-бирининг отасини ўлдиргани, йўк-ку? Нимага икки лидер ярашмайди? Балки ярашса Ўзбекистон учун бир нималар ўзгарар, сиёсий майдонда.Сиз нима дейсиз бунга? Ва сиз ҳакикатдан ҳам шоҳид бўлдингизми “кечирим” сўраганига. Ўша фотосуратда сиз ҳам бор эдингиз.(Сила).

ЖАВОБ׃ Бу ҳақда илгари ёзмоқчи бўлгандим. Лекин яна жанжал бошланиб кетмасин, деган фикр билан ёзмагандим. Ўшанда Андижон қирғинидан кейин бу учрашувни биз жуда захматли музокаралар билан ҳозирлаган, А. Пўлат ва М. Солиҳни жуда қийинчилик билан битта стол атрофига келтирган эдик. Агар кўнгилда бирлашиш умиди бўлганда ўшанда, Андижон фожеасидан кейин мажбурият пайдо бўлганди.

Ўша кунги мажлисимизга М. Солиҳ Нью Йоркдан келди. А. Пўлат ва Васила Иноятова ҳам келишди. Энди мажлисни бошлаб, кун тартибини музокара қилаётгандик-ки,  Авазхон Мухторов, Турсунпўлат Назаров ва Илҳом Исоқов кириб келишди.

Ҳамма ўрнидан туриб, улар билан кўришаётган эди, бирданига Авазхон Мухторов ва Абдураҳим Пўлат орасида бир-бирини кескин равишда ҳақоратлаш бошланиб кетди. “Сотқин”, “Лўли” каби калималар, онангни-отангни каби сўкинишлар, оз қолсин бир-бирига нарсаларни отишга қадар етиб бораёганди.

Авазхон Мухторовнинг қўлидан Абдураҳим Пўлатовга қарата улоқтирилмоқчи бўлган видеокамерамни аранг олдим. Кўпчилик ўрнидан туриб, ташқарига чиқди.
Очиғини айтиш керак, М.Солиҳ ва В. Иноятова жанжалга аралашмай, оғирлик қилиб, ўринларида ўтираверишди. Анчадан кейин мажлисни қайта бошлашга муваффақ бўлдик. Аммо асаблар бузилган, гаплар пичингбозлика айланиб қолган эди.

А. Пўлат “Василани кузатишим керак” деб кетиб қолди. М.Солиҳнинг ундан кечирим сўраганини эшитганим йўқ. Менимча, кечирим сўраганда ва биз эшитмай қолганимизда ҳам бугунга қадар А. Пўлат бу ҳақда жуда кўп гапирган ва ёзган бўларди.

М. Солиҳ ўшанда Нью Йоркда Фарғонанинг собиқ прокурори Авазхон Мухторов билан бирга Бирлашган мухолифат коалицияси тузилгани ва ўзи унга раис бўлганини, 51 та ташкилот қўшилганини  эълон қилди. Бу ҳақдаги баёнот турли тилларда ҳамма ёққа тарқатилди. “Бирлашиш” мана шундан иборат бўлди.

Каримовдан юққан касаллик

САВОЛ׃ Каримовни танқид қилсангиз-чи! Бу мухолифат ичида бир-бирига мағзава тўкиш қачон тўхтатилади? (Ҳотам).

ЖАВОБ׃ Бугунга қадар Каримовни қилган танқидим ёнида мухолифат ҳақида айтганларим уммон ва зарра каби, яъни юзга нисбатан бирдан ҳам оз. Ваҳоланки, бугун мухолифатнинг Каримов билан бирга “эгар”га минган “лидер”ларининг Каримовдан ҳеч қандай фарқи йўқ. Каримов ҳам сайловларсиз “лидер” бўлиб ўтирибди, булар ҳам. Солиштирсангиз мос келадиган жойи мингта. Танқид қилсанг, “фитна”, “иғво”, “эскиларни ковлаш”, “мағзава ағдариш” дейишади. Танқид қилмасанг, 15 йил расво бўлганидек, яна 15 йил ботқоққа ботади.

1990 йилларнинг бошида “Халқ сўзи” газетасида “Марказий Универмаг” ёнида саҳардан бошлаб одамлар турнақатор туришгани суратини бергани учун Каримов Бош муҳаррир Аҳмаджон Мухторовни танқид қилар экан׃
-Бунақа иғво, фитнага қараб туролмаймиз. Вақтида зарба берамиз. Мағзава тўкиш билан жамият ўзгармайди. Уйдаги камчиликни кўчага олиб чиқиб, дастурхон қилмаслигимиз керак. Танқидга қарши эмасман. Лекин ҳамма нарсанинг вақти бўлади. Ҳозир биринчи навбатда мустақилликни мустаҳкамлаш керак. Шундай пайтда одамларни чалғитиш жиноятдир,-деган эди.

Бу ҳамма камчиликларни “босди-босди қилиш” сиёсатининг бошланиши эди. Аста секин халқ ҳам шунга ўргатилди. Бугунга келиб, камчиликлар ҳақида гапирган одам кўзимизга балодек кўринади.

“Бирлашиш олдидан мухолифат ичида ўзаро танқидларни бас қилайлик”, деб қилинган чақириқлардан кейин анча вақт “лидерлар” ҳақида ёзмадим. Аммо танқид қилмаслик уларга яна кибру ҳаво берди ва улар яна ўзларининг ёлғонларига қайтишди. Биттаси “51 та ташкилотнинг раҳбариман” деб жар солса, иккинчиси “Ҳамма менинг қанотим остида бирлашмоқда” деб бақира бошлади. Бу бирлашиш эмас, балки парчаланишдир. Шундай пайтда ҳам индамай турсангиз, ҳеч нарса ўзгармайди. Яна 15 йилдан кейин хорижда ҳали ҳам бирлашиш ҳақида гапириб юрган бўласиз.

Бугун бутун мухолифат аъзолари очиқчасига ўз сўзларини айтиб, уларни кескин танқид қилиб, бу йўлдан қайтарсаларгина бирлашиш сари хизмат қилган бўладилар. Лекин бундай ҳолни кўрмаямиз. Ўртада эса, Каримовдан теккан касаллик ҳукмрон. Бу касалликнинг номи “Камчиликларни хаспўшлаш”дир. Қанча хаспўшласа, шунча сасиб кетишини ҳамма билади ва ҳамма индамайди. Ўзбекистондагиларнинг ҳам, ташқаридаги мухолифатнинг ҳам фожеаси мана шунда!

Ҳар ким қўлидан келадиган ишни қилиши керак

САВОЛ׃ Жаҳонгир ака, нима сабабдан лидерлика даъвогар эмасман, деб айтмоқдасиз. Менимча, аслида лидерлик томон интилмоқдасиз-ку?!(Араббой).
ЖАВОБ׃ Йўқ, ҳеч қачон бундай иддао менда бўлмаган ва бугун эса асло ҳам йўқ. Бундан кейин ҳам бўлмайди. Бу орқаваротдан айтилган гап эмас, буни очиқ ёзиб келмоқдаман.

Сабаби қуйидагилар׃

1.Бугун лидер бўлиш учун иккиюзлик, балки еттиюзлик бўлиш керак. Чунки фақат шундайларга, уларнинг ёлғонларига ишонадилар. Бу эса менинг қўлимдан келмайдиган иш.

2.Бугун демократ лидерни эмас, столни муштлаб урадиган, қаттиққўл, саволларга жавоб бермайдиган, халқни менсимайдиган, уни алдайдиган, уни қўлланадиган, ҳаққини ейдиган ва адолатни оёқ ости қиладиган раҳбарни ёқлашади. Бу ҳам менинг қўлимдан келмайди.

Кимдир ундай, кимдир бундай дейиши мумкин. Аммо Каримов режимининг қўлидан демократия дея манқуртликни еганлар ҳақиқий демократиядан жуда узоқларда қолдилар. Бугун ҳар қандай лидерликдан кўра ана шу одамлардан ҳеч бўлмаса, бир қанчасининг зеҳнини тозаламоқ каттароқ мансабдир, фойдали ишдир. Бу эса қўлимдан келади.

Ҳар ким қўлидан келадиган ишни қилса, ўзини ҳам, бошқаларни ҳам қийнамайди. Қўлидан келмайдиган ишга бош урганларнинг шармандали ҳолларини кўриб турибмиз.

Каримовни таниймизми?

САВОЛ׃ Покистон Бош вазирининг Ўзбекистонга ташрифи борасида жуда кўп ва жуда турлича фикрлар айтилмоқда. Бунчалик қизиқишнинг сабаби нимада деб ўйлайсиз? (Ғайрат).

ЖАВОБ׃ Бу саволга жавоб “Каримовни танийсизми?”, деган саволнинг жавобида яширинган. Лекин бунга ҳукумат ичида ҳам, мухолифат орасида ҳам жуда оз одам жавоб бера олади. Чунки Каримовнинг кимлигини ўрганиш, унинг режаларини тахмин қилиш, отадиган одимларни билиш учун энг аввало ундан қўрқмаслик керак. Бунақа одам эса, анқонинг уруғи. Бу Каримовга қўл келди, қўл келмоқда ва қўл келади.

Айтганингиздек, Покистон Бош вазирининг Ўзбекистонга ташрифини ҳамма ҳар турли баҳолади׃

-Покистон ҳам Ўзбекистоннинг нефт-газига ошиқ… (“Озодлик”)

-Иқтисодий ҳамкорлик… (Рус ва Марказий Осиё давлатлари нашрлари)

-Каримов мусулмонлар яшайдиган ва дин давлат назоратида бўлган мамлакатлар билан алоқани мустаҳкамламоқчи. Россия Бош вазири сафари яхши ёритилмай Покистон Бош вазири ташрифига матбуотда алоҳида ўрин берилди..(Узметроном).

Қаердадир Покистон АҚШнинг ҳамкори бўлгани учун Каримов бундан ички сиёсатда фойдаланмоқчи, деб ёзишди. Бошқа бировга кўра, Каримовда Тоҳир Йўлдошни ушлаб келиш орзуси жўш урмоқда ва ҳоказо ва ҳоказо.
Айтдим-ку! Каримовни танимаймиз. Агар таниганимизда унинг мақсадини дарҳол топган бўлардик.

Каримов учун Ўзбекистоннинг иқтисодий ҳамкорлиги-ю Покистоннинг ким биландир шериклиги, ҳаммаси бир тийин. Уни безовта қилган масала бошқа׃ у тинмай олаётган тадбирларига қарамай, ўзбекистонликлар турли йўллар билан бориб, Покистонда ин қурган террористик ҳаракатларга қўшилаётганидир.
Каримов ўзини ҳали дунёнинг у ерида, ҳали бу ерида “томоша” кўрсатаётган “бинладенчилар”нинг рўйхатида деб билади. АҚШнинг ёрдами билан Ўзбекистон Исломий ҳаракати таҳликасидан қутулиб қолган Каримов учун бугун Россия ёки Хитой ўзини ўтга ташламайди. Бунинг устига агар Покистон ҳукумати изн бермаса, бу кучлар унинг ҳудудларида юра олмасди, деб ўйлайди. Чунки Каримов истамаса, Маҳмуд Худойбердиев гуруҳи Ўзбекистонда қола олармиди?! Каримовнинг мантиғи мана шундан келиб чиқади. Ҳар ким ўз қаричи билан ўлчайди. Шунинг учун ҳам унга Покистон ҳукумати билан яхши бўлиш жуда муҳим. Бу масаланинг битта жиҳати. Лекин Каримов бир ўқ билан икки қуён уришни кўзлайдиган махлуқ.

Демак, иккинчиси, бу энг муҳими – мамлакат ичига қаратилган. “Ҳов кўрдингми, Покистон ҳукумати ҳам менинг қўлимда, менинг дўстим, у томонларга борсанг, онангни кўрсатаман” дегани бу. Худди мана шунинг учун ҳам Ўзбек матбуотига бу сафарни фавқулодда кенг ёритиш топширилди. Токи Каримовнинг плани ҳамманинг калласига сингсин!

Душманлар ҳақида

САВОЛ׃ Кузатишларимга кўра сизга душманлик қилаётганлар ҳам бор экан. Бу дунёда душмансиз одам бормикан ўзи? (Фарида).

ЖАВОБ׃ Биласизми, қадимда бир золим шоҳ бўлган экан. Унинг даврида дарёларда қон оқар, қамчилардан жон узилар экан… У шунчалар золим экан-ки, бирор киши ҳам унга бу қилмишлари яхши эмаслигини айтолмас экан. Шундай кунларнинг бирида Ҳотамтойнинг йўли унинг ўлкасига тушибди. Халқнинг азоб уқубатларидан ларзага тушган Ҳотамтой саройга қараб йўл олибди ва шоҳни одилликка чорлабди. Шунда шоҳ׃

-Сен халқимни танимас экансан, унинг еттидан етмиш яшарига қадар мени ўзига дўст деб билади. Сен бегонасан, сени душман деб билади. Ишонмасанг ана Девонбеги билан халқ ҳузурига чиқинглар,-дебди.

Девонбеги ва Ҳотамтой қаерга боришмасин халқ шоҳни дўст дея улуғлаб Ҳотамтойни душман дея ҳақоратлабди.

Саройга қайтишганда Ҳотамтой шоҳга׃

-Улар Девонбегидан қўрққанларидан бир нарса дея олмадилар,-дебди.
Шунда шоҳ׃

-Ундай бўлса, тунда жанда кийиб чиқингиз,-дебди.

Яна Девонбеги ва Ҳотамтой қаерга боришмасин ва кимдан сўрашмасин ҳамма Ҳотамтойни лаънатлабди. “Агар у бизга дўст бўлганда бизни шундай қийин шароитга қўярмиди? У бегона-да, бизни билмайди-да, бизда нима қасди бор унинг?” дейишибди.

Саройга қайтишганда шоҳ яна Ҳотамтойни изза қилибди.
-Бечора халқ, икки кишидан бири жосус бўлиши мумкин, деб ўйлаб чекаётган азоб-уқубатларидан сўз очмади,-дебди Ҳотамтой.

Шунда шоҳ׃

-Бўлмаса бор, ўзинг сўра, қани нима дейишади?- дебди.

Ҳотамтой кўчага чиқса, ҳамма ундан юз буриб, узоқроқдан юрар, баъзилар эса минғирлаб уни сўкишибди. Бунинг сабабини сўрайман деса, уни тошбўрон қилишибди. У қонга беланиб ётганда бир дарвеш унинг ёнига келиб׃

-Кўрдингми, кимнинг душмани кўп,-дебди.

Ҳотамтой дарвешнинг овозидан танибди. Бу ўша шоҳ экан. Жанда кийган шоҳ. Халқ золим шоҳнинг ана шундай кезиб юришларини билар ва юрак олдириб қўйган экан.

Кўрдингизми, душман ҳар хил бўлади. Каминани сўкиб юрадиган исмсиз-жисмсизларга қараб шундай деяётган бўлсангиз, у ҳолда аниқ биламан, дўстларим душманларимдан кўп. Қандай биламан-ми׃ душманларим номларини яширадилар, дўстларимнинг эса номлари аниқ.

Ҳатто Худонинг ҳам душмани бор-Шайтон, иблислар ва ҳатто баъзи одамлар…

Пайғамбарларнинг ҳам душманлари бўлган. Тошбўрон қилганлар, қувғин этганлар, хачга тортганлар…

Ҳар қандай оддий одамнинг эса, табиийки, душмани бўлади. Чунки ўртада ҳасад, кўраолмаслик, англашилмовчилик, тарафкашлик, мансаб ва манфаатпарастлик, тобелик ва муридлик каби минг-минг душман ясовчи “компонент”лар бор.

Саволингизга жавоб ана шундан келиб чиқади. Лекин бу у қадар аҳамият берадиган нарса эмас. Қўйинг, душманлар ҳам бор бўлишсин. Бунинг фойдаси йўқ эмас. Ҳушёр бўласиз, номаъқулгарчиликлардан узоқ турасиз, лоқайд бўлиб қолмайсиз, ёлғизлик қурбонига айланмайсиз, кураш ҳиссини йўқотмайсиз…

Туркия модели?

САВОЛ׃ Ўзбекистонга Туркия модели тўғри келади деган гапларни айтишмоқда. Туркия модели ўзи нима? (Сухроб).

ЖАВОБ׃ Агар Туркияни яхши билмаган одам шундай бир гапни айтса, уни тушунаман. Чунки ҳали Туркияни яхши билмаган пайтларимда мен ҳам шундай деб ўйлардим. Аммо Туркияни ичдан ва ташдан яхши билган одам бу гапни айтса, у ҳолда сиёсий чайқовчилик бўлади. Нега?

Туркия заиф парламент, заиф бош вазир, заиф президент, заиф қонунлар, заиф халқ ва КУЧЛИ АРМИЯ бошқарувидаги давлатдир.

Гап бу ерда аҳолисига нисбатан Туркия дунёдаги энга катта армияга эга эканлиги ҳақида бораётгани йўқ. Гап мамлакатни бошқариш ҳақида бормоқда. Туркияни том маънода ҳарбийлар, хавфсизлик кучлари бошқаришади. Яқин ўтмишда агар сиёсатчилар қулоқ солишмаса, давлат тўнтариши қилиб, уларни дорга тортишган. Шундан бери дорга тортилмаслик учун сиёсатчилар ҳарбийларга қулоқ солишади.

Агар улар халқ томонидан сайланган Бош вазирга, “кет” ишорасини қилишса, бош вазир дарҳол истеъфо беради.

Гап шундаки, Туркиядаги ҳарбийлар асосан дунёвий миллиятчилар орасидан етиштирилади ва демократик давлатларда таҳсил оладилар. Улар диндан узоқ турадилар ва дунёвий тузумни ҳимоя қиладилар. Бугун Туркияда демократия, сўз эркинлиги ва ҳоказолар қонунларда белгилангани учун эмас, балки ҳарбийлар шундай истаганлари учун мавжуд.

Бу эркинликларнинг чегарасини ҳам ҳарбийлар миллий хавфсизлик нуқтаи назаридан дея чеклай оладилар. Агар ҳарбийлар шундай тутиб турмасалар Туркия деган давлатдан парча ҳам қолмаслиги мумкин. Чунки Туркияда халқ кескин фарқ қиладиган қутбларга бўлинган, жиддий муаммолар билан юзма-юздир. Бу эса доим парламентда ўз аксини топади, яъни ҳамма ҳар томонга тортади ва қонунлар заифлигининг боиси ана шунда.

Туркия парламенти бир нечта турли қарашдаги партиялардан ташкил топгани учун аксарият овоз талаб этилган нуқталарда оддийгина қонунларга ҳам ўзгартириш кирита олмайдилар.  Бир кун келиб қайсидир бир куч ҳукмронликни қўлга олиши ва ҳарбийларни тизгинлаши ҳам мумкин. Лекин бу Туркия тўла демократик шароитга кўчди дегани эмас. Аксинча бу ҳол борини ҳам йўқотишга заминдир.

Туркия моделини Ўзбекистонга тадбиқ этадиган бўлсангиз, бунинг бугунги режимдан фарқи жуда оз бўлади.

Наҳотки бу бир тасодиф эди?

САВОЛ: Сиз, мард бўлсанг, асл исминг билан ёз дейсиз. Лекин мен мақола ёзаётганим йўқ, шунчаки савол йўлламоқчиман. Бунинг учун мени номардга чиқармассиз ва умид қиламанки жавоб ёзарсиз. Очиғини айтсам, сайтингизни биринчи кириб, баъзи ёзувларига кўз югуртирганимда умуман менга маъқул бўлмаган. Мақолаларнинг бари Microsoft Word дастурида ёзилиб, дизайнга ҳам аҳамият берилмай жойлаштирилгани ғазабимни келтирганди. Сабаби мен интернет технологиясини яхши тушунаман, шунинг учун ҳам ҳозир, Сизнинг исмингиз ва бошқа “УчҚулоқ”лар кўз тикадиган сўзларни ишлатмасдан ёки улардан бузиб фойдаланган ҳолатда савол йўлламоқчиман. Чунки улар бу сўзлар қайси вақтда, қаердан қаерга жўнатилганлигини, қизиқсалар уйимнинг манзилини ҳам билиб оладилар. Ҳозирча уларга қарши курашишга қурбим етмайди. Шунинг учун шундай усул қўлладимки, сиз қайси почтадан хат келганини билолмаганингиздай, УЛАР ҳам қайси IPдан чиққанимни била олишмайди. Жуда қаттиқ киришсалар ўзларининг IPси чиқади, холос.

Сайтингизга биринчи кирганимда (бундан уч йилча олдин) “Бошчи”мизнинг сиёсатини ҳам, унга қаршиларнинг фикрини ҳам маъқулламас эдим. Бугунга келиб анча оқ-қорани таний бошладим. Ва билдимки, бугунги кунда асл ҳақиқатни ёритиш бўйича сиз етакчи экансиз. Шунинг учун ҳам унинг дизайнига ҳам қарамай деярли барча маълуотларини ўқиб чиқдим. Ва уни ўзбеклар учун энг қимматли сайт ҳисоблайман.

Саволим, 1999 йил февралидаги воқеалар ҳақида ўзингизда мавжуд маълумотларни ўртоқлашсангиз… Менда у ҳақида инкор этиб бўлмас далил бор: битта иштирокчи портлаш ҳақидаги ҳабарни “учқулоқ”ларга сотиб қўйган. Демакки, бошчи ҳаммасини олдиндан била туриб, халққа спетакл кўрсатган. Жавобингизни сайтингизда кутиб қолувчи, сизни доим қўллаб дуо қилувчи ШоҳиЖаҳон.

ЖАВОБ׃ Мактубингиз учун раҳмат. Ҳозир ҳам сайтнинг кўриниши муҳим эмас, балки мазмуни муҳим деб ҳисоблайман. Каримовнинг китоблари нақадар чиройли қилиб чиқарилади, аммо ҳеч ким ўз ихтиёри билан ўқимайди. Лекин агар сиз маслаҳат ва ёрдам бераман десангиз сайтни ўзгартиришимиз мумкин.
Сиз хатни қаердан ёзилганини билиб олишади, дебсиз. Ғарбда ҳа, лекин Ўзбекистонда ҳали билишолмайди. Ўзбекистонда интернет бобида жуда орқада қолинган. Яқинда бир киши билан гаплашдим. Унинг айтишича, фикрлари бузилмасин, содиқликлари йўқолмасин, деб аксар МХХ ходимларига интернетга кириш таъқиқланган. Фақат жуда кам сонли одам киради. Бу масаланинг бир жиҳати.

Иккинчи томони эса шуки, улар бутун интернетдаги ёзувларни назорат қила олмайдилар. “Омбор”га ғарамлаб қўйишлари мумкин. Лекин ҳар бирини таҳлил этолмайдилар. Ҳар куни 200 дан зиёд хат оламан. Ярмини ўқишга улгурмайман. Демак, улар ҳамма хатларни ўқиб чиқиш учун бир неча миллион кишини ишга олишлари керак. Адресларни қидириш ва топиш учун яна бир миллион мутахассис керак.

1999 йил феврал воқеаларига келсак…

Мени бир тасодиф кўп ўйлатади׃ 1998 йил тугашидан бир кун олдин бизни -мени, Абдураҳим Пўлат ва укаси Абдуманноб Пўлатни АҚШда яшайдиган Рўзи Назар деган кекса бир киши меҳмонга чақирди. Борсак, ош дамланган ва у пайтда Салой Мадаминовнинг иқтисодий ҳомийси бўлган Анвар Олтойли бир турк аёли билан келган экан. У бизга мухолифат бирлашиши заруратидан сўз очди. Баҳслашдик. Рози бўлдик. Кейин янги йил оқшоми Нью Жерсей штатида яшайдиган Авазхон Мухторов меҳмонга даъват қилди. Бордик. Рўзи Назар ҳам бирга борди. Анвар Олтойли ўша ердаги меҳмонхонада турди ва биз Авазхон Мухторовнинг уйида. Абдураҳим Пўлат ва укаси борган эмас. Ўшанда Анвар Олтойли “Февралнинг ўртасида Тошкентга қайтамиз, битта учқичда” дея пичирлади. Ҳайратландим. Бошқа гап айтмади. Бу шунчаки кўнгил гапи-да, деб қўя қолдим.
У кейин Салой Мадаминов билан гаплашгани ва у мени, Абдураҳим Пўлат ва укасини даврага олмасдан “ўзимиз Каримов ҳукуматини йиқитамиз, улар бизга халақит бермасин, етар” деган гапини айтди. “Ҳали ҳам осмонда-ку?!” деб қўя қолдим.

Лекин ҳалигача ўйлайман, наҳотки бу бир тасодиф эди?

Хуллас, 1999 йил 16 февралда Каримов ҳукумати томонидан баъзиларни қўлланиб, спектакл кўрсатилган деган гапни ўша пайтда ҳам айтганман, ҳозирга қадар ҳам бу фикримни инкор қиладиган далил кўрганим йўқ.

Қолгани латифа

САВОЛ׃ Бутун мухолифат бирлашиб сатилетдан битта телевидение очса бўлмайдими? (Искандар).

ЖАВОБ׃ Агар бугунга қадар мухолифат бирлашганда эди, телевидение ҳақидаги бундай саволингизга ҳожат ҳам қолмаган бўларди. Аммо биз мухолифатни бирлаштиришга 15 йил уриндик ва буни амалга ошира олмадик. Негалигини биласиз. Энди бу ҳақда гап очмаса ҳам бўлади. Бугунги кунга келиб, мухолифатнинг қолган қутгани икки мутлоқ зид қутбларга ажралиб бўлди. Ҳатто мафкуравий жиҳатдан ҳам.

Энди сателитдан телевидение очиш ҳақида׃ ана “Америка овози” очганига 3-4 йил бўлиб қолди. Лекин ким томоша қилади? Ўзбекистонда одамлар бир бурда нон ташвишида экан, ким сатилетга боғланиб, олди-қочди нарсаларни томоша қилади? Ҳеч ким. Телевидениени бир томонга қўйинг, бугун ҳатто радиони эшитмай қўйишган. Бир маҳалла ёки қишлоқни айланиб, одамлардан сўраб кўринг-чи, неча киши “Озодлик” ёки “Америка овози”ни эшитади?

Бугун мухолифатнинг қолган-қутган гуруҳлари интернетда оддийгина кундалик хабар саҳифасини юрита олмайдиган даражада. Баъзилари бир ойда, баъзилари ҳафтада битта нарса қўйиш билан “гавда кўрсатишади”, холос.

Тез ишлаб турадиган, хабарларни дақиқама-дақиқа берадиган саҳифа йўқ. Бу ишни уддалай олмаганлар агар телевидение, радио ёки видеоклиплар қилиб халқ орасига кирмоқчиман деса, унга ишонмайман. Бу навбатдаги алдов. Ўзини, атрофидаги икки уч кишини ва бир нарса чўзадиган манбани алдаш учун қилинадиган иш бу.

Бугун хориждаги мухолифлар фақат иккита амалий иш қилиш қобилиятига эга׃
Биринчиси, яхши веб саҳифа тайёрлаб, ундаги хабарларни кунба-кун мамлакат ичига жўнатиш. Табиийки, электрон мактублар орқали…

Иккинчиси, мамлакат ичида фаолият кўрсатаётганлар бўлса, уларни маънавий ва иқтисодий жиҳатдан қўллаш.

Бу қадар. Ана шу икки иш изчил амалга ошмаятими, қолгани латифа.

Ўзбекистонда давлат тўнтариши бўлиши мумкинми?

САВОЛ׃ Кейинги кунларда Ўзбекистонда давлат тўнтариши бўлиши эҳтимоли ҳақида яна гап-сўзларлар айлана бошлади. Ростдан ҳам шундай эҳтимол борми?(Даврон).

ЖАВОБ׃ Йўқ! Сайлов каби бирор сиёсий маърака яқинлашаверса, “Давлат тўнтариши…”дан бошлаб “Диндорларнинг Конституциявий тузумга тажовузи…” каби иборалар тез-тез ишлатила бошланади. Бу энг тепадаги идорадан мухолифатнинг баъзи гуруҳчаларига қадар инади.

Ўтган йилларда буни эшитавериб, қулоқлар ўрганиб кетган бўлса ҳам, фойдаси кимга ва зарари кимга эканлигини ҳеч ўйлаб кўрмадик. Ҳамма вақт фойдаси Каримовга бўлган ва бундан кейин ҳам унга бўлади. Шундай экан, ғоя фойдани олган одамдан келиб чиқади. Бу бизнеснинг қоидаси. Қолганлар ўйинчилар, бизнинг шароитда эса, олдиндан маълум бўлган ютқазувчи ўйинчилардир.

Каримов ўз атрофидаги қўрғонни мустаҳкамлаш учун ўзига қарши чиққан ҳар қандай гуруҳдан фойдаланади ёки шундай гуруҳни яратади. Шундай бўлиб келаётганини кўриб турибмиз. Агар бу сафарги сохта сайловдан олдин ҳам бирор гуруҳ бирор “томоша” қўйса, асло ажабланмайман. Чунки режим шунга интилмоқда ва ўйинчилар ҳам ўзларини кўрсатмоқдалар.

Илгари ҳам шундай бир саволга жавоб берган эдим. Яна мухтасар қилиб айтмоқчиман. Ўзбекистонда давлат тўнтариши мутлақо мумкин эмас. Давлатнинг ўзи бўлмаган жойда қандай қилиб давлат тўнтариши бўлади?
Мафия тизимида эса “отахон”нинг айтгани бўлади ва унга қарши чиқиши мумкин бўлган куч бешигидаёқ ахта қилинади.

Бугун Ўзбекистон ҳокимият бошқаруви деб аталадиган идоралардан бирортасида “отахон”га қарши бош кўтарадиган одамни қўя туринг, қош учирадиган шахс ҳам йўқ.

Четдагиларнинг аҳволи эса ойдек аён.

Жумрак ва жамият

САВОЛ׃ Мухолифат ичида илгари ҳукуматда ишлаганларни хоин, порaхўр, бугун ишлаётганларни ахлоқсизлар синфи деб аташ мода бўлди. Хўш фалакнинг гардиши билан бу мухолифат ҳукумат тепасига келиб қолса, ишни ким билан бажаради?(Нажмиддин).

ЖАВОБ׃ АҚШда ўз уйинг бўлмаса бир ташвиш, ҳар ой катта миқдорда ижара тўлайсан. Ўз уйинг бўлса, яна бир ташвиш. Банкдан олинган қарзни тўлайсан. Бир-икки ой тўламасанг, уйингдан ажраласан. Тўлган тақдирингда ҳам ташвишлар битмайди. Йиллар ўтавериши билан эса ташвишлар ортаверади.
Уйимиз янги. Қурилганига энди етти йил бўлди. Бугунга қадар муаммо чиқмаган эди. Аммо энди баъзи кичик ташвишлар чиқмоқда.

Масалан, яқинда ҳаммомхонадаги қўл ювадиган жумракнинг остидан сув оқа бошлади. Ишхонамиздаги бир жувоннинг гапни эсладим׃

-Бундай ишларга мен пул бермайман. Дўконда жуда арзон туради, оламан, ўрнатаман, усталар эса ўн баравар қилиб олишади,-деганди у.

Дарҳақиқат, бу соҳа усталари Америкадаги энг бош тоифа ҳисобланади. Яъни энг кўп пул қилишади. Битта жумракни алмаштириш учун 200-300 доллар олишади. Ваҳоланки, бу ишни беш дақиқада бажаришади.

Жумракни ўзим алмаштиришга қарор қилдим. Шанба куни эрталаб чаққон бўлиб ишга киришдим. Эртароқ бошладим, чунки болалар уйғонгунга қадар битириб қўйишни режаладим.

Уйимиз уч қаватлик. Бузилган жумрак учинчи қаватда. Сувни бекитадиган жой эса, биринчи қаватда. Сувни бекитиб, тепага чиқсам, калитлар тўғри келмайди. Бир амаллаб очишга қарор қилдим. Бўлмади. Кейин ”Home Depoт” деган хўжалик моллар дўконига бориб жумракнинг янгисини сотиб олдим. 42 доллар экан. Қайтиб келиб, ўрнатаман десам тўғри келмади. Эскисининг номини ёзиб олдимда, дўконга қайтиб бордим ва 42 долларликни топширдим.

Хайриятки, дўкон уйимизга яқин ва ҳамма нарсани қайтиб олаверади. Дўконни айланиб бизникига ўхшаганини топдим. 79 доллар. Олдингисидан чиройлироқ. Шу пайт дўконда саволларга жавоб бериб юрадиган киши келиб қолди. У билан гаплашсам׃

-Буларнинг ҳаммаси стандарт,- деди.

Шунда мен олдингисини олиб келиб топшириб хато қилганимни тушундим. Фақат иккита қўшимча боғловчи қувурчалардан олсам иш битар экан. Лекин қўлимдаги ёқиб қолганди ва уни олиб келдим. Эскисини очаман десам калит етишмади. Битта калит учун яна дўконга бораман-ми дедим-да, куч ишлатдим. Девордаги пластик қувурга уланган жойдаги босим жиҳози синиб кетди.
Уни очиб олдимда шишаларга солиб сотиладиган “Starbucks” кофесидан ичиб, асабимни жиловлаб, яна ҳалиги дўконга бордим. Баъзи нарсаларнинг отини билмасангиз ҳам қийин. Шунинг учун менга керакли Х-жиҳозни ўзим билан олиб келгандим. Бирор киши унинг нималигини билмади, десангиз. Охири дўконнинг бош иш юритувчисини чақиртирдим. У билағон экан׃

-Бундай нарса бизда бўлмайди,-деди у.

Ҳамма нарса бўлади дея мақтаб юрганим бу дўконда ҳам бўлмайдиган нарса бор экан-а, дея ажабландим. Ҳалиги одам бундай нарсаларни қаердан сотиб олишни айтди ва яқиндаги шундай дўконнинг адресини берди.

Илгари фақат автомашиналар қисмларининг махсус буюртма дўкони бор деб ўйлар эканман, буни қаранг-ки ҳатто жумрак қисмларининг ҳам махсус дўкони бормиш.

 У ерга келсам, буюртма оладиган киши қўлимдаги жиҳозни ярим соат десам муболаға бўлади, аммо 10-15 минут томоша қилди.

-Вов,-деди кейин.- Бу нима экан ўзи, номини биласизми?

-Тақсир номини билганимда ўзини олиб келармидим?

-Мен шу ерда 15 йилдан бери ишлайман, аммо бунақа нарса кўрмаганман. Бу қаерга ўрнатилган экан?

Унга тушунтириб берсам׃

-Сиз “Пулте” қурган уйларда яшасангиз керак. Улар ҳатто ҳамма жиҳозларни ҳам ўзлари яратадилар. Бу ҳам бизнес. Сизни ўзларига боғлаб қўядилар. Уларга ёзинг, юборишади,-деди.

Ҳафсалам пир бўлиб машинамга ўтириб, “Ойдай тўлин-тўлин..” қўшиғини тинглаб, ўйга ботдим. Сувни бекитганман. Қувурлар очиқ. Қандай қилиб 2-3 ой кутаман.

Уста чақирсаммикан?

Шунда ёдимга биринчи қаватдаги хонага душ ўрнатган асли афғонистонлик Абдуманннон ака деган танишим келди. У ўшанда пластик қувурлар чиққани зўр бўлгани ва уларни бир-бирига елимлаш жуда қулайлигини роса мақтаганди. Иш жуда осон битганини ўзим ҳам кўргандим.

Шунинг учун қувурдан бошлаб бу ёғига ҳамма нарсани алмаштираман, деган қарорга келдим. Ортга қайтгим келмади ва бошқа кўчадаги “Lowe’s” деган каттароқ хўжалик моллар дўконига бориб, пластик елим ва унга боғланадиган босим жиҳозини сотиб олди. Қиммат эмас, 12 доллар бўлди. Қайтиб келиб иш бошласам, елим ушламади. Унинг қўлланмасини ўқиб чиқдим. Унда қувурга елимдан олдин дастлабки тозалагич модда суртилади дейилган. Аламимни яна қўшиқдан олиб, баландлатиб қўйиб, дўконга қайтиб бордим. Ҳалиги нарсани олиб қайтиб келсам, аслида елимнинг бошқа турини олган эканман. Яна қайтиб боришимга тўғри келди. Керакли рангли елимни топиб, касса ёнига борсам ҳамён уйда қолиб кетибди. Падарига лаънат!

Бу орада болалар уйғонган ва вақат тушдан ўтиб бўлганди. Икки марта эски жумракни ўрнатиб, ҳар нарсага тўлдириб сув олиб қўйдиргандим.
Умр йўлдошим болаларни олиб, озиқ овқат дўконига кетишганди. Телефон қилсам, хайрият қайтиб келишибди. У ҳамёнимни олиб келди ва кичкина бир қутидаги рангни иккита машина билан олиб келган бўлдик.

Ҳамма ишни битириб жумракни ўрнатаман, десам боғловчи қувур калталик қилди. Яна бориб келдим, десангиз. Ташқарида қоп-қоронғу бўлган бир пайда ишни битирдим. Сувни очишга юрагим бетламади. Чунки эрталабдан бери неча марта очган бўлсам доим ҳар томонга отилиб кетаверди-да.

Хуллас, сувни очдим. Ташқарида қоронғу, менинг дилим ёруғ. Уйда байрам. Ҳамма мени қутлай бошлади. Бажардим!

Жумракка қараб туриб׃

-Беш минутлик иш экан,-дедим.-Шунга 12 соат сарфлабман-а?

Уйдагилар менга жилмайиб қарашди. Лекин зарар қилмадим. Ҳам иқтисодий ва ҳамда маънавий фойда қилдим. Бундан кейин бундай юмушни беш дақиқада бажараман. Чунки энди нима қилишни биламан-да!. Ўргандим. Ҳатто кейинги шанба куни ҳамма жумраклардан уй қурувчилар ўрнатган босим жиҳозларини олиб ташлаб, дўконларда бўлганини қўяман. Бу ҳам мустақиллик!

…Жумрак бузилса, уста чақирмай ҳам бир амаллаб тузатиш мумкин, аммо жамият бузилган бўлса-чи? Тузатиш осон бўлмайди. Бунинг устига бу жамиятга бегона эсангиз, ҳеч қачон ҳукуматда ишламаган ва бошқариш нима эканлигини билмасангиз, тажрибасиз бўлсангиз вой ўша жамиятнинг ҳолига. Айниқса, бу жамият устабузармонлар қўлида хонавайрон қилинган бўлса?!

Ўзбеклар нега бир-бирларини кечира олмайдилар?

САВОЛ׃ Биз демократия ҳақида жуда кўп гапирамиз. Халқимиз демократияга тайёр деймиз. Лекин демократия шароитида одамлар Ғарбда бўлгани каби танқидни кўтара олишлари керак эмасми? Ўзбеклар битта танқид учун бир-бирига душманга айланиб қолмоқда. Бу аҳволда демократияга етишамиз, деб ўйлайсизми?(Мурод).

ЖАВОБ׃ Юрагимни ёндирган саволлардан бирини ёзибсиз. Гап фақат ўзбекликда эмас. Менимча, бунинг жуда чуқур илдизлари бор. Бу ҳолатни араб, форс, дари, паштун ва ўрду тилида гаплашадиганларда ҳам кўрдим. Энг қизиғи, улар яшайдиган мамлакатларда эмас. Балки улар келиб яшаётган демократия диёрида уларнинг демократияни ҳазм қилишлари нақадар қийин кечишини кўриб, ҳайратландим.

20-25 йилдирки, Америкага келиб, ҳалига қадар танқид эшитганда диркиллаб қоладиган бу одамларни кўриб ўзимизнинг ўзбекларимиз ҳақида ўйладим. Минг афсуски, Ғарбнинг ҳавосидан нафас олаётган ўзбекларимизнинг аксарияти ҳам шу аҳволда.

“Америка овози”да ишлаганимда бир араб бошлиғимиз бор эди. 30 йилдан бери Америкада. Демократияни англаган деб ўйлабман ва кўпчиликнинг олдида танқид қилиб юборибман уни. Шу қадар душманга айландики, мана орадан 4-5 йил ўтиб ҳам яқинда бир мажлисда кўриб қолсам, ҳали қовоғидан қор ёғади.

Ғарбда яшаб юрган ўзбекдан истаган бирини танқид қилиб кўринг, камчилигини айтиб кўринг, дарров сизни “иғвогар” дейди. Бу ҳам майли, бир умрлик душманингизга айланади. Шунинг учун ҳам ташвишингиз жуда ўринли.

Ҳали ниҳол экан, Америкага келиб, ўқиб, шу ерда таҳсил олган бир “қаламкаш” ўзбекни жуда асосли камчиликлари учун орқаваротдан эмас, очиқ, ўз номим билан танқид қилгандим. Мана орадан икки йил ўтди. Ҳалига қадар у орқаваротдан мени ҳаммага “иғвогар” деб юргани майли, турли форумларда ҳам турли тилларда тинмай ёзади, бўҳтон ёғдиради.

Ваҳоланки, орқаваротдан гапириш ёки имзосиз ёзиш иғвогарлик эканлигини ва ўзи шу куйга тушганини ҳам билмайди, шўрлик!

Бундай мисоллар сон мингта. Ҳатто исмини айтмай, умумий танқид қилсангиз ҳам, ўзига олиб, сизга қилич қайрайдиган “демократларимиз” қанча…Шунинг учун демократия ҳақида гапириш ва демократ бўлишнинг орасида ер билан осмон қадар фарқ бор. Менимча, бу нарсанинг илдизи жуда чуқур ва бу илдизни кўра олмасак, топа олмасак ҳали бери руҳимизни сариқпечакдек ўраб тураверади.

Чет элларда қолиб кетамизми?

САВОЛ׃ Чет элга чиққан ўзбекларнинг тақдири ҳақида кўп ёзгансиз. Уларнинг ватанга ташналиги ҳақида ҳам ёзганларингиздан ўқиганмиз. Сизнинг анчагина тахминларингиз тўғри чиқади ва бу ҳаётий тажрибанинг натижаси бўлса керак. Шундан келиб чиқиб хориждаги ўзбекларнинг яқин келажакда ватанга қайтиш имконлари бор деб ўйлайсизми? Бор бўлса қачон ва қай шароитда? Йўқ бўлса, уларни нима кутади? Булар социологик муаммолардир. Бунга сиз жавоб бера оласиз деб ўйлайман. (Бобур).

ЖАВОБ׃ Илгари бир жавобда ўзбекларнинг четга кетиш сабабларини бир тизимга солгандим. Аслида кўп нарса ўша чиқиб кетиш сабаблари билан боғлиқ. Лекин модомики четда эканмиз, бугунга қадар босиб ўтилган йўлга назар солиб, келажакни тахмин қилиш, башорат эмас, тахмин қилиш мумкин.

Мени жуда ҳам ачинтираётган ва ташвишга солаётган нарса шуки, бугун хорижга чиққан ўзбеклар ҳам илгари Шарқ мамлакатларидан Ғарбга сиғинган салафларининг йўлидан кетмоқдалар. Бу эса ўзлари яшаган жамиятда энг кейинги одам бўлиб қолиш ва ўз ўринларини ўз қўллари билан йўқотишга интилишдир.

Бугун Ғарб мамлакатларига назар солсангиз, Шарқдан келганлар аксарият ҳолда ғариб, унутилган бир вазиятдалар. Ораларида давлат арбоблари, таниқли олимлар, дунёга сўз айта оладиган шахсиятлар, сиёсатчилар йўқ.

Бунинг сабабларидан бири шундаки, хорижга келганлар бу ернинг эркинлигидан гангиб қоладилар. Оилалари ва фарзандларини йўқота бошлагандек бир ҳиссиёт гирдобига тушадилар. Натижада анаъналар, одатлар, оила ва фарзандлар тарбиясини сақлаб қоламан деб ўзларини тўрт томонга урадилар. Аслида эски аҳволлари Ғарбдагидан ҳам барбод бўлганини тан олгилари келмайди.

Муҳожирлардан кўпчилиги агар динни маҳкам ушласам, анаъналар, одатлар, оила ва фарзандлар тарбиясини муҳофаза қилиб, сақлаб қоламан, деб ўйлайдилар. Натижада замонавийлик, яшаган мамлакатнинг қадриятлари, демократия талаблари четга сурилиб, фақат диний йўлга бош урилади. Бир қарашда бу яхшигина бўлиб қолмай, фарзу қарз бўлиб кўринади. Аммо аста-секин мейёр бузилади ва фанатик бир инсонга айланилади. Чунки бора-бора жамиятдан ажралиб қоладилар. Ўз дўкончалари, оддийгина бир ишлари ва шунчаки умргузаронлик қилувчи жамоалари билан ўралашиб, болаларини ҳам шу аснода тутишга уринадилар.

Болалари ўқишдан, илмдан, сиёсат ва жамиятдан узоқ қолиб, кўринишда мўмин-қобил, лекин аслида тескарисига айланади. Ота-она эса бари-бир ватанга қайтаман, деб ўзини овутади ва фарзандларининг келажагини ўйламайди.

Бир кун келиб, орзулари саробга чиқа бошлаганини кўргач, асабийлашади, оиласи бузилади, дунёдан норози, ёлғиз бир кимсага айланади.

Бугунга қадар Ғарбга Афғонистон ва Туркия орқали минг-минглаб ўзбеклар келганлар. Биз бугун ҳатто уларнинг номларини ҳам билмаймиз. Қаерларда яшаб, қаерларда қолиб кетдилар, номаълум. Фарзандлари эса жамиятнинг иккинчи эмас, учинчи даражали одамига айланиб қолдилар.

Юқорида айтганимдек, минг афсуски, бугунги авлод ҳам шу йўлдан кетмоқда. Бугун ҳар қанча дод-вой дейилгани билан йиллар ўтгач, ҳеч ким Ватанга қайтмайди. Ҳатто икки фуқаролик берганда ҳам қайтадиган одам топилмайди.

40-50 йил Ватаннинг озодлиги учун жонларини таҳликага қўйганлар мустақиллик келганда, бориб, қисқа вақтда ортларига қайтганлари бунинг бир мисоли.

Чунки йиллар давомида бошқа одамга айланасиз. Борсангиз ҳамма нарса бегонадек туюлади. Энг асосийси сизга бегонадек қарашади. У ерда энди Ғарбда сиз топган эркинликнинг мингдан бирини ҳам тополмайсиз. Ҳатто Ўзбекистон демократик давлатга айланганда ҳам бутунлай қайтадиганлар саноқли бўлади. Улар ҳам бир муддатдан кейин ортга қараб йўл соладилар. Бу мен яратган янгилик эмас. Бу социология илмининг тажрибалардан олинган хулосалардир. Шунинг учун ҳам доим такрорлайман, кетдингизми, тамом, қайтиш йўқ. Қайтишингиз мумкин, фақат вақтинчага, меҳмон тарзида.

Шунинг учун демоқчиманки, бугун четга чиқиб, вақтингизни беҳуда ўтказманг. Ўқинг, илм олинг, жамиятга қўшилинг, изланинг ва ўзингиз яшаётган жамиятингизда ўз ўрнингизни топинг. Худди мана шу нарса сизга ўзлигингизни сақлаб қолишга замин яратади. Нафақат сақлаб қолиш балки тарихий Ватанингизга хизмат ҳам қилишга йўл очади. Табиийки, агар шундай истагингиз бўлса!

Мантиқ маҳсули

САВОЛ׃ 2004 йил март-апрел портлашларини бевосита ҳукумат уюштирганлигига шаъма қилгандингиз. Тўғриси менда ҳам шундай тахмин бор, лекин бу тахминимни исботловчи манбага эга эмасман. Агар мумкин бўлса, манба тўғрисида мухтасар бўлса-да, маълумот берсангиз. Ҳурмат билан, Муаррих.

ЖАВОБ׃ Маълумки, ҳуқуқнинг асосини мантиқ белгилайди. Умуман мантиқ бутун ҳаётнинг ўқ илдизи деса муболаға бўлмайди. Агар мантиқ қоидаларини идрок этсангиз, кўп нарсага баҳо беришда адашмайсиз.

Менинг ҳам қўлимда ҳеч қандай аниқ далил йўқ. Аммо мантиқ қоидасига назар солсангиз, икки савол туғилади.

Биринчиси, бу ҳодисалар жамият учун фавқулодда янги ҳол эдими?

Иккинчиси, бу ҳодисалар қандай сиёсий-ижтимоий заминда юз берди ва кимга фойда келтирди?

Бу икки саволнинг жавобларини топиш жуда осон…

Мазкур воқеаларга қадар ўтган 15 йилдаги шундай ҳодисалар силсиласига назар ташласангиз узвийликни топасиз.

2004 йилдаги сиёсий ижтимоий воқеликни таҳлил этсангиз, Каримов режими яна бир марта боши берк кўчага кириб қолганини кўрасиз. Бундай пайтда чекиниш ёки кўчанинг тўсиғини бузиб, олдинга кетиш керак бўлади. Каримов режими яна иккинчисини танлади.

Ҳар доимгидек, таъкидламоқчиман, бундай воқеаларда ҳукумат “тажриба”сидан келиб чиқиб, анқов ёки қўлбола “мухолиф”лардан фойдаланиб, уларни ўз манфаати йўлида қўлланган. Бунинг умумлашган кўринишини “Ассассин” романида ўқишингиз мумкин.

Даҳшатли ҳайқириқ

САВОЛ׃“Туронзамин” рўзномасида мана бу хабарни ўқидим׃
”Гулбаҳор ҳам Каримов ва Мадаминовнинг виждонига ҳавола”. Хабарни келтираман׃

Сиёсат билан ҳеч шуғулланмаган ва мухолифатдаги бирорта партия ёки ҳаракатга аъзо бўлмаган, Андижон воқеаларидан кейин мухбирга, инсон ҳуқуқлари ҳимоячисига гапириб қўйган, муносабат билдирган Гулбахор Тўраева Қирғиз чегарасида китоблар билан қамоққа олингандан кейин орадан уч ой ўтиб, уч кунда суд қилиниб, олти йилга озодликдан маҳрум этилди. Бу оналар қаршисида тиз чўкаман, деган Ислом Каримовнинг навбатдаги меҳр шавқати. Айни пайтда иқтисодий жиҳатдан қийин аҳволда қолган бу аёлга ўз китобларини бериб, уни мамлакатга йўллаган Салай Мадаминовнинг ҳам навбатдаги қурбони бу.

Андижондан олинган маълумотга кўра, айблов фикрида айтилишича, Тўраева бу ишни тижорий мақсадда қилган ва агар пул беришмаганда бу ишга бош қўшмаслигини айтган. Мадаминовнинг шахсий китобларини ташиб юриб қамалиб кетганлар сафига яна бир киши қўшилар экан, бундай аянчли ҳоллардан хулоса чиқариб олинмаётгани яна ҳам аянчлидир.

Илгари қамалганларни унутган Салай Мадаминов ва унинг “резидент”лари бу сафар Гулбаҳор Тўраеванинг оиласидан, болаларидан хабардор бўлиб, уларга моддий ёрдам кўрсатармикан?”

Мен тушуна олмаган нарса шунинг учун Муҳаммад Солиҳни айблаш керакми? Гулбаҳор Тўраевада фақат унинг китоблари эмас, балки Рауф Парфининг ҳам китоблари бўлганку? Қолаверса шундай бўлганми йўқми сизлар ҳам аниқ билмайизларку? Бу ҳам мухолифат ичидаги даҳанаки жанг ахир. Буни қачон тўхтатасизлар? (Диамат).

ЖАВОБ׃ Авф этасизу аммо кўринишидан сиз ҳамма нарсани мухолифат ичи даҳанаки жанги деб инкор қилмоқчисиз. Шундай экан, далилни сиз ва Салай Мадаминов ишонадиган манбадан келтирай׃ “Озодлик” сайтида 24 апрелда тантана билан қуйидаги хабар тарқатилди.“Андижон вилояти жиноят ишлари суди инсон ҳуқуқлари ҳимоячиси Гулбаҳор Тўраевани конституциявий тузумга тажовуз қилиш, туҳмат қилиш ва жамоат тартибига таҳдид солувчи адабиётлар тайёрлаш ва тарқатишда айбдор топиб, унга 6 йиллик қамоқ жазоси тайинлади. Касби шифокор Г.Тўраева шу йилнинг 14 январь куни Бишкекдан қайтаëтганида сумкасидан шоир Рауф Парфининг “Иймон асири”, шоир ва сиëсатчи Муҳаммад Солиҳнинг “Валфажр” ҳамда “Йўлнома” китоблари чиққанидан сўнг қамоққа олинган”.

Рауф Парфининг китоблари Ўзбекистонда таъқиқланган эмас. Аксинча нашр этилмоқда ва кутубхоналарда ҳам турибди. Маҳаллий матбуотда ҳам шеърлари босилмоқда. Бу воқеада унинг китоби “ниқоб” сифатида фойдаланилган, холос. Қолган китобларни бир бечора аёлнинг иқтисодий жиҳатдан қийналиб қолганидан фойдаланиб, у орқали юбориш разолатдан бошқа нарса эмас. Нима, бу “Искра” газетасимиди?

Йўқ, бир одамнинг шахсий кечинмалари, хотиралари, уйдирмалари, бўҳтонлари тўпланган нарса. Бу одамнинг номи террорист деб эълон қилингани учун унинг китобини олиб борган шахс қамоққа кириши олиндан маълум ҳол. Бунинг устига ўша аёл Андижон воқеалари бўйича ҳукуматнинг қора рўйхатига тушганлигини ким ким Салай Мадаминов яхши билади? Бугунга қадар ҳам унинг касрига қолиб, анчагина одам қамалиб кетганини илгари ҳам ёзгандик ва бундан сабоқ олмади, танқидни иғво деб билди.

Гап бунда ҳам эмас, гап шундаки, шу сабил қолгур китобларни юбориш жуда зарур бўлса, (аслида улар интернетда ҳам турибди), Салай Мадаминовнинг этагини ўпиб, ўлимга ҳам кетишга розиман деб жар солиб юрган “шоввоз”лар орқали юборсин эди. Нега қўлида норасида гўдаги бўлган онани бу куйга солишади? Мана гап нимада?

Бугунга қадар Салай Мадаминов учун қамалганларни у ва унинг гумашталари унутишган. Биргина мисол׃ унинг қилмишлари учун қамалган Мурод Жўраевнинг умр йўлдоши мана шу – у ишонадиган манба- ”Озодлик” орқали йиғлаб, иқтисодий қийналиб қолганини айтганига ҳали кўп бўлган эмас. Китоблар чиқаришга, уни мамлакатга юборишга пул бор экан. Шуни Мурод Жўраев кабиларнинг тирик етим ҳолига тушган болаларига юборса бўлмасмиди? Мана гап нимада?

Гулабаҳор ҳам қамалган куниёқ унутилди. Фақат унинг номини пеш қилиб, обрў қидириш эса давом қилмоқда. Лекин унинг оиласи фарёдларига Мадаминов қулоқ солдими? Бу саволга яна сиз ишонадиган манба – “Озодлик” сайтида бугун қўйилган мақолада жавоб бор׃

“-Суд очиқ шаклда ўтди. Мен унда қатнашдим. Агар сизга бирор маълумот керак бўлса, нега судга келмадингиз, у ерда ҳеч ким бўлмади. Бечора аёлни қамаб қўйишди, 8 ойлик гўдаги қолиб кетди”, – дея изтироб билан сўзлади Г.Тўраеванинг қайнонаси”.

Бу даҳшатли ҳайқириқдир! Мана шунинг ўзи сизнинг ҳамма саволларингизга жавоб.

Каримов Худога ишонадими?

САВОЛ׃ Ислом Каримов Хастимомга бориб, охирати ҳақида ўйлаганмиш. Мана сиз Каримовни яхши биласиз, айтинг-чи у Худога ишонадими?(Одил).

ЖАВОБ׃ Бошқаларнинг мантиғи билан ишим йўқ, аммо ўзимнинг мантиғимга кўра, бировнинг Худога ишониб-ишонмаслигини баҳолаш бизнинг ишимизга кирмайди. Бу унинг ва Худонинг ваколатига кирадиган мавзу.

Лекин Каримов ўзини бир мамлакат ва у ерда яшаётган бир қанча халқларнинг раҳбари деб атаётган экан, бу мавзуга кириш мумкин.

Менимча, Каримов азалдан атеист бўлган ва шундайлигича турибди. У ўзгарувчан шахс эмас. У ҳамма нарсадан ўз манфаати йўлида фойдаланишни истаганидек, динни, ҳатто Худо номини ҳам шу йўлда қўлланиб келмоқда.

Минг афсуски, бу фақат Каримовга хос эмас, балки барча мусулмон мамлакатларининг тепасида ўтирган диктаторларга хос. Каримов Худодан қўрқмасликни Совет мактаби ва Шўро лидерларидан ўрганган бўлса, мусулмон давлатларининг раҳбарлари, казо-казолари унинг бу иллатини мустаҳкамладилар. Уни Каъбага олиб кириб, кейин унга Каъбапўш ҳадя қилган Саудия Арабистони диктаторлари, бугунга қадар уни ислом дунёсининг катта сиймоси деб атаётган араб дунёси лидерлари унга барча жиноятларини Худо кечириб юборади деган бир ҳис бермоқдалар.

Унинг золимликларини Худога ишонишларига шубҳа ҳам бўлмаган ўзимизнинг муфтилару уламолар ҳам оқлаб келаётганлари эса, унга оддий халқни эзишда янада куч бермоқда.

Хотир куни

САВОЛ׃ 9-май. Сиз бу кунни фашизм устидан қозонилган ғалаба куни деб биласизми, ёки 1999 йилда эълон қилинган “Хотира ва қадрлаш куни”-ми? (Муаррих).

ЖАВОБ׃ Менимча иккинчи жаҳон уруши фашизмнинг фашизм билан тўқнашувидир. Бу Ҳитлер қиёфасидаги олмон фашизми билан Сталин бошқарувидаги славян фашизмининг ўзаро урушига дунёнинг жуда кўп мамлакатлари турли сабаблар, манфаатлар, янглишиш ва мажбур қолиш туфайли қўшилганлар.

Жумладан, Ўзбекистон ҳам СССРнинг мустамлакаси, зулмнинг қурбони сифатида қатнашган ва жуда катта талофотлар берган.

Бу уруш фашизмни тугатмади, балки рус-славян фашизми янада кучайди ва бугунга қадар давом этмоқда. Шунинг учун бу байрам қилинадиган кун эмас.

Аксинча бегуноҳ кетганлар, алданганлар, зулм ва қатағон қурбонларини хотирлаш куни сифатида нишонланиши мумкин.

Ҳар бир халқнинг ўз тарихидаги қора кунлар, қатағон ва қатлиомларни хотирлайдиган сана бўлади.

Модомики, Ўзбекистонда бу кун Хотира ва қадрлаш куни деб эълон қилинган экан, демак, шу куни Сталин зулми даврида ҳалок бўлганлар билан бирга Каримов режимининг қурбонлари ҳам, хусусан 2005 йил 13 майда Андижонда отиб ўлдирилган бегуноҳ инсонлар ҳам хотирланиши керак.

Каримовдан кeйин ҳукуматни ким бошқаради?

САВОЛ׃ Мен Каримов режимини азалдан ёмон кўраман. Аммо, гарчи ёмон кўрсам-да, барибир Каримовдан бошқа одамнинг ҳукумат тепасида туриб президентлик қилиши эриш туюлади. Сабаби менинг назаримда, айнан у сиёсий вазиятни яхши тушунади, сабаби, шунча йилдан бери ҳукумат тепасида. Иккинчидан, айтайлик, Каримов мухолифатга сайловда қатнашишга рухсат берди ҳам дейлик. Бироқ, мухолифатга ким ишонади, агар мухолифат ҳаммага нотаниш бўлса. Ўзингиз айтинг-чи шу ўтган йиллар ичида мухолифатнинг бирор ҳаракатлари сезилдими?

Сайлов яқин. Бу орада Каримов ўзи бош вазирликни эгаллаб, ҳукумат тепасига “қўғирчоқ” президентни олиб келиши мумкин. Бунинг эҳтимоллиги юқори.
Сиз нима деб ўйлайсиз, Каримовда кейин ҳукуматни бошқаришга ким муносиб ва нима учун? (Умид).

ЖАВОБ׃ Худди сиз каби фикрлайдиганлар бугун оз эмас. Улар ҳам қисман ҳақ. Бу ҳақлик фақат ташқи кўринишда. Яъни саробга ўхшаган ҳақлик׃ кўзингизга жуда чиройли кўринади, аммо асли бошқа. Чунки сиз доим Каримовнинг сизга қараган юзини кўриб улғайдингиз. Асл юзидан эса кўплар каби бехабарсиз. Унинг сизга қаратилган юмшоқ ва сиз ҳақингизда ғамхўрона айтилган гапларини эшитиб улғайдингиз. Унинг шууридаги сўзларни эшита олмадингиз. Худди бизнинг авлод Ленинни дунёнинг энг ақлли ва энг доно одами деб улғайгани каби. Ўша пайтда Лениннинг ўрнини ҳатто Худо ҳам тўлдира олмайди дегувчилар бўларди. Лекин кўрдик-ки, Ленин дегани баттолларнинг баттоли экан.

Шунинг учун сизнинг Каримов “сиёсий вазиятни яхши тушунади, сабаби, шунча йилдан бери ҳукумат тепасида” дейишингизни англайман ва сизни асло ва асло айбламайман. Чунки бир кун келиб Каримовнинг сиёсий вазиятни мутлоқ тушунмаганини биласиз.

Каримов Бош вазир бўлади, деган гапларга эса ишонмайман. Бу Каримовнинг зеҳниятига тескари.

Мухолифатга келсак.. Агар ҳақиқий мухолифатда халқ ҳузурига чиқиш имкони бўлса ва халқ унга ишонмаса, демак халқ ўзига ишонмайди. Чунки бугун халқнинг ўзи ҳақиқий мухолифатга айланган. Фақат бу мухолифатнинг кўзи боғланган, минбари йўқ, қўли ва оёғига кўринмас кишанлар солинган.

Лекин шу аниқ-ки, Каримов ва янги каримовлар бир ўлкани бир умрга зулм остида тута олмайдилар. Барибир бир кун кўзлар очилади, кишанлар синади, ҳақ сўзни айтиш халқ томонга ўтади ва халқ ўз номзодини кўрсатади. Ана ўша номзод ҳукуматни бошқаришга энг муносиб одам бўлади.

Бир-биридан фарқи йўқ

САВОЛ׃ Сиз баъзиларни террористик йўлга кирганликда ёки қуролли курашга чорлаганликда айбламоқдасиз. Буtун йўллар тугагaган ва шу икки йўлга қадалиб қолмадикми? Бунинг устига баъзиларни танқид қиласизу нега Абдураҳим Пўлатовни танқид қилмайсиз? (Раҳматжон, Шоҳ Жаҳон).

ЖАVOB׃ Агар биз демократ бўлсак ҳеч қачон бу йўлларга қадалиб қолмаймиз. Бу йўллар демократияга мутлоқ зиддир.

Энди мен танқид қилаётган “баъзи”ларга келсак. Умумий гап қилмасадан ўша баъзиларнинг қўрбошиси, ўзини Муҳаммад Солиҳ дейдиган Салай Мадаминовни кескин танқид қилганим рост. Бунга жудда жиддий асосларим бор. Ўзбекистонда мухолифат бугунги вазиятга тушишида  Абдураҳим Пўлатов билан иккалси айбдор. Улар айни пайтда ўзбек халқининг бугунги аҳволга тушишига Каримов билан баравар даражада ҳам айбдордирлар.

Булар доим офат бошловчилар бўлишди. Офат келаётганини кўрсангиз ва индамай турсангиз, одамларни огоҳлантиришга уринмасангиз-бу хоинлик.

Иккаласи ҳам агар самимий бўлишса, бир иш қилмоқчи бўлишса тўйдан олдин ноғора чалиб нима қилишади? Қўлидан бир иш келмайдиган нўноқ одам шундай қилади. Қўлидан иш келадиган одам эса индамай туриб ишини бажаради.
Салай Мадаминов 1990 йилларнинг бошида радио орқали жар солди. Кейин 19 кишини очиқдан-очиқ Туркияга олиб келиб, Қора денгиз соҳилида, одамлар дам оладиган Шила соҳилгоҳида, бутун халқнинг кўз ўнгида қурол отишга ўргатди. Каримов кучни тан олади дея буни видеотасвирга олиб, кўриб қўй, армиям бор дегандек унга жўнатди. Бундан ҳукумат дарҳол фойдаланди ва қатағон ўтказди. Минглаб одамлар қамалдилар…

1999 йил портлашлари олдидан ҳам шундай бўлди. Унинг Тоҳир Йўлдош билан музокаралар қилаётгани ва Каримовнинг қачон ўлдирилиши каби узунқулоқ гаплар 1998 йилнинг охирларидаёқ ҳатто АҚШга қадар етиб келди. Буни унга яқин одамлар гапириб юрдилар. Ҳукумат бундан қандай фойдаланганини биласиз.

Бугун ҳам унга яқин одамлар давлат тўнтариши қилиш, қайси бир Қорининг 50 минг одами (аслида 50 та ҳам йўқ) улар билан бирлашгани каби гапларни нафақат гапириб, балки интернетда, чатларда ёзиб ҳам юришибди. Бу ҳам камлик қилганидек, унинг Стоголмда бир мачитга одам тўлаб, режа тузгани видеотасвирга туширилиб, Каримовга етиб борибди. Ҳукумат буни ҳам дарҳол ишга солди׃

1.Четдагиларнинг ота-оналари, яқинларини агар бир нарсани яширсалар жавобгарликка тортилиш ҳақида қарор қабул қилди ва маҳаллаларда буни очиқ тарғиб қилишмоқда.

2.Ўзбекистондан четга кетганларнинг рўйхатини тузишга, улар ҳақидаги маълумотларни тўплашга киришилди.

3.Яна исломий таҳлика келмоқда дея ҳуқуқ тартибот идоралари терроризмга қарши курашга сафарбар қилинди. Вилоятларда машқлар ўтказилмоқда, мухолифатга алоқадор одамларнинг яқинлари ҳам ҳар қачонгидан қаттиқ назорат остида.

4.Бундан руслар ҳам фойдаланмоқдалар ва ёзда ҳужумлар бўлади дея Ўзбекистондаги оёқларини мустаҳкамламоқдалар…

Бу кетишда ҳукумат яна нималарни режаламоқда, Худо билади.

Шундан кейин ҳам индамай туриш мумкинми? Бу ҳақда гапириш осон эмас. Ҳар икки томондан ҳужумга маъруз қоласиз. Лекин демократларнинг вазифаси бундай фитналарнинг олдини олишдир. Агар бу ишни Абдураҳим Пўлатов қилаётган бўлса, у ҳақда ҳам ёзаверамиз. У энди қип-қизил тентакка айланиб қолган. Бир баҳона қилиб халқни сўкишдан нарига ўтолмайди.

Хўш, ҳар иккиснинг ҳам бу халқда қандай қасоси бор? Қасоси йўқ.  Ўтган ҳар бир воқеадан улар ҳам, Каримов ҳам фойда кўрди. Биттаси “Менинг одамларим қамалмоқда” дея жар солиб, ўз номини ва нонини сақлаб қолди,  бошқаси шунинг орқасидан туркларни “соғиб” келмоқда. Каримов эса “Ана террористлар… ” дея дунёни чалғитди, зулм тахтини мустаҳкамлади. Агар буни ҳали ҳам тушунмган бўлсак, ҳолимизга вой!.

Туркманга қара, ўзбекни кўр!

САВОЛ׃ Наҳотки биз Ўзбекистонда ўзгаришлар бўлганини кўрмай ўтиб кетамиз.(Умида).

ЖАВОБ׃ Менимча ўзгаришларни кўришингиз учун имкон бор. Худди 1990 йиларнинг бошида бўлгани каби яна бир имкон пайдо бўлиши аниқ. Лекин бугунги кетишда у имкон ҳам бой берилиши ҳеч нарса эмас.

Гап шундаки, турк қавмлари орасида ўзбек ва туркманнинг зеҳнияти жуда яқин. Ҳар иккаласи ҳам зулмга жуда тез тобе бўлади. Туркманлар бу борада ўзбекдан бир қадам олдинда эканлигини Туркманбоши даврида кўрдик. Шунинг учун бугун Туркманистонда юз бераётган воқеалар бир кун келиб Ўзбекистонда ҳам такрор бўлиши турган гап.

Бизнинг мухолифат ҳам бирлаша олмади. Ўзини сиёсий-демократик куч сифатида майдонга қўйиш унинг қўлидан келмади. Шу боис сайловларга ва Каримов режимига таъсири бугунга қадар бўлганидек нолдан кўтарилмайди.

Каримов ўлиб қолганда эса, худди туркман мухолифати каби четдан туриб овоз солади ва ҳатто бирлашдик ҳам дейди. Лекин тўй ўтган бўлади.

Шарқда азалдан тахтга минган одам ўз манфаати учун ака-укаси бир томонда турсин ҳатто отасини аямаган. Буни Туркманистон мисолида ҳам кўрмоқдамиз. Янги Туркманбоши дастлаб ўзини тахтга олиб келган одамни ва унинг гуруҳини йўқотди. Тарихимиздан жуда таниш манзара. Кейин салоҳиятга эга вазирларни қамоққа тиқа бошлади. Мана энди эски Туркманбошининг ҳайкалларини бузишга киришди. Туркманистонда бу жараён секин бормоқда. Ўзбекистонда эса жуда тез кечиши мумкин. Чунки Каримовнинг ўрнига келган одам ўта жиддий муаммолар билан юзма-юз қолади.

1.Мамлакат маҳаллийчилик, диний тоқатсизлик, миллий низолар боис парчаланиб кетиш остонасида бўлади.

2.Иқтисодий қийинчиликдан эзилган халқ янги режимдан тезроқ ўзгаришлар қилишни кутади ва сезмаса турли нуқталарда “Андижон воқеалари” келиб чиқиши мумкин.

3.Қамоқдагиларни озод қилишни талаб этиш жараёнида аёллар норозилиги катта намойишларга айланиб кетиши яққол кўриниб қолади.

4.Янги раҳбар дунёга ўзини эскининг “думи” эмас, мустақил қилиб кўрсатишга интилади ва ҳоказо.

Шу боис тезда Каримовни қоралаб, унинг одамларини қамайди ва ҳамма айбни уларга тўнкашга уринади. Ана шу жараёнда демократик мухолифатга ўзини кўрсатиш учун имкон пайдо бўлади. Агар мухолифат мамлакат ичида ташкилот сифатида шаклланмаган бўлса, бу имкониятнинг яқинига ҳам боролмайди.

1990 йиллар нари-берисида майдонга чиққан мухолифат намоёндаларининг бугунги ўрталама ёши 55-70. Худо узоқ умр берсин. Лекин бу ҳам ҳисобга олиниши керак бўлган жиддий фактор.

Демак, кўп нарса бугунги ёшларга, бугунги талабаларга боғлиқ. Илгари ҳам кўп ёзганим каби, бугунги мухолифат ҳақиқатдан мамлакат ва миллатнинг келажагини ўйласа, ана шу ёшларни демократик ташкилотлар атрофида бирлаштириши ва уларга йўл кўрсатиши керак.

Чўмичда бори…

САВОЛ׃ Ўзбекистондаги ёшлар орасида мухолифат борми? Бор бўлса нега кўринмайди ва йўқ бўлса нега? (Фарҳод).

ЖАВОБ׃ Фарҳоджон, яқинда сиз каби Ўзбекистондан четга келган бир йигит билан гаплашдим. У четга чиқиб ҳалига қадар вебсайтларда Каримов ҳақида ёзилган ва ёзилаётган нарсаларга ишонмаётганини айтди.
Мен унга׃

-Сиз мактабда аълочи ўқувчи бўлгансиз, кейин олийгоҳда ҳам аъло баҳоларага ўқигансиз, ҳар кун хабарларни кўргансиз, газеталарни битта қўймай ўқиб боргансиз, шундайми?-дедим.

У ҳаяжонланиб׃

-Сиз қаёқдан билдингиз? Мен мактабни ҳам, олийгоҳни ҳам аълога битирганман, газеталарни эса соғиниб қолдим,-деди.

Кейин унга׃

-Сиз ҳукумат идораларидан бирига бориб ишга киргансиз, аммо олган маошингиз ўзингизга етмаган, буни устига оилангиз қарзга ботган ва шундан кейин бу ёқларга келгансиз,-дедим.

У энди׃

-Шунга яқин,-деди.- Ишга ўтмоқчи эдим. Ташқи ишлар вазирлигига бориб бир неча ой маош олмасдан ишлаб ҳам юрдим. Бўлмади. Бошқа жойларга ҳам бордим. Иш тополмадим. Омадсиз эканман.

Мен унга׃

-Сизнинг бошингиз компютердек гап. Унга роса кераксиз нарсаларни юклашган. Сиз бир муддат уларни ўчириб, ўрнига янгиларини жойлашингиз керак,-дедим.

Бир оздан кейин у мен билан тортиша бошлади. Каримовни ҳимоя қила кетди. Индамадим. Уни тушундим. Айб унда эмас…

Ҳозир у қайси бир дўконда тозаловчи бўлиб ишлаётган экан. Ишонаманки, бир кун у Каримов режимига мухолифат бўлиб етишади. Чунки у ўзи истамаган ҳолда бошига ерлаштирилган кераксиз “дастур”ларни янгилари билан алмаштирмоқда.
Бугун Ўзбекистонда матбуот эркин эмас. Интернет бўғилган… нега? Мана шу жараён-яъни “компютер”га бошқа “дастур”ларни жойлаштириш жараёнига йўл бермаслик учун.

Демократия душманлари Хоразмга ҳам бегона!

САВОЛ׃ Нега хоразмликларга қаршисиз? (Акмал).

ЖАВОБ׃ Асло! Биз ким бўлишидан ва қаердан бўлишидан қатъий назар агар демократия душмани бўлса ёки сўзда демократия тарафдори, амалда эса ўз манфаатини ўйлаган ва бу йўлда халқнинг манфаатини оёқ ости қилган ҳар қандай кишига бегонамиз, уни кескин танқид қилаверамиз. Аммо бизнинг танқид туҳмат, уйдирма, даҳанаки жанглардан йироқ бўлади.

Хоразм ўзбек маданиятининг метин қалъаларидан бири ва хоразмликлар мазкур қалъанинг собит соҳибларидир. Агар уларнинг орасидан ким ёки кимларнидир танқид қилсак, бу хоразмликларга қаршимиз дегани эмас. Аксинча, демократия душмани эканлиги мутлоқ аниқ бўлиб қолган бир неча маданиятсиз кимса ўз ёзув-чизувлари билан бу қадим маданиятга доғ туширмоқдалар.

Шу сабаб ҳам уларни танқид қилувчилар сафида хоразмлик демократ дўстларимиз ҳам бор.

Ўзим самарқандликман ва 15 йилдир золим бир самарқандликни аёвсиз танқид қилиб келаман. Азалдан маҳаллийчиликка қаршиман.

Маҳаллийчилик бу Ўзбекистонни чоҳга олиб борадиган иллатдир. Биз бундан устун тура олсаккина Ўзбекистон келажакда давлат сифатида йўқолмай қолиши мумкин.

Ижобий ўзгаришлар?

САВОЛ׃ Нима деб ўйлайсиз, Ўзбекистонда иқтисодий ривожланиш 100 фойиз ҳукуматга боғлиқми? Ҳозирда Ўзбекистонда қандай ижобий ўзгаришлар кузатилмоқда?(Улуғбек).

ЖАВОБ׃ Илгари ҳам худди шундай саволларга тўхталганим учун жавобни мухтасар қилмоқчиман. Ҳа, Ўзбекистонда иқтисодий ривожланиш юз фойиз ҳукуматга боғлиқ. Ҳатто демократик давлатларда ҳам иқтисодий ривожланиш кўп жиҳатдан ҳукуматнинг отган одимларига боғлиқ. Аммо юз фойизни ташкил этмайди. Бутун ҳокимият, ҳатто қонун чиқарувчи орган ҳам бир кишининг амрига қараб қолган диктатура шароитида иқтисод ҳукуматга мутлақо тобе ва ривожланиш деярли кузатилмайди.

Диктатура шароитида аввал иқтисод, кейин сиёсат деган ақида ҳукмрон бўлади. Ваҳоланки, сиёсатни тўғри йўлга қўймай иқтисодни кўтариш мушкул. Баъзи бир диктатуралар пайтида иқтисод ривожлангани мисол қилиб айтилади, худди бугун Хитой ҳақида гапирилаётгани каби. Бу сароб. Чунки биз ташқи кўринишга қараб баҳолаяпмиз. Ичкаридаги вазиятни ҳатто тасаввур ҳам қила олмаймиз. Оддий рақамлардан тортиб, ҳамма нарсани ҳукуматнинг хабарлари ва ҳисоботларига қараб биламиз. Бир пайтлар СССР ҳам иқтисодда дунёнинг энг кучли маркази дейилган.

Хуллас, халққа сиёсий эркинлик берилмаса, иқтисод эркинлиги ҳақидаги гаплар чўпчакдир. Шундан келиб чиқиб, Ўзбекистонда ижобий ўзгаришлар кузатилмоқда деган гапни айтиш мумкин эмас. Бу менинг қарашим, сизда бошқа фикр бўлса, эшитишга ҳозирман.

Каримов кетмоқчими?

САВОЛ׃ Бу йил 23 декабрда Ўзбекистонда перзидентлик сайлови бўлади. Қонунга кўра расмий тайёргарлик уч ой олдин бошланади. Бу жуда ҳам қисқа вақт. Ҳеч нарсага улгуриб бўлмайдику? Бошқа мамлакатларда ҳам шундайми? Ҳурматли президентимиз бу сафар қолмоқчимилар ёки кетмоқчимилар? (Б.Қўчқоров).

ЖАВОБ׃ Саволингизнинг охирги қисми Ислом Каримов жанобларига оид экан. Аммо у кишига бирорта савол етиб бормайди ва етиб борганда ҳам у киши жавоб беролмайдилар.

Саволга жавоб бериш учун ҳам киши׃

 -вақт,

-ирода, матонат,

-шуур ва ўз қатъий фикрига эга бўлиши керак.

Каримовда “вақт йўқ”. Чунки бутун Ўзбекистон масаласини ўз бўйнига олган.

Эътибор қилинг, халқнинг масаласини деяётганим йўқ. Ўзбекистон масаласини. Бу олтинлардан уранга, миршаблардан чегарага… ва ҳоказо саноғи йўқ масалалар.

Ҳатто чет элликлар ширкат очаман деса ҳам Каримовдан изн олиши керак.

Шундай экан сизнинг саволингизга жавоб беришга унинг вақти йўқ.

Каримовда ирода ва матонат йўқ. У танқидга чидай олмайди. У матбуотдан қўрқади. У ҳақ сўздан қўрқади.

Каримовда шуур ва қатъий фикр йўқ. У ўз номи тарихда бугунги Ўзбекистондаги каби улуғланишига ишонади. У бугун бошқа гап айтса, эртага бошқасини айтади.

Бугун бир йўл танласа, эртага бошқасини. Шундай экан, саволингизнинг бу қисмига жавобни ундан кутиш мантиқсизлик бўлади ва биз эса фақат тахмин қилишимиз мумкин, холос. Каримов қолмоқ ё кетмоқ ҳақида ўйлаётгани ҳам эмас. Худди ўлим ҳақида ўйлаш фарз бўлгани, аммо ҳеч ким ўйламагани каби бир ҳол бу!

Энди саволингизнинг биринчи қисмига назар солсак, ҳа бу жуда қисқа вақт ва бу атайлабдан қилинган. Диктатура деган жонивор шунақа бўлади. Ўзи истагани каби маърайди.

Бошқа мамлакатлар масаласида шуни айтиш мумкинки, масалан АҚШда президентлик сайловига тайёргарлик икки йил олдин бошланади. Бу даврда ҳар икки партиядан ўнлаб номзодлар халқ олдида имтиҳондан ўтадилар.  Ўзбекистон ҳали-бери бу даражага ета олмайди.

Томоша

САВОЛ׃ Каримов нима учун сайлов кампаниясини олдиндан бошлаб юборди? Бунинг ортида бирор гап бўлиши мумкинми?(Эркин).

ЖАВОБ׃ Кейинги пайтда Каримовнинг Қорақалпоғистон, Хоразм, Бухоро, Навоий, Наманган ва Андижон вилоятларига сафари табиийки шундай саволни уйғотади.

Аммо менинг назаримда Каримовнинг калласида биз тушунган сайлов кампанияси деган гап йўқ. Агар биз унинг бу сафарлари ва яқинда Самарқандга ҳам боришини сайлов кампанияси-халқ билан учрашув деб баҳолайдиган бўлсак, у ҳолда Каримов ё халқни ҳурмат қилади ё халқдан қўрқади деган бўламиз.

Акс тақдирда унга кампания нима учун керак? Кампания халқнинг ишончини қозониш учун амалга ошириладиган сиёсий маъракадир. Каримовга эса халқнинг ишончи бир тийинлик қийматга ҳам эга эмас. Сандиқдан унга қарши 99.99 фойиз овоз чиққанда ҳам у ўзининг сайланганини эълон қилиб юбораверади. Тузум шунга мосланган.

У ҳолда бу кезишлардан мақсад нима?

Менимча ҳа, бу кезишлар сайлов билан боғлиқ. Лекин Каримов ўзини халққа эмас, балки дунёга кўрсатмоқчи. Россия раҳбари қатнашадиган ҳар бир анжуманга етиб бораётган Каримов энди ичкаридан туриб, “сигнал” бермоқда. Яъни кутилмаганда унинг суянган тоғи Путин׃

-Ислом Абдуғаниевич, мана ҳатто мен ҳам кетмоқчиман, сиз ҳам ёшларга йўл беринг!-деб қолса нима бўлади?

-Ана Назарбоевга нега гапирмайсиз? Ана Имомалига-чи?-деса,

-Имомали ёш, Нурсултон Абишевич ҳали куч-қувват соҳиби,-деган жавобни олиши мумкин.

Ғарбда ҳам Каримов кексайиб қолди, ёш нуқтаи назаридан ҳам кетиши керак деган гаплар айтилмоқда.

У ана шуларнинг ҳаммасини бир жойга жамлаб, мен ҳам куч-қувват соҳибиман демоқчи. Бор гап шу, холос!

Бу қайси муфти?

САВОЛ׃ “Ассассин” романингизни уни ўқиб тугатдим. Тўғриси бошим ғовлаб кетди. Наҳотки, биз билган, кўрган дунё бошқа-ю, аслида эса бошқача дунё мавжуд? Наҳотки, ҳокимият ичида, сиёсий ўйинлар ичида шунчалик махфий, мантиққа, соғлом ақлга шунчалик зид келувчи ҳодисалар мавжуд? Лекин асарингизда тасвирланган воқеаларнинг ҳақиқат эканлигига ишонаман.
Рустам Тошкентга келиб, бу ердаги Собитхон қори билан учрашади. Собитхон қори унга дадаси масаласида муфти билан учрашиб кўришга ваъда беради. Сиз бу ерда қайси муфтини назарда тутгансиз? Ўзбекистон мустақиллигидан сўнг Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф, Мухторхон Абдуллоҳ, Абдурашид қори Баҳромов, ҳозирда эса Усмонхон Алимовлар бу лавозимни эгаллашган. (Муаррих).

ЖАВОБ׃ Албатта муаллиф асар ёзар экан кимларнидир назарда тутади. Лекин улар ҳақидаги айни нарсаларни хатга кўчирса у ҳолда ҳужжатли асар бўлади. “Ассассин” бадиий асар бўлгани учун унда мен назарда тутган кимларнингдир образларида уларнинг атрофларида ўзларига ўхшаган кимсаларнинг ҳам хислат ва фазилатлари, иллат ва камчиликлари умумлаштирилган. Шунинг учун мана бу одам айнан фалончи десак хато бўлади.

Агар мумкин бўлса…

САВОЛ׃ “Ассассин” романидаги тарихий шахсларнинг рамзий номларини қуйидагича очдим:-Абдусоли қори-Абдували қори, Собитхон қори – Обидхон қори Назаров, Холис – Салой Мадаминов, Олмосли – Анвар Олтойли, Миртемир – ўзингиз, Дурдона – Гулнора Каримова…

Шу билан бирга қуйидаги рамзий номлар остида кимлар яширинганини топа олмадим. Агар мумкин бўлса, давом эттирсангиз: Чол -Олимжон -Қорабой ака – (балки бирор оддий мухолифат аъзоси )Нодирхон -Ҳамидхон -Қози -Муфти -Ҳасан ака –Алишер ва бошқалар.(Мусулмон).

ЖАВОБ׃ Аввало романда кимларнидир кўрганингиз мени қувонтирди. Асарнинг баҳоси ҳам шунда. Агар кимдир бу асарда атрофидагиларни кўра олса, демак муаллиф натижага эришган бўлади.

Сиз айтган шахсларнинг кўплари ҳақида билганларимни уларнинг номларини очиқ айтган ҳолда алоҳида ёзганман, яъни ё публицистик, ё фелъетон, ёки ҳужжатли китоб ҳолида. “Ассассин”да келажакда ҳам кимлардир кимларнидир кўра олсалар, бу мен учун мукофот бўлади. Меҳнатим зое кетмагани албаттаки – улкан мукофот!

Собиқ муфти

САВОЛ׃ “Ассассин” китобингиз мутолаасидан келиб чиқиб ундаги “Муфти”нинг Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф эканлигини тахмин қилсак, мен айни шу шахс ҳақида кўпроқ маълумот олмоқчиман. Сизнинг у билан замондош бўлганлигингиз (яъни у амалда бўлган вақтда уни яқиндан таниганингиз) учун бу ҳақда сиздан сўрамоқчиман.  У киши Ўзбекистонда ҳукуматнинг мусулмонларни “ваҳҳобий” номи билан айблаб, уларга қарши репрессиялар бошлашида тамал тошини қўйган шахс сифатида эътироф этилади. Баъзи маълумотларга қарагандаЎзбекистонда айни атамани (”ваҳҳобийлик”-”vahhobiylik”) худди шу киши оммалаштирган. Ўзбекистонда фаолият юритаётган, ҳақиқатни айтишга интилган имомларни -Обидхон қори Назаров, Абдували қори Йўлдошев ва бошқаларни тийиб қўйишга, уларга қарши турли айбловларни қўйишга ҳаракат қилган дейишади. Бу ҳақда ва уларнинг орасидаги зиддиятлар борасида нимадир биласимзи? (Муаррих).

ЖАВОБ׃ Унча-бунча биламан. Бу ҳақда илгари бир неча бор ёзганман. Бу одамнинг Обдихон қори билан зиддиятлари 1990 йиллар бошида ҳаммага маълум эди. Абдували қорига ҳам қарши бўлганини эшитгандим. Яқинда эса бунга бевосита ишонч ҳосил қилдим.  Би-Би-Си радиосининг ўзбек бўлими 2007 йил 18 июнда Ўзбекистоннинг собиқ муфтийси билан ўтказган савол жавобдаги мана бу қисм баъзи нарсаларни англатгандек бўлди.

”Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф: Абдували Мирзоев ҳақида бошқа мўмин-мусулмонлар, Ўзбекистондаги аҳоли нимани билса, мен ҳам шуни биламан. Ортиқча биладиган нарсам йўқ. Қамалганлар, бошқалар, агар ҳақиқатан ҳам ҳуқуқлари поймол қилинса, мен қўлимдан келганича ҳаракат қилишим, айтишим, тушунтиришим мумкин. Мисол учун, мен ўзим билган, менинг фаолиятимга боғлиқ бўлган баъзи кишиларни қамоқдан чиқишларини сўраб, ҳаракат қилиб, улар қамоқдан ҳам чиқдилар, ўзларининг фаолиятларини оилаларида ҳозир давом этқизаяпти. Шу маънода мен қўлимдан келганини қилганман, лекин бир кишининг қанча имкони бўлса, менинг ҳам шундан ортиқ имконим йўқ…”

Бу нимани англатади? Биринчидан, қори калимасини эмас, унинг фамилиясини айтишнинг ўзиёқ муносабат яхши бўлмаганидан дарак.

Иккинчидан, “агар ҳақиқатан ҳам ҳуқуқлари поймол қилинса” деган ибора Абдували қорининг ҳуқуқлари поймол қилинмаган деган маънога ҳам келиб қолмоқда.

Шу нарса аниқ-ки, Совет даврида ҳам, бугун ҳам диний идораларда ишлаганлар КГБ ва МХХнинг энг ишончли одамлари ҳисобланган ва шундай.

Собиқ муфти бугун диний идорада ишламасада, унга яратиб берилган шароитлар кўпчиликда шубҳа уйғотиб келмоқда. У кишининг ўзига хослик билан Каримов ҳукуматини ёқлаб келаётгани ҳам сир эмас.  Ким билади тағин, балки у Худонинг суйган қулидир? Трафдорлари кўп.

Асрлардир баъзи уламолар динни ёйиш учун золим билан ҳам ҳамкорлик қилганлар. Балки бизнинг билганларимиз уларнинг билганлари олдида ҳечдир?

Акромийлар

САВОЛ׃ Усмон Ҳақназаров хақида… агар у МХХ ходими экан, нега кўзга кўринган мухолиф сайтлар унинг мақолаларини чоп этишади? Сиз бунга уз муносабатингизни билдирмаганмисиз? Лекин Ҳақназаровнинг Мухаммад Содиқ Мухаммад Юсуф ҳакида, унинг “Акромийлар” ҳакидаги телевидениедаги чиқиши тўғридаги гапларига қўшиламан, уни мен ҳам кўрганман. Шу уринда савол: “Акромийлар” ким ўзи, сизнинг фикрингиз? (Мурод).

ЖАВОБ׃ Ҳақназаров номидан илк мақола пайдо бўлиши билан фикримни билдирганман ва бу мақолалар ортида Каримов режими турганини иддао этганман. Бугунга қадар бир неча киши “Мен Усмон Ҳақназаров номи билан мақолалар ёзганман” дея сиёсий бошпана олганини эшитганимга қарамай фикрим ўзгарган эмас.

Бошқа сайтларда чоп этиш ёки этмаслик масаласига келсак, бу нарсани таъқиқлаб бўлмайди. Ўқиганда ҳар ким ўзи хулоса чиқариши керак.

Албатта мақолалардаги ҳамма нарса уйдирма бўлганда бу қадар диққат тортмаган бўларди. Аксинча аксарият фактлар ҳеч ким билмаган ёки аввалроқ ёзилган гаплардан иборат.

“Акромийлар” масаласига келсак. “Акромийлар” ҳақида кўп нарса ёзилди ва ҳали ёзилади. Ҳатто “Ҳақназаров” бу борада яна ҳеч ким билмаган гапларни ёзиб қолиши ҳам мумкин.

Менимча, “Акромийлар” у қадар ваҳима қиладиган нарса эмас. Демократик давлатларда бундай гуруҳларни минглаб топиш мумкин.
Аммо бу гуруҳнинг мавжудияти Каримов режимига жуда қўл келди. Шундан келиб чиқиб, келажакда бу гуруҳнинг пайдо бўлишидан тортиб, Андижон воқеаларидаги ўрнига қадар чуқур таҳлил этилиш керак.

Сабоқ оладиган мактаб йўқ

САВОЛ׃ Навбатдаги саволларни сизнинг “Ўзлигим” китобингиздаги мана бу сатрлар билан бермоқчиман. “Бухоро фожеаси хусусида уч саволга жавоб бериш керак:

“-Биринчидан, бу воқеаларда Файзулла Хўжаевнинг тутган ўрни ва роли қандай эди?

Иккинчидан, Ленин хукумати асосий диққатини Ғарбга қаратаётган бир пайтда уни Шарққа йўналтирган ва ўзлари ҳокимиятга келиш учун Ватан, миллатини ўққ туттирган инсонлар кимлар эди?

Учинчидан, Бухородан тортиб олиб кетилган маданий меросларимиз, тарихий бойликларимизни Россиядан қачон талаб қиламиз ва қачон ўз ўрнига қайтарамиз?

Бу уч саволга жавоб бермас эканмиз, хоинларни қаҳрамон, дея улуғлашда давом этилаверади, уларнинг номи кўчаларга берилади, уларнинг номига қўшиқлар бағишланади ва Бухорода 77 йил аввал, 1-сентябрда қатл этилган минг-мингларча миллатдошларимизнинг руҳи бошимизда чирқираб тураверади.

Бу уч саволга жавоб бермас эканмиз, мустақиллигимизнинг тамал тошларини мустаҳкам заминда эмас, балки қум устида қурган бўламиз. Ўзбекистон мустақиллиги рамзий ўлароқ 1-сентябрга туғри келгани 1920 йилнинг 1-сентябрида Бухоро бошига ёғилган кулфатнинг парда орқасини ойдинлатишга нафақат туртки, балки ундовчи куч бўлиш керак…” Бу саволларингизга жавоб топдингизми? (Муаррих).

ЖАВОБ׃ Бу саволларга шу сатрлар олинган жойда имконим доирасида жавоб берганман, аммо мукаммал жавобни тарихчилар беришлари керак.

Афсуски, бундан ўн йиллар аввал қўйилган бу саволлар ҳалига қадар жавобини топган эмас ва яқин келажакда ҳам жавобини топишига ишонмайман. Чунки биз ўтмиш билан кўр-кўрона фахрланадиган ва уни таҳлил қилишни истамайдиган халқмиз.

Ўлган ўлди, ўлганнинг орқасидан гапириш гуноҳ, у яхши одам эди деймиз, у ҳақда гапирганинг билан фойдаси йўқ деймиз. Шунинг учун ҳам бошимизга келган балолар давом этаверади. Сабоқ оладиган мактаб йўқ-да!

Ғафур Ғулом ҳақида гапириб кўринг. Авлодлари ёқангизни йиртиб, қўлингизга беришади.

Ҳамид Олимжон тўғрисида бир нарса денг, аждодлари сизни тинч қўйишадими?

Бу икки ном мисол сифатида айтилди, холос. Чунки биз керак бўлса ҳали ҳам Сталинга сиғинадиган халқмиз! Аслида оломондан халққа айлана олмаганимиз оқибати бу.

Қизиқчи Обид Асомовни гоҳида ундай, гоҳида бундай деб юрамиз. Лекин барибир унинг ҳазилларидан мазза қилиб куламиз. Унинг жиддий гаплари ҳам бор. Яқинда ўқиб қолдим. У «Муштум” журналига берган суҳбатида (2007, 15-март) шундай дейди׃ “Байрамларда америкаликлар мамлакат байроғини уйларининг томи узра кўтаришади. Агар мен, байрамда томимга байроқ осадиган бўлсам, қўшниларим, “Обиднинг томи кетибди!” дейиши аниқ…”

Аслида бизда ифтихор қиладиган байроқнинг ўзи йўқ. Ҳатто машҳур қизиқчимиз ҳам бу байроқнинг тарихини билмайди. Агар билганда “Асл тарихий байроғимиз қани, унга нима бўлди? Буниси қаердан келиб қолди?” дея масалани бошқача қўйган бўлармиди?

Хуллас, ҳақиқий тарихимизни билмасак, ўлганни ўлдига чиқариб қўяверсак, эртага биз ҳам ўламиз ва ўлдига чиқиб кетаверамиз, ҳеч нарса ўзгармайди.Сабоқ оладиган мактабимиз бўлиши учун эса ўтмишни ҳам, бугунни ҳам очиқ таҳлил қилиш зарур.

Кошки эскирса

САВОЛ׃ “ҚУВҒИН” ни ўқиб чиқдим. Муболағасиз айтиш мумкинки, асар бадиий тусда ёзилган бўлишига қарамай, ҳақиқатда ЎЗБЕКнинг ЭНГ ЯНГИ ТАРИХИдаги бурилиш нуқталарини, кечмишини холис ва ҳаққоний акс эттирган. Мен ҳозиргача Ўзбекистон мустақиллиги, унинг давлатчилиги шаклланиши ҳақида маддоҳ тарихчи ва олимлар, қасидагўй ёзувчи ва шоирлар ёзган асарларни, дарсликларни ўқиб келдим. Бир мен эмас, умуман бизнинг авлод шу руҳ ва йўналишда тарбия қилинди ва бу бугун ҳам давом этмоқда. Биз ҳалигача ёлғон тарихни ўқиб, унга ишониб, эътиқод қўйиб юрибмиз. Шу сабабли “ҚУВҒИН”дан анчагина керакли маълумотларни олдим. Тарихимизнинг Қодирий таъбири билан айтганда “….энг кирли даврлари…”ни ёритиб берганингиз учун мен ўз номимдан Сизга раҳмат айтаман.Айни пайтда асардаги баъзи қаҳрамонларни “танидим”, баъзиларини эса “топа олмадим”. Бир кун  келиб образларингиз эскириб қолишидан қўрмайсизми?(Комил).

ЖАВОБ ׃ Булар 1990 йиллар авлодининг образларидир. Минг афсуски, ундан кейинги ўн йиллик ва ҳозирги давр вакиллари ҳам айни руҳдаги одамлар бўлиб қолишмоқда. Яъни яқин тарихнинг қора кунлари ҳалига қадар давом этмоқда.

Бугун ҳатто танқидни иғво дейиш ёки миллий масала ҳақида гап очсангиз жанжалга айлантириб юбориш, тор кўчага тортиш, муҳим гапларни шахсий манфаатдан келиб чиқиб баҳолаш каби иллатлар яна ҳам кучайди.

Маҳаллийчилик, манфаатчилик, тарафкашлик, гуруҳбозлик, грантбозлик, хоинлик, миллат ва мамлакат номини пуллаш сингари иллатлар зеҳниятни емиришда давом этмоқда. Бу аҳволда образларим узоқ яшайдиган кўринади. Кошки эскирса эди…

Ўргимчак

САВОЛ׃ “ТАРИХНИ ТИТРАГАН КУНЛАР” тўпламингиздаги “ЎЗБЕКИСТОНДА “КЛАН”ЛАР БОРМИ?”сарлавҳали мақолада қуйидаги жумлаларни ўқидим: “Ҳа, бугунга келиб пул, яъни порахўрлик, коррупция ҳамма нарсани ҳал қиладиган кучга айланди. Бунинг қаршисига чиқадиган мард қолмади. Ҳатто Президент ҳам бу хусусда ожиздир, у ўтган йили Самарқанд ва Навоий вилоят сессияларида Ўзбекистон коррупция сариқпечаги билан ўралганини тан олди ва коррупцияга қарши кураш бошлатганини эълон қилди. Аммо жуда қисқа вақтда чекинди. Яна бир икки одим отганда коррупция уни тахтдан улоқтириб ташлашини сезди. Чунки коррупция падаркуш фарзандга ўхшайди. Агар унинг йўлига чиқадиган бўлса, у ўз отасини ҳам танимайди. Биз кланлар ва маҳаллийчилик деб ўзимизни овутиб, Америка матбуотини ҳам чалғитмай очиқ гапиришимиз керак. Ўшандагина халқ бизни англайди. “Озодлик радиоси” 1999 йил, 13 Июнь.”

Тушунишимча ўша вақтда Сиз Каримовни бугунги каби диктатор деб билмагансиз. Шундан келиб чиқиб, коррупцияга қарши бора олмайди дегансиз. Лекин ҳозирда Каримов Ўзбекистонда хоҳлаган ишини қилиши мумкинлиги, бу йўлда ҳеч ким билан ҳисоблашмаслигини ёзиб келаяпсиз. Ҳатто мен ҳам Сизнинг асарларингизни ўқиб, айни пайтда реал вазиятга қараб, мавжуд жараёнлар худди айтганингиздек ривожланаётганлигини тан олдим. Олдин мен ҳам баъзилар сингари Каримов кимларнингдир (мафия ёки атрофидагилар) қўлида ўйинчоқ деб ишонар эдим.
Саволим: қарашларингизнинг бу тарзда ўзгариши фавқулодда юз бердими ёки бир неча йиллик тажрибаларингиз маҳсулими? (Адҳам).

ЖАВОБ׃ Аввало қарашларнинг ўзгариши ҳақида. Инсон шундай тузилганки, унинг ўзи каби қарашлари ҳам ўзгариб туради. Бунга вақт, давр, воқеалар, тажриба ва бошқа омиллар сабаб бўлади. Робот ёки манқуртгина бир умр бир зайлда қолиши мумкин. Шундай экан мен ҳам оддий одам ва кўп масалада кўп қарашларим ўзгариб бориши мумкин, буни инкор этмайман.

Аммо Каримовнинг яккаҳокимлиги, диктаторлиги масаласида 1992 йилда ҳам, 1999 йилда ҳам, бугун ҳам айни қарашдаман. Агар Каримов яхшилик томонга ўзгарганда табиийки унга қарашларимда ҳам ўзгариш бўлар эди. Афсуски, ҳамма ўзгариши мумкин аммо Каримов ўзгармайди. Буни вақт ҳам исбот этди. Унда инсоний фитратлардан шайтоний иллатлар кучлилик қилди.

Энди коррупция масаласига келсак. Бу қўл билан ушланмайдиган ва кўз билан кўриб бўлмайдиган, аммо ҳар қадамда ва ҳар лаҳзада ҳис этиш мумкин бўлган иллатдир.

Диктатура жамиятида ҳамма нарса диктаторга боғлиқ. Чунки бутун жиловлар унинг қўлида бўлади. У истаган одамини йўқотиши ва истаган ишини қилиши мумкин. Аммо у коррупцияни йўқотишга қодир эмас. Чунки унинг ўзи коррупцияга, коррупциянинг тимсолига, коррупциянинг ўзагига айланган бўлади. Унинг коррупцияга қарши ўт очиши ўзига қарши ўт очиши демакдир.
Коррупция диктаторнинг нафас олувчи ҳавосидир. У шу ҳаводан нафас олгани учун тирик.

1999 йилда у икки вилоятдаги нутқида коррупция борлигини тан олди ва бунга қарши курашга бел боғлаганини айтди. Ўшанга қадар у коррупция-бу унинг ўзи эканлигини билмаган бўлиши мумкин. Аммо ўшандан бери буни ҳам билади. У коррупцияга қарши чиқса, куни битишини ҳам англайди. Шунинг учун бу борада гапириши мумкин аммо бирор иш қилмайди. Уч тўртта раҳбарни қамаб туриш бу коррупцияга қарши кураш эмас.

Ўргимчак уяси ва унинг ўртасидаги ўргимчакни тасаввур қилинг. Бу уяни тўқиган ўргимчак шу уянинг бандига айланган. У мана шу уяда оёғидан осилиб ўлади аммо бу уяни буза олмайди.

Маҳаллийчилик

САВОЛ׃ Ўзим тошкентликман. Лекин маҳаллийчилик жонга тегди. Бунга қандай қарайсиз? Маҳаллийчиликка барҳам бериш мумкинми? Бу давлат миқёсидаги тадбир бўлиши керакми ёки ҳар бир киши ўз устида ўзи ишлаши керакми? (Муаррих).

ЖАВОБ׃ Бу Ўзбекистон учун фавқулодда муҳим масала. Бу иллатни енга олмасак, асрлар бўйи давом этиб келган муаммоларимиз яна узоқ вақтлар “девори кўндаланг” бўлиб тураверади.

Маҳаллийчи одамни маданиядан йироқда қолган, ўз қобиғида чириётган ва маҳаллийчиликни эса маданиятсизлик деб тушунаман.

Ҳар бир одам ўз маданият даражсини мана шу билан ўлчаши мумкин.
Қанчалик дунёни танисангиз, билим эгаси бўлсангиз, ота-онадан кейин ўзингизни ўзингиз яна тарбияласангиз бу иллатдан қутула борасиз. Маҳаллийчилик майда миллат бўлишга бошлайди.

Демак, катта миллат бўлишга интилиш керак. Ўзбеклар ўзининг турклигини ҳис этса, буюк Туронни ватан деб билса, бутун дунё унинг ҳам уйи эканлигини тушунса, маҳаллийчилик ғарқ бўлади.

Масалан, каминаа бугун Турондан ҳам кенгроққа қарайман. Бутун дунёни инсонларга берилган бир Ватан деб биламан. Худо инсонларга битта Ватан берган. Бу Ер куррасидир. Шундай экан, “фалон жойи меники, фалон жойи сеники, мен билан бир жойдан бўлганлар алоҳида имтиёзга эга, бошқалар эса бегона” дедингизми паст кетасиз. Чунки бу замин кўплардан қолган ва сизу биздан ҳам қолади.

Масалани айни шаклда инсонга ҳам йўналтириш керак. Худо ҳар инсони халифи деб билди. Нега энди мен ўзим туғилган жойдаги бир одамни сиздан устун қўйишим керак?

Мен самарқандлик Ислом Каримовдан бухоролик деҳқонни минг марта устун қўяман. Чунки самарқандлик Ислом Каримов зулм машинасини бошқармоқда, бухоролик деҳқон эса қон ютиб меҳнат қилмоқда.

Хоразмлик собиқ ҳамкасбдан тошкентлик оддий ишчи Илёс акани устун қўяман. Чунки собиқ ҳамкасбга илм олиш йўлини кўрсатиб, бўҳтонга учрадим, тошкентлик Илёс ака эса илм олишимда беминнат кўмакчи бўлди…

Бошимга иш тушганда қочиб қолган ўзбекистонлик казо-казолардан оғир кунимда маънавий мадад бўлган озарбайжонлик ва туркиялик Умуд ҳамда Расмбек каби қардош, жондош дўстларим афзал.

Ёки ўзим билан бир тилда гаплашадиган, бир динда бўлган бир танишимдан олис Орегондаги, бошқа тилда гаплашадиган ва бошқа динда бўлган саксон ёшли Мерет холани устун қўяман. Чунки у берган нон-тузини, қилган яхшилигини миннат қилган эмас. Ўзимники эса, бермаган нон тузини, қилмаган яхшилигини миннат қилиб юрибди…

Ана шундай таққослашда давом этавериш мумкин. Бу билан Самарқандни ёки Тошкентни, Хоразмни ёки Бухорони камситиш ёки улуғлаш эмас, балки одамларга уларнинг қаердан эканликларига қарамай, кимликларига қараб баҳо бериш керак демоқчиман.

Ўшандагина “лик-лик”лардан узоқ бўламиз. Бу нарса биринчи галда шахснинг ўзига боғлиқ ва сўнгра бу давлат миқёсидаги мафкура бўлиши керак. Агар мафкура Туркистон(Марказий Осиё) бирлиги, Турон (Авроосиё) бирлиги ва Дунё бирлиги йўналишида бўлса, маҳаллийчилик нафратли ўринга тушади.

КУЛМАГАН ЭЛНИНГ
БАХТИ ҲАМ КУЛМАЙДИ

19-7-2007
САВОЛ׃ Жаxонгирбек, тарих фанлари доктори Ален Франк билан биргаликда янги нашр эттирган китобингизни олдим. Катта меҳнат ва катта тадқиқот қилибсизлар. Хурсанд бўлдим. Бунинг устига номингизни дунё тилшуносларининг рўйхатида кўриб севиниб кетдим. Ижодингизни ҳам кўп йиллардан бери кузатиб келаман. Ўзимизга хос-ўзимизга мос диктатурамизни фош этган биринчи романни ҳам сиз ёзган эдингиз.

Журналистикада ҳам куп нарсанинг асосини кўйдингиз. Айникса сиёсий мавзуларда “Савол-жавоб” рибрикаси ўзбек журналиситикасига кириб келиши сизнинг номингиз билан боғлиқ. Бир неча йилдан бери буни жанрга айлантириб юбордингиз десам муболаға қилмайман. Сиёсий латифа адбиётимизга ҳам кириб келди. Бу ҳам сизни номингиз билан боғлиқ. Тезроқ яхши кунлар келиб мамлакатга қайтсак, шулар ҳакида шогирдларимдан бирига тадқиқот килдирсам нима дейсиз?(Ботирали Нуралиев, профессор).

ЖАВОБ׃ Жуда катта баҳо бериб юборганингиз учун раҳмат, домла. Мен эса сиз Алматида нашр этган китоб ҳақида ўқидим, аммо ҳали қўлимга етиб келган эмас.
“Савол-жавоб” масаласида…

Ўқувчиларнинг кундалик саволларига жавоб бериб бориш осон иш эмас. Бу ҳамма соҳадан бохабар бўлишни талаб этади ва жуда кўп вақтни олади. Бир пайтлар бу ишим учун танқид қилганларнинг ўзлари бугун шу йўлга кирдилар. Демак, уларни ҳам саволларга жавоб беришга ўргата бошладик. Агар бу борада хизматим бўлса, Худога шукур қиламан.

Сиёсий латифалар ҳақида… Кейинги асрларда Ғарб мамлакатларида, жумладан русларда ҳам сиёсий латифа жуда катта жанрга айланди. Ҳокимиятнинг қусурлари ва ўзига ярашмаган ҳаракатлари устидан кулиш бу жамиятларнинг муҳим бир қисми бўлиб қолди. Масалан, Америкада ҳар куни деярли барча умуммилий телеканалларда тунги сатира кўрсатувлари намойиш этилади. Уларда Конгресс аъзолари, Президент ва машҳур кишиларнинг шу кунги гаплари ва ҳаракатлари сиёсий латифаларга асос қилиб олинади. Бу кўрсатувлар мамлакатдаги рейтинги баланд дастурлар ҳисобланади. Уларнинг бошловчилари ҳам машҳур бўлиб кетишган ва бутун ҳокимият тизимлари уларнинг кулги аралаш танқидларига жиддий қарашади.

Ҳатто йилда бир марта Оқ уйда Президентнинг ўзи қатнашган кулги кечасида унинг ҳаракатлари, фаолиятидаги камчиликлари устидан куладилар ва унинг ўзи ҳам ўзини сиёсий латифа қаҳрамонига айлантириб журналистларга табассум ёяди.

Бу Шарқда ҳам азалдан бўлган, аммо кейинги асрларда қатағонга учраган. Амир Темур ҳақидаги латифларни эсласак, бу жанр нақадар кучли илдизга эга бўлганини кўрамиз. Ҳар қандай шоҳлар устидан ҳам кулишган ва уларни танқид қилиб, сиёсий латифалар яратишган.

Совет даврида руслар бу борада олдинда эдилар. Қайта қуриш йиллари улар халқ оғзида юрган сиёсий латифаларни тўплаб бир неча китоблар нашр этишди. Сталиндан Брежневга қадар ҳамма золимлар сиёсий латифа “қаҳрамони”га айлантирилганди.

Бизда ҳам бор эди. Амммо жуда оз ва улар тўплаб нашр этилмади, аксинча Каримов пайтида бу жанр деярли ўлди. Биз талаба эканимизда жуда кўп сиёсий латифалар бор эди.

Масалан׃
Автобусда бир кишининг оёғини иккинчиси босиб турган экан. Оёғи босилган одам׃
-Ака сиз Самарқандданми,-деб сўрабди.

-Йўқ…

-Акажон бўлмаса сиз Жиззахданми?

-Йўқ..

-Ҳе, ифлос, бўлмаса нега оёғимни босасан!

Ўшанда милициянинг каттаси Самарқанддан ва Ўзбекистонинг раҳбари Жиззахдан эди.

Бугун ҳам халқ орасида сиёсий латифалар жуда кўп. Чунки халқ қайнар чашма.

Менинг қилган ишим эса кундалик сиёсий воқеаларга муносабатни озгина ҳажвий йўл билан ифода этиш бўлмоқда, холос.

Бу кўпчиликка маъқул келди. Орада бир неча маротаба тўхтатганимда бу рукни тиклашни талаб қилишди. Демак, халқимиз кулишни истайди. Зотан кулмаган элнинг бахти ҳам кулмайди.

Хазина “хакерлари”

САВОЛ׃ Бир қариндошим қарийб 40 йилдан буён ўқитувчилик қилади, ойлик маоши жуда оз. Шу қариндошимнинг кечагина армияни битириб, бир ҳарбий қисмда “сержант сверхсрочний” бўлиб ишлайдиган куёви, яъни қизининг эри ойига жуда катта маош оларкан, бундан ташқари куёв кунда-кунора озиқ-овқат маҳсулотлари-тушёнка, картошка, гуруч, нон ва шу каби ўлжа билан уйига қайтар экан, табиийки у бу маҳсулотларни бозордан сотиб олмайди, яъни ҳарбий қисмнинг озиқ-овқат омборидан текинга ташийди. Қариндошим куёвини “ёғли” жойда ишлашидан яна мағрурланиб қўяди, маърифатли бир инсоннинг шунақа ишларни кўра-туриб мағрурланишини нима деб изоҳлаш мумкин. 40 йилга яқин ёш авлодга таълим-тарбия берган муаллим меҳнатидан ҳали она сути оғзидан кетмаган бир “тирранча” ўғри аскар боланинг элга қилаётган “хизмати” ортиқроқми? Ваҳоланки, уларнинг иккиси ҳам бюджетдан маош олади.
Жаҳонгир ака! Нима деб ўйлайсиз, шундай бўлиши адолатданми? (Эркин).

ЖАВОБ׃ Адолатдан эмас. Ўзбекистонда бу адолатдан деб айтадиган нима бор ўзи? Адолатсиз режимнинг ҳамма одимлари ҳам адолатсиз бўлади.
Агар кимдир адолатсиз режимнинг тўраларини қўриқлаш учун хизмат қилса кўпроқ маош олади. Бу мустақилликдан кейин яшириб бўлмайдиган ҳақиқатга айланди. Аммо халқнинг боласини ўқитиш учун меҳнат қиладиган инсонларга сариқ чақа. Чунки режим бу миллатнинг саводсиз бўлишидан манфаатдор. Илмли одамни эмас, чаласаводни, манқуртни бошқариш осон деб ҳисоблайди.
Ўқитувчилар эса дарсни апал-тапал ўтиб, қолган вақтда рўзғорларига бир нарса топиш учун ҳалак. Уларда дарс беришга на қизиқиш, на ҳавас, на иштиёқ қолган. Бугунги режим йиқилгандан кейин узоқ йиллар тикланиши қийин кечадиган соҳа маориф бўлади.

Сиз саволингизда зеҳният масаласига ҳам тегиб ўтгансиз. Ўзбекистоннинг қаерига борманг давранинг тўрига ўқиган одамни эмас, пулдорни, “ёғли” жойда ишлаган одамни ўтқазишади. Бу Совет даврида ҳам шундай эди. Аммо бугунги даражага етмаганди. Буни инсон зеҳниятининг нокамоллиги деб билардим. Лекин америкаликлар (яқин вақтларда ташқаридан келганларни қўшмаганда-ЖМ) орасида буни кўрмадим. Демак, бу маданият ва умумтаълим даражаси билан боғлиқ масала.

Кўрдингизми, гап яна келиб маорифга боғланди. Фалакнинг гардиши айланиб, Ўзбекистон келажагини ўйлаган одамлар майдонга чиқишса, ишни маорифни ислоҳ қилишдан бошлашлари керак бўлади. Бюджет-бу халқ пули. Халқ пули хазина “хакерлари”га эмас, унинг ўзига хизмат қилиши керак.

Ўқитувчининг ва ўқишнинг ўрни жамият юрагидаги ўқ томирига айланиши лозим. Чунки бутун ҳаёт илдизлари ана шу ўқ томирга боғлиқ. Зотан, ўқитувчи, муаллим-устоздир.

Ривоят қилишларича, Амир Темурнинг ишлари бирдан орқага кета бошлабди. У Чин юришини амалга ошира олмай, Ўтрорда қоларкан, уламоларни чақиртириб катта элларнинг бошига офатлар нима учун келганини суриштирибди.

-Қадимда шоҳ Эдип билмай ўз онасига уйланиб қўйгани учун элининг бошига офат калхати қўнган,-дебди улардан бири.

Бошқаси эса׃ -Искандари Зулқайнар ўз тўшагига эркакни олгани учун султонияти емрила бошлаган,-дебди.

Яна бири׃ -Рум Қайсари саройни фоҳишахонага айлантиргани учун салтанати қулаган,-дебди.

Ҳаммасини эшитиб Амир Темур ўйга толибди ва׃
-Булардан бирини ҳам кўрмадик. Аммо унданда оғирроқ гуноҳ қилганимни англадим. Мен ўлсам бошимни Мир Саид Бараканинг оёғига қўйинглар,-деб васият қилибди.

Негалигини ҳеч ким билмабди. Амирнинг ўлимидан кейин васиятини бажо келтиришибди ва Сароймулкхонимдан бунинг сирини сўрашибди.

-Ул зот устозларини ранжитиб қўйган эдилар,-дебди малика.

Бу бир ривоят. Аммо устозлари ранжитилган элнинг бошига қандай балолар келишини бугун Ўзбекистон мисолида кўриб турибмиз.

ДЎК сиёсий партия эмас!

САВОЛ׃ Биз Ўзбекистонда миршаб эдик, ишдан кетгач, бу томонларда ишлашга келиб, шу ерларда қолиб кетдик ва исмимизни айтмасангиз у ердаги шароит ҳақида гапириб беришимиз мумкин. ДЎКнинг кейинги мажлиси қачон бўлади ва бизни хабардор қилсангиз? Биз ҳам сизнинг партияга аъзо бўлсак майлими? (Ўзбекистонлик собиқ икки миршаб Ҳ.М ва Т.Н.).

ЖАВОБ׃ Ўзбекистондаги шароитдан оз бўлса ҳам хабардормиз. Агар сизлар очиқ баёнот берамиз десангизлар бунга шароит яратишимиз мумкин. Лекин…

Ташқаридаги ҳаракатлардан фойда келмаслигига тўла ишонч ҳосил қилиб бўлдик.
Ташқарида бугун мажлис ўтказсангиз ёки митингга чиқсангиз ўнлаб одамлар пайдо бўладилар, биргаликда суратларга тушадилар, миллат ва мамлакат ҳақида ёниб гапирадилар. Ораларида сиз каби собиқ миршаблар ҳам бўлиши табиий. Шундайларни кўрдик ҳам. Кейинги сафар яна бошқалари пайдо бўладилар. Бир икки кўринишдан кейин мен ҳам мухолифатчи деб бошпана олиш учун тавсиянома сўрашади.

Айниқса, бу 2005 йилдан кейин одат тусига кирди. Митинг ва намойишларда олинган суратларни солиштирсангизлар сизлар ҳам бунга ишонч ҳосил қиласизлар.

Демак, аста-секин маълум бўлдики, баъзиларининг мақсади Ўзбекистон эмас, балки чет элда қолиш учун ўзларини мухолифатчи қилиб кўрсатиш ва сиёсий бошпана олишдир. Ундайлардан узоқ туришни истаймиз.
Шунинг учун ҳам, ўтган йилнинг 25 декабрдаги мажлисида ДЎК қарор олиб, мажлисбозликни тўхтатганди ва қўлимиздан неки ёрдам келса, мамлакат ичига қаратишни режалагандик.

Мақсадимиз демократияни ёйишга қаратилгандир. ДЎК сиёсий партия эмас. ДЎК ноҳукумат-халқаро ташкилотдир ва вазифалари ҳам ана шундан келиб чиқади.

ДЎК расмий ташкилот сифатида хорижда ”ўзбек мухолифати” номи билан амалга ошириладиган грантхўр мажлислар, хўжакўрсин намойишлардан узоқ туришининг сабаби ҳам ана шунда.

Қизидан отасига

САВОЛ׃ Uzmetronom.com сайтида Сергей Ежков 2007 йилнинг август ойида Ўзбекистонда кескин ўзгаришлар бўлиши ва ҳатто қон тўкилишини ёзган. Шунга сизнинг фикрингиз қандай? (Жавлон).

ЖАВОБ׃ Ўзбекистонда Ислом Каримовга қарши гап айтилиши мумкин бўлган ҳамма сайтларга тўсиқ қўйилган. Аммо бу сайт очиқ. Гарчи бу сайт Каримовга қарши материалларни кунора бериб турса-да! Ўша танқидларни таҳлил қилсангиз, Гулноранинг манфаатидан келиб чиқиб қилинган танқидлар бўлади.

Каримов кутилмаганда ҳар хил қарорлар олишидан унинг атрофидагилар, ҳатто қизи ҳам чўчийди. Шунинг учун турли эҳтимолларнинг олдини олишга уринадилар. Айниқса сайлов олдидан.

Нарх-наво ошиши туфайли Ўзбекистонда қон тўкилиши мумкин деб ёзиш Гулнора гуруҳига бир ўқ билан икки қуённи уришдир.

Биринчидан, шу баҳона билан Каримовга ҳушёрликни ошириш таклиф этилади. Бу МХХ, ИИВ ходимлари сонини кўпайтириш, маошларини ошириш ва Россиядан қўшимча қуроллар сотиб олиш, унча-бунча одамни ишдан четлатиш, қувғин қилиш учун замин бўлади.

Иккинчидан, нарх-наво учун масъул бўлган Мирзиёевни Каримовнинг наздида керак бўлганда ҳамма айбни бўйнига ағдариш мумкин бўлган нишон қилиб сақлашга хизмат қилади.

Лекин Каримов бу ўйинларга қанчалик ўйнайди? Буни ҳатто Гулнора ҳам билмайди. Балки бу ўйинчиларнинг ҳаммасини Каримовнинг ўзи ўйнатаётган бўлса-чи?! Ана шу гап ҳақиқатга анча яқин.

Жасадкашлик

САВОЛ: Каримовнинг қайта президент бўлишига бошқа раҳбарлар қандай қараяптилар? Каримов сайлангач, уларнинг қолиб-қолмасликлари номаълум-ку?(Ориф).

ЖАВОБ: Каримовнинг “кадрлари” бошқа одамнинг ҳокимият тепасига келиши улар учун ҳамма йўлларнинг камида 20 йилга ёпилиши деган фикрда. Улар бир пайтлар Брежневнинг жасадини судраб юрган кимсаларга ўхшаб қолишган. Каримовнинг ўзи умрбод туриш учун айнан шу сиёсатни танлаганини хаёлга ҳам келтирмайдилар.

Каримовнинг “кадрлари” унинг сўкишларига ўрганишган ва ҳатто ишдан олса ҳам яна бошқа жойга тайинлайди деб ўйлайдилар. Агар Каримовга қарши гап кўнгилларининг бир четидан ўтса, не ҳолга тушишларини биладилар ва ўзларини доим  “эга”ларига содиқ қилиб кўрсатадилар. Жасадкашлик даври бошланди.

Лўхтакчалар

САВОЛ: Кўрсатилган номзодларнинг ҳаммаси сайловда қатнашса, бозор бўлиб кетмайдими? (Носир).

ЖАВОБ: Агар Каримовнинг характеридан келиб чиқиладиган бўлса, унинг бу қадар номзоднинг сайловга киритиши фавқулодда воқеа бўларди. Зотан у бунча кўп номзод билан биргаликда майдонга тушишига ишонмайман.
Чунки у “Озгина сизган сув ўпириққа айланиб кетиши мумкин” дерди ва бунинг олдини олади.

Шундай экан, ҳатто ҳеч нарсага ярамайдиган нимжон номзодлар бўлсаларда улар кутилмаганда хавфга айланиб қолишларининг олдини учун кексайиб қолган ИАК бош қотиришни истамайди. Сайловга қадар улар орасидан биттасини танлаб олади.

Аслида берилган овозлар қандай бўлишидан қатъий назар Каримов ўзига керакли рақамни ва “рақиби”га берадиган “ҳақ”ни аллақачон калласига ёзиб олган.
У томонда халқ овоз бераверади, бу томонда ИАК калласидагини эълон қилаверади.

1990 йилда бу ҳодисани сир сифатида сақлай олмаган Марказий сайлов комиссияси раиси Қудрат Ахмедовнинг бошига келган савдолар ҳаммамизга аён.
Кейинчалик ИАК бу сирнинг ошкор бўлишидан қурқмай ҳам қолди. У ўлгандан кейин куйдирилган, бот-бот чоп этилган овоз варақалари ҳақида ҳали китоблар ёзилса керак.

Илгарилари бир кишилик қўғирчок театри бўлган. Бир масхарабоз одам беш-олтита қўғирчоқни (қўлда, бошининг ичига танга тиқиб латтадан ясалган қўғирчоқни халқ тилида лўхтакча дейишган-ЖМ) халтасига солиб олиб, қишлоқма қишлоқ юриб, томоша кўрсатган.

Бугунги ҳолат худди ана шу саҳнанинг ўзи. ИАКнинг қўлида беш олтита, оёқ учида ҳам икки-учта лўхтакча. У ана шу латта лўхтакчаларни ҳар мақомга солиб, томоша кўрсатмоқда. Бепул томоша экан, мазза қилиб қараб ўтираверамиз, деган одам хато қилади. Чунки жуда қимматга тушадиган томоша. Театр тугагач, масхарабоз чиптанинг нархини айтади. Пули етмаганнинг кийимини ечиб, яланғоч қилиб, орқасига бир тепиб ана ундан кейин қўйиб юборади.

Ҳўкизнинг думи…

САВОЛ: Ўзбекистонда бўлаётган ўйинни аслида сайлов деб аташ мумкинми?(Малик).

ЖАВОБ: Аслига қарайдиган бўлса, жуда кўп нарса ўз номига мувофиқ эмас. Лекин фикрни ифода қилиш учун шундай сўзни ишлатишга мажбурмиз.
Сайлов диктатурага зид нарса.

Диктатура бутун ҳокимият битта золимнинг қўл остида тўпланишидир. Сайлов эса ўз номи билан сайлов, бир қанча одам орасидан биттасини сайлаш. Шундай экан, диктатура шароитида сайлов бўлади, дейиш ҳўкизнинг думи жума куни ерга тегади, дегандек гап.

Ўзбекистонда эса сайлов-сайлов ўйини ўтмоқда. ИАК бу томошани халққа кўрсатмоқда десангиз адашасиз. У халқни ҳам, мухолифларини ҳам бир тийинга олмайди. Бу томошани у ташқарига кўрсатмоқда. Масалан, номзод номзод ўйини билан Авропа Иттифоқига сўриб туриш учун хўрозқанд берди.
Аслида ташқари ҳам унинг томоша кўрсатаётганини билишини Каримов идрок этади. Лекин ташқари ҳам томошасизликдан, лаб ялаб туришдан хўрозқанд сўришни афзал билади. Яъни ИАКнинг ўйинларига қарсак чалмаса ҳам башарасига тупурмайди. Унга мана шу керак.

Бугунги Ўзбекистон шароитида демократия деган сўз ўз маъносини йўқотиб диктатурани ангалатади.

Сайлов ҳам худди шундай бир маънодан бошқа маънога кўчган ва “сайлов-сайлов ўйини” деган бирикмани яратган. Бундан кейин қаерда сайлов деган сўзга кўзингиз тушса, уни сайлов-сайлов ўйини деб қабул қилинг.

Филга пашша чаққанчалик

САВОЛ: Ўзбекистондаги сайловга туркларнинг таъсири бўлиши мумкинми? (Шароф).

ЖАВОБ: Саволингиздаги “турклар” деган калимани мен икки тарзда тушундим.

1. Туркия турклари.

2. Туркиядан ташқарида яшаган ва Ғарб дунёсида таъсир кучига эга бўлган турклар.

Туркия ҳукумати исломий кучлардан ташкил топгани учун Каримов режими алоқаларнинг аксар йўлларига ғов қўйган. Чунки Туркия ҳукумати ҳам, Туркия халқининг аксарияти ҳам Каримов режими йўқолишининг тарафдори.
Йиллардир улар Кримовнинг мухолифаларини ҳам иқтисодий ва ҳам маънан қўллаб келишаётганини биламиз. Буни Тошкент ҳам яхши билса керак. Шунинг учун туркларнинг Ўзбекистондаги сайловларга бевосита таъсирлари филга пашша чаққанчалик даражада ҳам эмас.

Бунинг устига уларнинг ўз муаммолари ошиб-тошиб ётибди.

Ғарб давлатларида яшаётган туркларнинг дунёвий режим тарафдорлари бўлганлари нафақат ўз мамлакатларида, балки халқаро ташкилотларда ҳам каттагина нуфузга эгадирлар.

Улар нафақат Туркияда, балки умуман турк давлатларида дунёвий тузум қарор топсагина демократияга йўл очилади, инсон ҳуқуқлари устивор бўлади деган фикрдалар. Улар отатуркчи бўлиб, исломий режим тарафдорларини истамасликларини яширмайдилар ҳам.

Англияда истиқомат қиладиган турк Ширин Акинернинг Андижон масаласи бўйича Каримов режимига берган мададини унча-бунча одам ёки ташкилотлар йўққа чиқара олмадилар ва у ўз ишини қилди.

Авропа парламентининг Марказий Осиё бўйича катта таъсир кучига эга бўлган вакили Жем Ўздамир ҳам Ўзбекистон масаласида ҳисобот тайёрлаб, Каримов режимини оқлаш учун катта одим отди. У олмониялик турк ва Яшиллар партиясининг Авропарламентдаги “устун”ларидан бири.

Ўзбекистондаги сайловга қайси бир маънода Туркия ташқарисида яшаётган ва дунёвийлик тарафдори ана шундай туркларнинг таъсири бўлмоқда деб айтиш мумкин. Каримов мухолифлари ўзларини дунёвий сиёсий куч сифатида кўрсата олмаганлари ҳам уларга баҳона.

Халқ айбдор эмас!

САВОЛ: Халқимиз нега бунча тебранмас бўлиб қолди? (Исмсиз).

ЖАВОБ: Аслида ўзим ўзимга ўрнатган қоидага кўра, исмсиз мактубларга жавоб бермаслигим керак эди. Аммо бу ҳақда бугун ҳаммаёқда ёзилаётгани, ҳатто ўз сафдошларим ҳам ёзишаётгани учун мухтасар жавоб беришни бурчим деб билдим.

Бундан бир неча йил олдин диктатура фитрати ҳақида ёзганимда, бу режим берадиган “маҳсулот”лардан бири халқни лоқайд этиши ва жамиятни маънан бузиши эканлигини айтгандим. Назаримда шу нуқтага келганга ўхшаймиз. Яъни диктатура ўз мақсадига эришгани бугунги чиқишларда ҳам кўзга ташланмоқда.

Бундай шароитда миршабдан бошлаб ўқитувчига, ҳокимият идорасидаги ходимдан бошлаб мамлакат ичидаги режим мухолифига қадар ҳаммадан бир нуқс топиш қийин эмас. Уларни бефарқликда ёки маънан бузилганликда айблаш ҳам осон.

Режимни ўзгартириб бериши керак дея бутун халқни айблаш ўзимиз ҳам диктатуранинг қармоғига илина бошлаганимиздан дарак бўлади.

Ҳатто чет элдаги дўстларимиз ҳам халқ  Каримовни йиқитиб беришидан умидвор.

Ҳар доим режимларни халқнинг жуда кичик бир қисми, шу режимга мухолиф бўлган қисми ўзгартирган.

Лекин диктатура режими кучайгандан кучайиб ана шундай иддаодагиларни ҳам умумий карвонга солди.

Андижон воқеаларидан беш кун олдинги радио мулоқотида халқ кўчаларга чиқса, режим бостиради, отади, танклар билан мажақлайди дегандим. Андижон қатлиоми бу гапни исботлади.

У ҳолда нима қилиш керак? Йўллар битмагани ва диктатурани қон тўкмасдан ағдариш мумкинлиги ҳақида эса, бир муддат олдин ёзган эдим.

Одамларнинг бузилиб кетганидан шикоят қилаётган дўстларга эса шуни эслатмоқчиман. Демократия бу халқ бошқарувидир. Бу режим пайтида халқнинг ўзи жамиятни бошқаради.

Дунёнинг ҳамма жойида одамликни унутган миршаблар ва бошқа мансабдорларни топиш мумкин. Ҳатто Америкада ҳам маҳбусларни қийнайдиган миршаблар чиқиб туради. Аммо жамият уларни жамиятберун қилади, жазолайди, тарбиялайди. Диктатурада эса бундай одамлар рағбатлантирилади.

Бу билан зеҳниятимизда ҳам иллатлар йўқ демоқчи эмасман. Ошиб-тошиб ётибди. Уларни даволаш учун ҳам замин зарур.

Бугун Ўзбекистондаги вазиятга қараб одамларга раҳмим келади. Улар ёппасига диктатуранинг қурбонига айланмоқдалар. Диктатура тарқатган ва тарқатаётган “эпидемия”лардан қочиш, сақланиш жуда қийин.

Бундан қутулишнинг уддасидан чиқа олганларгина қолганларни ҳам қутқариш учун даво топишлари керак.

Бугун кўпроқ ана шу ҳақда гапиришимиз лозимга ўхшайди.

Ўтган йилга қадар…

САВОЛ: Мухолиф кучлар учун бу сайловдан умид бор эдими? (Ғайрат).

ЖАВОБ: Аввало шуни айтиш керакки, мухолифат деганда ташкиллашган, демократик тамойиллар асосида ўз фаолиятини изчил йўлга қўйган, жамоатчилик томонидан тан олинган сиёсий кучни тушунаман. Бундай куч бизда йўқ.

Аммо ўзини Каримов режимига мухолифат деб билгувчи гуруҳлар, шахслар ва уларнинг атрофида юрган оз сонли одамлар бор. Уларни мухолифлар ёки ўзларини мухолифат атовчилар деган бўлардим. Аммо режимга таъсир эта оладиган даражадаги сиёсий куч бўлмаган мухолифлар Андижон қатлиомидан кейин ташкиллашиш ва сиёсий кучга айланиш имконига эга бўлди. Афсуски бу ҳам барбод бўлди.

Ваҳоланки, худди ана шу нуқтада Ўзбекистондаги сайловдан умид бор эди. Буни ҳамма тушунар эди. Хорижликлар ҳам, ўзимникилар ҳам. Шунинг учун ҳам сиёсий кучга айланиш жараёни бошланди. Аммо диктатура режими бундан чўчиди ва мухолифлар орасига бузғунчиларни суқиш ва бошқа йўллар билан бу ҳаракатни дабдала қилди. Шу билан умид ҳам ўла бошлади.

Шахсан камина учун ўтган йилнинг охирида “Ҳозирги вазиятдан чиқишнинг уч йўли”ни эълон қилганимдан кейинги воқеалар сўнгги нуқта бўлганди. Бошқаларнинг умидни ўлдирмаслик учун бу ҳақда гапирмай келдим.

Биз ҳақиқий халқ бошқарувига ўтишимиз учун жуда кўп… балки жуда ҳам кўп қовун пишиғи бор.

2007 йил, январ-декабр.

Filed under: Ҳамма китоблар | Tagged: Жаҳонгир Маматов, Жаҳонгир Муҳаммад, Шовруқ Рўзимуродов, Islom Karimov, Jahongir Mamatov |