Jahonnoma

Саволларга жавоблар

Бошқаларнинг кўрганларига эҳтиёж

САВОЛ: Ўз камчиликларингизни ҳам кўрасизми ёки фақат бошқаларнинг камчилигини қидирасизми? (Асламбек).

ЖАВОБ: “Дўст ачитиб айтади” деган ҳам биз, “Танқид отангга ҳам ёқмайди” деган ҳам биз…

Бировнинг камчилигини кўриб, айтмай кетишликни ўша одамга нисбатан душманлик қилиш деб биламан. Бу ҳисни кўтариб юролмайман. Айтаман ва енгил тортиб йўлимда давом этавераман.  Бу-характерим ва буни ўзгартира олмаслигимни ҳам биламан. Камчилигимни айтганлардан бирортасидан хафа бўлган эмасман, аксинча ҳурмат қиламан. Лекин туҳмат қилишса, ноҳақлик қилишса бунга ҳам кўз юмиб кетмайман. Кўз юмиш қўрқоқлик.

Аммо бугунга қадар ким туҳмат қилган бўлса,  жазосини Аллоҳдан олди ва олмоқда. Бу куч беради. Демак, буюк АДОЛАТ мавжуд.

Шундай бўлсада туҳмат қилганларнинг башарасини кўргим келмайди. Шундайлардан бири “Сиз сиёсатчи эмас, кулиб, қучоқлашиб, яқин бўлиб юравермайсизми, вақти келганда оёғининг остидан нарвонни олиб қўясиз” деганди. Агар шу сиёсат бўлса, демак ростдан ҳам сиёсатчи эмасман!

Орқадан фитна қилишни эмас, очиқ курашни танлаганман. Сиртдан гапирганларнинг гапига эмас, юзимга, очиқ гапирганларнинг гапига эътибор қиламан.

Инсон ўз камчиликларини ўзи кўра олганда у мукаммал зот бўлур эди. Афсуски, шундай эмас. Шу боис ҳар кимнинг ҳам  бошқаларнинг кўрганларига эҳтиёжи бор. 2004.

Гавҳар ва гав-хар

САВОЛ: Сиз бугун мухолифат йўқ дебсиз. Лекин баъзилар “Бугун бутун халқ мухолифатдир” деб ёзишмоқда. Бунга нима дейсиз? (Бахтиёр).

ЖАВОБ: Албатта бундай гап ўзлари мухолифликни уддалай олмаган кишилардан чиқади. Кейинги 15 йилда бу гапни кўп эшитдик. Лекин ҳеч қачон  режимларни  бутун халқ ўзгартирмаган, унинг бир қисми ўзгартирган.

Ҳатто кейинги пайтда энг кўп мисол қилинадиган Сербия ва Гуржистонда ҳам инқилобларда халқнинг фақат бир қисми, жуда оз қисми иштирок этди. Шунинг учун бутун халқ мухолифат ва режимни унинг ўзи ўзгартиради дейиш бу менга нима, дегандек гап.

Бугун эркин сайлов бўлганда ҳам халқнинг анчагина қисми Каримовга овоз бериши турган гап, чунки халқ жуда ишонувчан ва каримовчилар эса ёлғонни ростдек қилиб гапиришга уста.

Болалар ота-онасига ишонмаслиги мумкин, лекин ўқитувчисига ишонади. “Бу гап ёлғон” десангиз ҳам, “Йўқ, ўқитувчим айтди, бу рост” деб тураверади. Худди шундай газеталарга, радио ва телевидениеларга ҳам ишонувчан одамлар талайгина. Сталин ўлганда энди нима қиламиз деб ҳўнгир-ҳўнгир йиғлаганлар бўлгани каби Каримов ўлганда ҳам аза тутадиганлар топилади. Каримов ана шундайларга “ставка” қилмоқда.

Шу мухолифлик ҳақида гап кетганда халқ деб эмас,  баъзилар ёки халқнинг бир қисми, ё бўлмаса халқнинг аксар қисми деган иборани ишлатишлари керак деб ўйлайман. Каримовнинг  “Бутун халқнинг номидан гапираяпман” деганидек кўзбўямачи вазиятга тушиб қолмаслик зарур.

Мухолифат халқнинг сиёсий жиҳатдан етишган бир бўлагидир. Мухолифат ҳаракати эса халқнинг сиёсий жиҳатдан етишган қисмини бирлаштириш учун уринишдир.

Бирлаштирган гавҳардир, парчалаган гав-хардир!

2004.

Ҳаракатда маъни бор

САВОЛ: Ўзбекистонда  бошқа бир ҳаракат тузилишига қандай қарайсиз? (Алишер).

ЖАВОБ:Дунёнинг турли қонунлари бор. Шулардан бири бўшлиқнинг тўлдириши ҳақидаги қонундир. Ўзбекистонда мухолифат қатағон қилиниши билан унинг ўрнида бўшлиқлар вужудга кела бошлади ва турли туман кучлар буни тўлдиришга уринмоқдалар. Бу масаланинг биринчи томони.

Иккинчи жиҳати эса шуки, тарсаки тарсакини, мушт муштни бошлаб келади, деган гап бор. Зулм кейинги вақтда ўзига қарши зулмни яратмоқда. Бу эса унга қўл келади. Ана шуни тушунганлар ўз норозиликларини тинч йўл билан ифодалашга уринмоқдалар.

Учинчи жиҳати эса мавжуд мухолиф кучларнинг фаолиятидан қониқмаслик ҳам бошқа бир ҳаракатнинг пайдо бўлишига йўл очади.

Хуллас, қандай жиҳатларга боғлиқ бўлмасин янги бир демократик, таъкидлайман демократик ҳаракат пайдо бўлса, уни қўллаш ва дастаклаш керак.

2004.

Лидер ташқарида эмас, ичкарида бўлиши керак

САВОЛ: Бугун ҳеч қаерга қўшилмай турган ёшлар жуда кўп. Шуларни бирлаштириб, бир партия тузиб Каримов режимига қарши юриш бошлатмайсизми? (Убайдулла).

ЖАВОБ: Ўзимни раис деб эълон қилиб, бундан роҳатланиш ёки гадой каби эшикма-эшик юриб грант излаш иштиёқим йўқ. Бу гапнинг пўст калласи.

Лекин янги бир партия тузиш таклифларини кўп оламан ва сизнинг ҳам билдирган ишончингиз учун катта раҳмат. Олдинги таклифларга ёзган жавоб хатларимдаги гапларимни қисқартириб яна бир бор айтмоқчиман. Кечаги ва бугунги шароитда бир партия тузиб, аъзоларининг рўйхатини ҳукуматга топшириш бу ўз фарзандларининг бошини жаллоднинг кундасига қўйиш билан баробардир. Айниқса, ўзим четда бўлган ҳолда мамлакатдаги навқиронларнинг ҳаётини таҳликага солиш виждонимга мос эмас.

Бугунги режими шароитида партия тузиб, демократик йўлда курашнинг ҳеч қандай имкони йўқ. Имкони бор деб сафсата сотиб юрганлар ҳам буни биладилар ва тирикчилик учун бу гапни айтиб туришга мажбурлар. Демократик йўл билан курашнинг имкони йўқ экан, нодемократик, қуролли йўл қолади, бунга эса қарши бўлганман ва бундан кейин ҳам бу йўлни танламайман. Чунки қурол гуноҳкор ва гуноҳсизни ажрата олмайди.

Шу сабаб мурожаат қилган ёшларга ҳозир бутун диққатни ўқишга, билим олишга, оқ ва қорани танишга сарфланг, деб маслаҳат беришдан бошқа иложим йўқ. Чунки жамиятнинг келажаги сизларнинг қўлингизда.

Кеча имкон йўқ эди, бугун ҳам йўқ, аммо бу  эртага ҳам бўлмайди дегани эмас. Шу боис ўзингизни эртанги имконият куни учун ҳозирланг.

Жаллодлик абадий эмас, эзгулик абадийдир ва сизнинг имкониятингиз ҳам эртага олдингизга чиқади. Ана ўшанда биз 1990 йилларнинг бошида бой берганимиз каби сиз ҳам довдираб қолмасдан, бир-бирингизни ёқавайрон қилмасдан, жаллоднинг оёғи остига итқитмасдан иш кўрсангиз байроқни олиб кетасиз.

Тайёргарликсиз ҳеч нарса бўлмайди. Шарт эмас номи партия бўлиши. “Дўстлик клуби” деб аташингиз мумкин, “Гурунг” дейишингиз мумкин, хуллас, сизни бирлаштирадиган бир гуруҳ тузинг ва ишни демократияни, дунёни, асл тарихни ўрганишдан бошланг ва бир кун келиб сиз демократия ўрнатувчиси бўласиз. Ўшанда бугунги авлод каби аламзада бўлиб, бир-бирининг гўштини егувчи тўдага айланиб қолмайсиз.

Насиб этиб, Ватанга қайтиш имконияти менинг ҳам олдимда пайдо бўлса, ўшанда балки таклифингизни ўйлаб кўришим мумкин. Чунки лидер ташқарида эмас, ичкарида бўлиши керак.

2004.

Хор бўлган санъат

САВОЛ: Сиёсатга алоқаси бўлмаган бир нарса сўрамоқчиман, Америка филмларини ёқтирасизми ёки ҳинд филмлариними?(Камола).

ЖАВОБ: Болаликдан ҳинд филмларини томоша қилиб улғайганмиз. Америкага келиб ҳам Болливудда чиққан ҳар бир филмни кўришга ҳаракат қиламан. Бугун чиқаётган филмлар олдингиларидан мутлоқ фарқ қилади. Ҳозир ҳиндлар филмларга катта ижтимоий, сиёсий ва маданий муаммоларни юклашга интилмоқдалар ва бу уларни дунёда биринчи ўринга олиб чиқмоқда. Масалан, “Боғбон”, “Ашок”, “Қафас”, “Дев” филмлари каби классик бўлиб қоладиган асарлар яратишмоқда. Ҳинд филмлари ҳали Ҳиндистонда намойиш этилмасдан Америкага етиб келади ва уларни уйда томоша қилиш имконияти жуда ҳам қулай.

Бу дегани Ҳолливуд филмларини кўрмайман ёки ёқтирмайман дегани эмас. Аксинча аксар янги филмларни кўриб бораман. Ҳинд филмларида мақсад асосан сизни дам олдиришга, ҳордиқ чиқаришга қаратилган бўлади. Шу боис ҳам уларни тез унутасиз. Америка филмлари эса сизни ўйлашга, тарих, бугун ва келажак ҳақида бош қотиришга ундайди. Кейинги пайтда тарихий, фалсафий филмлар жуда кўп чиқмоқда ва уларни томоша қилиш яхши бир китоб ўқиган каби ҳузур беради.

Масалан, “Троя”, “Узуклар илоҳийси” “Исо пайғамбарнинг ҳассосияти”, “Қирол артур” каби эпик филмлар қаторида “Эртадан кейинги кун”, “Фарангет-911″ каби дунёвий долзарб муаммолар ҳақидаги филмлар қаторида кўнгилочар асарлар ҳам борки, ҳинд филмларидан қолишадиган жойи йўқ.

Шу ўринда бир нарсани эслатмоқчи эдим. Интернет ва телевидение ривожланиши кино санъатини ўлдиради, деган тахминлар бор эди. Аммо бундай бўлмади. Рақобат яхши асарлар пайдо бўлишига олиб келди.

Телевидениелар ҳам бугун кинофилмлардан қолишмайдиган асарлар тайёрламоқдалар.

Шунга қарамай, Америкада минг-минглаб кинотеатрлар бор ва улар доим лиқ тўла. Чунки филм индустрияси мутлоқ эркин бўлгани учун халқнинг дарди ва ташвишлари билан ҳамоҳанг яшайди. Ҳатто бироз олдинлаб, эртанги кунни башорат ҳам этади.

Бир кун ўзбек филмлари ҳақида ҳам ана шундай гапиришни орзу қиламан. Лекин Совет даврида ўзбек филмлари коммунистик ғояга хизмат қилдирилган бўлса, бугун эса бачканалашиб кетган. Балки дунёнинг энг буюк кино асарларини кўриб борганим учунми Тошкентдан кимлар орқалидир келтирилган филмларни қараб, худди юз йил олдин олинган киноленталарни томоша қилаётгандек бўламан, йирик маданий тарихга эга бўлган бир миллатнинг санъати ҳамон хор бўлаётганига ачиниб кетаман.

2004.

Танлов оз эмас

САВОЛ: Ўзбек санъаткор, шоир, ёзувчи ва  журналистларидан сизга маъқул бўлганлари ҳам борми? (Отамирза).

ЖАВОБ: Бор ва оз эмас.  Ҳар кимнинг ўз танлови бўлади. Масалан, бир таом кимгадир ёқади ва кимгадир ёқмайди. Бу масала ҳам шундай, шахсийдир. Мен бошқаларнинг ҳам танловларини ҳурмат қиламан.

Менинг танловим: Масалан, санъаткорлардан Комилжон Отаниёзов(раҳматли), Фахриддин Умаров, Таваккал Қодиров, Бобомурод Ҳамдамов…

Қарийб ўттиз йилдирки Таваккал Қодировнинг Фурқат ғазалига айтган “Сайдинг қўябер сайёд”ини деярли ҳар оқшом тинглайман. У менинг “уйқу дорим”га айланган.  Баъзи қўшиқларни бир марта ёки кўп марта эшитиб “тўйиб қоласиз”. Лекин “Сайдинг қўябер…” уларга ўхшамайди.  У қўшиқдан беғубор осмонга, кенгликка айланиб кетади.

Манимча бугунгача бу ашулани Таваккал Қодиров даражасига етказиб бошқа биров айтолмади. Айтган бўлса ҳам мен эшитганим йўқ. “Тошкент ушшоғи” ҳам унинг ижросида ҳар қандай одамни  эритиб юборади. Минг марта тингласам ҳам яна тинглагим келади. Уйда ҳам, йўлда ҳам, сафарда ҳам…

Фахриддин Умаровнинг қўшиқлари ҳақида ҳам шундай фикрдаман. У ҳатто Пўлат Мўминнинг “қип-қизил, советча” сўзларига ҳам сеҳр бериб, уларни жозибадор сатрларга териб юборади.

Ёзувчилардан: Абдулла Қодирий, Мамадали Маҳмудов(Эврил Турон), Зоҳир Аълам, шоирлардан Жамол Сирожиддин, Абдували Қутбиддину журналистлардан  Аҳмаджон Мухторов, Аҳмад Исмоилов ва бошқалар ҳақида тўхталишим мумкин. Зотан уларнинг ҳар бири ҳақида анчагина ёзганман. Исмлари бу ерда ёзилганлардан ташқари яна кўплаб ижод аҳли-истеъдодли шахсиятлар борки, уларни ҳам қадрлайман.

Демоқчиманки, танлов оз эмас. Ҳар қандай режимлар даврида ҳам халқнинг ардоқли фарзандлари етишган ва ҳар қандай инсонда кимнидир қадрлаш танлови бўлган.

2004.

Китобларим

САВОЛ: Китобларингиз қайси мамлакатларда чиққан?(Ойсара).

ЖАВОБ: Албатта, китоб чиқиши муҳим воқеа эмас. Балки китобнинг нима ҳақдалиги муҳим. Бугунга қадар миллионлаб, балки триллионлаб китоблар нашр этилган. Аксари жуда силлиқ, оби-тобида ёзилган. Масалан, Сталиндан Ислом Каримовга, Муборакдан Қаддофийга, Саддамдан Брежневгача минглаб золимлар номидан чиққан ва маҳорат билан ёзилган қанчадан қанча китоблар бор. Ё бўлмаса уларга хизмат қилган, уларнинг маддоҳлари битган қанчадан-қанча китоблар чиққан. Уларга қулай ва йўл очиқ. Асрлардир шундай бўлиб келган.

Бугунга келиб кўп нарсалар ўзгарди. Энди истаган одам ўз китобини нашр эта олади. Етарки муаллифда бир фикр ва одамларга айтадиган гапи ва шижоати бўлсин. Ўқийдиганлар топилади. Демак, бугун фақат сараланган тоифанинг эмас, халқнинг китоблари ҳам чиқадиган замон.

Каминага келсак, ёзганларим китоб ҳолида АҚШ, Туркия, Озарбайжон ва мустақилликдан олдинги Ўзбекистонда  ҳам чоп этилган.

Бугун мана энди китобларимни интернетда дунёнинг истаган нуқтасидан туриб ўқишингиз мумкин.

Айни пайтда АҚШда тилшуносликка оид бир неча илмий китобларим ҳам нашр этилган.

Қизиқ бир кузатишни айтмоқчиман. Ёзганларимни камситиб юрадиган бир-икки киши бор. Уларнинг баъзи қораламаларига қарасам, Каримов режимининг дастлабки йилларидаги бевосита ўзим гувоҳ бўлган воқеалар тафсилотини камина ёзганларидан “айлантириб”, ўғирлаб олишган. “Ош бўлсин”! Ўғирламасдан, очиқдан-очиқ ҳам олаверишлари мумкин, зотан халққа ёзилган дастурхон бу!

Асло, уларга тош отмоқчи эмасман, аксинча китобларим ҳатто рақибларимга ҳам керакли эканлигидан мамнуният ҳисси туйганимни таъкидламоқчиман, холос. 2004.

Интернет…

САВОЛ:Интернетдан қандай фойдаланасиз ва Интернетни суиистеъмол қилаётганлар ҳақида нима дея оласиз? (Отабек).

ЖАВОБ: Интернет… жуда катта эркинлик майдони.

Ҳаётда ҳамма нарсанинг меъёрини билган одам ўз мақсадларига эриша олади. Интернетни ҳам суиистеъмол қилмаслик керак.  Интернетга муккасидан кетган одам эмасман. Иш юзасидан ва қизиқиш юзасидан кириб тураман ва бу кўп вақт олмайди. Принцип сифатида чатлар ва меҳмонлар китобларида қатнашмайман. Ишим ва хавфсизлик ҳам бунга имкон бермайди. Қолаверса, у ердаги меҳнат сувга оқади, йўқ бўлиб кетади. Сарфлаган вақтингиз, чатнаган асабингиз қолади. Олтин бериб, ахлат олган бўласиз.

Интернетдан фойдаланиш умумий вақтим билан ҳам боғлиқ. Икки жойда ишлайман. Ҳафтада камида 60 соатлик расмий ишим бор ва вазифамни бировларга юкламасдан бажарадиган одатим бўлгани учун деярли бўш вақтим йўқ.  Уйда эса ижодий ишларимга кўпроқ вақт ажратаман.  Филмлар кўриш, янги чиққан китобларни ўқиш ва оила юмушлари дегандай… вақт етмай қолади. Шу боис хабар оғирликли вебсаҳифаларга обуна бўлганман ва улар ҳар кунги янгилик, таҳлилларни электрон почтамга юборадилар. Бу веб саҳифалараро “югуриб” юрмаслик учун катта имконият.

Интернетдан бугун одамларнинг шахсиятига ҳужум, нафсониятга тегиш, ҳақорат, ғараз мақсадларда қўлланиш, дўстларнинг орасини бузиш, нифоқ сочиш, нафрат уйғотиш, фитна  учун фойдаланадиганлар ҳам  бор.  Жамият борки, унинг сариқ печаклари ҳам бор. Жамият борки, унинг андилари ҳам бор. Ундайлар  ҳатто ўзларининг ким эканликларини унутиб, ўзларини ҳам суиистеъмол қиладилар. Ўзини суиистеъмол қилган одамдан қандай қилиб интернетни суиистеъмол қилмасликни кутасиз?

Интернет ҳам маданият кўзгуси. Совет даврида одамларни сўкиш билан кун ўтказадиган казо-казо жойларда ишлаган ва ўта маданиятсиз бўлган бир кишини биламан. У  вебсаҳифаларнинг меҳмонлар китобларига кириб куракда турмайдиган сўкинишларни ёзади. Эски касбидан келиб чиқиб, бировларнинг номи, услубини ишлатиб ёзади. Аммо  уни аллақачон кўпчилик таниб олди. Аввалига унинг қопқонига тушганлар ҳам бугун уни билдилар. Ундан ҳазар қиладиган бўлишди. Лекин у “касбини” ташламади. Эшитишимча, бугун ҳам “вазифасини” бажариб юрган экан. Бу ҳам касаллик.

Қуш уясида кўрганини қилади. Одамларнинг илтимослари, панду насиҳатлари ва гапларини олмади.  “Ит бирлан хўтукка қанча қилма тарбият, ит бўлур эшак бўлур, бўлмаслар асло одамий!”  ёки “заҳар солмоқ эрур касби илоннинг” деган гаплар унга айтилгандек эди.

Бугун ўзбек тилидаги яхши вебсаҳифалар деярли йўқ ҳисоби. Бу жабҳада ёшларга ўзларини кўрсатишлари учун жуда катта майдон бор. Интернетга кириш имконияти бўлганларда мамлакатга, ватанга, миллатга, интернетга кираолмаётган минг-минглаб, миллионлаб  одамларга хизмат қилишни истаганларга бу чексиз ҳудуддир.

2004.

Ўзимиз билан ўзимиз…?

САВОЛ: Америкадаги ўзбеклар ўзаро учрашиб турасизларми?  (Маъруфжон).

ЖАВОБ: Интернет ҳақида ёзганимда бироз бўлсада вақт масаласига ҳам тўхталган эдим. Америкада одамлигимни йўқотмасдан яшайман деганларга бекорчи вақт, бўш вақт бўлмайди.

Бу ерда яшаш даражасини ўзингиз танлайсиз. Истасангиз ҳеч қаерда ишламасдан гадойлик билан ҳам кун кўриш мумкин. Ит ётиш, мирза туриш билан ҳам бу дунёдан ўтиб кетиш мумкин. Аммо ўз уй-жойингиз, қулай транспорт воситангиз, техник имкониятлардан фойдаланиш орзуингиз, ҳар йили дам олишга бориб келиш шароитингиз, Американи, дунёни томоша қилиш,  болаларни яхши олийгоҳларда ўқитиш ниятингиз  бўлса,  тинмай ишлаш керак. Чунки буларнинг ҳаммаси пул ва жуда катта пул! Шунинг учун ҳам бу ерда “вақт–пул” деган иборани тез-тез ишлатадилар. Бу масаланинг бир томони.

Иккинчи томони эса, хўш учрашувлар нима беради?  Қуруқ олди қочди гаплар, кейин орқаваротдан иғволар, бир-бирининг устидан бўҳтонлар уюштиришми? Бир-бири билан қучоқлашиб, бир-бирига қараб жилмайиб, бирга овқатланиб кейин бир-бирига душманлик қилишми? Табиийки буни сиёсат деб билгувчиларга масаланинг аҳамияти йўқ. Аммо нафсониятингиз ва ғурурингиз, ўз қарашингиз ва ўз йўлингиз бўлса бундай учрашувларга қўл силтайсиз.

Илк бор Американинг Орегон штатига келганман. Кейин Виржиния штатига кўчдик. Бу ерда ўзбеклар, айниқса Афғонистон ва Туркия орқали келган ўзбеклар кўп. Дастлаб бир ҳамкасбим билан Туркистонликлар жамиятини тузиш учун кўп югурдик. Жамиятнинг асосини қуриб бўлганимизда ҳар томондан таъна-дашномлар кела бошлади. Кимлардир бу жамиятни Каримов режимига хизмат қилдиришга киришди. Кимлардир жамиятнинг “қироли” бўлишни истади. Кимлардир бизни ўз манфаатини ўйлаб иш қилмоқда деб айблади. Яна кимлардир жамиятни ўзларининг диний мақсадлари йўлига бурмоқчи бўлишди. Қарасам бу жамиятнинг истиқболи йўқ. Ўзимни четга олдим.  Орадан йилллар ўтди, аммо жамиятнинг асоси ўша ҳолича қолди.

Шундан бери бу ердаги ўзбеклар билан тўй ва ёки маъракаларда кўришмасак, унчалик алоқамиз йўқ.

Бевосита Ўзбекистондан келган ўзбеклар билан ҳам шундай.  Учрашиб турамиз. Ҳозирга келиб ўзбеклар кўпайиб қолди. Ўзбекистон билан борди-келдилар бошланди. Бошқача айтганда ҳар кимнинг ўз давраси пайдо бўлмоқда. АҚШга илк келган ўзбеклар йиллар давомида “марғилонликлар”, “тошканликлар”, “бухороликлар”, “самарқандликлар”… каби гуруҳларга бўлиниб кетишган. Янги келганлар ҳам шу йўлдан кетадиганга ўхшайдилар. Камина бундай маҳаллийчиликни ёқтирмайман.

Ўзбекистондан келаётган одамлар кўп ва уларнинг айримлари учрашиб турамиз. Гоҳида уйда, гоҳида ташқарида бир пиёла чой устидаги суҳбатлар соатлардан кунларга уланади. Тежаган бўш вақтларни ана шундай учрашувларга сарфлаймиз. Қолаверса, атрофимизда бошқалар ҳам кўп. Улар билан учрашиб туриш ҳам қизиқарли ва мазмунли.

Хуллас, бугунги тезликда давом этса, бир куни Америка ўзбеклар учун ҳам ватан бўлади, ўзбекнинг ўзбек билан учрашиб туриши савол мавзусидан чиқади.

Қайси бир буюк одамнинг гапи бор, “қадам қўйганим озод тупроқ ватанимдир” деган. Ўзбеклар дунёга ёйилмоқда, тилагим, қадамлари озод тупроқларга етсин! Ўзлари билан ўзлари бўлиб қолишдек қобиқни енгиб чиқсинлар!

2004.

Эронийлар ўзбекми, ўзбеклар эронийми?

САВОЛ: Сиз Ўзбекистонда яшаётган эронийлар ҳақида маълумот беришингиз мумкинми?(Меҳрибон).

ЖАВОБ: Маълумки, дунёда барча халқлар  кўчманчиликни бошдан кечирганлар. Бугун “Марказий Осиё” деб аталаётган ва қадимда янада кенгроқ жойни ўз ичига олган Туронзаминда айниқса, кўчманчилик одат бўлган.  Масалан, Туркнинг Ўзбек қабиласи ҳам 15-16 асрларга қадар кўчманчи бўлган.

Бугун муқумият даврида Самарқанд ва унинг яқинларида, (Жиззах, Бухорода) “эронийлар” деб билинган  турклар яшайдилар, улар азалдан ва ҳозир ҳам туркийзабондирлар.  Уйларидаги сўзлашувларда Туркия туркчасига яқин ўзига хос лаҳжани сақлаб қолганлар.

Бугун “эронийлар” дейилган халқ Самарқанднинг асл халқидир. Чунки эрамиздан олдинги бир неча империялар даврида ҳам бу халқ Сўғдиёнанинг асосий аҳолиси ҳисобланган. Аҳамонийлар даврида ҳам улар шаҳарнинг бугунги каби энг марказий қисмида истиқомат қилишган.  Уларнинг қабристонлари тарихи эрамиздан олдинги асрларга бориб тақалиши ҳам ана шундан.

Шу билан бирга нафақат Самарқандда, балки Ўзбекистоннинг аксар қисмида ҳам тарихнинг зайли билан Эрондан ва бошқа жойлардан кўчиб келганлар ҳам жойлашишган. Жумладан, Эроннинг Табриз бўлгаси, баъзи даврларда Хуросон деб аталадиган жойдан ҳам “эронийлар” келиб ўз қавмдошларига қўшилганлар.

Бугунга келиб худди  “Қрим турклари” ибораси каби “эроний” калимаси ҳам бу халқнинг ўзига хос бир номига айланган ва улар буни яширмайдилар, бундан уялмайдилар, балки ифтихор қиладилар. Чунки бу ном уларнинг бу заминда туб аҳоли эканликларини кўрсатиб туради.

Уларнинг бу заминдаги тарихини тўрт даврга бўлиш мумкин.

БИРИНЧИ ДАВР: Эрон -Турон даври. Ҳали Самарқанд Сўғдиёна, Мароқанд каби номлар билан аталган кезларда ҳам улар бу заминда муқим яшаганлар. Афросиёб тарихи бунинг ёрқин мисолидир.

ИККИНЧИ ДАВР: Бу Амир Темурнинг Эрон, Ироқ орқали Туркияга юриш даври. Бу даврда мазкур минтақаларда яшаган туркийзабонлар унинг армиясига қўшилганлар ва шу минтақадаги жуда кўп олимлар, зиёли туркларни Амир Темур Самарқандга кўчирган. “Зафарнома”, “Зафар йўли”, “Темур Тузуклари”да бу ҳақда кўп маълумотлар бор.

УЧИНЧИ ДАВР: Шайбонийхон Самарқандни босиб олиши ва Мирзо Бобурнинг Эрон туркларидан, хусусан Шоҳ Исмоилдан ёрдам сўраган  пайти. Бобир Мирзо Шоҳ Исмоилга мактуб йўллаб, ёрдам сўраши натижасида қарийб саксон минг Эрон турки Самарқандга келиб, Бобурийлар салтанатини, маданиятини ҳимоя этганлар. Бу ҳақда Ўзбек Энциклопедиясининг янги нашрида ҳам батафсил маълумот берилган.

ТЎРТИНЧИ ДАВР: Бу Нодиршоҳнинг Самарқандни ишғол қилган йиллари. Нодир шоҳ чиқиб кетаркан, бир қанча  Эрон турклари ва бир қисм форсийзабонлар ҳам бу ерда қолганлар. “Самарқанд тарихи” китобида ёзилишича, уларнинг бир қисми Хоразм томонларга кўчиб кетишган. Лекин аксарияти бугунга қадар ўзлари дастлаб жойлашган минтақаларда яшаётганларини кузатиш мумкин.

Абу Тоҳирхўжанинг “Самария” (”Самарқанднома”) китобида яна ҳам илгарилаб кетилади ва Самарқанд шаҳрининг пайдо бўлиши Эрон шоҳи Кайковус ҳукмронлиги даврига боғланиб, илк кўчишлар ўша пайтда бўлгани айтилади. Нима бўлганда ҳам Эрон туркларининг Самарқандга  ўз қавмдошлари ёнига кўчишлари тарихда ўз изини қолдирган.

Турон замин аҳолиси тарихан кўчманчи бўлганини ҳисобга олсак, бугунга келиб Ўзбекистонда “эронийлар’ дейилган турклар туб халқлардан бири эканлигини инкор қилиш мумкин эмас. Зотан Самарқанднинг Ўзбекистон таркибида қолиши ҳам улар билан боғлиқ. Ўзбекистон таркибида бўлган Тожикистон Автоном республикаси ажралиб чиқиши жараёнида Самарқандни пойтахт қилиб олишни сўрашади ва  эронийлар – турклар бунга қарши бош кўтарадилар. Шундан кейин Сталин бу шаҳарда аҳоли рўйхатини (1929 йилда) ўтказади. Эроний туркларнинг зиёлилари катта кампания юритадилар ва ўзларини “Ўзбек” деб ёздиришади. Бу Самарқанднинг Ўзбекистон таркибида қолишида муҳим рол ўйнайди. Бу ерда яшаган тожиклар ва эронийлар ўртасида давом этиб келган зиддият ана шунга бориб тақалади.

Эрон турклари Ўзбекистоннинг сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаётида жуда катта рол ўйнаб келишган. Биринчи Ўзбек “Алифбо”сини яратишдан тортиб, турклик туйғуси ва маданиятини сақлаб қолишга қадар уларнинг ҳиссалари беқиёс. Шу боисдан ҳам мустақил Ўзбекистоннинг янги  тарихчилари учун бу соҳа изланишлар ҳудудидир.

Қолаверса, кейинги пайтда ўзбекларнинг келиб чиқиши Табриздан деган маълумотлар пайдо бўлди. Шу пайтга қадар инглиз ва бошқа тилларда мавжуд бўлган илмий маълумотларни ўзбекчада ҳам қабула қила бошлашди. Масалан, “Wikipedia”да  қуйидаги сатрлар бор׃

 „Ўзбек“ сўзи ХIII—ХIV асрларда яшаган Жувайний ва Рашидиддинларнинг асарларидан ҳам бизга маълум. Жумладан, Эрон тарихчиси ва географи Ҳамидуллоҳ Қазвиний „Тарихи Гузида“ номли тарихий асарида 1335 йилда Озарбайжонга юриш қилган аскарларни „ўзбеклар“ деган этник ном билан атайди” дейилади.(қаранг).

Мазкур интернет энциклопедиясининг инглизча “Uzbeks” бўлимида Oxford университети 2002 йилда ўтказган генетикани аниқлаш соҳасида ўтказган тадиқиқотларга таяниб, “ўзбеклар, уйғурлар ва дунганлар гени Кавказ аҳолиси ҳамда Шарқий Осиё ва Жанубий Сибирга яқин эканлиги” айтилади׃(қаранг).

Ана энди дунё харитасига назар солсангиз, Эроннинг Табриз қисми  Кавказ минтақасига киришини кўрасиз.

Демак, тарихчиларнинг олдига савол чиқмоқда׃ ўзбеклар эронийми, эронийлар ўзбекми ёки ҳаммаси туркларми?

2004.

“Амири кор”га келмоқчи бўлсангиз

САВОЛ: Мен Америкага бормоқчиман, у ерда бирорта одам менга ёрдам бериши мумкин-ми?(Қобилжон).

ЖАВОБ: Бу “ёрдам” калимасининг Америкада ва Ўзбекистонда икки хил маъно ташиганини ҳисобга олиб, сизнинг қандай ёрдам сўрашингизга боғлиқ.

Ўзбекистонда бир телефон қилиб, ўқишга киритиб қўйиш, ётоқ билан таъминлаш, имтиҳонлардан ўтмаганда домласига таъсир қилдириш каби тушунчалар ҳам “ёрдам”га киради.

Америкада эса “ёрдам”  биров нон-сувсиз, оч қолса уни бир муддат озиқ-овқат билан таъминлаш, янги кўчиб келган одамга қўлланилган кийим-кечак, мебел, товоқ-қошиқ тўплаб бериш, машинаси бўлмаса манзилига олиб бориб қўйиш тушунчаларини ўз ичига олади.

Бу нарса  маданиятдан эмас, балки турмуш талабидан келиб чиқади.  Чунки бу ерда одамлар якка, мустақил шахс сифатида етишган ва муаммоларини тинмай ишлаб ўзлари ҳал этадилар. “24/7″ деган машҳур ибора бор. Бу дегани ҳафтанинг етти суткасида ҳам тинмай ишлаш дегани. Самарқандлик тожик дўстларимиз ҳазиллашиб Американи  “Амири кор” дейишади.  Бу-ишнинг, меҳнатнинг амри, йўли билан яшаш.

Аммо Афғонистон, Туркия ва Ўзбекистондан келиб бу ерда яшаётганлар сизга ёрдам беришни истайдилар, лекин турмуш талаблари  ва бугунга қадар “ёрдам” берганларидан эшитган дашномлари уларнинг қўлларини “боғлаб” қўйган. Шу боис уларнинг ёрдамлари ҳам мен санаган даражада бўлади. Агар турмуш талабларидан беш-тўрт доллар орттирсалар турли мамлакатларда  қийин вазиятларда қолиб кетган қариндошлари, танишларига кўмаклашишга интиладилар.

Яқинда бир йигит келди. Интернетдан институт адресини топиб, ўқишга кирибди. Келса унга ётоқхона беришмабди. Бунинг устига “Ўқиш учун йилига фалон доллар берасан”, дейишибди. У ҳатто бу ерда овқатланиш учун қанча пул кетишини ёки транспорт харажатини ҳам назарга олмаган. Визаси бўйича ишлаши мумкин экан. Аммо турар жой олиши учун ижтимоий суғурта ҳужжати талаб қилишади. Бу ҳужжатни олишга камида 15 кун кутиши керак. Муаммолар  ичида қолди. Ҳам унинг жасурлигига ҳавасинг келади, ҳам унинг муаммолар билан юзма-юз қолганига раҳминг келади. Бир муддатдан кейин оёққа туриб олди, лекин у омадли экан, уни тасодифлар қутқазди.

Аммо бошқа одам ҳеч кимни танимаслиги ёки  ҳеч кимни топа олмаслиги  ва кўчада қолиши, ёмон йўлларга кириб кетиши ҳеч гап эмас. Шу боис келар экан, бу масалаларни ҳал этиб, кейин йўлга чиқиш керак.

Бу биринчидан, иккинчидан эса кўчадан келган тасодифий бир одамга  ҳамма ҳам эшик очавермайди. Кимдир уни жосус деб ўйлаши, яна кимдир бирор радикал диний гуруҳга аъзо деб  хаёл қилиши мумкин ва ҳоказо. Айниқса, бугун Америкада бу масалага жиддий эътибор берилади.

Қисқа муддатли виза билан келиб бу ерда қолиб кетадиганларга эса ҳозир ҳеч ким ёрдам бермайди. Улар ўз келажакларини хароб қиладилар. Чунки уларнинг иши қонунларга хилоф ҳаракат ва  бу ерда қонунни бузиш оғир оқибатларга олиб келади. Қонунни бузиб қўйган  бўлсангиз танишингиз ҳатто президент бўлса ҳам орага кира олмайди. Ана шунақа гаплар!

Яна ҳам кўпроқ нарса билишни истасангиз  “Ўзбеклар ва Ўзбеклар” китобимга назар солинг.

2004.

Ўзбек тили ва Интернет тили

САВОЛ: Сиёсат жонимга тегди. Сиёсий бўлмаган бир савол бермоқчиман. Яқинда бир хабарда 25-30 йилда дунёдаги 60 фоиз тил йўқолади, дейилганини ўқидим. Ўзбек тили нима бўлади деб ўйлайсиз? (Рустам).

ЖАВОБ: Аслида бу энг катта сиёсий масала. Ўзбек тили 25-30 йилда йўқ бўлмаса ҳам  унинг бугунги аҳволи ўзгармаса келажаги фожеалидир.

Бундан 30-35 йиллар чамаси олдин дунёдаги энг йирик олтита тилдан бир муштарак тил-Эсперанто тили вужудга келтирилган эди. Ўшанда ярим аср ичида бу тил дунёнинг ягона гаплашиладиган тилига айланиши башорат қилинганди. Лекин Эсперанто “ўсмай” қолди. Аммо бу сохта тил билан айни даврда Интернет тили ҳам туғила бошлади ва жуда тез ривожланмоқда. Бугунга келиб, Интернет тилидаги сўз бойлиги Ўзбек тилининг сўз бойлигидан беш маротаба кўпдир ва бу тилни бемалол қўлланадиганлар дунёдаги ўзбекларнинг умумий сонидан 2-3 маротаба ортиқ.

Интернет тилининг бир қисмини Инглиз тили ташкил этади.  Ўтган йиллар давомида Франция, Хитой ва Россия Интернет тилидаги калималарни ўзларининг тилларидаги сўзлар билан алмаштиришга уриндилар. Лекин бу билан “улкан ишғол”ни тўхтата олмаяптилар ва тўхтата олмасалар ҳам керак.

Келажакда дунёда умумий бир тил вужуда келишининг замирида Интернет  мавжуд ва шунинг учун ҳам юз йиллардан кейин бутун дунёда одамлар ягона Интернет тилида бир-бирларини бемалол тушуна оладиган даражага етадилар. Бу ўз навбатида  уларнинг она тилларини таҳлика остига қўяди.

Ўзбек тилига келсак, бу тил бугуннинг ўзида таҳлика остидадир. Биз тил нуқтаи назаридан дунёдаги энг чаласавод гуруҳлар сафига киришимиз мумкин.

Халқ тили, адабий тил ва расмий тил орасидаги кескин фарқ бу чаласаводликнинг бир боисидир.

Интернетдаги истаган бир ўзбек саҳифани очиб кўринг, истаган меҳмонлар китобига кириб кўринг, қани Ўзбек тилининг талаб даражасига жавоб берадиган ёзувларни топа оласиз-ми? Имловий хатолар ёзувларни компютерга киритиш давомида юз беришини инобатга олсак, қолганлари-чи? Оддий жумлани туза олмаслик, замон феълларидаги чалкашлик, қўшма гапларнинг қовушмаслиги, сўзларни нотўғри ўринларда, нотўғри маъноларда қўлланиш, ўз фикрини очиқ тушунтира олмаслик… каби манзарани нафақат Интернетда балки кундалик матбуотда ҳам кўрмоқдамиз. Афсус. Бу фожеанинг бир жиҳати.

Иккинчи жиҳати эса: озгина ақлини таниган ўзбеклар бугун Интернетда асосан Рус тилида ёки Инглиз тилида мулоқот қилишга ўтдилар. Яъни ўз гапларини Ўзбек тилида айтишдан кўра, бошқа тилда айтиш уларга осонроқ келмоқда.

Фожеанинг учинчи жиҳати алифбога, ёзувга муносабат билан боғлиқ. Дунёда бирор-бир халқ ўз ёзувини 100 йилнинг ичида беш марта ўзгартирмаган. Лекин бизнинг халқимиздан чиққан сиёсатчилар бу халқнинг қадриятларини, ўзлигини оёқ ости қилганлари каби, она тилини нафақат ҳимоя эта олмадилар, балки топтадилар, русларнинг талаби билан ёзувини қайта-қайта ўзгартирдилар ва бугун ҳам лотину кирил ёзувлари орасида жонимиз талвасада. Бу эса оммавий чаласаводликка олиб келди.

Мен ҳар куни турли одамлардан ўнлаб “электрон” мактублар оламан. Ҳатто Ўзбекистонда  энг муҳим идорада ишлайдиган одам ўзбекча хатини эплаб ёзолмайди. Ўзини бош вазирликка, оз қолсин президентликка лойиқ кўрадиганлар ҳам шу аҳволда. Кейинги бир йил ичида фақат Муҳиддин деган йигитдан Ўзбек тилининг гўзал ва мукаммал юзини кўрсатадиган бир неча мактуб олдим ва ҳавас қилиб, одамларга кўрсатиб юрибман. Она тилимиздан ана шундай учқунларгина қолаётгани ачинарлидир.

Бунинг устига ўзбек зиёлиларининг бугун ёзган асарлари билан қилган ишлари бир-бирига зид тушиб қолгани халқнинг матбуотдан, китобдан юз ўгиришига, она тили хазинасидан узоқлашишига олиб келди.

Ана шуларнинг ҳаммасини бир нуқтага жамлайдиган бўлсак, Ўзбек тилининг келажаги зулмат ичида эканлигини тасаввур қилиш қийин бўлмайди. Аммо умид ўлган эмас. У ҳолда нима қилиш керак?

Ишни Ўзбек тилини ўрганишдан бошлаш керак. “Гаплаша оламан-ку!” дейишингиз мумкин. Бу эса “Тилимиздан “вотти-вотти”, аста секин кетивотти” деган кинояни эслатади.

2004.

Аёлни камситмоқ учун одамликдан чиқмоқ керак!

САВОЛ: Жуда қисқа қилиб, аёлга ва уни камситганларга қандай баҳо берган бўлар эдингиз?(Зулфия).

ЖАВОБ: Аёл… бу калима қаршисида кишининг илҳоми жўш уради.

Аёлни ардоқлаган арши аълонинг зоти,

Аёлни камситганлар бу дунёнинг исноди!

яъни бизни шоири замон, ошиқи жаҳон, комили даврон, олими карвон, ҳазрати инсон, соҳиби эҳсон, марди мардон этган аёлдир, уни камситмоқ борлиқни камситмоқдир.

Аёл… кўзларида ёш тинмас экан,

Аёл… кўзларига нур инмас экан,

Эркакнинг эрлиги саволдир савол,

Аёлнинг бошига бахт қўнмас экан.

Яъни эркакларнинг зуғуми боис бозорда мардикор, уйида нонга зор, қўллари ўзига дор, беномус дунёда гоҳ беор, гоҳ ночор, ўтмиши зулмат, ғор, истиқбол йўли тор, дилида ўлмаган куни бор, эрини тутган ёр, ўғлини кутган зор аёл! Уни камситмоқ учун одамликдан чиқмоқ керак!

2004.

Садоқатга қаранг!

 

САВОЛ: АҚШ Давлат котиби бир мушукни қабул қилмоқчи эканлиги ҳақида эшитдим. Шу тўғрими? (Дилшод).

ЖАВОБ: Тўғри. Мушукка унинг номини беришган экан. Адаши билан кўришмоқчи. Бугун 2004 йилнинг 10 Август, жума куни Давлат котибининг “қабулида бўлиши”дан олдин бу “Бомбай” туридаги ҳайвон “Йилнинг мушуги” унвонини ҳам олган экан. Бу борада хабарлар ҳам чиқди.

Биласизми, Ғарб ва Шарқ ўртасида жуда кўп соҳаларда фарқ бўлганидек, ҳайвонлар масаласида ҳам жиддий фарқлар бор. Масалан, Америкада бир киши яқин дўстини бемалол “Ит” дейиши мумкин. Бу унинг яқинлигига, содиқлигига ишорат бўлади. Энди тасаввур қилинг, бизда бир киши бошқасини “Ит” деганини…

Собиқ президент Рейганнинг мотам маросимида унинг фарзандларидан бири отасини хотирлар экан, болалигида балиғи ўлиб қолганда, бунинг учун дадаси махсус кўмиш маросими ўтказганини, дуолар ўқиганини эслаганди.

Яқинда Демократик партиянинг қурултойида президентликка номзод Керрининг хислатлари ҳақида гапириб берган қизи, болалигида унинг сичқони нафас олмай қолганда, отаси CПР (юрак уриши, нафас олиши тўхтаган одамни кўкрагига босим бериш билан бирга, унинг бурнини бекитиб, оғзига оғизни қўйиб ҳаво юбориш тиббий усули, бу ҳақда мактабларда ўқитилади)ни қўллаган экан.

Бизда бундай ҳолни жирканиб, нафрат уйғотиш учун айтиш мумкин. Бу ерда ҳурмат уйғотиш учун айтилади.

Америкада ҳар йил Шукрон байрами куни курка(қал-қал товуқ)лар сўйилади. Шу куни президент Оқ уйда махсус маросим ўтказиб бу ерга олиб келинган битта қал-қал товуқни авф этади. Бу ерда президентлар доим ўз кучуклари билан юрганлари (бу кучуклар Оқ уйнинг энг азиз жонзоти ҳисобланади) мамлакат раҳбарларининг ҳайвонот дунёсига яқинликлари деб баҳоланади.

Улар кучукнинг юзидан ўпадилар, кучук ҳам уларнинг юзларини ялаб қўяди… Садоқатга қаранг. Кимларнидир эслатди-а, сизга?

2004.

Севгини дариғ тутманг!

САВОЛ: Сиз нима учун бунча Американи ҳимоя қилиб ёзасиз? Мен ҳам шу ерда яшайман, муслимаман, лекин Америка учун сиз каби адвокатлик қилмайман. Наҳотки сиз Американи тушуна олмасангиз? (Ирода).

ЖАВОБ: Малайзиядан бир ўзбек электрон хат ёзди: ” Менга маслаҳат берсангиз. Дунёда “9-11” дан ташқари яна қаерда инглиз тилини биладиган бир мусулмон учун эркин жой бор”. У “9-11” деганда АҚШни назарда тутган эди. Мен дарҳол жавоб йўлладим.” Ҳали ҳам “9-11” дан эркинроқ жойни топа олмайсиз”. Жавоб йўллаганимдан сўнг мусулмон ҳамкасбларимдан бирига шундай мактуб олганимни айтдим. У ҳам айнан мен каби жавоб қилди. Буни кўпчилик ичи-ичидан эътироф этади. Аммо негадир амалда сир сақлашади.

Бошқа давлатлардан келиб Америкада яшаётганларнинг кўпчилиги бу ерга қуйидаги мақсадлар билан келганлар׃

-ўзи ва оиласининг ҳаётини диктаторлар зулмидан, уруш гирдобидан, диний, этник таъқиблардан қутқариб қолиш;

-эркин дунё, роҳат фароғат дастурхон ва ўз меҳнатига яраша ҳақ олиш;

-ўқиш, илмли бўлиш, бойлик орттириш, замонанинг олдинги одами бўлиш учун.

Ҳар уч тоифа ҳам Америкага жойлашар, унинг фуқаролигини қабул қилар экан, энди бу замин унинг ҳам ватани эканлигини юракдан ҳис этади. Аммо мардлик қилиб буни очиқ айтадиганлар кам. Сабаби эса у таниганлар ва у билганларнинг океан нарёғида қолганлари АҚШни севмасликларида ёки эртага мени ҳам хоин, деб аташмасин, деб чўчиганларида.

Агар сизни Америка қониқтирмаса у ҳолда нега бу ердан кетмайсиз? Уни ичдан бузиш учун-ми? Унга зиён етказиш учун-ми? Агар сиз фаластинликни ҳақ деб билсангиз, у ҳолда нега Американи танладингиз, Фаластинни эмас? Бу зиддият. Бир томондан Америка сизни таҳликадан асраб қолди, уни ватан қилдингиз, иккинчи томондан ундан ҳазар қиласиз. Бу сизнинг бугунги кундаги энг катта фожеангиз. Бу билан нафақат ўзингизни, балки бошқа мусулмонларни ҳам ёмон отлиқ қилаяпсиз.

Тошкентда яшаб турган муҳожирлар тўпланиб, Ўзбекистондан ҳазар қилиб, митинг ўтказишини тасаввур қила олмайман. Ҳукумат у ёқда турсин, кўчада ўтиб қайтаётган ўзбеклар бу муҳожирларнинг таъзирини бериб қўйиши, “Уйинга йўқол!” дейиши турган гап. Барча мусулмон давлатларида ҳам шундай. Демак,  нега биз Америкага севгимизни яширишимиз керак?

Ахир мамлакатимизга хат ёзганда, телефон қилганда у ердагилар меҳнатига яраша ҳақ ололмаётгани, зулм остида эзилаётгани, уй-жой, бойлик орзу бўлиб қолаётганига ачиниб “Америкага келсанг-чи!” демаймизми? Лекин АҚШ учқичлари Афғонистон узра учганда “Бадбахтлар мусулмонларни ўлдиришмоқда”, дейдиган ҳам кўп. Ваҳоланки бадбахт аслида бинладенчилар ва уларнинг тарафдорлари. Уларнинг АҚШ га қарши нафратлари ислом дини билан боғлиқ эмас, йўқотган бойликлари билан боғлиқ. Улар аламзадаликларини яшириб ўз атрофларида одамларни бирлаштириш учун умматчилик ўйинини қилдилар. Агар бинладенчилар самимий бўлишганда “Бутун ҳар америкалик душманимиз ва уни кўрган жойингизда ўлдиринг” деб буюрмаган бўлишарди. Америкада бир неча миллион мусулмон борлигини нима, у билмайдими? Биларди ва сизу биздан яхши биларди. Бу ердаги мусулмонлар дунёдаги энг эркин мусулмонлар эканлиги ва энг тез кўпаётганини ҳам яхши биларди. У шунингдек, қонли ҳужумларидан кейин бу мусулмонларга осон бўлмаслигини ҳам яхши биларди. Шундай экан, бу ерда ислом дини ва бинладенчиларни ажратиб олиш керак.

2001 йилнинг 11-сентябр ҳужуми асли моҳияти билан Америкага қарши эмас, исломга, мусулмонларга қарши ҳужум бўлганди. Мақсадим бундай баттол ҳужумнинг муаллифлари ҳақида ёзиш эмас. Мақсадим Америкадаги мусулмон муҳожирлар ҳақида ёзишдир. Саудия Арабистони бўладими, Ливия бўладими, Сурия ва ёки Эрону Ироқ бўладими, асл келиб чиқишингиз қаердан бўлса ўша жойни севинг, бу сизга Америка тарафидан берилган эркинлик, лекин айни пайтда сиз келган, қучоқ очиб кутиб олган, қорнингизни тўқ, еганингизни бут қилган иккинчи ватанга ҳам севгингизни дариғ тутманг!

Ўзбекларнинг бир мақоли бор: “Бир кун туз еган жойингга қирқ кун салом бер”. Сиз бу ерда қирқ кун эмас, қирқ йилдан ва ундан кўпроқ муддатдан бери нон емоқдасиз ва бундан кейин ҳам ейсиз. Бу ерни сиз ватан деб қабул қила олмасангиз, фарзандларингизнинг, невараларингизнинг ватани бу. Шундай экан, ўзимиз туғилган, ота боболаримиз туғилган заминга меҳримиз бир чандон бўлса, бу заминга севгимиз ўн чандон бўлиши керак эмасми?

Бугун Америка ана шу севгимизга муҳтож ва биз уни кўрсатишимиз керак. Америкадан нафрат қилсак, демак ўзимиздан нафрат қилган бўламиз. Америкада яшаб, ундан нафрат қилган одам бир пайтлар ўзи ташлаб чиқиб келган мамлакатини ҳам сева олмайди. Унинг гаплари ёлғон. Ундай одамнинг самимиятига шубҳа қиламан.

Малайзиядаги ўзбекка яна бир бор такрорлайман: агар сиз эркин бир жой изласангиз ҳали ҳам Америкадан эркинроқ жой топа олмайсиз. Фақат келишингиздан олдин ўйлаб кўринг. Бу ерга келсангиз, нафрат билан эмас, балки севги билан келинг. Ўшанда бу мамлакатда ўз ўрнингизни топасиз ва унинг бугун ҳамда келажагида иштирок этасиз.

2004.

Спорт ва сиёсат

САВОЛ: Олимпиада ўйинлари ҳақида Америка ҳамда Ўзбекистон мисолида нима дейишингиз мумкин? (Расул).

ЖАВОБ: Ҳамма нарсага мантиқ кўзи билан қараганим учун спортнинг баъзи турларига унчалик қизиқишим йўқ. Спорт ҳам ҳаётнинг бир бўлаги, ҳаёт-маот  эмас.

Аммо Олимпиада ўйинларини кузатиб бораман. Жуда кўп мамлакатлар қатори Ўзбекистонда ҳам спортни сиёсий мақсадларда фойдаланиш одат бўлиб бормоқда. Америкада эса спорт энг аввало спортчининг шахсий иши, унинг пул топиш манбаи. Шу боис ҳам халқаро ўйинлар олдидан америкалик спортчилар ватаним шарафини ҳимоя қилишга бормоқдаман, деб кўкракларига урмайдилар. Бундай гапларни кўпроқ аскарлар айтадилар. Спортчилар нима қилсам ҳам ютаман, бу менинг ҳаётим, бу менинг келажагим, бу менинг тақдирим, деб ўйлайдилар. Шу боис улар жўнаб кетар эканлар, президент ёки ҳукумат раҳбарлари нутқ сўзламайдилар, ютганларида  телеграммалар юбормайдилар, хат ёзмайдилар, орденлар бериш ҳақида фармон чиқармайдилар, уларнинг ишига аралашадиган Спорт комитети ҳам йўқ.

Баъзан баъзи сиёсатчилар спортдан ҳам фойдаланиб қолишга уриниб турадилар.

Лекин спорт эркин соҳа ва уни мустақил ташкилотлар бошқарадилар. Мактаблар, олий ўқув юртлари, ота-оналар бу масалага катта эътибор берадилар. Спортда ҳам саломатлик, ҳам даромадлик ёнма-ён.

Олимпиада ўйинларида Американинг энг кўп ютуқларни қўлга киритиши у ерга борган ҳар бир америкаликнинг ўзи бир эркин Америка эканидадир. Қачонки Олимпиадага борадиган ҳар бир ўзбекистонликнинг ҳам ўзи бир эркин Ўзбекистон бўлганда балки олтин, кумуш, бронза медаллари Тошкентга томон “оқиши” мумкин.

Келажакда Ўзбекистондан ҳам дунё танийдиган кучли спортчилар чиқишига ишонаман.

2004.

Сўроқномлар

САВОЛ: Интернет сайтларидаги “сурвей”-сўровномалар  ҳақида нима дея оласиз (Зайнобиддин).

ЖАВОБ: Бу ҳам бир рангба-ранглик. Лекин сўровномаларга ишонмайман. Улар ҳақиқатни акс эттирмайдилар. Ҳатто демократик ва ривожланган давлатларда ҳам сўровномаларга жавоб берувчиар ўз манафаатларини назарда тутган ҳолда саволга бошқа жавоб бериб, амалда бошқа иш қилишлари мумкин.

Интернетда эса бу бир ғирром сиёсатга ўхшайди. Яъни бошқаларни ҳам, ўз-ўзини ҳам алдаш. Масалан, сўровномани эълон қилган веб саҳифаларга кириб кўринг ва бирортасида ўша саҳифа эгаларининг мақсадига қарши кўпроқ овоз берилганини кўрмайсиз. Аксинча “ўзларини” қўллаганлар кўп ва рақибларини қўллаганлар кам. Бунинг сабаби эса оддий. Улар ҳар куни ўз саҳифаларига кирганларида ўзлари учун овоз бериб қўяверадилар…

Сўровномалар икки хил бўлади. Бирида сиз фақат бир марта овоз бера оласиз ва сиз овоз берган компютердан бошқа сигнал қабул қилинмайди. Аммо бу чеклов веб саҳифани юритувчиларга тааллуқли эмас. Иккинчиси эса жуда содда ўқувчилар учун мўлжалланган ва истаган одам истагани қадар овоз бераверади.

Энди демократияга ўтаётган мамлакатларда сиёсий партиялар турли сўров ташкилотлари орқали халқни ўз орқаларидан эргаштиришга уринадилар. Масалан, сўров натижаларига кўра фалон партия кўп овоз олибди, менинг овозим нимани ҳам ҳал қилар эди, мен ҳам унга қўшиламан, деган фикр уйғотишни истайдилар. Баъзан бунга муваффақ бўладилар, аммо бора-бора одамлар сўровлар натижаларига ишонмайдилар. Бу эса мазкур иш билан шуғулланадиган ташкилотларни адолатли ишлашга чорлайди. Америкада шундай ташкилотларнинг ишига асосан сайлов натижаларига қараб баҳо беришади. Агар ўртада катта фарқ чиқиб қолса, бу ташкилотнинг келажаги битади.

Қисқа қилиб сўровномаларни сўроқ(“?”)номалар дея изоҳлаш мумкин.

2004.

Ёзиш қийин… ёзмаслик осон…

САВОЛ: Сизга ёзиш қийин… ёзмаслик осон… Нима учун овозингиз мунгли? (Низомиддин).

ЖАВОБ: Ёзиш қийин. Ёзмаслик осон бўлишига қарамай қийин йўлни танлаганингиз қувонарли ҳол. Баъзан жуда қисқа мактублар ҳам жуда катта маъноларни ташийдилар.

Овоз масаласида: халқимиз ўзининг энг оғир кунларини яшаётган бир пайтда сизга юзланиб, овозингиз мамнуният билан тўла,  деса балки ранжиган бўлардингиз.  бугун қувонадиган ҳолат оз. Балки кўролмаётгандирмиз. Бир кун келиб овоз мунгдан ажралса не бахт?! Ким ҳам мунгга боғланиб қолишни истайди? Ким ҳам қувонишни истамайди?

Оддий нарсалардан қувониб, оддий нарсалардан ранжиб юриш ҳақида гап бораётгани йўқ. Гап кишининг ўзлигига ранги инувчи  улкан дард ҳақида бормоқда.  Бу биз ҳам бир парчаси бўлган халқнинг дардидир. Уни кўра олиш, ҳис қила билиш, елкага юклаш, унинг азоблари қўйнида эзилиш не дариғки бизга “насиб” этган экан.

Ниятимиз соф: келажак авлод бу дарддан, бу азобдан фориғ бўлсин!

Ҳа, бизга ёзиш қийин… ёзмаслик осон… Лекин қийин йўлни танлаётганлар сони кўпайиб бормоқда.

Бу эса ёруғ кунларнинг, дарднинг чекинишининг ибтидосидир.

2004.

Қўрқув синмоқда

САВОЛ: Сиз Америкага келган жуда кўп ўзбеклар билан учрашиб тураман, деб ёзибсиз. Улар сиз билан учрашишга қўрқмайдиларми?(Гўзал).

ЖАВОБ: Камина ҳам кўплар қатори бир оддий одам, ҳар ҳолда қўрқинчли бўлмасам керак.

Бу масаланинг бир томони, иккинчи  томони шу-ки, халқимга, Ватанимга, инсониятга қарши бирор жиноят қилганим йўқ ва бирор жинояти учун қочиб юрган одам ҳам эмасман.

Бугунга қадар виждонимга қарши ва виждонимни қийнайдиган бирор номақбул ҳаракатга қўл урганим йўқ. Шукур Худойимга! Виждон буюрганини айтганим, халқ ва ватанга яхшилик келадиган йўлга томон одимлаганим учун кимларгадир ёқмадим. Бунинг учун ўксинмайман. Қувғин этишди, туҳмат қилишди, қора чапламоқчи бўлишди. Аммо вақт кўрсатди-ки, жиноят, қабиҳлик, адолатсизлик томонида эмас, балки адолат, ҳақиқат, ростгўйлик томонида турган ва шу йўлдан ҳеч қайтмасдан, иккиланмасдан ўз сўзини айтган одам ажрини шу ҳаётдалигдаёқ оларкан.

Ҳамма вақт одамларга жиноий йўлни эмас, қонуний йўлни тавсия этдим. Ҳамма вақт диктатурани эмас, демократияни ёқладим. Бундан кейин ҳам шундай бўлади ва буни билганларнинг баъзилари учрашишга қўрқадилар, баъзилари қўрқмайдилар. Бу уларнинг ваколатига оид. Шукрки, қўрқмайдиганлар кўпаймоқда.

Илгарилари “Учрашиб қолсак, кейин ҳукумат авлод-аждодимиз билан қуритиб юборади” деб мулоҳазага борганлар бўлган ва бугун ҳам балки бор бордир? Қўрққан ҳатто ўз соясидан ҳам қўрқади. Бир киши доим “Нега ундай қилмайсиз? Нега бундай қилмайсиз?” деб хат ёзади. Аммо ўзи бир нарса ёзиш у ёқда турсин, ҳатто исмини очиқ айтишдан қўрқади. Албатта, бундайлар билан учрашишга ҳам хохиш йўқ.

Биз билан учрашган ўзбекларнинг ҳаммасини терговга тортиш, қувғин қилиш билан шуғулланганда ҳукуматнинг бошқа ишга вақти қолмаган бўларди.

Қолаверса, кейинги пайтда Ўзбекистондан очиқ мактуб ёзаётганлар жуда кўпайиб кетгани ва Америкага келаётган ўзбеклар учрашишга интилишлари одамларда ички қўрқув синмаса ҳам синиш томон бораётганини кўрсатади.

Яқинда бир тележурналист йигит келди. Унинг қайтиб кетгандан кейин ёзган электрон хатидан бир парча келтирмоқчиман, бу кўп нарсани ойдинлаштиради:

“Ватанга яхши етиб келдим. Ҳаммаси жойида. Фақат қайтишим билан бу ердаги муҳитга яна қайта мослашишим жуда қийин бўлди. Чунки Ўзбекистонда айтарли ўзгариш бўлмаган, халқнинг аҳволи аввалгидан-да хароблашган, иқтисодий қийинчиликлар ҳамон давом этяпти. Келиб кўрдимки, одамлар мавжуд тузумдан ниҳоятда норози, сабр косалари тўлиб бораётир. Ҳозирда 2 та одам йиғилса, дарров сиёсатдан гап очилади ва очиқчасига ёзғиришаётганига гувоҳ бўляпман. Оддий қишлоқ одамидан тортиб, манаман деган олим-у зиёлиларгача—ҳамма-ҳамма мавжуд режимдан ниҳоятда норози ва буни яширмайдилар ҳам. Хуллас, вазият тобора издан чиқиб боряпти.

Майли, бу гаплар сиз учун янгилик эмас. Ватандан узоқда бўлсангиз-да буларни мендан яхшироқ биласиз. Сизни яқин келажакда Ватанда кўришни Худодан сўраймиз, барчамиз. Шу жабрдийда халқнинг аҳволини ўз кўзингиз билан кўриш насиб этсин, илойим.

Сиз билан учрашиб, уйингизда меҳмон бўлганим ҳақида дадамга айтдим. Аввалига қўрқиб кетдилар, кейин жудаям хурсанд бўлдилар. Жаҳонгир Маматовдай одам билан учрашибсан, зўр иш бўпти, фақат буни ҳеч кимга айтма, деб қаттиқ тайинладилар. Кейин сиз ҳақингизда гапириб кетдилар. Билдимки, ҳали сизни жуда яхши эсларкан, эслагандаям миннатдор бўлиб, ҳақиқатгўй одам эдилар, деб хотирлашакан.

Мен қаттиқ ишонаманки, вазият шундайлигича қолиб кетмайди. Ҳали ҳақиқий маънодаги дориломон кунлар албатта келади”.

Овмин! Шу муҳтарам, қобилиятли укамизнинг айтгани келсин! Аслида саволга жавоб ҳам шу укамизнинг хатида мужассам.

2004.

Орага манфаат кирса…

САВОЛ: Худога, динга ишонганини пеш қилиш ҳам сиёсат эмас-ми? (Назира).

ЖАВОБ: Аслида ҳамма нарсанинг сиёсий томонлари бўлади. Ҳатто нафас олиш ҳам сиёсат бўлиши мумкин. Агар унинг ортида қандайдир манфаат бекинган бўлса.

Худога ишониш масаласига келганда кимнинг қай даражада ишонишини Худонинг ўзи билади. Бу хусусда бандалари ҳакамлик қилиш ваколатига эга эмас. Шундай экан, “Мен бу қадар ишонаман, сен эса у қадар” дейиш ҳам Худонинг ваколатига шериклик қилиш, яъни шак келтириш демакдир. Аммо бу масалани сиёсий мақсадларда қўлланувчиларга бунинг фарқи йўқ. Улар ўзларини ҳаками мутлоқ деб ҳисоблайдилар ва ҳатто бир бегуноҳни ҳам динсиз деб ҳукм  чиқараверадилар.

Бир ривоят ёдимга тушди. Бандалардан бири ҳар куни ибодатларини вақтида қилар ва бошқа фарзларни ҳам қоидаси билан адо этар экан, аммо қўшниси бепарво, ўз иши билан банд. Ибодатгўй  ҳар куни қўшнисига дакки бериб, “Сен Худога ишонмайсан” дер ва бу гапини маҳалла кўйда ҳам такрорлаб “Мен ибодатимни вақтида қиламан, фалончи эса қилмайди” дер экан. Улар ўлганларидан кейин уламолардан бири, “Ҳар ҳолда ибодатгўй  жазосини олган бўлса керак?’ дебди. Унинг бу гапига ҳайрон бўлишибди. Шунда фозил киши:  “У Худога ишонишини сиёсатга айлантирган эди-да. Агар вақтида ибодат қилса, бу, жумладан, Худодан ўзининг гуноҳларини авф этишни сўраш, у дунёдан яхшироқ жой олиш учун интилишдир, яъни мутлоқ ўзи билан боғлиқ вазият. Бу ҳар кимнинг ҳаққи. Аммо буни пеш қилиб, қўшнисини айблагани билан гуноҳга ботди” деган экан.

Бу бир ривоят. Лекин бир киши Худога ишонганини, динга ишонганини пеш қилиб, амалда одамларга ёмонлик раво кўрса, иғво бўҳтонларга замин яратса, яхшиликнинг кўчасидан ўтмаса, фақат ўзини ўйласа ва бошқаларни Худога ишонмайдиган деб билса, у одамнинг сиёсий, оний манфаатлари бордир. Яхшилаб ўрганиб чиқсангиз у ўтмишда Худога қарши чиққан бўлиши ва келажакда яна шу йўлига қайтиши ёки акси ҳам бўлиши мумкин. Чунки манфаат одамни турли куйларга солади. Орага манфаат кирганда самимийлик йўқолади.

Хуллас, назаримда Худога, динга ишонганини пеш қилавериш каттагина сиёсатдир.

2004.

Овози ёқимли

САВОЛ:Яқинда санъаткор Юлдуз Усмонова Америкага бориб келди. Шу ҳақда сўрамоқчи эдим… (Абдурасул).

ЖАВОБ: Юлдуз Усмонова келиб кетгани ҳақида эшитгандим. Унинг “Ўзбекистон демократияси дунёдаги энг ибратли демократия экани” ҳақидаги интервьюси борасида ҳам эшитгандим. Америкада яшайдиган бухоролик яҳудийлар жамоаси тез-тез Ўзбекистондан санъаткорларни олиб келиб турадилар. Бу уларнинг анъанасига айланган.

Концертида Юлдуз Усмонова ватандан чиқиб кетганларни “хоинлар”, “ватанфурушлар”, “тупроқгадолар” деб атаган қўшиғини ҳам ижро этдими, йўқми, билмайман.

У бир “сапчиб” маддоҳлар сирасига кирганда “Ўзбекистон қаҳрамони” унвони олмаганига ажаблангандим. Чунки маддоҳлик борасидаги хизматлари олдинги “қаҳрамон”лардан ошса ошди-ки, кам эмас.

Унинг бир пайтлар “Шоҳни ҳам гадони ҳам бир йўлда кўр, бир йўлда” деган қўшиғи бўларди. Бу қўшиғи билан ҳаммани ақлга чақириб, ўзига қолганда бошқа йўлни танлади.

Халқ санъаткорлар, адиблар, зиёлиларга жуда ишонади. Буни билган золим режимлар халқни алдашда уларни қўлланадилар. Шу боис бир миллатнинг бошига оғир кунлар тушган бўлса, бу офатнинг аравасини тортиб келганлар бегона эмас, шу миллатнинг “гуллари”, “юлдузлари” эканлигини ҳам билиш керак.

Аммо Юлдуз бугун замин, эртага осмон, бугун сув, эртага олов. Қолаверса, овози ёқимли. Ҳамма ҳам ёқимли нарсадан юз  ўгиравермайди. 2004.

Кимнинг кимлигини биладилар

САВОЛ: Америкага бораётган ўзбекларни танисангиз ҳам танимасангиз ҳам учрашаверсангиз, улардан баъзилари МХХ одами бўлса нима қиласиз? (Аҳмад).

ЖАВОБ: Аввало танисам ҳам танимасам ҳам учрашавераман, демагандим.

Қолаверса МХХ да ишлайдиганларни кўп ҳам ахмоқ деб ўйлаш керак эмас. Улар кимни қўлга олиш, кимни олиш мумкин эмаслигини яхши билсалар керак. Бу биринчидан.

Иккинчидан эса, агар ҳар қандай одамлари келган тақдирда ҳам у қарашларимни суяб турган кучли ва мантиқли далилларимдан кейин  диктатурага қарши курашчи  бўлиб қолишидан, демократияга ён босишидан чўчийдилар.

Учинчидан,  яширадиган бир нарсам йўқ. Айтадиган гапимнинг ҳаммасини очиқ айтмоқдаман ва сиз каби улар ҳам бемалол ўқиш имконига эгадирлар.

Тўртинчидан, бундай усулларни  Америка дарҳол пайқаб қолишини ҳам биладилар. Демакки, уларнинг манфаатига зид.

Шундай экан, ортиқча бош оғриғи нима учун керак, уларга?!

2004.

Келажакнинг байрами

САВОЛ: Мустақиллик байрамини қандай нишонладингиз? (Манзура).

ЖАВОБ: Мустақиллик байрамини 20 июнда нишонлаган эдим. Чунки 1990 йилнинг шу куни Ўзбекистон Олий Кенгаши томонидан Мустақиллик декларацияси эълон қилинган ва катта байрам бўлган. Мен бу ҳодисанинг бевосита иштирокчиси бўлганим учун ҳам бу куннинг аҳамиятини яхши англайман.

Аммо орадан бир йил ўтиб, бу масалани Ислом Каримов кўтариб чиққанда  ҳатто битта депутат ҳам қарсак чалмади. Шунда у “Нега қарсак чалмаяпсизлар?” деб сўраган ҳам эди.

Мустақиллик илк эълон қилинганда Совет тузуми ҳали оёқда ва бу одим жасорат, кураш, қулликка қарши исён рамзи эди. Шу боис ҳамма қувонганди, байрам қилганди.

Аммо иккинчи бор эълон қилинганда, Совет тузуми йиқилиб бўлган ва бу одим қўлга киритилган Мустақилликни бир шахснинг маҳрига боғлаш эди, шу боис ҳам ҳеч ким қувонмаганди.

Ишонаманки, келажак бу байрам масаласида ўз қарорини барибир чиқаради.

2004.

Сталинчилар

САВОЛ: Россиядаги мактабда юзлаб болалар ўлдирилгани фожеасига қандай муносабат билдирасиз?(Орифжон).

ЖАВОБ: Бир сўз билан айтганда “Даҳшат!” бу!

…Яқинда АҚШнинг Эй-би-си телевидениеси “Жюри хонасида” деган бир туркум кўрсатувлар бошлатди. Мавзу суддаги воқеалар ва ҳукм чиқаришда халқ маслаҳатчилари(жюри аъзолари)нинг ўрни ҳақида.

Кўрсатувлардан биридаги воқеа шундай: ўрта ёшли аёл машинасида зиёфатга боради, ичкилик ичади, маст бўлади ва қайтаётганда қаршисидан келаётган мотоциклни уриб юборади. Мотоциклда бўлган ота тирик қолиб, 17 ёшли ўғли ҳалок бўлади. Ота ёлғиз, бу дунёда суянган тоғи фақат шу ўғли экан. Халқ маслаҳатчилари машина ҳайдаган аёлни айбдор деб топиб, умрбод қамоқ жазосини талаб қилдилар. Судга келган ёлғиз ота охирида сўз олиб, лаблари титраб, кўзида ёш ҳалқаланиб, “Аёлнинг гуноҳини мен кечирдим, сизлар ҳам кечиринглар”, деб ёлворди.

Ундан “Шу пайтга қадар ўлим жазоси берилишини талаб қилаётган эдинг, нега энди  гуноҳидан ўтишни истаяпсан?” деб сўрашганида, у “Аёлнинг ёшгина қизчаси бор экан, унинг кўз ёшларига чидай олмадим, яна бир бола хароб бўлишини истамадим”-деди. Бу иродали, соғлом инсон руҳиятининг инъикоси.

Путин Чеченистонда зулм машинасини юргизмоқда…

Чечен болалари, оналари ўлмоқдалар…

Чечен халқи қирилиб кетмоқда. Бунга қараб туриб бўлмайди. Буни бутун дунё қоралаб келмоқда.

Лекин бунинг учун бегуноҳ гўдакларни асир олиш, уч кун сувсиз-овқатсиз сақлаш, уларга қарши ўқ отиш… буни тушуна олмайман ва қабул ҳам қила олмайман. Буни қабул қиладиган инсоннинг руҳиятида қандайдир нуқс бор. Франциядаги ҳижоб масаласининг илк бор мактабга бориш қувончини яшаётган болага нима алоқаси бор?! Арабларнинг Чечен келажагига нима дахли бор? Қамоққа олинган чеченларнинг энди алифбони ўрганишга бошлаган гўдакка қандай тааллуқли ери бор?

Болаларни гаровга олиш билан Чеченистонни мустақил қилиш  йўлидаги ғовни янада кучлантиришга хизмат қилинажагини тушуниш учун у қадар ақлли бўлиш ҳам талаб қилинмайди. Бундай ҳаракатлар фақат нафрат олиб келади, зулмни кучайтиради, яна қон тўкилиши учун замин яратади.

Болалар, гўдакларни ўлдириб, уларнинг қони билан бўялган мустақилликнинг кимга кераги бор?

Бу саволим “Мустақиллик аввал, жон кейин!” дейдиганларга ёқмайди. Аммо  шундай шиор билан чиққанларнинг кўпини кўрдим, улар мустақил бўлган ўлкаларини ташлаб кетдилар ёки ташлаб кетмоқ мажбуриятида қолдилар. Нима учун? Жонларини сақлаш учун. Қанча-қанча мамлакатларда ҳам одамлар мустақил ўлкаларини ташлаб қочмоқдалар, жонларини сақлаш учун  Демакки, инсон жони, инсон ҳаёти олдинда турар экан…

Бир латифа ёдимга тушди.

Сталин “Ватан учун олға!”- деган экан, ҳамма ўзини ўтга отибди. Бир киши окопда қолибди.

-Сен нега Ватан учун майдонга чиқмадинг?-деб сўрабди ундан ярадор аскар.

-Мен  ҳам ўлсам, Ватан кимга қолади?-деб жавоб қилибди у.

-Кимга? Сталинга!- деб жон берган экан ярадор аскар.

“Сталин”лар эмин-эркин, фаровон яшаши учун бегуноҳ болаларни гаровга олиш ва ўлдиришнинг номи мустақиллик  йўлидаги кураш бўладиган бўлса, сизни билмадиму лекин бундай курашни қоралайман!

“Мустақилик учун курашнинг қонсиз йўли ҳам бор!… Агар Сизга инсон умрининг аҳамияти бўлса, менинг йўлимни танлашингиз керак!”- деганди Ганди.

Табиийки Путин кабиларнинг ҳам айби катта. Путинлар ҳам сталинларнинг бир тури. Акс тақдирда шунча болани қутқаришнинг йўлини топган бўлардилар. Уларга ҳам инсон умрининг аҳамияти қолмаган! Террорчилар эса уларнинг тегирмонига сув қуймоқдалар, зулмнинг тегирмон тоши юриб туришига хизмат қилиб бермоқдалар…

2004.

Сайт ҳақида

САВОЛ: Сайтингизни юритиш учун Американинг қайси ташкилотидан грант оласиз? (Дилдора).

ЖАВОБ: Саҳифамни шахсан меҳнат қилиб топган пулим эвазига юритаман. Баъзилар каби турли баҳоналар қилиб, грант олиб ҳам юритиш мумкин. Лекин бу  муттаҳамчилик бўлади.  Агар жамоатчилик саҳифаси бўлганда ҳам бошқа гап эди. Бу шахсий саҳифам бўлгани учун унинг масрафлари ҳам ўз бўйнимда бўлиши керак  Агар яхшиликка хизмат қилса, ҳақиқатни топишда кимгадир, қандайдир фойдаси тегса  демак шунинг савоби етади.

Дарвоқе, ҳеч қандай пул сарфламасдан бошқалар яратган майдонларда ҳам веб саҳифа очиш мумкин. Аммо унда уларга қарам бўлиб қоласиз. Масалан, рекламаларини суқадилар. Рекламалари қарашларингизга зид бўлса ҳам ҳеч нарса қила олмайсиз. Истаган пайтда сизга тазйиқ ўтказишлари ҳам мумкин ёки сизнинг номингизни қўлланиб улар грант олиб юрадилар ва ҳоказо.Қарам бўлиб юрмаслик эса ҳар доим ҳам мушкул. Лекин барибир эркин бўлишнинг гашти бошқача.

Грант ҳисобига юритиладиган ўзбек тилидаги веб саҳифалар кўп. Аммо улар пул талаши чиқиб қолади, деб бу ҳақда гап очмайдилар. Яъни бошқаларни ишлатиб, грантни эса ўзларининг мулкларига айлантириб олганлари очилиб қолишидан қўрқадилар. Лекин барибир бир куни ҳаммаси аён бўлади, худди Ленинга революция қилиши учун пул берганларнинг рўйхати тарих китобларидан ўрин олгани каби.

2004.

Ёмондан яхшига

САВОЛ: Биринчи ёзган мақолангиз ёки шеърингизни эслай оласизми, у нима ҳақда бўлган? (Зулфия).

ЖАВОБ: Айнан фалон мақолам биринчиси эди ёки мана бу шеърим илк ёзилганди, деб айтишим қийин. Чунки илк бор мақола ёзганимда жуда ёш эдим. Аслида у мақола ҳам бўлмаган. Ўқитувчимиз қайси бир мавзуда эркин иш ёздирган ва меники синфда энг яхши деб топилганди. Ўшанда ҳали мактабнинг ўрта синфида ўқир эдим ва ёзган нарсамни қайтадан қоғозга тушириб почтачи Ҳаким аканинг ёрдами билан Самарқанд туманининг “Шарқ тонги” газетасига юборганман.

Газетанинг тўртинчи саҳифасида 3-4 қаторли бир нарса чиққан ва унга 44 тийин қалам ҳақи ҳам келган. Шундан кейин мактабни тугатгунга қадар бу ва вилоят, республика газеталарида беш юздан зиёд “ёзганларим” чиққан.

Ўша кезлари Тошкент Давлат университетининг Журналистика факултетига кирувчилардан матбуотда чиққан мақолаларини тўплаб, альбом шаклида қабул комиссиясига олиб келиш қоидаси бор эди. Биз ўқишга кирган йили кейинчалик бизга дарс берган домламиз Мухтор Худойқулов қабул комиссиясида экан ва тўплаб келган мақолалар, шеърлар, кичик ҳикояларимни кўриб бирга келган раҳматли онамга “Ўғлингиз ўқимаса ҳам бўларкан, аллақачон ёзиш планини тўлдириб қўйибди” деганди.

Мактабдаги “журналист”лигимдан бир воқеа ёдимга тушди. Расулов деган ўқитувчимиз бор эди ва ҳамма ундан қўрқарди. Болалар нос, папирос чекишса, ланка ўйнашса, қўнғироқ чалинганига қарамасдан дарсга киришмаса у ҳеч нарса демасдан қўлнинг қўлтиққа яқин жойидан шундай чимчилар эди-ки, қутилиб қочиш мумкин бўлмай, кўзнинг киприги юлдузчаларга айланиб кетарди. Қўлнинг ўша жойи икки-уч ҳафтага қадар қоп-қора бўлиб турарди. Ҳамма бола, жумладан мен ҳам Расуловдан нафрат қилардим.

Ёзганларимни “Шарқ тонги” газетасининг Маданият бўлим мудири Абдусалом Муҳаммадалиевга олиб борардим. Бир боришимда Қишлоқ хўжалик бўлимида ишлайдиган журналист Эргаш Султонов мактабимизнинг маккажўхори етиштирадиган бригадаси ҳақида  мақола ёзишни сўради.

Дарсдан кейин далага бордим. Дала Тошкент-Термез шоҳ йўлининг яқинида эди. Борсам,  бир оёқяланг, семиз киши бошини рўмолча билан боғлаб олиб, маккажўхоризорга сув қуяётган экан. Танидим,  Расулов эди. Ёнига боргим келмади. Аммо у кўриб қолиб, чақирди ва нимага келганимни сўради. Қўрқиб, қалтираб мақсадимни айтдим. У қўлбола супага таклиф қилди, у ерда ўнга яқин битирувчилар дарс қилиб ўтиришганди.

Расулов  бир пиёла чой узатиб, эринмасдан кўп нарсани гапириб, тушунтириб берди. Болалар кўзларининг тагидан менга қараб қўйишарди. Улар дарсдан кейин ишлаб, мактабнинг янги биноси учун пул тўплаётган эканлар. Расулов уларга битириш имтиҳонларига тайёргарлик қилиш учун имкон яратиб, уларнинг ўрнига ўзи ишлаётган экан.

Қўлимдаги 12 варақлик дафтарим тўлиб кетди. Биз гаплашиб ўтирганда даланинг бир қисмини сув босибди. Қўрқиб кетдим. Расулов яқинлашар экан, ҳозир қўлимдан чимчиб олади, деб ўйладим, у эса бошимни силаб:

-Қўрқма, биз маккани силос учун етиштираяпмиз, сувлик бўлади,- деб жилмайди.

Унга бўлган нафратим, ҳурмат томонга оға бошлади. Ҳозирга қадар бировдан нафрат қилсам шу воқеа эсимга тушади ва балки ўша одамнинг ҳали мен билмаган яхши томонлари бўлса-чи, деб ўйлаб қоламан.

2004.

Тўйи мавзу эмас, азаси мавзу

САВОЛ: Кейинги йилларда юз бераётган даҳшатли воқеалар дунёнинг охири келганидан белги эмас-ми? (Рустам).

ЖАВОБ: Oптимистман. Менимча “Дунёнинг охири келмоқда”, дейиш бу келажакдан умидни узишдир. Лекин Дунёнинг охири келиб-келмагани бизнинг қўлимизда эмаслигини ва бизнинг қарашларимизга боғлиқ бўлмаганини ҳисобга олсак, яна Яратганнинг ўзи билади.

Кейинги йилларда юз берган даҳшатли фожеалар, офатлар, ҳалокатлар Дунё пайдо бўлганидан бери у бошидан кечирганлари олдида ҳеч нарсадек гап. Қора денгиз остида қолган мамлакатдан бошлаб, Орол тагида кўмилган шаҳарга қадар қанчадан-қанча офатларда миллионлаб одамлар йўқолиб кетганлар. Зилзилалар, кўчкилар ва ниҳоят тинимсиз урушлар…

Фақат бугун дунёнинг бир бурчагида сув икки кишини оқизиб кетса ҳам дарҳол хабарини эшитамиз.

Хабарнинг асоси воқеа бўлгани учун ҳар куни, ҳар соатда бир фожеа ҳақида эшитиб, ўқиб бормоқдамиз. Бунинг устига воқеанинг ипидан игнасигача телевидениедан кўриш имкони ҳам мавжуд. Бунинг инсон руҳиятига таъсири катта. Дунё улкан ва тўйи билан азаси ёнма-ён. Тўйи мавзу эмас, азаси мавзу. Шу боис баъзиларга Дунёнинг охири келгандек туюлади.

Тарих китобларини варақласангиз, бугунгилардан ҳам даҳшатли воқеалар ҳақида ўқийсиз. Шундай миллионлаб мисоллардан фақат биттаси ҳақида Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар  Наршахийнинг “Бухоро тарихи” китоби(“Фан” нашриёти,Тошкент,1996, 44 бет)да ўқишингиз мумкин. Муаллиф арабл босқинчилиги ҳақида тўхталар экан, жумладан шундай мисол келтиради:

“Қутайба Хунбунга етиб келганда, унга “Ҳисорнинг кишилари қўзғолон қилиб, амирни ўлдирди”, деган хабарни етказадилар. Қутайба лашкарига “Боринглар, Байканни талон-тарож қилинглар, уларнинг қонларини (тўкишни) ва молларини (олишни) ҳалол қилдим” деб буйруқ берди. (Қўзғолон) сабаби шу эди: байкандлик бир кишининг соҳибжамол икки қизи бор эди. Варқо ибн Наср иккаласини ҳам ўзига олди, шунда у киши, “Байканд катта шаҳар, нима учун сен бутун шаҳардан фақат менинг икки қизимни танлаб оласан?”-деди. Варқо жавоб бермади, у киши сакраб туриб Варқонинг киндигига пичоқ урди, лекин бундан бир иш чиқмади- Варқо ўлмай қолди. Бу хабар Қутайбага етгач, у қайтиб Байкандга келди ва у ерда кимки урушга яроқли бўлса, ҳаммасини олдирди ва қолганларини асир қилиб олди, шундай қилиб, Байкандда ҳеч ким қолмади ва Байканд хароб бўлди…”

Хуллас, Дунё бизга қадар ҳам бор эди ва биздан кейин ҳам бўлади, табиийки фожеалари билан.

2004.

Ишонч йўқолган

САВОЛ: “Ҳаракат” журналидаги ”Мухолифат нима қилиши керак, нима  қилмоқда?” [3-(48)-2004]  деган мақолада: “Америка овози” радиосининг Вашингтондаги марказий офисида ишлайдиган ўзбек журналистлари эса Ўзбекистондаги мухбирларига “Мухолифатга яқин бўлсанг ишдан ҳайдаймиз” деб таҳдид қилиб туришдан ҳам чўчишмаган” дейилади. Шу гапга нима дейсиз? Радио ёпилиб кетганига қарамай бунга жавоб беришингиз мумкинми? (Аброрхон).

ЖАВОБ:  Бу саволни радио ёпилмасдан олдин берганингизда ҳам жавоб бериш мумкин эди. Иддаода қисман жон бор. Гап шундаки, радио кимларнингдир шахсий манфаатлари йўлида қурол бўлиб қолмасин, дея барча хизматларда ишлайдиганларнинг мустақил бўлиши шарт қилиб қўйилган. Бу Ўзбек хизматига ҳам тааллуқли эди ва буни тўғри деб биламан.

Радиога шга ўтаётганимда исмим “Ҳаракат” журнали таҳририяти аъзолари рўйхатида бўлгани учун “дўст”ларимиздан бири мени “Бирлик” аъзоси (ҳеч қачон “Бирлик”ка аъзо бўлган эмасман-ЖМ), мухолифатга мансуб, деб шикоят қилган ва бу таҳририят аъзолигидан чиқиш ҳақида расман баёнот эълон қилиш мажбуриятида қолган эдим.

Ўзбекистонда туриб “Америка овози” радиоси учун ишлаган ҳамкорлардан ҳам доим мустақил бўлиш, барча гуруҳларга бирдек қараш, ҳукумат томонида эмас, ҳақиқат томонида бўлиш талаб қилинган ва бу журналистика учун нормал ҳолдир. Шунга қарамай улар доим мухолиф гуруҳлар томонида эдилар. Уларнинг Ўзбекистон ҳукумати томонида бўлганлари ёки ҳукуматнинг қарашларини ёритган  бирорта ҳам лавҳаларини эслай олмайман.

Маълумки, Ўзбекистонда мухолифат расман йўқ. Лекин ўзини мухолифат деб юрган гуруҳлар бор. “Америка овози” каби бошқа радиолар ҳам бу гуруҳларни  ҳеч қачон четлаб қўймаяптилар. Агар битта-иккита “даҳо”дан интервью олинмай қолинган бўлса, бу қайси бир гуруҳни четлаш маъносига келмайди.

“Ҳаракат”даги мақолада хорижий радиоларга таъсир қилиб турилмаса, Ўзбекистондагидан фарқи қолмас эди, деган жуда катта иддао ҳам ўртага отилган. Бу журналистика нималигини билмайдиган одамнинг гапи.

Хўш, “Ҳаракат” мустақил ахборот агентлиги деган ном остида берилаётган хабарларни бир таҳлил қилиб кўринг. Ярмидан кўпи Ўзбекистон матбуотидан олинган ёки унинг руҳида. Бунинг учун уни тайёрлаганларни айбламайман. Қозонда бори чўмичга чиқади. Жамият барибир ҳамма жойда ўз инъикосини кўрсатади. Шу боис юқоридаги баландпарвоз иддао ўрнига хорижий радиолардаги баъзи ходимлар турли мухолиф гуруҳларга ён босадилар, тарафкашлик қиладилар, деб танқид қилинганда анча тўғри бўлган бўлар эди.

Хуллас, бизда ҳали ўз манфаатидан қарашларини, ишончини, ҳақиқатни устун қўядиган журналистлар, журналистликка даъвогар “мухолиф”лар бармоқ билан санарли. Лекин уларни ҳам айбловчилар кўп. Чунки манфаатдан ҳам устун нарсалар борлигига кўпчилик ишонмай қўйган.

2004.

Зукко одамлар шов-шув қилишмайди

САВОЛ: “Шоҳимардон кимники?” деган ва бузғунчиликка олиб борадиган  баёнотларни  сиёсатшунос сифатида қандай баҳолайсиз?(Зафар).

ЖАВОБ: Бирор киши ёки гуруҳнинг бузғунчилигини баҳолаш менинг ишим эмас. Лекин дунёда юз бераётган воқеаларга нисбатан оддий бир инсон сифатида ўз фикримни билдириб келмоқдаман ва бундан кейин шундай бўлса керак, деб ўйлайман.

Биласизми, 1988-1989 йилларда ҳам  баъзи одамлар ва гуруҳлар ана шундай тортишувлар чиқарган эдилар. Самарқанд, Бухоро, Ўш  кимники дегандек… Бу эса қонли воқеаларга олиб келган эди. Кейин маълум бўлишича, бу ишларнинг ортида машъум СССРнинг КГБ деган ташкилоти турган экан.

Ўзимизнинг қўлбола “содда”лар КГБнинг мусиқасига ўйнаб беришган. Ўша мудҳиш кунларнинг оқибати шунга олиб келдики, туркнинг боласи, қон-қардош бўлган қирғизлар ва ўзбеклар орасига раҳна солинди.

Менимча, яна қандайдир планлар бор ва бунда манфаатпараст гуруҳлар усталик билан қўлланилмоқда. Акс тақдирда СССРнинг бутунлиги учун қайғуриб, оёқяланг югурганларга қолардими бу иш?

Турли интернет саҳифаларида ўзбекни қирғизга, қирғизни ўзбекка қарши қайраётган бу одамлар турк миллатининг қони билан ўйнашни бас қилишлари керак. Бутун бир мамлакат Россиянинг қўл остига ўтиб кетиши хавфи бўла туриб, бу кучлар одамларнинг диққатини бошқа томонга буриб, ака ва уканинг бир-бирига қайраш билан овора бўлаётганлари ҳам 1988-1989 йиллардаги провокация қайтиб келмоқдами деган саволни яратади.

Нима бўлганда ҳам бундай ўйиндан эҳтиёт бўлиш керак ва бир муаммо чиққан тақдирда ҳам икки томоннинг зукко одамлари шов-шув қилмасдан диалог йўли билан масалани ҳал этишлари даркор. Бу эса СССРни тиклаш иштиёқида бўлган путинларнинг айғоқчиларига яхшигина  тарсаки бўлади.

2004.

Аҳмад Исмоилов

 САВОЛ: Аҳмад Исмоилов деган журналистни эслагансиз. Унинг номини олдин эшитмаган эканман, қўшимча маълумот беришингиз мумкин-ми?

ЖАВОБ: Албатта! Истеъдодли ва заҳматкаш журналист Аҳмад Исмоиловнинг сўнгги иш жойи “Тошкент ҳақиқати” газетаси эди. У оламдан ўтганда жуда кўп журналистлар қатори камина ҳам кўзимда ёш билан уни мангу йўлга кузатиб қолганман.

1974 йилда Тошкент Давлат университетининг Журналистика факултетида ўқиган пайтимда, иқтисодий шароитим оғирлашиб, иш қидириб қолдим. 17-18 ёшли, тажрибасиз йигитни ким ҳам ишга оларди?

Сарсон бўлганимни ва қийин шароитга тушганимни кўрган яшаётган уйимнинг эгаси Илёс ака қўшни маҳаллада истиқомат қиладиган журналист Расул Раҳмонов билан таништирди. У эртасига туш пайти Навоий театри ёнига боришимни уқтирди. Борсам у бир ўрта бўйли, кулча юзли, ҳийла семиз одам билан фаввора ёнида гаплашиб турган экан. Салом бериб, узоқроқда тўхтадим. Расул ака у одамга бир нарсалар дегандан кейин у менга яқинроқ келиб:

-Битта савол бераман, жавобинг ёқса, ишга олиндинг, бўлмаса ўзингдан кўр,-деди.

Шошиб қолдим. Бунинг устига Расул ака:

-Бу киши Аҳмад Исмоилов бўладилар, эшитган бўлсанг керак,-деди.

Аҳмад Исмоилов номини кўп эшитганим, ҳар куни “Тошкент ҳақиқати” газетасининг тўртинчи саҳифасида унинг номига кўзим тушиб тургани учун довдираб қолдим.

-Қани айт-чи, журналист дегани ўзи ким?-деди Аҳмад ака.

Ўқишга кирган йилим биринчи дарсда домламиз Мухтор Худойқулов шу мавзуга яқин эркин иш ёздирган эди ва “Журналист-давлат арбоби”  деб ёзганим ёдимга тушдию шундай дедим.

Аҳмад ака бироз ўйлаб турди-да, кейин Расул акага қараб:

-Кўрдингиз-ми, ёшларнинг фикри хазина бўлади,-деди ва менга юзланиб:

-Бориб Эътибор опангга айт, сени ишга олдим, иш соатларингни ўқишингга мослаб, режалаб қўйсин,- деди.

Эътибор опа газетанинг Корректура бўлимида раҳбар экан. Шу билан “Тошкент ҳақиқати”да ишлай бошладим. Бу масканда Соат Мусаев, Назармат, Эргаш Муҳаммедов каби жуда кўплаб журналистлар, адиблар ҳам худди Аҳмад ака каби қучоқ очиб, иш ўргатишган.

Аҳмад ака чапақай ва бир қарашда мақоланинг қандайлигини билиб оладиган маҳоратга эга эди. У чап қўллаб, қизил қалам билан қўйган сарлавҳалар ҳаммани ҳайратга соларди.

Бир куни чақириб:

-Ёшлардан бирортаси билан корректурада ўтириб тур, бироздан кейин Шароф ака келадилар, у киши ўзлари гап қўшмагунча гапирма,-деди.

Биз ишлаётган бино янги бўлиб, Шароф Рашидов зиёратга келаётган экан. Корректурада гранкаларни ўқиб ўтиравердик. Йўлакка яқин бўлгани учун Рашидов ва ҳамроҳлари бизнинг хонага киришди. Бош кўтармасдан ишимизни қилавердик.

-Ассалому алайкум,-дея Рашидов келиб бизлар билан кўришди ва бино ҳақида сўради.

Рашидовни кузатиб қўйишгач, Зариф ака деган ҳазилкаш журналист бизнинг қўлимиздан ўпди ва:

-Қани ҳамма бу олтин қўллардан ўпсин!,-дея ҳазил қилди.

Орқадан Аҳмад ака келиб қолди ва:

-Давлат арбоблари ҳам шунақа ҳазил қилади-ми?-деди.

Унинг киноясини тушунмадим. Кечга томончақириб:

-Табриклайман, мана бунга қара!-деди.

Биринчи саҳифанинг хомакисида “ЖУРНАЛИСТ-ДАВЛАТ АРБОБИ” деган сўзлар катта ҳарфлар билан ёзилганди.

Кейин билсам, ўшанда Расул Раҳмонов билан Аҳмад ака Шароф Рашидовнинг нутқи ҳақида гаплашаётган ва гапим уларга маъқул бўлгач, нутққа қўшишган экан. Рашидов журналистлар даргоҳини зиёрати баробарида мажлисда бу нутқни ирод қилгач, ҳамма газеталарда шу гап сарлавҳага айланиб кетди. Аҳмад ака доим шу ҳақда гапириб юрди.

Унинг бир одати бор эди. Ёшларга катта пул бериб, кичик бир нарса олиб келишни буюрарди ва қайтимини олмас, “Эртага бошқа нарса буюрман” дерди. Эртасига эса бошқа пул берарди. У ёшларнинг ғурурига тегмайин, деб шу йўл билан уларни дастакларди.Умуман у ёшларни жуда қўллайдиган одам эди.

Айтишларича, Шароф Рашидов “Қизил Ўзбекистон” газетасида бош муҳаррир бўлганда, Аҳмад ака маъсул котиб экан. Ўшанда Рашидов у кишига “Пулнинг қадрига етмайдиган одамсиз” деганини эшитганлар бор экан.

Лекин ҳаммада ҳам ана шундай хислат бўлавермас экан,  у пулнинг қадрига етмаса ҳам одамларнинг қадрига етадиган журналист, давлат арбоби эди.

“Тошкент ҳақиқати” газетаси Аҳмад Исмоилов бош муҳаррир бўлган йиллари Ўзбекистондаги энг ўқимишли, энг саводли нашр эди. Буни барча журналистлар чин дилдан эътироф этишарди.

2004.

Нозик масала

САВОЛ: Мен чет элда яшаб юрган диндорман,  ватанга қайтиб борсам, диндорлигим учун қамалиб кетаман-ми деб қўрқаман. Бошпана сўрасам, беришлари мумкин-ми ёки чиқариб юборадилар-ми билмайман? Америкада бўлмаса, Авропада, масалан Англияда бошпана олишим мумкин-ми? Маслаҳат берсангиз? (Фарғоний).

ЖАВОБ: Бошқа бир мамлакатдан бошпана сўраш бу шунчалик шахсий масалаки, ҳатто уйлангандагидан ҳам нозикроқдир. Чунки ҳар кимнинг муаммоси ҳар турли ва сизга бошпана беради, унга эса бермайди, деб айтиш мумкин эмас. Зеро демократик давлатда суднинг қарорини ҳеч ким олдиндан айтиб беролмайди.

Айниқса, 2001 йил воқеаларидан кейин бу масала жуда жиддийлашган. Масалан, “Вашингтон пост” газетасининг ёзишича, Америкада 2003 йилда бошпана бериш йигирма фойизга камайган. Мурожаат қилганларнинг сони эса кўпайган. Демак, рад жавоби олаётганлар кўп. Аммо Америкадаги судларда турли сабаблар билан ютиб чиқаётганлар ҳам анчагина. Ҳатто “Мен Усмон Ҳақназаров номи билан Интернетда мақолалар ёзганман, Каримовнинг қизи ҳақида ёзганман, энди қайтиб боролмайман” деб сиёсий бошпана олган одамлар ҳақида ҳам эшитдик.

Америкада кимларга бошпана берилиши мумкинлиги ҳақида жуда кўп расмий Интернет саҳифалари мавжуд. Бу ерда виза муддати ўтиб кетган ва қонунсиз яшаётганлар иши судга топширилади  ва суд “чиқариб юборилсин” деб қарор берса, шундан кейин бу амалга оширилади.

Авропада, хусусан, Англияда қонунлар талаби қандайлигини билмайман. Лекин бу мамлакатларнинг қонуний шартлари ҳақида ҳам Интернетдаги расмий веб саҳифаларидан маълумот топиш қийин эмас. Шунингдек, бу соҳа билан бевосита шуғулланадиган адвокатларгина “иш”нинг бўлиб-бўлмаслигини тахмин қилишлари мумкин.

Умуман эса, агар бир кишининг адолатга йўли бекитилган, қувғинлар ва таъқиблар туфайли унинг ҳаёти ҳақиқатдан ҳам таҳлика остида қолган бўлса, унга бошпана бериш демократик давлатларда дарҳол рад этилмайди. Батафсил ўрганиб чиқилади.

Аммо бу борада маслаҳат бериш яна такрор айтаман, мумкин бўлмаган масала. Чунки ҳар кимнинг бошига тушгани ўзига аён ва ўзининг кимлигини ҳар кимнинг ўзидан яхши биладиган одам йўқ.

Шу боис Сизга маъқул бўладиган гап айта олмаган бўлсам, узримни қабул қилинг. 2004.

Қувонаман бундан!

САВОЛ: Бугун хусусий сайтлар кўпаймоқда, ўқувчиларингиз сони камайиб кетишидан чўчимайсиз-ми? (Саодат).

ЖАВОБ: Йўқ. Интернет-бу ҳам танлов. Юзтасини кўриб биттасини танлайсиз. Шу нуқтаи назардан мустақил ва хусусий веб саҳифалар қанча кўп бўлса, шунча яхши. Ўзим доим ёшларга мурожаат қилиб, хизматни веб саҳифа очишдан бошланг, деб айтиб келмоқдаману нега энди уларнинг кўпайишидан чўчир эканман?

Веб саҳифалар кўпайса, уларни ёпиб қўйиш қийинлашади. Қолаверса, турли фикрлар ва турли қарашлар кўпаяди ва бу ҳурфикрлиликка, қул бўлмасликка йўл очади.

Тўғри, мустақил веб саҳифани юритиш осон эмас. Жамоатчилик асосидаги веб саҳифаларни кўраяпсиз, аксарияти Интернет дунёсининг у четидан, бу четидан хабар, мақолалар кўчириб олиб қўйиш билан веб саҳифа юритмоқдамиз, деб ўзларини алдаб, пулларини бекорга сарфлаб юрибдилар.

Хусусий веб саҳифада эса ҳамма нарсани ўзингиз ва шахсан ўзингиз ёзишингиз керак.

Хусусий веб саҳифалар кундалик хабар манбаи эмас, балки вақт бўлганда бемалол ўтириб, бир нарса ўқийдиган жой бўлиши керак.

Лекин бугунги ўқувчи ҳар куни бир янги гап эшитгиси келади. Бу талабни қондириб бориш эса жуда мушкул. Йирик асарларни ўқиб ўтиришга унинг вақти бўлмайди. Чунки Интернетдаги ҳар бир сония унинг учун қимматли.

Мухтасар қилиб, чўчимаслигим, балки янги веб саҳифалар очилаверса, қувонишимни айтмоқчиман, холос.

2004.

Сиёсат сўзининг ўзаги “СИЁ”, яъни “ҚОРА” дир

САВОЛ: Кузатишимча сиз СИЁСАТЧИ сўзини ёқтирмайсиз. Нега? (Шарофиддин).

ЖАВОБ: Фалон сўзни ёқтираман, фалон калимани эса ёқтирмайман, деб айтганимни эслай олмайман. Аммо сиёсатни “сиёсат”га айлантириб юрганлар ҳақида кўп ёзганман ва балки саволингиз пайдо бўлишига боис шудир.

Сиёсатни ҳар ким ҳар хил тушунади ва ўз кўрпасига қараб унга бўй беради.

Ҳеч эсимдан чиқмайди, Ўзбекистонда қама-қама бораётган, жуда оғир қатағон бир пайт эди. Ўшанда юлдузи порлай бошлаган, бугунга келиб сўниб қолган “сиёсат”чилардан бири билан бу масалани гаплашиш учун ёнига борсам,  ўзи ҳақида ёзилган нарсаларни тўплаб ўтирган экан. Бир ой давомида қачон бормайин унинг машғулоти шу бўлди. Кейин бир куни у муқовасида ўзининг расми бўлган китобчани ҳадя қилди. Қарасам, ўша тўплаб ўтирган нарсаларини бир китоб ҳолига келтирибди. Бунинг ёмон жойи йўқ. Аммо китоб унинг ичидагиларни ўқиб ҳам кўрмаган бошқа бир одамнинг номидан чиққанди.

-Нега ўз номингиздан чиқаравермадингиз, ўзингиз тайёрлаганингизни ёзсангиз, самимийроқ, ишончлироқ бўларди,-дедим.

-Сиз сиёсатни тушунмайсиз.Одамларга ҳамма вақт мухлислар, издошлар, атрофда югуриб юрганларни кўп қилиб кўрсатмасангиз сиз билан ҳисоб-китоб қилмайдилар,-деди у совуққонлик билан.

Кейин ҳам кўп гувоҳи бўлдим, у ўзи ҳақида ўзи китоблар, мақолалар тайёрлаб бошқаларнинг номидан чиқарар, матбуотда ўзи ҳақида суҳбатлар ташкил этар, халқни озод қиламан, деб тўпланган маблағларни шу йўлга сочар ва кейин булардан усталик билан фойдаланар эди.

Ҳа, у “сиёсатчи” эди. Аммо бундай “сиёсат”дан йироқ бўлганлар биладилар-ки, сиз қувғинда бўлсаниз ва дунёнинг турли бурчакларида сиз ҳақингизда ёзилганларни сиздан бошқа одам мукаммал равишда тўплаб боролмайди. Шу боис “Мухлислари ва шогирдлари” деб ёки бошқа имзо қўйгандан кўра, “Ўзим ҳақим”да деб ёзаверса, бу унинг сохта сиёсатчи эмас, балки самимий инсон эканлигини кўрсатишга хизмат қилади. Табиийки самимийлик қонида бўлса…

Бошқа бир мисол. Муҳожир тарихчи олим Боймирза Ҳайит ўзи ҳақида Советлар ёзган беш юзга яқин мақолани тўплаб, Туркияга олиб келди. Ношир билан гаплашиб ўтиргандик:

-Китобга ўз исмингизни қўйибсиз, шуни бошқа одам номидан чиқарсак, нима дейсиз?,-деди ношир.

Ҳақ сўзнинг йўлдоши бўлган Боймирза отанинг ранги ўзгариб кетди ва :

-Мен ёлғончилик қила олмайман, буларни умр бўйи йиғиб юрганман, кўпларини архивларга бориб ўзим тўпладим, баъзи нусхаларини сотиб олдим,  бошқа биров бу ишни қилмаслигини ҳамма билади, ҳақиқатни бузмаслигимиз керак,-деди.

Орадан қарийб ўн йил ўтди. Ҳалиги “сиёсатчи”нинг китоби ўша жойнинг ўзида қолиб кетди. Ҳатто номини эслай олмадим. Аммо Боймирза отанинг ўзи ҳақида чиққан мақолаларни тўплаган китоби жуда катта, оғир бўлишига қарамасдан, қаерга кўчсам, ёнимда. Чунки бу қимматли, тарихий ва пойдевори “сиёсат” эмас, ҳақиқатдан бўлган китобдир.

Ҳеч ўйлаб кўрганмисиз, сиёсат сўзининг ўзаги “СИЁ”, яъни “ҚОРА” бўлганини. 2004.

Ўзига хон, ўзига бек

САВОЛ: Турли сабаблар билан Ватандан чиқиб кетган ўзбекларнинг бошини бир жойга қовуштириб бир халқаро жамият тузиш мумкин эмасми?(Қобил).

ЖАВОБ: Туркияда бу ишни бошлашга уриниб кўрганмиз, кейин Америкага келганда ҳам бу ҳақда баъзи одимлар отилган. Тўғри ҳар икки ҳолда ҳам гап фақат ўзбеклар ҳақида борган эмас, Туркияда Туронзаминдан чиқиб кетганларнинг маданий жамияти ҳақида ўйлаган бўлсак, Америкада туркистонликлар иттифоқи борасида бош қотирилган эди. Лекин Нью-Йорк атрофида яшаётганларнинг “Туркистонликлар жамияти” мавжудлиги учун бизнинг ҳаракатларимиз билан бошланган уриниш Вашингтон атрофидаги туркистонлик-америкаликлар жамиятини тузиш билан чекланган. Келишув нуқтасини топиш мушкул бўлган. Ҳар ким ўзига бек ва ўзига хон.

Масалан, низомга инсон ҳақлари масаласини қўшайлик десангиз бир гуруҳ одамлар “Ўзбекистонга бориб келишимиз қийинлашади” деб қарши бўлишган. Маданий алоқалар масаласи кўтарилганда баъзилар “Ота бобомиз раққоса ўйнатмаган, бу иш бизга қолдими?” дейишган, айримлар эса бундай жамиятни диний томонга буриб юборишга ҳаракат қилишган ва ҳоказо.

Хуллас, икки қўчқорнинг боши бир қозонда қайнаши мумкин, лекин икки ўзбек бир орага келолмайди, деганлари каби бу иш юрмаган. Бунинг устига ана унинг келиб чиқиши тожик, мана буники афғон, бу ўзбек эмас, у турк эмас каби иддаолар чиққан.

Кейин эса “Бирлик” веб саҳифасининг “Меҳмонлар китоби” орқали хориждаги ўзбекларнинг орасини бузиб юбориш учун Ислом Каримов ҳам қила олмаган даражада бузғунчилик қилинди. Қолган-қутган муносабатларга ҳам дарз кетди.

Лекин булар бўлган ва бундан кейин ҳам бўлади. Тарих бўйи ҳеч ким бизнинг бошимизни қовуштира олмаган, аксинча жуда осонлик билан орамизни бузишган. Доим ички низолар бизни хароб этган.

Худди ана шу боис ҳам бирлашиш ҳақидаги ҳаракатни тўхтатмаслик ва қон-қонимизга сингиб кетган тарихий иллатдан қутулиш чораларини топишимиз зарур.

Менимча, демократик тамойиллар учун ёки маданий, ижтимоий ривожланиш йўлида бирлашиш мумкин. Чунки бундай қадриятлар умуминсоний бўлиб, кўп одамни ўзига жалб эта олади.

Бу фақат бир кишига боғлиқ нарса эмас. Кўпчилик бўлиб киришмоқ керак. Бошқача айтганда низомини ёзиб, шундай ташкилот туздик, фалончи президенти деган билан иш юрмайди. Ҳамма ўйлаб кўриб бу йўналишда нима қила олишини ўртага қўйса ана ўшанда бир нарса бўлиши мумкин.

2004.

Ҳеч қачон бир томонлама муроса бўлмаган

САВОЛ: “Бирлик” раҳбарлари 1991 йилги сайловда қатнашгани учун “ЭРК”ни айблашган эди, энди ўзлари 2004 йилги сайловда қатнашмоқдалар, шу ҳақдаги саволимга “бирлик”чилар жавоб беришмади, буни сиз қандай баҳолайсиз ва сайлов борасидаги қарашларингиз қандай? (Рустам).

ЖАВОБ: Кимнинг саволига ким жавоб бериб-бермагани ҳақида бир нарса дея олмайман.

Сайлов борасидаги ўз қарашларимни  ҳам анча илгарироқ баён этган эдим.

Бугунги вазиятга қарайдиган бўлсак, бир кун келиб баъзи “бирлик”чилар биз шу йўл билан сайловнинг ғайридемократик ўтганини исботладик, дейишса бунга ҳам ажабланмайман…

Биров тўй қилаяпти. У маҳалладан бирини айтмадигина эмас, балки тўйга келишини истамаслигини билдирди. Лекин у тўйга кириб борди. Нима бўлади? Қувилмаса ҳам сассиқ гап эшитишга муяссар бўлади. Унга эшиттириб, “Итнинг кейинги оёғи бўлмай ўл” дейишлари ҳам мумкин. У ош егиси келганини айтолмаса ҳам тўйга қуруқ суяк учун келмаганини билишади.

Дарвоқе, сайловни тўйга қиёслаб ошириб юбордингиз, дейишингиз мумкин. Аслида сайлов бутун халқнинг энг катта тўйи бўлиши керак. Лекин бугун халқ учун эмас, Каримов учун бу тўй. (“Тўй”дан ҳам “Томоша” деган сўз мавжуд ҳолатни яхшироқ ифодалайди).

Каримов бу томошада кўпчиликни кўришни истамайди. У ўз кўнглини қондириш, халқаро жамоатчиликни чалғитиш учунгина бу томошани ташкил қилмоқда. Мусиқани ҳам ўзи буюрган, раққосани ҳам. “Биров яқинлашиб қолмасин”, деб уларнинг атрофига соқчилар ҳам қўйган. Томоша муаллифи ҳам ўзи, томоша режиссери ҳам, тўйга айтилганлар рўйхатини олдиндан тузиб тасдиқлаган ҳам ўзи.

Демак, у ерга борган айтилмаган одам бошқа мусиқа буюра олмаслиги олдиндан аниқ. Фақат унинг мусиқасига ўйнаш қолади. Кимдир шуни истаган экан, бу унинг ҳаққи, лекин жамиятга келадиган салбий томонлари юзасидан савол бериш ва жавоб қидириш сизнинг ҳаққингиз.

Гапнинг лўндаси шуки, сайловлар ҳақидаги қонунлар нодемократикдир. Ҳамма ҳам билиб қолди. Демак, шу қонунлар асосида сайловга кирсангиз, уни тан олган бўласиз, кечаги гапингиздан қайтган бўласиз. Бундай пайтда сизни бебурд десалар хафа бўлманг.

“Бирлик”чилардан баъзилари уриниб, судлашиб кўришди, лекин рўйхатга олиш ўрнига уларни “террорист” деб эълон қилишди. Жиддий бир баёнот билан чиқишмади, балки Ислом Каримов адашиб шундай деб юборди, дея ўзларини овутишди.

Муроса муроса истаган билан қилинади. Ҳеч қачон бир томонлама муроса бўлмаган. Баъзилар сайловда қатнашиш ҳам муроса, дея ўзларини кулгига қўйиш баробарида диктатуранинг мусиқасига ўйнаб бераётганларини билмайдиларми? Билмайдилар десак уларни камситган бўламиз. Биладилар десак яна камситган бўламиз. Хуллас, бу уларнинг танлови.

Лекин бу воқеалар Ўзбекистонда жиддий мухолифат йўқ, деган фикримни яна бир бор исботламоқда. Жиддий мухолифат бўлганда, томоша бошланмасдан олдин бир блокка бирлашиб, ғайридемократик режимнининг ғайри демократик қонунлари ва тадбирларини демократик йўл билан байкот қилган бўлар эди.

Бу шахсий қарашим ва кимларгадир ёқмаслиги мумкин. Лекин на чора, дунё шунақа. Ҳар кимнинг қараши ҳар кимга ҳам ёқавермайди.

2004.

Шеър…

САВОЛ: Кейинги пайтда шеър ёзмай қўйдингиз-ми? Нега янгиларини эълон қилмаяпсиз?(Жамила).

ЖАВОБ: Шеър ёзиш учун белгиланган жадвалим йўқ. Аммо кўнглимга бир нарсалар келганда қоралаб қўяман. Ҳозир  “Дакота  йўли”да  бир қатор шеърлар ёзаяпман.

Аввал “Алданишга мойил…” деган бир сиёсий шеърдан кейин ана шу янги услубдаги қораламалардан ҳам бир икки намуна ўқишингиз мумкин.

Алданишга мойил ўзбек шоири,

Бир орден букади алиф қаддини,

Шеъру дили бошқа, бошқа зоҳири,

Гўрков чизиб берар охир ҳаддини.

Алданишга мойил ўзбек ҳофизи,

Шоҳнинг кўкрагига бошини қўяр.

Ҳақ истаб чиқса гар ўғли ё қизи,

Бир унвон хотири кўзини ўяр.

Алданишга мойил ўзбек рассоми,

Тиллақош медалга дунёсин сотар,

Эгнида жандами, қўлда ҳассоми?…

“Мона Лиза” билан қовушиб ётар.

Алданишга мойил ўзбек  ўғлони,

Ёлғонни билса ҳам ҳузур билан ер.

Юртбоши “Болам”, деб айтган замони,

Отасин унутиб, уни “Отам”, дер.

Алданишга мойил ўзбек  қизлари,

Фаҳиш ҳадясини гулнорим, дейди.

Зулм зиндонида қолди излари,

Шунда ҳам на ёрим, на орим дейди.

Алданишга мойил аслида ҳар ким,

Ўзлигин емириб қиларкан адо.

Ватангадо эдинг, энди-чи, халқим,

Ватанда гадосан, Ватанда гадо!

Дакота йўлида…

Қаттиқ жанг боради,

қон сиғмай кетади ариқларига,

ўқлар чил-чил этар муз деворларни,

майдон кенгаяди,

майдон тораяди,

кўз косасида.

Қаттиқ жанг боради,

менинг қалбимда,

душман қайси ёнда,

дўстим қай томон?…

Билмайман, кўролмайман,

ўқ юлиб кетган қорачиғимни…

****

Бағримда вулқон бор,

биқир-биқир қайнагани қайнаган,

на сўнмас,

на портлаб мени сўндирмас!

****

Оқшом ухлайсан

саҳар уйғонаман, деб,

саҳар уйғонасан,

кундуз мудрамайман, деб,

мудраб ухлаб қоласан яна,

уйғона олмайсан…

Уйғона олмайсан,

уйқу дори ичгансан,

ихтиёринг қўлингдан кетган…

2004.

Талантли йигит

САВОЛ: Сиз бир жавобда Нурилла Остоновни мақтагансиз. Унинг ёзганларини топиб ўқидим. У ҳам билдирмай ҳукуматга топинаётган хашаки журналистга ўхшади. Наҳотки унинг икир-чикирлардан бошқа нарсани ёзмаётганини кўрмасангиз? (Алишер).

ЖАВОБ: Икир-чикирлардан қурилган ҳукуматни икир-чикирлар йиқитади.

Ислом Каримовнинг адолатсизликка асосланган режимига қарши бош кўтарганлар орасида Миллий Университетнинг Журналистика факультети собиқ талабалари анчагина. Шу боис ҳам режим вақти-вақти билан бу даргоҳ бошида қилич ўйнатиб туради.

Нурилла Остонов билан бирга ана шу қутлуғ даргоҳда ўқиганмиз. Талантли йигит.

Ўзбекистон телевидениесида раҳбар бўлганимда у телевидениенинг Самарқанд вилоят бўйича мухбири эди. Бир куни ногирон оиланинг сансалорликка учрагани ҳақида икки дақиқалик “қалампирмунчоқ” танқидий репортаж ҳозирлаганди.  Материални дарҳол эфирга қўйдик.  Кўп ўтмай Каримов телефон қилди:

-Нима Самарқандда шу икки кўрдан бошқа одам йўқ-ми?-деди у “қалампирмунчоқ” таъсиридан жаҳли чиқиб.

-Балки бордир, балки йўқдир, лекин гап улар ҳақида эмас, уларни сарсон қилганлар ҳақида,-дедим унинг шунга ҳам аралашганидан ҳайратланиб.

-Уларнинг уйини ремонт қилмади, деб бутун бошли ҳокимиятни айблайсизлар-ми? Телевидение кўрларга эмас, халқнинг хизматида бўлган ҳукуматга хизмат қилиши керак. Чунки телевидениенинг пулини ҳукумат бераётганини ҳам унутманг….

Каримов ҳукумат халқнинг пулига хўжайинлик қилаётгани, ҳукуматнинг ўзи ҳам халқнинг пулига яшаётгани, ўша кўзи ожиз ногиронлар ҳам халқ эканлигини унутган эди. Майли бу бошқа масала. Лекин Нурилланинг ўзига материални мақтадим ва умумий мажлисда ҳам бу репортажни бошқаларга ўрнак қилиб кўрсатдим.

Мана орадан 13 йил ўтиб Нурилланинг ёзганлари Интернетда чиқмоқда. Тўғри, баъзи мақолаларида ҳукуматга ён босаётган каби  сатрлар учрайди. Бунинг ҳам сабаби бўлиши мумкин. Шунингдек, унинг ёзганларида баъзан учқич қўналғанинг устида айланавериб, қўна олмасдан қайтиб кетгани каби, “тоғдан ва боғдан” жуда кўп мисоллар келтириб, асосий, керакли гапни айта олмаслик ҳолатини ҳам кўриш мумкин (Мана танқид керак бўлса, уни танқид ҳам қилиб қўйдим-ЖМ). Лекин умумиятла у оддий халқнинг аянчли аҳволини Чеховга хос бир услубда кўрсатиш билан ҳукуматнинг тинкасини қуритмоқда ва Ислом Каримовнинг бечора халқни қанчалик эзаётганини кўрсатиб бермоқда.

Нуриллани яхши биламан, у фалакнинг чархи айланиб, Каримов билан шахмат ўйнаб қолса ва Каримов менга қарши кўзбўямачилик қилаяпти, деб ўйласа, шахмат тахтасини отиб юбориб, шоҳ билан пиёдани тенглаштириб кетадиган хислатга эга. Бугун ўзбек журналистикасига ана шундай қўрқмас, довюрак қаламкашлар зарур. 2004.

Гап “таянч нуқтаси”да

САВОЛ: Америка халқи уруш тарафдорими,  нега яна Бушни сайлади? (Малик).

ЖАВОБ: Сайловда уруш масаласи ҳал қилувчи масала эмас эди.

Маълумки, бугунга қадар Америка сайловларида аксарият ҳолларда иқтисод масаласи ҳал қилувчи, яъни кўпчиликни бирлаштирувчи рол ўйнаган. Чунки бу ерда индивидуализм кучли бўлгани учун ҳар ким ўз манфаати нуқтаи назаридан ҳаракат қилади. Бу ҳолда иқтисод якка шахсларни бирлаштирувчи моҳият касб этади.

Аммо 2004 йилнинг 2 ноябрида ўтган сайловда иқтисод иккинчи ўринга тушди. Учинчи ўринда эса терроризмга қарши кураш ва уруш масаласи турди.

Ғарб давлатлари орасида Америка энг диндор ва энг муҳофазакор давлат саналади. Шу боис ҳам сайлов тақдирини ҳал қилган биринчи омил ахлоқий қадриятлар масаласи бўлди. Бунинг таркибига жумладан қуйидагилар кирди:

БИРИНЧИ: Кейинги йилларда Американинг бир қатор штатларида  айни жинсдан бўлганларнинг оила қуришлари, яъни эркакнинг эркак билан ёки аёлнинг аёл билан расмий никоҳдан ўтишлари бошланди. Бу жамиятда катта норозилик уйғотди. Баъзи маҳаллий ҳокимлар ва судларнинг бу хусусдаги қарорларини юқори маҳкамалар бекор қилдилар.

Президент Буш оила муқаддасдир, бу аёл ва эркакнинг бирлашуви, биргаликда фарзанд дунёга келтиришлари учун Тангри танлаган йўлдир, деган гапни маҳкам ушлаб, Конституцияга айни жинсдагиларнинг биргаликда оила қуришларини ман этувчи қўшимча киритишни таклиф қилди.

Энди иккинчи томон ва уларни қўллаган демократлар норозилиги бошланди. Улар демократик эркинлик бўлсин, озчиликдаги ҳомосексуалистлар, яъни бесоқолбозлару лезбиянларнинг ҳам ҳуқуқлари тан олинсин, деган талабларни ўртага қўйдилар.

Бу жамиятни иккига бўлди. Сайлов арафасидаги тортишувлар марказида ҳам шу масала бўртиб турди. Сайлов куни бир қанча штатларда айни жинсдагиларнинг оила қуришларини ман этиш борасида референдум ҳам ўтказилди ва кўпчилик бунга қарши бўлиш баробарида нафақат Бушни сайлади, балки конгресснинг Сенат ҳамда Намоёндалар палатасидаги ўринларга ҳам муҳофазакор республикачиларни йўллади.

ИККИНЧИ: Узоқ йиллардан бери диндорлар аборт, яъни бола олдириш масаласига қарши чиқиб келганлар ва бу Конституциявий суд идорасидан қайтиб турган. Буш даврида бу масала қайта қўзғалди ва катта тортишувларга олиб келди. Диндорларнинг “Она қорнидаги бола тирик ва уни аборт қилиш бу қотиллик, Худонинг яратганини ўлдиришдир” деган иддаоларини Буш ҳам қўллади. Натижада сайловларда фаол қатнашмайдиган диндорлар бу сафар оёққа қалқдилар.

Мамлакатнинг энг кўзга кўринган санъат арбоблари, таниқли шахслар эса абортни таъқиқлаш учун қилинадиган қонуний ҳаракатни эркинликни бўғиш дея Бушга қарши очиқ тарғибот юргиздлар, бу эса оддий халқ ва оддий диндорларда акс таъсир уйғотди.

Сайлов куни белгиланган вақт тугашига қарамасдан миллионлаб одамлар овоз бериш учун навбатда турганлари ана шундан эди.

Оддий бир одам билан гаплашганимда у “Абортни таъқиқлаш бу фоҳишабозликни йўқ этишга олиб келади. Энг асосийси бу СПИД каби ҳалокатли эпидемия йўлини тўсади” деган гапни айтди.

Демократлар овоз беришга қанча кўп чиқишган бўлишса, республикачилар ундан ҳам зиёд чиқишди.

УЧИНЧИ: Инсон эмбрионларини тиббий мақсадларда қўллаш масаласи ҳам Буш даврида тортишувларда йўл очди. Буш бу борада чеклов бўлиши ва ахлоқий чегаралар бузилмаслиги кераклигини айтиб, илмий тадқиқотларни назоратга олиш зарурлигини уқтирди. Муҳофазакорлар. инсон эмбрионларини лабораторияларда қўлланиш бу одамни нусхалашга қадар олиб боради ва Худонинг яратувчилигига қарши гуноҳ бўлади, деган жабҳадан туриб хулоса қилдилар.

Уруш ҳақидаги гаплардан ана шундай ахлоқий қадриятлар масаласи оғирлиқ қилди. Бу индивидуал шахсларни бирлаштирган омиллардан бири бўлди.

Бошқача айтганда, Буш Архимеднинг “таянч нуқтаси”ни топди ва халқ кучини ўзи томонга ағдарди.

Хуллас, Америка халқи фалон нарсага қарши ёки мана бу нарсага тарафдор,  дея бутун халқ ҳақида хулоса чиқариш тўғри эмас.

2004.

Пул виждондан анча устунлик қилмоқда

САВОЛ: Ҳамма нарсани пул ҳал қиладими ёки виждон-ми? (Шоира).

ЖАВОБ: Агар ҳамма нарса виждонга қолганда бугун дунё бутунлай бошқача бўларди ёки тескариси, ҳамма нарса пулга қолганда бугун дунё ҳозиргисидан бошқача бўларди. Лекин пул виждондан анча устунлик қилмоқда.

Кўп ҳолларда виждонни пул билан сотиб олиш мумкин бўлмоқда, аммо виждон билан пулни рад этиш ҳоллари деярли йўқолмоқда. Масалан, Ўзбекистонда виждонсиз бўлсангиз ҳам пулингиз бўлса, ҳар қандай ишни қила оласиз. Ҳукуматдаги исталган вазифани сотиб олишдан тортиб, одамларнинг фикрини ўзгартиришга қадар.

Аммо  пулингиз бўлмасдан фақат виждон билан яшасангиз ҳатто  дўстларингиз, яқинларингиздан ҳам ажралиб қолишингиз ҳеч гап эмас.

Хўш нима қилиш керак? Виждондан воз кечиб, фақат пул топиш керак-ми? Бу йўлни танламаган бўлардим. Балки шунинг учун ҳам бугун  Ўзбекистонда эмасман.

Яқинда бир танишим танлаган йўлидан воз кечиб эски, ўзи рад этган жойга қайтди. Қайтдигина эмас, хат ёзиб узр ҳам сўради.  Бу унинг виждонига хилоф эди. Шу боис ундан:

-Нега бундай қилдингиз?-деб сўрадим.

-Нима қилай? Бировнинг уйида ижарада тураман, пулини тўлаш керак. Болаларимни боқиш керак, иш йўқ, бош урмаган жойим қолмади, булар эса бизга қайтсангиз ва буни расман эълон қилсангиз пул бериб турамиз дейишди. Мажбур бўлдим. Агар сиз ёрдам қилиб турсангиз шу виждон азобидан қутулган бўлар эдим,- деб ўзимни мот этган ҳолда жавоб қилди.

Ёки яна бир мисол. Бир ғоядош дўстим аҳволи оғирлиги ва ҳар ой фалон миқдорда пул юбориб туришимни сўраб хат ёзди. Унга аҳволи уникидан ҳам оғирлар борлиги ва уларга қилаётган ёрдамимни тўхтата олмаслигим, қолаверса, Америкада ҳам пул дарахтнинг тагига тўкилган хазон эмаслигини тушунтиришга ҳаракат қилдим. Лекин у тушуниш у ёқда турсин, юз ўгириб кетди.

Булар кичик мисоллар. Лекин атроф пулнинг ҳукмдорлиги ҳақидаги катта мисоллар билан тўлиб кетган. Афсус…

2004.

Бетон девор

САВОЛ: Мухолифатни бойкотга чақирганингиздан кейин мухолифат сайловда қатнашишдан бош тортди. Хурсандмисиз?(Рустам).

ЖАВОБ: Биринчидан, бойкотга чақирганим йўқ. Иккинчидан, сизнинг саволингизга жавоб бериб, ўз фикримни баён этдим ва ҳозирги шароитда сайловда қатнашиш ҳукуматнинг ғайриқонуний ҳаракатларини ва нодемократик қонунларни тан олиш эканлигини урғуладим, холос. Шу боис бу хурсанд бўлиш ёки хурсанд бўлмаслик мақсадини назарда тутмаган.

Биласизми, ёш бир жойга келиб қолганда кўпчиликда кўз хиралаша бошлайди ва дўхтирлар кўзойнак тақишни тавсия қиладилар. Биров яқинни яхши кўради, яна биров узоқни. Олдинда битта бетон девор турганда саломатлик даражаси бир хил бўлсада  вазиятни баҳолаш  икки хил бўлади.

Узоқни кўрадиган одам бу девор яхлитлигини ва эшик ёки даричаси у ёқда турсин, ҳатто тешиги ҳам йўқлигини айтади. Яқинни кўриб, узоқни кўролмайдиган эса аксини иддао этади, то боши билан бориб ўша деворга урилганга қадар. Аммо бу урилиш ё бошни ёриши ёки ишдан чиқариши ҳам мумкин.

Шукур қилиш керак-ки, баъзилар бошлари қаттиқ лат емасдан бетон девордан ўтадиган жой йўқлигини кўрдилар.

2004.

Тузоқ

САВОЛ: МХХдан сиз ҳам “янги йил табриги” олдингизми? (Тўлқин)

ЖАВОБ: Ҳа, янги йил оқшомида турли шахсларнинг электрон почталаридан уларнинг танишларига ҳақоратли хатлар ва вируслар жўнатилди. Бу уч кун давом этди. Байрам кунлари бировларнинг кайфиятини бузиш, оиласига нохушлик олиб кириш Каримовнинг малайларига хос нарса бўлиб қолганига бу ҳам бир мисол.

Масалан, менга Ўзбекистон журналистлар ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ташкилоти раҳбари Юсуф Расулов номидан ана шундай ҳақоратли хатлар кела бошлади. Бу хатларни у ёзганига ишонмадим. Чунки у жуда маданиятли йигит ва бу қадар паст кетмайди ҳамда ҳақорат ёзиши учун асоснинг ўзи йўқ эди. Лекин адрес уники.

Кейин шундай хатлар Ўзбекистон Инсон ҳуқуқлари жамиятининг раиси Толиб Ёқубов номидан кела бошлади.

Тошкентга телефон қилсам, Юсуфнинг ҳам, Толиб аканинг ҳам бундан хабарлари йўқ, улар ҳатто байрам кунлари Тошкентда бўлмаганлар.

Юсуф Расулов уйида Интернет йўқлиги ва уйдаги телефони ҳам узиб қўйилганини айтиб, узр сўради. Лекин узрга ўрин йўқ. Бу унинг иши эмаслиги аён. Маълум бўлишича унинг номидан бошқаларга ҳам шундай ҳақоратли мактублар борган.

Биз Вашингтондан туриб текширув ўтказдик. Менга келган мактублардан бири АҚШнинг ичидан ёзилган ва қолганлари Тошкентдан.

Юсуф Расулов билан гаплашиб, унга ёзган каби бир мактуб жўнатгандик, Юсуф уйида бўлгани ҳолда дарҳол ҳақоратли жавоб қайтди ва бу сафар матн инглизча эди.

Ё Юсуфнинг паролини ўғирлашган ёки ҳукумат хакерлик йўли билан барча электрон мактубларни ўқишга бошлаган. Ҳатто энди жуда қалтис иғвогарлик кампаниясини юритмоқда. Бу эса инсонларнинг муқаддас ҳисобланган шахсий маълумотларига ҳужумдир ва қаттиқ қораланишга лойиқ.

Толиб Ёқубов Тошкентга қайтгач ва Юсуф Расулов почтани очиш калимасини ўзгартиргандан кейин оқим тўхтади. Лекин қанчага?

Албатта, бу саволга жавобни вақт кўрсатади. Чиқариладиган хулоса шуки, бугунга қадар турли веб саҳифаларнинг меҳмонлар учун ажратилган китобларида одамларни ҳақорат қилиш билан уларнинг ораларини бузганлар энди янги, қалтисроқ ҳунар топганга ўхшайдилар. Бундан ҳамма огоҳ бўлиши керак ва шундай мактублар пайдо бўлганда ваҳимага тушмасдан, жаҳлни босган ҳолда босиқлик билан иш қилиш зарур.

Каримов малайларининг тузоғига тушиб қолманг.

2005.

Ўзбекча қаҳрамонлик

САВОЛ: Битта сайтда Эркин Воҳидовнинг шеърларидан мисол келтирилиб, шоиримиз режимни мардларча фош этмоқдалар, дейилган. Сиз нега аксини иддао этган эдингиз? (Маъруфжон).

ЖАВОБ: Бу борада Шерзод деган  укамизнинг ёзганлари ҳам диққатгна молик׃  “Тунов куни битта ёш йигитча билан тасодифан суҳбатлашиб қолдим. Унинг гапи бўйича, Ўзбекистондаги “муаммолар”га Президентнинг даҳли йўқ эмиш – ахир у ўзининг нутқларида порахўрлик ва ҳ.к.з.лар ҳақида куюниб гапиради-ку.

Содда йигитча…

Ҳақиқаттан ҳам содда кўз учун президентимиз Ўзбекистондаги муаммоларни эгар-жабдуқлаш учун қўлларидан келадиган ишни қилаётганга ўхшайдилар. Ногоҳ, эсимга Эркин Воҳидовнинг қуйидаги шеъри тушди:

Бизлар арра тортмоқдамиз,

Аррамизнинг тиши йўқ.

Нега арранг тиши йўқ –

Деб сўрайдиган киши йўқ.

Чунки бизлар анойимас,

Пишиб кетган кўзимиз.

Арра тушган ўша шоҳда,

Ўтирипмиз ўзимиз.

Содда укам юқоридаги мисралардан ҳикмат топса ажаб эмас.

Эркин ака ўзларининг “Яхшидир аччиқ ҳақиқат” тўпламларида сиёсий тизим ва унинг бошидагиларнинг нуқсонларини мардларча фош қилганлар. Ундаги “Эски ҳаммом – эски тос”, “Хипчин” асарлари, айниқса, эътиборга лойиқдир.” (Ш. Рўзметов).

Маълумки, бир гапни бир неча йўл билан айтиш мумкин. Балки Шерзод Рўзметовнинг ҳам мақсади Эркин Воҳидовни мақташ эмасдир? Балки “мардларча” деган калимани қўштирноққа олишни унутган бўлса не ажаб?! Чунки Шерзод мулоҳазага бой ва қобилиятли йигит экани унинг ёзганларидан сезилиб турибди.

Лекин шу нарса аниқ-ки, Эркин Воҳидов Каримов режимининг муҳим “гайка”ларидан бири. У Каримовга таъсир қила олиши мумкин бўлган “қаҳрамон гайка”. Масалан, Каримовнинг ёнига кириб:

-Ислом ака, агар шу фалончини озод қилиб юборсангиз бутун дунё сизга тасанно айтади, аслида унинг сизга душманлиги йўқ, ватансевар, халқсевар йигит, уни сизга ёмон қилиб кўрсатишган, бунга мана мен кафилман,-деса, Каримов дарров бу ишни бажаради. Чунки у маддоҳларини доим  бир нарса билан сийлаб турадиган одам.

Аммо Эркин Воҳидов кимгадир ёки халққа фойда келтирадиган гапни эмас, балки бунинг ўрнига ўзига ё орден, ёки яна бир китоб чиқариш учун ёрдам олиш ё бўлмаса яқинларидан бирини каттароқ ишга жойлаб қўйишни сўрайди. Бу саройда илдиз отган одат.

Энди унинг режимни фош қиладиган шеърларига келсак, Каримов ҳам ҳар мажлисда режимни танқид қилади. Эркин Воҳидовлар гапларини “хамирга ўраб” шеърга яширсалар Каримов очиқ айтади. Бу 15 йилдан бери давом этиб келмоқда. Ҳукумат коррупция ботқоғига ботгани, раҳбарлар порахўр бўлиб кетгани, матбуот танқид қилишни билмаслиги, халқнинг аҳволи оғирлашиб бораётгани… ҳаммаси Каримовнинг айтганлари.

Лекин айтиб, амалда тескарисини қилиб келмоқда. Эркин Воҳидов ҳам ўз хўжайинидан ибрат олмоқда. Шеърларида бошқа нарса, амалда бошқа. Бу диктатуранинг  энг машҳур “ҳунар”ларидан бири.

Лекин Эркин ака биладилар, Каримов барибир у кишидек катта истеъдод соҳибининг ҳам қадрига етмайди. Шунақа, била туриб аждарҳонинг комига отиламиз. Мана буни қаҳрамонлик деса бўлади! Ўзбекча қаҳрамонлик…

2005.

Сабаблар кўп

САВОЛ: Ўзбекистоннинг жуда кўп жойида сизнинг сайтингизни очдим, лекин сизчалик танқид қилмасаларда бошқа мухолиф саҳифаларни оча олмадим. Сизга бирор имтиёз берилган-ми? (Шамсиддин).

ЖАВОБ:  Ўзбекистон ҳукумати барча мухолиф веб саҳифаларни ҳамма жойда доим бекитиб туришнинг иложини топа олмагандир-да?! Дарвоқе, бу ишни ҳатто Хитой ҳам эплай олмаяпти.

Бир қатор сайтларнинг очилмаслиги ёки қийинчилик билан очилиши сабаби ҳақида илгари ҳам қисман ёзган эдим. Ҳозир веб саҳифаларни мазмунан бойитиш эмас, балки яхшироқ безаш (дизайн қилиш) модага айланган, яъни бу асосий мақсад бўлиб қолган.

Туркияда минглаб газеталар чиқади. Ҳаммаси рангли ва расмларга бой, аммо ўқийман десангиз жиддий гап топа олмайсиз. Америкага келганда эса унақа газеталарни жуда оз учратдим ва уларни “кўча” нашрлари дейишади.

Йирик ва жиддий газеталар ола-була эмас, балки биз азалдан билган қора-оқ рангда чиқади. Ваҳоланки агар рангли чиқарамиз дейишса, уларнинг жуда катта имконлари бор. Аммо жиддийликни сақлаб, айни пайтда иқтисодий мақсадни ҳам кўзлашади.

Интернетда ҳам саҳифага қанча  техник оро бериш юқори бўлса асл мақсад шунча узоқлашади. Ҳар бир чизиқ ва ҳар бир жило, ҳар бир расм ва сувратни компьютер “ўқиб олиши” учун куч, хотира, вақт сарфлаши керак.

Янги услубдаги безакларни эса эски компютерлар “ўқимайди”. Ўзбекистонда арзон бўлсин, дея аксарият жойда эски компютерлар қўлланилади. Аммо энг янгилари ҳам баъзан қийналади.

Ана шуларни ҳисобга олиб саҳифамда кўп рамкалар, жилою жим-жималар ва расмларга ўрин бермадим. Саҳифам рўйхатга олинган идора таклиф этган махсус веб саҳифа чизмаси жуда ҳам чиройли ва “профессионал”. Аммо уни қўйсам Ўзбекистонда очилиши амри маҳол бўлади. У ердаги компютер то бош саҳифани ўқиб олгунча  ўқувчининг тоқати тоқ бўлиб, бу саҳифага цензура қўйилган экан деб бошқасига “ўтиб” кетади.

Шу боисдан ҳам мақсад ёзилганларни одамларга ўқитишдан иборат бўлса, ҳали содда саҳифалар йўлидан бориш керак. Мақсад ким яхши кийинади каби, ким яхши безакли саҳифа қила олади (яъни “Онангни отангга бепардоз кўрсатма” мақолига амал қилиш)дан иборат бўлса унда бу бошқа  масала.

Бунинг устига компютернинг қайси программада ишлаши ва веб саҳифанинг қайси дастурга мосланиши ҳам муҳим.

Хуллас, назаримда  ана шунча сабаб бор. Яна мен билмаган яна қанча сабаблар бўлиши мумкин.

2005.

Ижод ва сиёсат

САВОЛ: Америкада ҳам шоирлар сиёсатга аралашадилар-ми? (Наргиза).

ЖАВОБ: Шоирларнинг сиёсатга аралашишлари кўпроқ Шарққа хос бўлган хусусиятдир. Азалдан шоҳлар ё шеър ёзганлар ёки шоирлар подшо бўлганлар.

Қизиғи Исломда шоирлар улуғланмагани ҳолда Шарқдаги халқлар ҳамма вақт шоирларни улуғлаб келганлар.

Америкада шоир деганда дарвешнамо, дунё билан у қадар иши бўлмаган, ичкиликни, кайфу сафони севадиган бир образ пайдо бўлган. Лекин бу дегани жиддий шоирлар ҳам йўқ дегани эмас. Улар ҳам ўзларини энг эркин одамлар деб ҳисоблайдилар, сиёсатга киришни эса ўзларига эп кўрмайдилар. Улар ўзларини чиркин сиёсатдан юқори қўядилар.Халқнинг дардини очиқ ёзадилар ва президентга мадҳиябозлик қилмайдилар.

Бу ерда шоирлар эмас, балки киноюлдузларининг кўпроқ сиёсатга аралашганларини кузатишингиз мумкин. Улар шоирларга қараганда сиёсий жиҳатдан кўпроқ фаолдирлар. Бу фаоллик 1950 йиллардан кейин бошланган. Киноюлдуз Лодгенинг губернатор бўлишию бошқа киноюлдуз  Мурфейнинг сенаторликка сайланиши ҳамда яна бир киноюлдуз Роналд Рейганнинг президентликка қадар етиб келгани бунинг бир мисолидир.

Журналистлар оламида ҳам сиёсатга кирмаслик кузатилмоқда. Сиёсатни ташлаб журналистлик қилаётганлар кўпаймоқда.

2005.

Демократия халқ бошқарувидир

САВОЛ: Ҳозирги кунда қайси мамлакатда демократиянинг ҳақиқий кўриниши мавжуд? Чунки ҳозирги бўлаётган воқеалардан кейин, менда шундай ишонч ҳосил бўлдики, дунёда ҳеч қандай демократик мамлакат қолмагандек. Бунга сиз нима дейсиз? (Сардор).

ЖАВОБ: Агар демократия халқ бошқаруви десак, демак ҳозирги кунда дунёнинг жуда кўп жойида шундай тузумлар мавжуд. Аммо демократиянинг ҳақиқий қолипи қандай бўлишини ҳеч ким билмайди. Лекин бугунги тузумлар орасида инсоннинг моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондиришга энг яқин бўлгани мавжуд демократик деганимиз тузумлардир ва уларда мезонлар турличадир.

Демократияни ҳар ким ҳар турли тасаввур қилади ва шу боис ҳам ҳукуматлар алмашганда баъзан демократик бошқарувда ҳам ўзгариш юз беради. Лекин тамал мустаҳкам бўлса, вақтинчалик бошқарувни қўлга олган ҳукуматлар ёки сиёсий партиялар демократияга зарар етказишлари мумкин аммо уни бутунлай йўқота олмайдилар.

Интернетни демократиянинг рамзий суврати деб ўйлар эдим. Аммо вақт ўтиши билан бу сувратнинг ҳам мукаммал бўлмаган жиҳатлари кўринмоқда.  Яъни инсоннинг моддий ва маънавий фойдаси билан бир қаторда моддий ва маънавий зарарига ҳам “ишлай” бошлади. Бу интернетнинг камчилиги эмас, балки инсон хислатидаги камчиликнинг интернетдаги инъикосидир.

Худди шундай инсон хислатидаги камчиликлар ҳар қандай тузумларда ҳам ўз аксини кўрсатади. Интернет ҳар қанча мукаммал бўлиб боргани билан “хакер”лар ҳам шу қадар “зукко”лашиб борганлари каби демократик жамиятлар ҳар қанча софлашиб борсалар, доғ туширадиган унсурлар ҳам шу даражага етишга уринадилар.

Битта шахс томонидан эмас, балки халқ эркин сайлаган эркин парламент томонидан қабул қилинган ва халқ муҳофазасида бўлган Асосий қонун билан бошқариладиган демократия тарафдориман.

Атрофга яхшилаб назар солсак, ана шундай асосдаги мамлакатлар бор ва улар бўлади ҳам.

2005.

Қўшма гаплар

САВОЛ: “Дакота йўлида” ёзилган баъзи шеърларингизни ўқидик, яна эълон қилишингиз мумкин-ми? (Насиба).

ЖАВОБ: Зотан улар бир мажмуа ҳолига келганда эълон қилиш ниятим бор. Бу қофиябозликдан кўра кўпроқ қўшма гапга ўхшайди. Аммо айтилмаган қўшма гаплар.

Ҳиссиётни ўзига ўраган қўшма гаплар.

Юракнинг тубида чўкиб ётган қўшма гаплар…

Қўшма гап бўлмаган қўшма гаплар…

Келинг, суханингиз синмасин, мана бир нечтаси:

 

Қул эдинг,

Қул бўлдинг,

Ва лек…

Худонинг қошида эмас.

Пул дединг,

Пул единг,

Ва лек…

Ҳалолнинг ошидан эмас.

 

Гул дединг.

Гул олдинг,

Ва лек…

Қабрнинг  бошида эмас.

 

***

 

Инсон қариганда

Қулон бўлади.

Тўлғанавериб,

Ётган тўшагида,

Илон бўлади.

 

***

 

Қувонганда

уйқу қочади,

хафа бўлсанг,

яна уйқу қочади,

аросатда қолган кунингда

уйқу эшикларин очади.

 

***

 

Умр ўрмонини

ёқиб кетибсан,

дарёнинг тушида,

оқиб кетибсан,

ўзинг билмайсан.

Дунёни бир пулга

сотиб кетибсан,

дўстингни қийратиб

отиб кетибсан,

ўзинг билмайсан.

Кўзинг кўр,

қулоқларинг кар,

бағринг сўқир,

Яна…

Ўзинг билмайсан.

 

****

 

Шоҳ дейди:

Тур!

Ўтир!

Ёт!

Ўл!

 

Халқ дейди:

Тўр!

Кет!

Қот!

Дод!

 

Хўш… Тангри-чи?

Тангри  нима дейди?

Ҳузурига борганда биламиз…

Агар борсак,

Боролсак!

 

***

 

ИТХОНА ГУРУНГИ

 

Итбоши:

Мен донғимни таратганман,

Кўкни ерга қаратганман,

Сизни ҳам мен яратганман,

Ҳов! Ҳов! Ҳов!

Ҳов! Ҳов! Ҳов!

 

Қанжиқлар:

Сиз донғингиз таратгансиз,

Бизни кузда сайратган Сиз,

Яратган не, яратган Сиз,

Вов! Вов! Вов!

Вов! Вов! Вов!

 

Итваччалар:

Сиз бизларни яйратгансиз,

Элни бизга қаратган Сиз,

Яратганни яратган Сиз,

Ак! Ак! Ак!

Ак! Ак! Ак!

2005.

Ҳукумат ва одам

САВОЛ: Мана АҚШда яна бир Давлат котиби ишдан кетди, у бечоранинг келажаги нима бўлади, энди, аҳволига маймунлар йиғласа керак? (Исмоил).

ЖАВОБ: АҚШда ҳукуматдан кетиш фожеа эмас, балки катта имкониятдир, омад ва эркинлик учун очилган йўлдир.

Бундай пайтда бир эшикнинг ёпилиши ўнлаб эшикларнинг очилишига олиб келади. У уйидан туриб маслаҳатчи бўлиши учун ҳукуматдаги маошининг ўн бараварини тўлайдиган компаниялар, ойда бир лекция ўқиши учун истаган қадар пул беришга рози илмий даргоҳлар ёки ёзадиган китобини олдиндан 10 миллион долларга сотиб олиш учун шартномага ҳозир турган нашриётлар вакиллари унинг изидан қувиб юрадилар.

Ана шундай ҳол бўлгани учун ҳам бу ерда раҳбарлар дадил туриб истеъфо берадилар ва кеча-кундуз тинмай ишлашдан эркинлик дунёсига чиқиш имкониятини қўлга киритадилар..

Ўзбекистонда эса раҳбарликдан, ҳукуматдан кетган одамни одам ҳисобламаслик одати бор. Бу  энг катта фожеаларимиздан биридир. Шу боис ҳам ҳукуматга келган одам кетгиси келмайди ва ҳамма нарсага рози бўлиб, ҳатто қўли қонга беланса ҳам кетмай ўтираверади.

2005.

Кетганлар қайтмайдилар

САВОЛ: Четга кетганлар қачон қайтадилар? (Нуриддин).

ЖАВОБ: Кетганлар қайтмайдилар.

Ғазнавий зулми даврида бош олиб чиқиб кетганлар Авропа остонасига қадар етиб боришди ва Усмонли, кейин Туркияни қуриб ўша ёқларда қолиб кетишди. Қайтишмади.

Шайбонийхон дастидан Афғонистонга кетган Бобур Мирзолар Ҳиндистонга қадар боришди ва ўша ёқларда қолиб кетишди. Қайтишмади.

Рус истилоси даврида чиқиб кетганлар “Бугун қайтамиз, эртага қайтамиз, Туркистон мустақил бўлса қайтамиз, Ўзбекистон мустақил бўлса қайтамиз” дея ўзларини алдашди. Қайтишмади. Ўзбекистон мустақил бўлгандан кейин ҳам орзулари сароблигича қолди.

Кечаю кундуз Ғарбни қарғаб (нонини еб тузлуғига тупуриб) юрадиган, оиласи билан Каримовнинг оёғини ўпадиган бир оилага Тошкентда уй-жой ҳам қилиб беришди, қайтишмади.

Каримов қатағони пайтида чиқиб кетганлар ҳам қайтмайдилар.

Яқинда Америкада беш йил ўқиб Тошкентга бориб, кейин бутунлай АҚШга қайтиб келган бир йигит билан гаплашдим. У шундай ҳикоя қилиб берди:

“Ака бу ердалигимда Ватан ҳар куни тушимга кирарди. Асал қовунлари, ширин тарвузлари, ташна босар сувлари, тўйимли нонлари, меҳмондўст одамлари, гўзал қизлари, гаштакчи йигитлари… хуллас, чанг кўчалари, тўйларию куйларига қадар соғинардим. Тезроқ ўқишим битсаю қайтсам дер эдим.

Ўша кун етиб келганда ўзимни бургутдек ҳис қилдим. Жаннатга бораётгандек  бир ҳиссиёт билан бордим Ватанга. Лекин тарвузим қўлтиғимдан тушди. Ҳамма нарса ўзгарган эди. Ҳатто суви ҳам менга бегона эди. Ичсам ичгим келмасди. Нонини есам, тавба қилдим, худди кесак тишлаган каби бўлардим. Бу ернинг суви, бу ернинг нонига ўрганган эканман. Қовунидан есам заҳарландим, тарвузидан есам заҳарландим…

Тўйлар ҳам бошқача, йўллар ҳам бошқача, ҳатто одамлар ҳам бошқача, жамият бутунлай бузилган, ахлоқ издан чиққан, одамгарчилик тамом бўлган, телевидение ҳам бошқа, газеталар ҳам хабарлар ҳам бошқа, ҳатто…

Ҳар қадамда ўзимни камситилган ҳис қилдим. Миршаблар ҳар куни йўлда тўхтатиб дўқ урганда бу ерда беш йилда бир марта ҳам полисга ишим тушмаганини эсладим, одамлар автобусда туртиб кетганда, бу ерда мен билмай туртиб юборган одам мендан узр сўраганини хотирладим…яшай олмадим, иш ҳам йўқ эди. Пора бермасангиз иш йўқ. Пора берсангиз кейин ўғирлик қилишингиз керак. Мен эса ҳалол меҳнат қилиб яшашга ўрганган эдим. Хуллас, Ватан менга бегона эди.

Шунда мен илгари кетганлар нега қайтмаганларини англадим. Қайтганлари ҳам қисқа вақт меҳмон бўлиб яна кетиб қолишганини тушундим…”

Бундай аччиқ ҳикояларни бир кишидан эмас, кўплардан эшитмоқдаман.

Ўз уйим, ўлан тўшагим, деган гап бор. Кетганлар қаерлардадир ўз уйларини қурдилар. Ўша ернинг тилини, маданиятини, шароитини ўргандилар. Меҳнат қилиб, ҳалол яшаш, меҳнатларига яраша ҳақ олиш мумкинлигини кўрдилар.

Энди ўзлари қайтсалар ҳам болалари қайтмайди. Болалари қайтмади-ми тарихий Ватан уларга торлик қилади ва яна ортга йўл оладилар.

Бир кетгандан кейин қайтиш осон эмас. Қайтиш бу қайта туғилиш, ҳамма нарсани қайта бошлаш демакдир. Бу эса табиатнинг қонунларига зид. Ҳамма ҳам табиатнинг қонунларини бузиб яшашга қодир эмас. Қайтганлар қаҳрамонлардир! Қаҳрамонлар эса жуда оз, ҳатто бармоқ билан санарли даражада оз бўлади. Бугунга қадар эса ҳали бундай қаҳрамонлар чиқмади.

2005.

Бугуннинг мухолифати

САВОЛ: Бугунги ўзбек мухолифати таркибини қандай баҳолаш мумкин. (Отабек).

ЖАВОБ:  Ҳар ким ҳар турлича баҳолаши мумкин. Масалан, қуйидаги уч гуруҳга ажратган бўлардим.

Биринчи гуруҳ: Режимга қарши курашиб уни ўзгартириш тарафдори бўлган, миллат ва мамлакат  келажагига бефарқ қарай оламган кишилар. Булар умуммухолифатдан  кўра якка мухолиф ҳолида қолмоқдалар. Қора режим уларга бирлашиш имконини бермаяпти.

Иккинчи гуруҳ: Кундалик турмушини ўтказиш учун мухолифатчи кўриниб, асл мақсади эса грант, пул топишдан иборат бўлганлар. Бундай мухолифатчиликни касбга айлантирганларни ҳам тушуниш мумкин׃ яшаш учун кураш.

Учинчи гуруҳ: Бир муддат мухолифатчи кўриниб, унинг бир қанотиман ёки аъзосиман деб  юриб,  аслида чет эллардан сиёсий бошпана олишни назарда тутганлар. Улар ҳам халқнинг бир бўлаги ва яхши яшашга ҳақлидирлар. Шу нуқтаи назардан бу ҳолатни мухолифат ёки мухолифларнинг халқ ҳаётини яхшилашга қаратилган хизматларидан бири деб ҳам баҳолаш мумкин.

2005.

Ажабланишга ўрин йўқ

САВОЛ: “Мухолифат лидери”, “демократик кучлар лидери” каби унвонлар кўпайиб кетди, бу борадаги фикрингиз?(Сарвар).

ЖАВОБ: Биласизми, вазиятни Чеховнинг “Олтинчи палата” ҳикоясидан илҳомланиб баҳолайдиган бўлсак, бугун бирор жиннихонага борсангиз у ерда кўплаб,  “Наполеон”, “Кутузов”, “Сталин, “Брежнев” ва ҳатто “Каримов”ларни ҳам учратиш мумкин.

Улар ўзларини шу номлар билан атайдилар ва ҳақиқат шундай эканлигига чин дилдан ишонадилар.

Дўхтирлар ҳам, палатадошлари ҳам уларни шу ном билан чақирадилар. Ҳатто ўлганда шу номларини айтиб, дуо ҳам қилган ҳолларини эшитганмиз.

Шундай экан, ажабланишга ўрин йўқ: дунёнинг бир қисми жиннихонадир!

2005.

Манфаатлар тўқнашганда

САВОЛ: АҚШнинг Ироқда олиб бораётган демократия сиёсатини, Европа мамлакатлари нефт учун бўлаётган кураш дейишмоқда, ҳамда АҚШ ҳукумати бўлса, ҳали Ироқда демократияни ўрнатиб бўлмасдан Эронда демократия ўрнатишни истаб қолди, яна нима деса бўлади, бу мени фикрим, агар АҚШда 2001 йил, 11 сентябр воқеаси бўлмаганда, Афғонистонда, Ироқда ва қолган қашшоқлашган мамлакатларда демократия ўрнатилмас эдими? (Қирғизбой).

ЖАВОБ: 2001 йилдан олдин ҳам АҚШ бир қатор мамлакатларда демократия ўрнатиш сиёсатига эга эди. Чунки бу унинг манфаатларидан келиб чиқади. 2001 йил эса ана шу сиёсатнинг айрим нуқталари, ҳаракат турлари ҳамда жуғрофий йўналишини ўзгартирди.

АҚШга ҳам қийин. Бирор диктатор ёки яккаҳоким режимни танқид қилса, “Гап билан иш битармиди!” дейишади. Масалан, ўзимизнинг мухолиф қарашдагилар ҳалига қадар АҚШни Каримовга нисбатан юмшоқ давранишда айблаб келадилар. Аслида эса, АҚШ Каримовни 10 йил олдин қандай танқид қилган бўлса, бугун ҳам танқиднинг тузи пасайган эмас. Бунга АҚШ Давлат департаментининг ҳар йили бир марта эълон қиладиган Инсон ҳуқуқлари бўйича ҳисоботини олиб, йилма-йил солиштирсангиз ишонч ҳосил қиласиз. Кейинги йилларда танқид ҳатто кучланиб, баъзи ҳолларда иқтисодий санкциялар даражасига қадар етганини ҳам кўрасиз.

Аммо диктаторлар бундай сиёсатни оёқ учи билан кўрсатсалар, менсимасалар, хўш нима қилиш керак? Бир томонда чора кўр деганлар, иккинчи томонда менсимаганлар.

Фалакнинг чархи айланиб, АҚШ Каримовга қарши уруш очиб қолса борми, бугун унинг душмани бўлганлар ҳам уни ҳимоя қила бошлайдилар. “Бу Мурунтов олтини учун бўлди”, “Бу ўзбек пахтаси учун бўлди” ҳатто “Бу Мақсудийлар учун бўлди” деганлар ҳам топилади.

Хуллас, сиёсат мана шунақа. Косовода мусулмонлар қатлиом қилинганда бутун дунё жим экан, АҚШ ҳимояга борганда майли, аммо диктатор Саддамни ағдарса, йўқ! Бу ҳам сиёсат!

Американинг ўзида ҳам бу сиёсат қутблашмага олиб келди ва одамлар ҳар куни шу мавзудан бош чиқармайдилар. Мана сиз билан биз ҳам шуни гаплашаяпмиз.

Эрон борасидаги хавотирингизга келганда эса, Вашингтон Теҳронга уруш очишига ишонмайман. Чунки Бушнинг тўрт йили қолди. Кейин кетади. У “Йўқ” деб турибди, ҳатто истаганда ҳам конгресс изн бермайди. Чунки у кетгандан кейин конгресс қолади ва сайловга чиқади.

Ҳа, “Конгрессда Бушнинг партияси ҳукмрон-ку” дейишингиз мумкин. Демократик режимда бу у қадар ваҳима эмас. Яқинда Бушнинг хавфсизлик борасидаги қонун-таклифига биринчи бўлиб демократлар эмас, республикачилар қарши чиқишгани ва Буш улар билан муросага боргани бунинг бир мисолидир.

Бутун дунё гапираётган ва ўнлаб китобларга сиғмаётган мавзуни қисқа бир савол-жавобга жойлаш қийин.

Мухтасар қилиб айтганда эса бу ишни АҚШ бажарадими, ўша халқларнинг ўзлари бажарадиларми, лекин барибир демократия ёйила боради. Буни тўхтатиш мумкин эмас. Чунки одамлар оқ ва қорани таниб олишмоқда.

Илгариги каби дунё бир фикрли, ёки икки фикрли эмас, балки плюрализм давридир бугун. Ҳатто Арабистон томонларда ҳам демократия истаб, намойишларга чиқиш эҳтимоли пайдо бўлгани Худо ҳокимиятни кимларгадир муҳрлаб бериб қўймаганини оддий одамлар тушуна бошлаганларидан далолатдир.

Ҳар қандай урушлар ва қон тўкилишларига қаршиман. Буни юрагимга сиғдира олмайман. Лекин бу реаллик эмас, хаёл, утопиядир. Демак, утопист эканман. Аммо айни пайтда ёруғ келажакка ишонаман. Афғонистон ва Ироқ бугун катта йўқотмоқда, лекин зулматдан ёруғликка томон катта келажакни қўлга киритмоқда ҳам.

2005.

Саволар…саволлар…

САВОЛ׃ Нимадан бошлашни ҳам билмайман. Мен иқтисодчиман, ҳали талабаман, ёшман. Мавжуд дунёқарашиму фикрлаш доирамни сизнинг ижодингиз маҳсуллари, аниқроқ айтилса, бошдан кечирганларингиз умуман ўзгартириб юборди.

Сиздек шерюрак демократ бу қузғунларни додини бера олмабтими, демак, булар катта куч! Мени бир факт жуда ҳайрон қолдиради, Ислом Абдуғаниевич мавжуд камчиликларни яширишга уриниб, вазиятни янада таҳликали кўринишга олиб келаётганини наҳотки тушунишмасалар?

Йиғилган бойликлару, ҳаром мол дунё кимга вафо қилган? Халқнинг сабрини ўлчашга қарор қилишганми? Тушунарсиз…

Ҳозир Шавкат Мирзиёев ёки Эркин Халилов ўрнида сизнинг номингиз бўлиши мумкин эди. У ҳолда мен ва менга ўхшаган ҳозирча фақат томошабинлар билан электрон почта орқали фикрлашиб ҳам ўтирмас эдингиз. Умуман Жаҳонгир Муҳаммад деган Жалолиддиндек қаҳрамон ҳам юзага келмас эди.

Хўш, сизни бу ҳаракатга ундаган ички олов уларда йўқми? Ёки сизнинг “олов”ингизни сотиб ола олишмаганми? Бунга пуллари етмаганми? Ўзи кишининг “нархи” мавжудми? Сизни ҳам “рози” қилиш мумкинмиди? Йироқда унга қарши курашгандан ўз хизматида бўлишингиз унинг учун манфаатлироқмасмиди? Сизни нима мажбур қилди? Уларда шу “нимадир” мавжудми, йўқми?

Мамлакатни шу аҳволга олиб келиб, “охирги тўрт беш йил ичида мамлакат иқтисодиётида мисли кўрилмаган ўсиш кузатилди” дея баёнот бериш кимга керак?

Жаҳон Валюта Жамғармасигами, Европа Тикланиш ва Тараққиёт Банкигами? Уларни ўз ахборот манбаалари мавжудлигини баёнотни эълон қилувчи билмайдими? Бунинг учун ақл керакми? Ёки “мамлакат иқтисодиёти” сўзи “мансабдорларнинг шахсий бойликлари” сўзи билан алмаштириб юборилганми? Тушунарсиз…

Кўриниб турибдики, баъзи бир мухолифатчилар билан таққослаганда сиз анча жиддий “донасиз”. Агар хавфни бартараф қилиш мақсадида “йўқ қилиш” ҳаракати бошланса, сиз рўйхат бошида бўлишингиз аниқ. Аммо эмишки, “унинг боши фалон кронага баҳоланмиш”. Ёлғон имидждан кимга фойда? Сценарий бошидан охиригача ким томонидан саҳналаштирилганию, кимнинг асарилиги кўриниб туриптику? Шундай мухолифатларимизни, уларнинг гарчи мамлакатдан қувғинда бўлсада ҳамжиҳат эмасликларини кўрган жаҳон жамоатчилиги “ўзбеклар диктатурага мойил, акс ҳолда миллий низоларни ҳал қилиб беришдан бошимиз чиқмайди” деган хулосага келишмайдими?

Манфаатлар бирлашганда ҳам кишилар бирлашмаслиги мантиқсиз ҳолдир, ҳатто “ўрмон қонуни” да агар вазият оғирлашиб очлик бошланса шоқоллар ҳам каттароқ ўлжаларга бирга ҳужум қилишиб, уни овламагунча бир-бирларига панд бермайдилар, аксинча ҳамма баҳоли қудрат овга ҳисса қўшади. Фикримча мухолифатимиз олдин “монопол” бўлиб олиб кейин, ҳукуматга қарши курашмоқчи. Биринчи курашда асосий куч йўқотилса, иккинчи, ҳал қилувчи курашдан нима кутамиз? Бу ҳам тушунарсиз…

Биз ҳозир оламда муқобили мавжуд бўлмаган диктатор яратдик, бу ўз-ўзидан бўлмагани ҳеч кимга сир эмас. Наҳотки ҳокимият тепасида унга таъсир ўтказа олган киши бўлмаган? Наҳотки шундай “қобилиятлиларни” йўқ қилишдан бошланган бўлса иш? Буни била туриб ҳам унга хизмат қилишга ҳозирлар мавжудми? Манқуртлардан иборат бошқарув тизими истиқболини кўра олиш учун мунажжим бўлиш шартми? Қачонгача шу зайлда давом қилдиришмоқчи? Тушунарсиз…

Мен сизга очиқдан очиқ хат ёзишга қўрқаман. Бу сизга ишонмаслигимни билдирмайди! Ахир сиз мени Ислом Абдуғаниевичга “сотиб” нима фойда топасиз? Мен ўзимдан ўзим қўрқаман! Фақатгина ўзбекларда мавжуд “деворнинг ҳам қулоғи бор” каби мақоллар ушбу доимий ишончсизлигимиз менталитетимизга тарихдан мерослигини яққол намойиш етади.

Хўш мен кимдан қўрқаман? Биз кимдан қўрқамиз? Нега бирлашиб бу қўрқувни даф эта олмаймиз? Бизга бу ишни ким қилиб беради? Кейин биз ўшанинг хизматини қиламизми? Бу қачонгача давом этади? Тушунарсиз… (Исмини ёзмаган муаллиф).

ЖАВОБ: Бу юракни ўртаган саволлар мажмуасидир ва жавоблари ҳам ўзи билан бирга. Уларни ажратмоқчи ва ҳар бирига алоҳида тўхталмоқчи ҳам бўлдим. Аммо қарасам, ҳаммаси бир-бирига боғлиқ. Фақат унинг ўзим ҳақимдаги илиқ сўзларини бундан кейин ҳам демократия учун курашни тўхтатмаслика чорлов деб қабул қилдим.

Аслида бу саволларга жавоб бергандайман. Ҳа, “Қувғин” романида ва “ИАК” мемуарида худди шу саволларга жавоб топишингиз мумкин. Вақт топиб ўқишингизни истардим.

2005.

Сурат ва сийрат

САВОЛ: Саҳифангизни янгилабсиз анча рангларга бой веб-саҳифа тайёрланибди. Сиз ҳам анча ўзгарибсиз, яъни йиллар ўтган ва кўринишингиз ҳам анча хорижлик яъни амирқоликларга ўхшабди, шунга бир савол: аввалги расмингиз анча равшан ва тиниқ эди, лекин бу саҳифангиздаги суратингиз хирароқ, нимага шундай экан-а? Сизни равшан суратингизни кўришни истаган мухлисингиздан. (Фармон).

ЖАВОБ: Бу менга ёққан саволлардан бири. Чунки ҳақиқат ва киноя жуда усталик билан, ўзбекона услубда баён этилган савол.

Аввало шуни айтайки, шу каби хатлар боис такрор суратнинг эскисини қўйдим. Чунки янги сурат компютеримда яхши кўринган ҳолда. бошқа жойларда хира кўринибди. Ҳатто Фармонбек ёзганларидек, сурат эмас расм бўлиб кўринган. Аслида расм суратга нисбатан хира бўлади. Лекин меники расм эмас эди-да.

Қолаверса, бунинг ҳам кўп сабаблари бор. Баъзан компютер эски бўлади. Баъзан кўзимизга кўзойнакни тақмасдан қарашимиз мумкин ёки йиллар кўзимиздаги нурни бироз ўғирлаб қўйганини сезмай қоламиз…

Амриқоликка ўхшаб қолганим ҳақидаги гапга эса унча қўшилмайман. Чунки жуда кўп мамлакатларда ерли халқларнинг ўзига хос, миллий кўринишлари мавжуд, ҳатто Авропадаги жуда кўп мамлакатларнинг одамларини юзларидан танишингиз мумкин. Аммо Америкада бундай эмас. Америка халқи бутун дунёдан келган одамлардан ташкил топган. “Амриқолик” деган кўриниш йўқ. Агар асл америкаликлар бўлган қизил танлиларни назарда тутган бўлсангиз уларнинг келиб чиқиш нуқтаси билан туркларники айни-Олтой. У ҳолда аслимизга ўхшаб қолган бўлсак нур устига аъло нур.

Гап шундаки, расм хира бўлиши мумкин, кўринишда ўзгаришлар юз бериши табиий. Аммо тафаккур, зеҳният, дунёқараш ва ўзликда, воқеаларга муносабатда, келажакка боқишда хиралик бўлишидан Тангри асрасин.

Шу боис сиздан илтимос, келгусида саҳифамга яна кўплаб қўядиганим–суратимга у қадар эътибор қилманг, балки сийратимга назар солинг ва ёзганларимда хира нуқталар бўлса, мени воқиф этинг. Бу билан менга улкан ёрдам берган бўласиз.

2005.

Халққа эмас, хотинга

САВОЛ: Ўзи ташқарида бўла туриб баъзиларлар халқни кўтарилишга чорлашяпти, айниқса, сайловлар арафасида буни кўп кузатдик. Сизнингча бу тўғрими? (Ўзбек йигити).

ЖАВОБ: Саакашвили халқни кўтарилишга чорлаганда Авропада эмас, Тбилисида эди, Тимошенко ва Юшченколар ҳам Америкада эмас, Киевда эдилар…

Халқни кўтарилишга ташқаридан туриб чорлаш бу фақат ўз-ўзини, ўз ҳирсини қониқтиришдир.

Халқни ичидан туриб кўтармасангиз у ўзича, айниқса диктатура шароитида, қўзғалмайди.

Бозорини кўчирсангиз, ерини олсангиз, уйини бузсангиз қўзғалиши мумкин, аммо бу оддийгина ваъда билан ётқизиладиган кўтарилишдир. Бу сиёсий кўтарилишга қадар ўсиб чиқиши учун у билан ёнма-ён туриб, уни бошқариш керак.

Ташқаридан туриб, халқни кўтарилишга чорлаш “Сен ошни пишириб қўй, мен бориб ейман!” деган фалсафанинг маҳсули. Бу фалсафа фақат хотинга ўтиши мумкин, халққа эмас.

2005.

Танқиднинг фойдаси

САВОЛ:”Фарангейт 9/11″ ҳужжатли фильмини кўрдингизми, ундаги Буш ҳақидаги гаплар тўғри деб ўйлайсизми? (Сардор).

ЖАВОБ: Кўрган эдим, бундан қарийб олти ой олдин. Унда шу қадар кўп нарса борки, униси тўғри, буниси нотўғри деб баҳо бериш учун бутун бошли ФБР каби бир ташкилотнинг кучи керак бўлади.  Зотан муаллиф Майкл Мурнинг ўзи ҳам филмга баҳо бериб, “Бу менинг шахсий қарашларим” деганди.

Филм муаллифга 200 миллион доллардан зиёд фойда келтириш билан бирга халқаро Кан кинофестивалида ғолиб чиқди. Американинг 21 миллион фуқароси овоз берган “Халқ танлови” конкурсининг ҳам совриндори шу филм бўлди ва йилнинг энг яхши асари, деб эълон қилинди.

Айни пайтда филм Бушга ҳам сайлов арафасида фойда келтирди. Кўп одам Америкада демократия бўғилмоқда, танқидга тоқат йўқолмоқда, деб турган бир пайтда Бушни ердан олиб кўкка улоқтирган, кўкдан олиб ерга урган ҳужжатли филм мамлакатнинг кинотеатрларида узоқ муддат намойиш этилди ва диск сифатида кино прокатларга чиқди. Америка тарихида энг кўп томоша қилинган ҳужжатли филмга айланди. Филм баҳонасида Буш ҳақида танқидий мулоҳазали чиқишлар ҳозирламаган матбуот воситаси қолмади.

Яна бир қизиқ детал: филм ҳамма жойда намойиш этилиб, тортишувлар бораётган бир пайтда Бушнинг тарафдорлари республикачилар партиясининг қурултойига тўпландилар. “USA Today” газетаси республикачиларнинг ғазабини уйғотган филм муаллифи Майкл Мурдан ана шу қурултойда қатнашиб, репортажлар ёзишни сўради. У қурултойдан йўллаган репортажлари ҳам филми қадар аччиқ, танқидий эди.

Бундай ҳолни бошқа жойда тассаввур қила оласизми?

Бу ҳам демократиянинг бир кўриниши.

Қарашлар учун ҳурмат

САВОЛ: Барча саволларга жавобларингизни ўқиб чиқдим, кўп фикрларингизга қўшиламан, лекин баъзи нарсаларга  қўшилмадим, масалан Америка ҳақидаги гапларингизга, нега Ироқни ишғол қилиб турган Американи бунча мақтайсиз? (Саҳий).

ЖАВОБ: Биласизми, Америка ҳақида бутун америкаликлар тинмай гаплашишгани боис кўпроқ Ўзбекистон ҳақида баҳслашишни истар эдим, лекин савол берилгани боис баҳолу қудрат жавоб берганман.

Жавобларим қатъий қоидалар эмас-шахсий қарашларим. Кимгадир ёқиши ёки кимгадир ёқмаслиги табиий. Бир йил олдинги жавобим бугунгисига зид тушиб ҳам қолиши мумкин. Чунки шу бир йилда дунё ўзгаргани каби инсон ҳам, унинг қарашларида ҳам ўзгариш бўлиши табиий ҳол.

Аммо фундаментал қарашлар мавжуд ва улар осонликча ўзгармайди. Шулардан бири демократия ҳақидаги қарашларимдир.

20 йил олдин ҳам демократия тарафдори эдим ва бундан кейин ҳам шундай бўлиб қолишига ишончим мавжуд.

Биласизми, Каримов ёмон деб Ўзбекистонни, ўзбек халқини ҳақорат қилиш тўғри бўлмаганидек,  маълум бир воқеалардан келиб чиқиб (масалан, Ироқ воқеаси) бутун бошли Американи қоралашга ҳам  қўшилмайман ва бундай ҳолда Американи ҳимоя қиламан.

Демократия шароитида ҳукуматлар, раҳбарлар келиб кетувчилардир, демократия ва мамлакат эса қолувчидир.

Одил бўлишимиз керак. Агар:

-Қутайба аскарлари Ўрта Осиёни босиб олганди, қон тўкилмаган хонадон қолмаганди, халқнинг динини ўзгартириш учун ҳар бир уйда биттадан арабни қилич билан қўйишганди ва улар  ёш гўдак қизларни зўрлагандилар, бесоқолбозликни ёйгандилар, дея исломни айбласалар нима деган бўлар эдингиз?

-Амир Темур Туркияни ишғол қилган эди, мамлакатни қонга бўяганди, дея бугун турклар Ўзбекистонни қораласалар ёки ўзбекларни ҳақоратласалар қандай жавоб қилардингиз?

-Бобир Ҳиндистонни босиб олганди, дея ҳиндлар ўзбекларни “қотиллар” деб эълон қилишса ўзингизни қандай ҳис қилган бўлардингиз?

-Месхет туркларини ўзбеклар қувиб чиқардилар, деб айтишганда нега жаҳлимиз чиқади?

Чунки ташҳис нотўғри.

Қарашларим қоидадир, истайсизми йўқми, шу ҳақдир, десам, у ҳолда диктаторлардан фарқим қолмайди. Фикрларимга қўшилмаслик  эса сизнинг ҳам ўз қарашингиз борлигини кўрсатади ва биринчидан, сизга нисбатан ҳурмат уйғонса, иккинчидан, қарашларим, фикрларим ўзига хос экан, дея хурсанд бўламан.

Қарашлар учун суд қилмайдилар, қарашлар учун ҳурмат қиладилар. Бу демократиянинг хосиятидир.

Америка ҳақида ҳамма гапни матбуотдан ёки интернет тармоғидан топиш мумкин. Бу очиқ жамият. Танқидни ҳам, мақтовни ҳам, таҳлилни ҳам, хулосани ҳам биздан ошириб ёзиб қўйишган ва ёзишмоқда ҳам. Лекин Ўзбекистонда бундай эмас, Ўзбекистон ёпиқли қозон. Шу боис кўпроқ ана шу ҳақда гаплашсак ёмон бўлмасди.

Ироққа келсак, Америка ироқликларнинг талаби ва Бушнинг хатоси билан кирди ва бир куни ташлаб кетади. Мана кўрасиз.

2005.

Бутунлашиш томон…

САВОЛ: Бир даврада ўтириб, қолиб “сарт” деган сўз қаердан келиб чиққанига талашиб қолдик, шу сўзга аниқлик киритсангиз, чунки тарихни анча яхши биласиз. Мани фикримда, олдинлари қозоқларни қозоқ десак, улар бизга эй сарт деб жавоб қайтаришар эди, шунга менга бу сўз худди ҳақорат сўздек туюлади… шунга сиз нима дейсиз? (Сардор).

ЖАВОБ: Тарихни яхши билиш мушкул. Чунки тарих шу қадар буюк уммонки, унинг бир қатрасини томоша қилиш учун минг умр етмайди…

Энди саволингизга келсак, Совет давридаги тарихий асарларда “сарт” калимасида икки маъно бўлгани ёзиларди. Масалан, “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да шундай дейилади:

“САРТ(санскрипт)тарихий.

1.Кўчманчиликдан ўтроқ ҳолга ўтиб, қабила, уруғчилик муносабатларига барҳам берган ўзбекларнинг айрим қисмига революциядан олдин берилган ном.

2.Революциядан илгари ҳозирги Ўзбекистон территориясидаги маҳаллий халққа европаликлар томонидан берилган ном.”

Расмий-илмий қараш шундай эди. Ҳатто Ўзбекистонга ном бериш жараёнида “Сартия” номи ҳам қаттиқ муҳокама этилган ва оз қолсин шунга қарор ҳам бермоқчи бўлишган.

Халқ орасида шаҳарликлар ўзларини юксак мавқеда кўриб, “ўзбек”, қишлоқликларни эса камситиб “ўзбак” дейишса, қишлоқликлар шаҳарларда яшаганларга паст назар билан қараб “сарт” дейишган.

Худди шундай қозоқлар ҳам ўзбекларга нисбатан “сарт” калимасини ишлатишганда ана шундай мақсадни кўзлашган. Лекин бу маҳаллий доирада бўлиб сиёсий майдонга чиқмаган.

Совет давридан олдинги манбаларда ҳам “сарт” калимаси кўп учрайди. Масалан, Ҳерман Вамберининг ‘Туркий халқ” деган асарида сартлар алоҳида бир халқ сифатида тасвирланади. Улар туркий тилда гапирадиган орийлар эканлиги айтилиб, ўзбеклар билан тили бир бўлишига қарамасдан бир-биридан узоқ туриши зикр этилади.

“Ўзбеклар сарт деганда айёр, ишончсиз одамни тушунгандай уларга паст назар билан қарашади. Ўзбеклар сартлар билан камдан кам қариндош бўлади…

Сарт деган ном 800 йилдан бери мавжуд. Сартлар бошқа миллат сифатида тожиклардан фарқ қилади, шунинг учун ҳеч шубҳасиз айтиш мумкинки, сартлар ўтган минг йиллардаёқ туркий тилда гапираётган ва турклар билан аралашган ҳолда мавжуд бўлишган… сартларнинг жуғрофий тарқалиши: қадимий Фарғона ва Ўрта Ёқсартда зич бўлиб яшаган…(“Ўзбегим”, 1992, Тошкент, олмончадан Турдибой Шодмонов таржимаси).

Заки Валидий “Ўзбек уруғлари” ҳақида ёзар экан, унинг 92 та айри номланган бови (қабиласи) бўлган дейди.

Тарихнинг ичига қараб кетаверсангиз, уммонда бўғилган каби нафас ололмай қоласиз. Бўғилмасликнинг йўли эса тарихдан тўғри хулоса чиқаришдир. Акс ҳолда майдалашиб, ўзингизни майда уруғнинг мансуби сифатида кўриб, бўғилиб қоласиз. Афсуски, ҳали тўғри хулоса чиқариш даражасига етилмади, шу боис ҳам оддий баҳслар охири ёқавайронликка боради.

Балки шундан бўлса керак, икки ўзбек учрашиб қолса, ёки бир даврада ўтириб қолишса, асосий вақтни кимнинг қаердан, қайси қишлоқ, қайси уруғдан эканлигини суриштириш учун сарфлашади. Охирида кимдир сарт, кимдир анди, кимдир қора қирғиз, кимдир эроний, кимдир найман, арғин, минг, юз, қирг, унгажит, қипчоқ, буслоқ, чурчут, олчин, манғит… ва ҳоказо ва ҳоказо бир-бирига рақиб бўлиб чиқади.

Шу боисдан ҳам туркнинг орасида бирлик йўқ.

Шу боисдан ҳам Каримов, Назарбоев, Ниёзов кабилар осонгина бу одамларни бир-бирига дишман қилиб қўйишмоқда.

Қачонки ана шу “майда-чуйдаликдан” қутулиб, буюк турклик ҳис қилинса ва мен турк деган калимадан ифтихор қилинадиган бўлинса, ўшандагина бу халқлар катта миллатга айланади ва бу миллатнинг қуёши порлайди.

2005.

Ҳали Ўзбекистон рўйхатда йўқ

САВОЛ: Қаердадир “Танлов” деган ёшлар ташкилоти борлиги ҳақида ўқиб қолдим. Лекин Ўзбекистон ёшларининг кўпчилик қисми бу ташкилотнинг номини ҳам эшитмаган бўлса керак. Бу ташкилотнинг тузилиши революция экспортининг 1-муваффаққиятсиз қадамими? Бундан кейинги ҳаракатлар қандай бўлиши ҳақида фикрларингизни ўртоқлашсангиз.(Баҳром).

ЖАВОБ: Узр, бундай ташкилот ҳақида менда ҳам батафсил маълумот йўқ.

Революция экспорти рўйхатларида эса Ўзбекистон бўлмаса ҳам керак. Чунки оддийгина одам ҳам бу мамлакатда ҳар қандай уриниш куч билан бостирилишини ва бегуноҳ одамлар қонга бўялишини яхши тассаввур қила олади.

Илгари ҳам бу ҳақда ёзиб, тинч йўл билан бўладиган инқилоб учун фақат Қирғизистонда қисман замин борлигини таъкидлагандим.

2005.

У билгувчидир!

САВОЛ: Цунамидан кейин Индонезияда, жумладан Аҳехда мачитлар бузилмай қолганини “Худонинг мўжизаси” деб ёзишмоқда. Нега Худо одамларни эмас, жонсиз мачитларни асради экан? Нима деб ўйлайсиз? (Носирхон)

ЖАВОБ: Буни ҳайит куни берилган шайтоний савол деб жавоб қилмасам ҳам бўларди. Лекин қачонгача шайтоний саволлардан қочиш мумкин?

Биласизми, Худонинг ишларини бандаси тушуна олмайди, тахмин ҳам қила олмайди. Бунга ҳатто пайғамбарлар ҳам қодир бўлмаганлар. Шу боис қайси нарса мўъжиза ва қайси бири мўъжиза эмаслигини ҳам айтиш қийин. Сизу менга мўъжиза бўлиб туюлган нарса лабораторияда ўтирган бир олимга оддий ҳол бўлиб туюлиши ҳам мумкин.

Сиз айтган мавзу ҳам дунё матбуотида, жумладан АҚШ матбуотида ҳам кўп ёритилди ва худди сиз берган саволнинг туғилишига сабаб бўлди.

Қаердадир “Фақат мачитлар омон қолди” дейилган ва телевидениеларда кўрсатилган бўлса, қаердадир бузилмай қолган черков намойиш этилди, ҳатто черковда ўйинчоқларига қадар сув тегмаган безатилган арчани кўрсатиб, “Бу Худонинг мўъжизаси”, дейишди.

Шундан кейин баъзи одамлар очиқдан-очиқ сиз каби “Нега Худо бегуноҳ болаларни, оналарни эмас-да биноларни қутқазди?” дея савол бера бошладилар. Агар бу шайтоний савол бўлса, демак мавзу шайтонга қўл келиб қолган. Бу эса мазкур хабарларни диний томонга йўйган одамларнинг билиб-билмай қилиб қўйган “хизмат”лари.

Бузилмай қолган мачитлар ёки черковни тепадан, вертолетдан туриб олинган ҳикоясини томоша қилган бошқа ва ёнига бориб масалани идрок қилган бошқа.

“Чунки бу бинолар асосан айлана устунлар устидадир ва ичкари кенглик, ташқаридан келган сувнинг иккинчи томондан чиқиб кетиши қулай бўлгани боис қаршилик кучи синади. Замонавий дунёда сувнинг қаршилигини синдириш учун “айлана” қоидасидан фойдаланилади” деди бузилмай қолган бинолар ёнига борган бир олим.

У миноралар бузилмай қолишида ҳам шу нарса рол ўйнаган бўлиши  мумкинлигини, шунингдек, ибодатгоҳлар кўпчилик кириб-чиқадиган жой бўлгани учун анча мустаҳкам қурилганини ҳам айтди. Далил эса кўплаб кичик ибодатгоҳларни сув олиб кетгани ва фақат бир нечта йириклари қолгани экан. Бунга жавобан, “Худо энди фақат катта ибодатгоҳлар истамоқда” дейишди. Ҳатто “Одам қолмаган бўлса бу биноларда руҳлар ибодат қиладими?” деганлар ҳам бўлди.

Шу даражага борилди-ки, “Худо бу билан одамзотни жазолади”, деб ёзишди ҳам. Бунга жавобан эса “Жазоласа нега энди камбағал бечораларни танлади?” деган савол  берилди.

Айримлар эса АҚШда об-ҳавонинг бузилиб кетгани оқибатида юз берган табиий офатларга ишора қилиб, “Мана энди Худо АҚШни жазоламоқда” дейишди. Лекин АҚШда юз берган ўнлаб табиий офатларда бармоқ билан санарли даражада оз киши ҳалок бўлди. Шундай нарса бошқа жойларда юз берганда билмадим, натижаси қандай бўларди?

“Ҳаммаси Худодан, истаса сув билан ювиб кетади, истаса асраб қолади” деб ҳеч нарса қилмай турадиган одам оқиб кетиши ва  бирор нарсага осилиб жонини қутқазишга интилган киши омон қолиши мумкин, деган фалсафа ҳам мавжуд. Хуллас, булар ҳам гап. Элнинг оғзини боғлаб бўладими?!

Нима бўлганини (баъзи олимлар ҳам билар) ва нима бўлишини Тангрининг ўзи билади. У билгувчидир!

Саргузашт ва саргўзашт

САВОЛ: Сиз номланишида хатога йўл қўйилганини айтганингиздан кейин Шерзод Рўзметовнинг “Йигитлик сарг(ў)заштлари” веб-кундалик саҳифаси номи “Йигитлик сарг(у)заштлари” деб тузатилди. Аммо муаллиф бу аслида хато эмас, форсчада тўғри деб ёзган. Шундай экан, тузатишга нима ҳожат бор эди? (Аслида бу саволим сизга эмас, унга) Сизга эса саволим қуйидагича: умуман ўзбек тилида мана шундай хато кириб қолган сўзларни тузатиб борган яхши эмасми, нега бунга қаршилик қилгансиз? (Маъруфжон).

ЖАВОБ: Ал-қисса:

Хатони тан олмаган эр, эрмас,

Хатони тан олмоқ осон эрмас…

Албатта хатолар тузатиб борилгани яхши. Лекин ҳар қандай сўзнинг этимологиясига назар ташлаганда бир тилдан иккинчи тилга ўтишида нима учун ўзгаришга юз тутганини ўрганмасангиз яна ҳам катта хатога йўл қўйган бўласиз.

Масалан,  “саргузашт”  билан бўлгани каби.

Ҳақиқатан ҳам мен Шерзод Рўзметовга қуйидаги мактубни ёздим:

”Саломлар…

Саҳифангизда тил ҳақида яхши мулоҳазалар мавжуд. Энди унинг номидаги “ў” ҳарфини “у” қилиб тузатсангиз, нур устига аъло нур бўлади. Чунки “Йигитлик саргўзаштлари” эмас, балки “Йигитлик саргузаштлари” ёзилса, тил нуқтаи назаридан тўғри бўлади.

Бунга веб саҳифа муаллифининг жавоби:

“Раҳмат!

Ўзбек тилидаги имлосида шубҳам бўлгани учун форс тилидаги талаффузига суянгандим. Шу кунларда тузатаман!”

Шундан кейин у яна саҳифасида қуйидагини эълон қилди:

“Саргузашт”ми ёки “саргўзашт”?

Ал-қисса: саргузашт = сар + гўзаштан

Ушбу мақола ёзилиш арафасида саҳифамнинг номи “Йигитлик саргўзаштлари” эди. Ўқувчиларимдан бири “саргўзашт” сўзининг имлосида хато қилганимни айтиб ўтди.

Ўзбек тилининг имло луғатида бу сўз “саргузашт” шаклида ёзилган бўлиши мумкин ва бу қоидани ҳурмат қилишимиз шарт! Тарихан эса “саргузашт” сўзи Форс тилидаги “сар” ва “гўзашт” сўзларидан олинган. Худди шу боғлиқлик мени янглиштирди.

“Сар” сўзи ўзбек тилига “бош”, “калла” тарзида таржима қилинади. “Гўзашт” эса форс тилидаги “гўзаштан” феълининг ўтган замон шакли бўлиб, Ўзбек тилидаги “ўтмоқ”, “кечмоқ” феълларига маъно жиҳатдан яқиндир. Демак “саргузашт” сўзининг асл тарихий маъноси “бошдан кечирилган”, “бошидан ўтган” деганидир.

Тилининг ҳар бир сўзи кўҳна тарихдан ҳикоя қилувчи миллат кўҳна миллатдир. Уни тубанликда кўриш ичимни ўртайди, қонимни қайнатади”.

Яхши гаплар… фақат лекини бор.

Маълумки, форс тилидаги баъзи сўзлар истилолар пайтида, давлат ишлари шу тилда олиб борилган пайтларда ва баъзилари тожик тили орқали кириб келган.

Умуман тиллар бир-биридан, айниқса, қўшниларнинг тилидан, ўзлаштирилган тартибда ёки айнан кўчирма олган ҳолда бойиб боради ва бунга тилшуносликда табиий ҳол деб қаралади.

Бунинг олдини олиш мумкин эмас, чунки оғзаки тил адабий тилдан олдин юради ва халқ ишлатган сўзлар барибир ёзма тилга ҳам кўчади.

Шу сабаб сўзлар олдин оғзаки сўзлашувдан ва сўнгра адабий тилдан ўрин топиши анъанавий ривожланув йўли ҳисобланган. Жумладан, туркий калималар ҳам форс ва араб тилларига кириб борган. Ҳатто рус тилининг қарийб қирқ фойизини ана шу тиллардан олинган сўзлар ташкил этади.

Шундан келиб чиқсак, юқорида баҳс боиси бўлган сўзнинг ўзбек тилидаги ёзилишига нисбатан она тилини биладиган одамда ҳеч қандай шубҳа туғилмаслиги зарур. Чунки мазкур сўз тожик тилида “саргузашт” шаклида ёзилади. Бунга бир қанча далил бор.(Қаранг: “Фарҳанги забони тожики”; Москва, 1969, 278-бет, “Таджикско-русский словар”; Москва, 1954 йил, 106-бет, “Tajiк-English dictionary”; Star Publication , 2000-йил, 55-бет ва ҳоказо).

Агар юқоридаги сўз форс тилида “саргўзашт” деб ёзилган тақдирда ҳам тожик тилида “саргузашт” деб олган бўлардилар. Чунки уларда “гўз” сўзи орқадан газ чиқариш маъносини бергани ва тожик тилида оғзаки талаффузда “т” ҳарфи тушиб қолгани сабаб “саргўзаш(т)” “Бош ўсироғи” (узр, таҳлил нуқтаи назаридан бу калимани ишлатишга мажбурман-ЖМ) маъносига тўғри келиб қолган бўларди. Бу сўзнинг форсчада ёзилиши “гоз”, лекин тожик тилида “гоз” ток қайчи маъносини беради. Ана шундай омиллар ҳам баъзан сўзларни ўзгартириб ўзлаштиришга олиб келади.

Ана энди муаллифнинг форс тилида тўғри-ю лекин “Ўзбек тилининг имло луғати”да шундай бўлиши мумкин” деган киноясига келсак, шуни таъкидламоқ лозимки, бу калима қандай ёзилишига юз фоиз амин бўлганим учун “Ўзбек тилининг имло луғати”га қараганим ҳам йўқ. Бу кенг муомалада ва ҳар қандай ўзбек билиши керак бўлган сўзлардан бири. Чунки саргузашт асарларини ўқимаган болани топиш мушкул. Шерзод Рўзметов тез-тез мурожаат қилиб турадиган Навоий ҳазратлари ҳам бу калимани “саргузашт” деб ишлатганлар. (Қаранг: Навоий асарлари луғати, Тошкент, Ғафур Ғулом нашриёти,1972, 548-бет).

Лекин форс тилидан анчагина хабардор бўлганим билан барибир хато қилмаслик учун билганимни манбалардан текшириб чиқдим. Форс тилида ёзилиш шакли “гозашт” бўлиб, баъзи минтақаларда ёзилгани каби талаффуз қилинса-да аксарият Эронда “гузашт” дейилади. (Қаранг: “Persian-English dictionary”,  Теҳрон, 2002, 771 бет.)

Бунга қўшимча равишда яна шуни айтиш мумкин-ки, буз сўз қўшни Афғонистонда кенг қўлланилган дари тилида ҳам “гузашт” шаклида ёзилиб, худди шу шаклда талаффуз қилинади. (Қаранг: “Dari-English”, Nebraska,1993, 604 бет.)

Илмий ишларимнинг кейинги беш йилдаги қисми тилшуносликнинг лексикорафия жабҳасидан иборат бўлгани учун сўзларнинг этимологияси устида кўп бош қотиришимга тўғри келади.

“Йигитлик саргузаштлари” веб саҳифасида яхши  мулоҳазалар билан бирга анчагина янглиш талқинлар ҳам мавжуд. Баъзиларига компютерга киритишда йўл қўйилган хатолар дея кўз юмишга мажбурмиз. Бундай хатолар каминанинг саҳифсида ҳам ошиб-тошиб ётган бўлиши мумкин.

Лекин гап веб саҳифанинг номидан келиб чиққани ва бу хато доим жиғимга теккани учун икки энлик хат ёзгандим.

Аслида муаллифнинг уринишлари мақтовга лойиқ ва бундай интилишларни қўлламоқ керак. Чунки шундай уринишлардан ҳақиқат майдонга келади ва янглишлар тузатилади.

Сўзлар этимологияси ҳақида сўз юритганда “Минг эшитгандан бир кўрган афзал” иборасига асосланиб, масалага бироз илмийроқ ёндашилса, қиссадан ҳиссани “ҳандалак”она чиқармасдан, Шерзод айтмоқчи бўлганидек, тилимизни тубанликдан қутқазиш ва ичимиз ёниб юрмаслиги учун замин яратилади.

Акс тақдирда 1990 йилларда лотин тилидан олинган ва  халқаро муомалага кирган жуда кўп калималарни “русча” дея арабча ёки форсча сўзлар, янглиш маъно юкланган иборалар билан алмаштирилгани каби нафақат кулгили, балки илмий-сиёсий хатоларга ҳам етиб бориш ҳеч гап эмас.

2005.

“Асп” бор экан…

САВОЛ: Ўзбекистон Исломий Ҳаракати раҳбари Тоҳир Йўлдошевнинг АҚШ Марказий Разведка ходими билан учрашгани ҳақида Интернетда мақолалар чиқди, шундай ҳол юз бериши мумкинми?(Юсуф).

ЖАВОБ: Бундай нарсаларга ишонмайман. Булар АҚШни Ҳолливуд (Hollywооd) филмларидаги каби тасаввур қилганларнинг тўқималари бўлиши мумкин. Аслида эса бугун бундай ҳол юз бериши учун ҳеч қандай имкон ҳам эҳтиёж ҳам йўқ.

Биринчидан, ЎИҲ АҚШ Давлат департаментининг террористлар рўйхатига киритилган ва ҳозир  республикачилар ҳамда демократлар орасида жиддий тортишувлар мавжуд бир пайтда шундай воқеа юз берса, бу жуда катта шов-шувга айланиб кетарди.

Иккинчидан, Марказий Разведка бошқармаси раҳбарлари алмаштирилди ва конгресс бу идорани жиддий равишда элакдан ўтказмоқда, назоратда ушлаб турибди. Шундай пайтда МРБнинг бундай қалтис ўйинларга киришини ҳеч ким тасаввур қила олмайди.

Учинчидан, АҚШнинг бунга ҳеч қандай эҳтиёжи йўқ. Айтганини Каримов каби “асп”лар “лаббай”деб бажариб турган бир пайтда шахмат тахтасидан олиб ташланган “пиёда”лар билан иш кўрармиди?! 2005.

Қўрқув зеҳнияти

САВОЛ: Қўрқоқлик зеҳниятдаги нарса, деб кўп ёзасиз, ташқаридан туриб ёзиш, шундай хулоса қилиш осон, лекин ичкаридаги вазият бу нарса зеҳният билан эмас, балки шароит билан боғлиқлигини кўрсатади? Бу ҳақда ўйлаб кўрмаганмисиз? (Аброр)

ЖАВОБ: Қўрқоқлик зеҳнияти ҳақида илгари ёзган гапларимни такрорлаб ўтирмасдан, шуни айтмоқчиманки, ташқарида бўласизми, ичкарида бўласизми агар зеҳниятингизда қўрқоқлик бўлса, тиззангиз қалтирайверади, ҳамма нарсага шубҳаланасиз, жасоратга яқин бора олмайсиз.

Битта мисол. Узоқ йил Каримовга чин дилдан хизмат қилиб, охири умидлари саробга айланган бир киши Америкадан бошпана олибди. Ажаб?! У менга почта орқали юборган асарида Каримовни оз қолсин пайғамбар даражасига етказиб қўйганди. Шу боис ундан узоқ турдим. Аммо у тез-тез телефон қилар ва менинг ёзганларимдан орфографик камчиликлар топганини, айни пайтда ўқиб кўзи очилганини, саройдаги ўйинлардан воқиф бўлиб, ухлай олмаётганини такрор ва такрор айтар эди. Кейин-кейин у мени пассивликда айблай бошлади, “Нимадир қилиш керак?”, “Бу зулмга қачонгача чидаш мумкин?”, “Умрингизни шундай ўтказиб юборасизми, фаолроқ ҳаракат қилмайсизми?”, “Ватанни қутқазиш зарур! Бу ишни биз қилмасак, ким қилади?” каби дашномларни ундан тез-тез эшитиб турдим.

Аввалига унга виждоним буюрган гапни Ватанда ҳам, ташқарида ҳам айтишдан бир зум тўхтамаганимни, Каримов бўладими, Эшмат ёки Тошмат бўладими, қаршисида қалтираб, қуллуқ қилмасдан юрагимдаги гапни очиқ айтиб келаётганимни тушунтиришга уриндим. Бу унинг учун кам эди.

“Туронзамин” журналини ташкил қилиш арафасида унга фахрий таҳририят аъзолигини таклиф қилдим. Шу куниёқ ундан электрон мактуб келди ва журналда Каримов номини ишлатмаслик, фақат “режим” деган гап бўлиши кераклиги, одамлар менинг Каримовда шахсий алами бор, дейишаётгани ҳақида узундан-узоқ панд  насиҳат берганди.

Унинг фахрий таҳририят аъзолари рўйхатида номи туришдан ваҳимага тушганини сездим ва қўшмадим. У яна эскиси каби мени жасоратга чақира бошлади. Шунда унга бир электрон мактуб йўллаб, ўзи истаган мавзуда, фақат режимни фош қиладиган, демократияга хизмат қиладиган бир мақола ёзиб беришни ҳамда истаса буни бир тахаллус остида эълон қилиш мумкинлигини айтдим.

Биласизми, жавоб нима бўлди, “Онам ўша ерда, бу йил ҳам  ўтган йилдаги каби онамни кўришга боришим керак!…”

У ердагилар кимнинг қандай ёзишини услубига қараб билиб оладилар, деган ваҳима бор эди унинг ичида. Ватанда туриб Каримов ҳақида ёзиб, ўз исмини очиқ айтаётганлар қўрқмаса-ю, АҚШдан бошпана олган бу одамнинг баҳонасини (шароит!) қаранг!

Мана қўрқоқлик зеҳнияти. Унинг исмини ёзмадим, ёзмайман ҳам. Юраги хуружлаб, бир кор-ҳол юз бериши ҳеч гап эмас. Воқеани батафсил баён қилганимнинг ўзидан ҳам у қўрқиб кетиши мумкин. Узр сўрайман. Акс тақдирда қўрқоқлик зеҳниятини кўрсатиш қийин бўларди.

Менимча қўрқоқлик бундай одамларнинг генида бор. Йўқ, қўрқоқлик ота-бободан ўтадиган ирсий касаллик десам бундай одамларни оқлаб  қўйган бўламанми деб ҳам ўйлайман.

Исмини бошқа қўйиб, адресини бошқа қўйиб, бошқалардан жасорат талаб қиладиганлар кўп.

Улардан ҳам ранжимайман. Чунки бу уларнинг қўлида эмас, бу уларнинг зеҳниятида.

Қўрқувни енгиб, ўз зеҳниятини бошқара олиш  ҳаммага ҳам насиб этавермайди.

Ўз зеҳниятига соҳиб чиққанлар эса ватанда бўладими, ташқарида бўладими виждонлари буюрганини бировларга буюрмасдан ўзлари бажарадилар.

2005.

Ишончни йўқотган одам

САВОЛ: Гуржистон ва Украинадаги каби Ўзбекистонда ҳам инқилоб қиламиз деб жар солаётган Муҳаммад Солиҳга халқ эргашмаётганига қандай сабаб бўлиши мумкин. (Зафар).

ЖАВОБ: Бу мавзуда илгари батафсил ёзган эдим. Халқда ҳам, мухолифларда ҳам унга ишонч йўқ.

Қолаверса, Ўзбекистонда Гуржистон ёки Украинадаги каби ҳол юз бермаслиги сабабини кўра олмаслик сиёсий ожизликдир.

Яна шуни қўшимча қилиш мумкинки, Гуржистон ва Украинадаги каби вазият Ўзбекистонда 1991 йилда ва 1992 йилда юзага келганди.

1991 йилда 7-сессияда Каримовни кетказиб, ўрнига Мирсаидовни олиб келиш режаланганда  ҳуқуқ-тартибот идоралари ходимлари орасидан ҳам қўшилганлар кўп бўлган. Аммо Каримов бир кун олдин кечки зиёфатда Мирсаидов ва Муҳаммад Солиҳни қўлга ола билганди.

Мирсаидов сессияда “Менга мансаб керак эмас” деса, Муҳаммад Солиҳ эса бизни танқид қилиб чиққанди.

Кейин 1992 йил 2 июлда иш бошлаган сессияда Каримовнинг нутқини индамай ўтказган ҳолда, унга ёмон кўриниб қолган Олий Мажлис раиси Шавкат Йўлдошевни четлаштириб, ўрнига қўйиладиган янги раис орқали янгитдан сайлов белгилашни менинг уйимда тўпланиб, келишиб олгандик. Тўпланган депутатлар орасида Муҳаммад Солиҳ ҳам бор эди. У 2 июлга белгиланган митингларни бизга номаълум бўлган сабаблар билан қолдиргани бир томон, келишувни бузган ҳолда сессияда Каримовга савол бермоқчи  бўлди ва бундан фойдаланган Йўлдошевнинг “Салай Мадаминов ўрнингизда ўтиринг” деган гапига жаҳл қилиб, истеъфо бериб юборди. Бу билан барча режаларни пучга чиқарган эди.

Унга эргашишмаётганининг жуда кўп сабабларидан бири ана шу деб ўйлайман. Лекин кутиб туринг, кўрасиз, гарчи ишончни йўқотган киши иштонни йўқотган киши ҳолида бўлсада,  бу одам ҳали одамларни кўп лақиллатади.

2005.

Мушкуллик

САВОЛ: Лондондан қайтиб келиб, тушкунликка тушиб қолгандайман. Чунки мен “Ватан”га қайтиб келганимдан пушаймон чекмоқдаман. Менга маслаҳатингиз керак. Интернетда асарларингизни очиш қийин бўлиб бормоқда. Сизнинг китобларингизни Ўзбекистондан топишнинг иложи борми? (Равшан).

ЖАВОБ: Йўқ, китобларимни Ўзбекистондан топа олмайсиз.

Ҳа, Интернет орқали ўқишингиз ҳам қийинлашиб қолмоқда. Чунки борган сайин Ўзбекистон ҳукумати сайтларни очишни мушкуллаштирмоқда. Шунга қарамай, айланиб ўтадиган серверлар орқали очишингиз мумкин ёки қидирув саҳифаларига ўзбекча сўзлар, исмлар ёзиш орқали ҳам кўп нарса топишингиз мумкин.

2005.

АҚШнинг хатолари…

САВОЛ:  Нега АҚШнинг ҳозирги кунда қилаётган хатолари  кўпайиб кетди?(Фаррух).

ЖАВОБ: АҚШ катта мамлакат ва қайси иши ютуқ ва қайси иши хато эканлигини ҳар куни конгресс муҳокама қилиб боради ҳамда матбуот ҳам ҳар куни фикрини билдиради.

Ҳатто қизиқчилар ҳам ҳар кунлигини ҳар кун масхара қилиб турадилар.

Илгари таъкидлаганимдек, бу очиқ жамият.

Қизиқ, биз Ўзбекистондаги аҳволни тўғри таҳлил қила олмаётган бир пайтда АҚШнинг хатоларини қандай кўраяпмиз?

2005.

Мамлакатни бошқариш

САВОЛ: Сайтингиздаги қизиқарли савол-жавобларни ўқиб, мен ҳам ўзимни қизиқтирган, бевосита Америкага ҳам алоқадор бўлган нарсани сўрамоқчи эдим. “Free Mason”лар ҳақида нимани биласиз? Улар ҳақида айтилаётган фикрларга қўшиласизми? Американи масонлар бошқаради, дейишади шу тўғрими?(Масуд).

ЖАВОБ: Бир пайтлар СССРни йиқитган ҳам масонлар, Горбачев ҳам масон, ҳатто ниқоб кийиб, уларнинг мажлисларида қатнашади, деб оддий одамлар эмас, машҳур рус ва белорус ёзувчилари иддао қилишганди.

Туркияда яшаганимда эса, матбуот ва ёзилган китоблардан шундай фикр келиб чиқардики, бу мамлакатни тузган ҳам, бугунга қадар бошқариб келган ҳам масонлар экан, деб ўйлаб қолардингиз. Туркияда масонларнинг “ложа”лари ёпиқ шаклда иш олиб борарди.

Америкага келганимдан кейин билдимки, бу ерда масонлар очиқ иш олиб борар ва ҳеч нарсани яширмас эканлар. Бу дунёни маърифат ва маданият асосида, бир бутун ҳолда кўришни истаган одамларнинг жамоаси экан ва энди хайрия фаолиятига эга бўлган бир жамият ҳолига тушиб қолибди.

Аммо илгари яширин жамият номини олган  ва турли миш-мишларга боис бўлган. Бугун турли қарашдагилар ёки турли соҳадагиларни бирлаштириб, лоббичилик ишларини олиб борадиган бундай гуруҳлар жуда кўп. Масалан, “Калла суяги” гуруҳини кучли ва Американи бошқара олади, деб ишонганлар ҳам йўқ эмас ва ҳатто бу ҳақда филм ҳам қилишган.

Демократия шароитида сиёсий партиялар мавжуд экан, бундан жамоаларнинг кучига эҳтиёж қолмайди.

Аммо худди уруш фахрийлари, овчилар, эрсиз хотинлар, ҳатто бесоқолбозларнинг жамиятлари бўлгани каби, турли қарашларга эга бўлганларнинг  ҳар хил гуруҳлари бўлиши мумкин. Улар мамлакатни бошқариш даражасига қадар кўтарила олмайдилар. У ҳолда сиёсий партияларга эҳтиёж қолмаган бўларди.

2005.

Геополитик воқеалар

САВОЛ: Айни пайтда Осиёда, хусусан Ироқ ва Фаластинда қирғинбарот урушлар бўлаётгани, Марказий Осиё ва Афғонистонда уруш таҳликаси, Қозоғистон ва Туркманистоннинг Ўзбекистон билан ҳудудий масалада мушт тираб туришгани, эндигина эсдан чиқа бошлаган “совуқ уруш” алангаларининг Марказий Осиёда кўзга ташлана бошлагани, Хитойнинг Россия томонидан имтиёзлар эвазига қирувчи самолётлар билан қуроллантирилаётгани, қуролланиш пойгаси, Эрон ва АҚШ муносабатлари… булар  сизга нимани англатади? Наҳотки совуқ уруш бўлиши муаққақ ва бунинг олдини олишнинг иложи йўқ? Бу масалаларнинг умумий жиҳати борми ёки шунчаки тасодифми?(Йигит).

ЖАВОБ: Бундай геополитик ҳодисалар ҳамма вақт бўлган ва бўлади. Уларнинг олдинга бўртиб чиқиши информация жабҳасининг кенгайгани билан изоҳланиши мумкин. Агар Ўзбекистонда бўлсангиз буларнинг кўпидан бехабар ўтирар эдингиз. Аммо четда бўлсангиз ёки мамлакатда бўлиб Интернетга ҳар куни кира олиш имтиёзингиз бўлса, табиийки бундай воқеалар қаршисида ўйланиб қоласиз.

Бир пайтлар катта-катта мамлакатлар сув остида қолиб кетганда ва урушлар халқларнинг тинкасини қуритиб юборганда дунёнинг ярмидан кўпи бундан бехабар бўлган.

Бугун эса қаердадир қизи онасини хизматкор қилиб ишлатгани ҳақидаги хабарни ўқиб, бир мулла ана дунёнинг охири келди, қиёматга яқин қолди, деб ваъз айтганини ҳам эшитганлар бор…

Беъмани ва асоссиз

САВОЛ: Эшитишимча ғойибий, “машҳур”, “тилларда достон сиёсатчи” Усмон Ҳақназаров таниқли ўзбек журналисти Исмат Хушевмиш, аниқроғи, Исмат Хушев  “Мен Усмон Ҳақназаров тахаллуси билан И.А. Каримов кирдикорларини фош қилдим” дея сиёсий бошпана олганмиш. Шу ҳақда бирор маълумотга эгамисиз?(Ўзбек).

ЖАВОБ: Йўқ, бирор маълумотга эга эмасман. Шу боис ҳам хатингизни Исмат Хушевга юборган эдим ва унинг жавоби қуйидагича бўлди: “Бунақанги бемаъни ва асоссиз саволлар жавоб беришга арзимайди.”

Аммо мен ҳар қандай саволларга жавоб бераман, деб ваъда қилганим боис саволингизни эътиборсиз қолдирмадим. Юқоридагиларга шуни қўшимча қила олишим мумкинки, АҚШдаги судларда таржимон бўлиб қатнашган бир танишимнинг айтишига кўра, “Усмон Ҳақназаровлар кўпайиб кетди”.

Аслида “Ҳақназаров”ларнинг даъвосига ишонганлар ҳам анқов. Чунки Усмон Ҳақназаров имзоси остида Каримов фош қилинган эмас, балки унга хизмат кўрсатилганди. Бу ҳақда анчагина ёзган ҳам эдик.

2005.

Ойни этак билан ёпиб бўлмайди

САВОЛ: Мухолифат лидерларини жуда кўп одамларга сиёсий бошпана олишда уларга тавсиянома ёзиб берган деб айтишади, бу бизнеснинг “раҳмати” қанча туради? Сиз ҳам уларнинг ичида бормисиз?(Мақсуд).

ЖАВОБ: Кимларга тавсиянома ёзиб берганимни АҚШ муҳожират идораси орқали текширтиришингиз мумкин. Зотан “дўстлар”дан бири устимдан ёзган юмалоқ хатлардан кейин расман текшириб ҳам чиқишган бўлишса керак.

Ўз ташаббусим билан бировга тавсиянома ёзганим йўқ. Фақат ишлари судда бўлганда, ёки бошпана олишаётганда илтимос билан мурожаат қилишгани боис, Хайрулла Исматуллаев, Авазхон Мухторов, Ҳалима Усмонова, Навбаҳор Имомовага ёзиб берганман. Бу қадар.

Шунда ҳам уларнинг шахси ҳақида эмас, балки Ўзбекистондаги режимнинг ҳар қандай одамга таҳликаси ҳақида ёзганман. Бу уларга фойда берганми йўқми, буни билмайман. Улардан раҳмат кутганим йўқ. Зотан улар билан ҳеч қандай алоқада ҳам эмасман.

Мухолифат номидан унга ҳам, бунга ҳам “мухолифатчи” дея тавсиянома ёзиб, “иш” кўриб юрганлар ҳақида кўп эшитганман. Лекин қулоқ билан эшитган гапга эмас, қўл билан ушлаган нарсага ишониш керак. Ойни этак билан ёпиб бўлмайди. Агар шундай гаплар рост бўлса, бир кун ундан ҳам хабардор бўлиб қолармиз.

2005

Эски савол

САВОЛ: Мен бугун сайтингиз ҳақида бир бошқа сайтдан маълумот олиб, қизиқиб кириб қолдим. Эътиборимни анча нарсалар тортди. Ўзингизга маълумки, Ўзбекистонда бундай сайтларга бан қўйилган.  Бундан олдин бир- икки мухолиф партиялар ва ҳаракатларнинг ҳам саҳифасини кузатган эдим.

Аммо очиқ тан олиш керакки, мени кўнглим тўлмади. Ўзбекистондан АҚШга яқинда келганимни ҳисобга олсак, бу системани тамомила синдиришга арзийдиган кучлар  бор, деб ишонган эдим. Аммо, билмадим… Менга сезилдики, ҳали даражага чиқмаган.

Энди саволимга келсак, сиз нима деб ўйлайсиз, бизни оппозиция етилди деб ҳисоблайсизми? Бошқача айтганда, шу бугунги оппозиция амалдаги ҳукуматни ўрнини эгаллашга ҳақлимикин? (Ҳикмат).

ЖАВОБ: Хуш келибсиз, АҚШга ва ҳамда менинг саҳифамга. Тошкент ҳукумати веб саҳифага бан қўйгани боис ҳозир ватандаги ўқувчиларга янги нарсаларни электрон почта орқали юборишни йўлга қўйганмиз. Келгусида улар китобларни ҳам олишлари мумкин.

Энди бевосита сўровингизга келсак, агар савол-жавобларнинг  биринчи китобга жамлангани ва шу ердагиларини кўриб чиқишга вақт топа олсангиз тўла жавоб топасиз.

Ҳар каллада ҳар хаёл

САВОЛ: Дин ҳукмрон бўлган шароитда демократия ривожланадими ёки демократия шароитида динга кенг ўрин бериладими?(Собит).

ЖАВОБ: Баъзи уламоларнинг умумий гапларига қулоқ солсангиз дин ҳукмрон бўлганда ҳамма ҳақлар устивор бўлади, дейдилар ва бу демократиядан ҳам афзал эканлигини айтадилар. Бугунга қадар бу хаёл тарзида қолмоқда ва амалга кўчишини ҳам Худо билади.

Мавжуд ҳаётга қарасангиз мамлакатни дин асосида юритаяпмиз, деб иддао қилган барча давлатларда яккаҳокимлик, диктатура, зулм ҳукмрон. Масалан, Саудия Арабистони ва умуман жуда кўп Яқин Шарқ ўлкалари. Албатта, ўзини демократик тузум деб атаган баъзи давлатларда ҳам шундай ҳолни кўриш мумкин. Масалан, Ўзбекистон, Белорус, Туркманистон ва ҳоказо.

Бир қатор диндорлар эса ҳақиқий диний эркинликни, эркин ибодат қилишни ва бу борада ўйлаганларини қўрқмай айта олишни демократик давлатлардагина топганларини ёки кўриш мумкинлигини айтадилар.

Хуллас, бу борада ҳар каллада ҳар хаёл.

Аммо мавжуд тузумлар орасида инсонга энг мақбули демократик тузум эканлигини ҳеч ким инкор эта олмайди.

2005

Мақтовга ошиқмиз

САВОЛ: Яқинда собиқ бир ҳамкасбингиз сизни у ҳеч кимни мақтамайди, деб айтди. Нега шунда? (Шерзод).

ЖАВОБ: Мақтов энг ноёб неъматлардан бири бўлиши керак, деб биламан. Албатта, юракдан чиққан самимий мақтовни. Аммо мансабига қараб ёки кичик бир манфаат учун туғиладиган мақтовлар вужудига тушган қурт каби миллатни емиради.

Мақтовимни қозонганлар кўп. Бир неча мисол׃

БОЙМИРЗА ҲАЙИТ, саксоннинг манзилида, шол бўлиб, тўшакка михланиб қолганларига қарамай яқинда яна бир китоб чиқардилар. “Миллий Туркистон ҳуррият даъвоси” номида. Ҳозир эса хотираларини ёзмоқдалар. Кеча телефон қилганимда 700 саҳифа бўлди, дедилар. Қойил қолиш керак бундай жасоратга!

МЕРИТ ВАРНЕКИНГ, Орегонда бизга меҳрибон она бўлган ва     кетишимизда вокзалда ҳўнграб йиғлаб қолган, бизга Америка ва америкаликларни севдирган, саксонда ҳам сакраб юрган толмас ая.

ЭВРИЛ ТУРОН (Мамадали Маҳмудов), Советлар даврида мустақиллик дея очиқ ҳайқирган яккаю ягона адиб, мустақил Ўзбекистонинг зиндонбанд этилган арслон ўғли…

РАСИМ ЭКШИ, умрининг сўнгги кунларини Амир Темур мақбараси ёнида ўтказишни орзу қилган турк алпомиши, Темур билан жангда енгилган Йилдирим Боязиднинг эвараси.

НАЗИР РАЖАБОВ, Ўзбекистонга биринчи президент бўлиш учун туғилган, аммо Гдлян ва Каримовннг зулмига учраган улкан ташкилотчи ва беқиёс адолатсевар.

САМАНДАР ҚЎҚОНОВ, Каримовнинг юзига тик қараб, ўзбекнинг ажалисан, деган ва қарийб 15 йилдан бери қамоқда ётган буюк ирода соҳиби…

Ва яна қанчалар…

Лекин гапнинг индаллоси шуки, биз мақтовни севадиган, халқмиз. Хато қилдим. Бутун дунё аҳли-инсон зоти шундай бўлса керак. Ҳеч бўлмаганда шунга яқин. Фақат бизда танқидни душманлик деб билиб танқид қилган одамни асло кечира олмаслик жуда кучли.

2005.

Услубнинг сақланиши

САВОЛ: “Туронзамин” журналининг навбатдаги сонида  “Муаллифнинг ўзига хос ёзиш услуби сақлаб қолинди” дейилган. Муаллифлик ҳуқуқи ва унинг сақланиши ҳақида билардим, аммо услуб ва унинг сақланиши ёки паймол қилиниши (сақлаб қолинмаслиги) ҳақида эшитмаган эканман. Буни қандай изоҳлайсиз? (Ўзбек).

ЖАВОБ: У ерда муаллифнинг жумла қуриши, баъзи номларни кичик ҳарф билан ёзиши, нуқтадан кейин кичик ҳарф билан ёзиши ёки нуқта қўймай ёзиш каби услуб ҳамда бугун Ўзбекистонда расман қабул қилинган лотинча ёзув тарзида эмас, балки интернетда қўлланилаётган “қўлбола” лотинча билан ёзилгани каби ўзига хослик ҳақида гап борган.

Ҳақиқатдан ҳам бугун бир қатор ёзувчилар жумла битгандан кейин нуқта қўймай ёки нуқтадан кейин кичик ҳарф билан ёзган ҳолда, жойлар номини кичик ҳарфларда битиб, китоблар нашр этмоқдалар. Бу ҳам бир ёзув услуби сифатида қабул қилинмоқда. Журнал тайёрланиши жараёнида муаллиф ёзганларининг маъносига тегмасдан силлиқланиши ва расмий ёзув шаклига  туширилиши мумкин эди. Лекин асл ҳолида сақлашга қарор қилдик.

“Хатлар” саҳифасида ҳам муаллифларнинг турли шаклдаги услублари ва ҳатто хатоларига ҳам тегмаётганим шундан. Бу балки табиийликни таъминлар ва айни пайтда муаллифларнинг ўзбек тили ёзуви борасидаги билимлари даражасини ҳам кўрсатишда ўзига хос бир йўл бўлиши мумкин.

Қолаверса, 1970 йилларнинг охирида Ўзбекистон радиосида ишлаганимда бир куни ёзганларимни Ғайбулла Асадуллаев деган киши таҳрир қиладиган бўлиб қолди. У чизғични сатрлар устига қўйиб, тўғри чизиқ тортиб, ҳамма нарсани қайтадан ёзиб чиқди. Бу ғуруримга тегди. Жаҳлим чиқди ва ёзганларимни ҳамда унинг таҳриридан кейинги матнни кўтариб, каттароқ бошлиқ Ортиқали Тиловбердиев ёнига бордим. У Ғайбулла акани чақирди:

-Жумла қурилишлари тескари экан,-деди у.

Мен ҳар кимнинг ўз услуби бўлади, дея маҳкам туриб олдим ва бошлиқ асл матнимни кўриб, қўл қўйиб берди.

Шу воқеа дарс бўлган. Бошқаларнинг ҳам “мен”ини ҳурмат қилиш керак деб ҳисоблайман.

2005.

Шаҳриёрлар

САВОЛ: Сизнинг тил оламида кўпгина нарсалар ва кимсалар ва уларнинг тарихларини билишингизни биламан. Мен бир нарса ҳақида кўп тўхталиб қолдим. Бизнинг халқимизга маъқул бўлган Эронлик ёки Форсий давлатлардан чиққан фан арбоблари (олимлари), ва уларнинг ҳаёти ҳақида қисқа бўлса ҳам маълумот беролмайсизми?(Шамс).

ЖАВОБ: Сиз жавоби ҳатто бир китобга ҳам сиғмайдиган савол берибсиз. Менимча, фақат баъзи номларни эслашнинг ўзи кўп нарсани англатади. Абулқосим Фирдавсийдан Абдулло Рудакийга, Умар Хайёмдан Ҳофиз Шерозийга, Абдулла Ансорийдан Носир Хисравга, Камол ул Мулкдан Муҳаммад Шаҳриёрга қадар узанган йиллар занжирида яна қанча-қанча номлар борки, сизнинг саволингизга ўзларида ўнлаб китобларни мужассам этганлар.

Каминга келсак,  Эронда туркий тилда ёзиш у ёқда турсин туркийда сўзлашув қатағон қилинган бир пайтда бу тилнинг латофати ила дилларни забт этган буюк шоир Шаҳриёр улуғ аллома ҳисобланади. Туркнинг тили бу қадар латофатли, тоғлардан инган ирмоқлар садоси каби ёқимли, дилнинг вулқонини сатрларда байроқ қилгувчи исёнкор эканлигини исботлаган улуғ турк шоиридир у.

Бир вақтлар “ШАҲРИЁР” деган бир шеър ёзгандим:

Мани ҳур моний деманг,

Зиндон манимдур.

Мани эроний деманг,

Эрон манимдур.

Мани шоҳга тан деманг,

Туркон манимдур,

Мани беватан деманг,

Турон манимдур!

Эслатма ўрнида:

1.Моний-ўзини ҳур деган, идеалистик монизм фалсафаси тарафдори.

2.Туркон- турклар дегани, Туркон исми илгари машҳур бўлган. Амир Темурнинг хотинларидан бирининг исми ҳам Туркондир.

Ўзбекистонни қутқазаса бўлади

САВОЛ: Халқимизни сиз ҳам, мен ҳам яхши биламиз ва ҳозир Ўзбекистонда ҳукм сураётган вазиятни ҳам ҳар-бир ёш болагача яхши билади. Ҳар ким, ҳар нарса дейди, аммо Ўзбекистонда авж олган ўғирлик, порахўрлик, талончиликларга чек қўймай туриб, халқни аҳволини ўзгартириб бўлармикин?

Ўзбекистонда оддий милиция ходимидан тортиб, катта-катта амалдорларгача халқдан бирон нарса ундириш билан овора. Халқимиз ҳам ўрганиб қолган шекилли, агар сиз бирон жойда ишлайман, деб айтиб қолсангиз биринчи бериладиган “савол” “тушум борми?” бўлади. Шу аҳволда бу ифлосгарчиликларга чек қўйиб бўлади, деб ўйлайсизми? Халқ порага нашаванд бўлиб қолмадимикин?

Сиз мана шунча йил ҳар-хил мансабларда ишлаб келган инсонсиз, сиз ҳозир яна бирон курсини эгаллаб қолсангиз фаолиятингизни нимадан бошлайман, деб ўйлайсиз, айтайлик “бош вазир” даражасини эгалладингиз. Порахўрлик ҳукм сураётган тузумга қарши қандай курашган бўлардингиз? Менимча амалдорларнинг ҳаммасини қамоққа тиқиш тўғри йўл бўлмаса керак, деб ўйлайман, сиз нима қилиш керак, деб ўйлайсиз? Балки чет эл инвестициясини кўпроқ жалб қилиб, иш ўринлари яратиш йўли билан халқни социал аҳволини озроқ ўзгартириб, кейин курашиш керакдир “ифлосгарчиликка” қарши.

Ва ниҳоят, Сиз Ўзбекистонда ишлаган вақтингизда порахўрликни кўриб туриб кўз юмганмисиз, ёки сиз ҳам шу ишни қилишга мажбур бўлганмисиз? (Европалик Ўзбек).

ЖАВОБ: Дарҳақиқат, жамиятни демократик йўлга қўймай туриб, сиз айтган иллатларга қарши курашиш мушкул. Аввал айтганингиз каби  порахўрликнинг илдизини кесадиган замин яратмоқ керак.

Агар одамлар меҳнатларига яраша ҳақ олсалар, шароитлари эҳтиёжларини қондирса ва ўз инсоний қадрларини англасалар нега ўзларини камситиб пора бериб пора олсинлар?!

Қолаверса, бунга имкон берадиган туйнуклар қонун йўли билан бекитилиши ва энг аввало ҳуқуқ тартибот органларининг ўзи ҳалолликка ўргатилиши керак. Бунинг учун биринчи галда очиқ минбар, эркин матбуот зарур. Инсон фитрати аслан ёмонликка ёна эмас, балки яхшиликка ёнадир. Агар топгани ўзига етса у нима учун пора олиб, ҳаётини таҳликага қўйсин?!

Ўзбекистонда ишлаган йилларим 700дан зиёд танқидий мақола ва фельетонларим чиққан матбуотда. Доим бечоралардан, ғариблардан ёна бўлганман. Пулим ўзимга етарли бўлган. Тўрт беш жойга ёзиб турганим учун яхши қалам ҳақи олар эдим.

Каримов ва унинг малайлари кўп излашган, агар бир жойдан бир нарса топганларида “байроқ” қилишарди. Тополмаганлари учун ҳам туҳматдан бошқа чоралари қолмаган. Бу туҳматни Каримовнинг қўлидан ўзини мухолифатчиман деб юрган баъзи бўҳтончилар ҳам олдилар. Лекин туҳмат туҳматлигини кўрсатар экан, ўзлари шарманда бўлдилар.

Ўзини, виждонини порага сотадиганлардан устун бўлганим учун ҳам ўзимни бахтиёр деб биламан. Бир одам ўзлигини пулга сотишини тасаввур қила олмайман! Пора олганимда қачонлардир ўлиб кетган бўлардим, олмаганим учун ҳам тирик қолганман. Порани қайтарганим, менга ҳаётимни қайтарган.

Ўзбекистондан бирорта мансаб олиш иштиёқим йўқ. Буни ҳар доим очиқ айтиб келганман. Лекин Ўзбекистонни қутқазиш керак бўлса, бу масалада истаган пайт истаган одамга ёрдамга ҳозирман. Чунки ҳали ҳам Ўзбекистоннинг келажагини қутқазса бўлади деб ҳисоблайман.

2005.

Режимнинг қилмиши

САВОЛ: Кеча бир журналист домлам билан гаплашганимда у Чори Аваз деган одам ҳақида гапириб қолди, веб саҳифангизда у ҳақда маълумот беришингиз мумкинми? (Абдувоҳид).

ЖАВОБ: Худо раҳмат қилсин, хокисор, истеъдодли, камтар, заҳматкаш журналист, юраги дардга тўла бир шоир эди.  У адолатсизликка, истибдодга ва зулмга шеърлари билан исён этган, режимга мухолиф шоир эди. У бевақт оламдан ўтганди. Бевақт ўлим бир ноёб шоирни элдан юлиб кетган бўлса, унинг акси бўлган бир шоирани етиштирди.

Илгари зулмдорлар рақибларини ўлдириб, уларнинг болаларини ўзларининг йўлларида тарбиялар эканлар. Бугунги режим ҳам ана шундай бадбахт ва бадкордир!

Чори Авазнинг меҳрига зор бўлиб, бугунги жамиятнинг тарбиясида унган, ҳали Қаршидаги мактаб-интернатни битирмаган бўлса ҳам, бугунги режимни улуғловчи бир қанча китоблари чиққан Гули Нигор Авазованинг мана бу шеърлари фикримизга далилдир.

ПРЕЗИДЕНТ БОБОМГА

Бургутга ҳавасим келади,

Шижоат, куч – ғайрат тимсолидир у.

Бўронлар писандмас, тиғдай тилади,

Юксак – юксаклари кўзлаб учар у.

Сиз бургут мисоли мард -у улуғвор,

Баланд учаяпсиз келажак томон.

Ёмон кўзнинг Сизга етмоғи душвор,

Ўзбегим бахтига бўлгайсиз омон!

Аммо бир кун Гули Нигор раҳматли отасининг руҳига қайтишига ишонаман.

Режим янги бир авлодни, янги бир зеҳниятни улғайтирди. Эндиги ишнинг қийинчилиги ҳам мана шунда. Янги авлодни ўзлигига қайтариш машаққати билан юзма-юзамиз.

ВАШИНГТОН: 2004-2005 йиллар.

Filed under: Ҳамма китоблар | Tagged: Ўзбекистон, Жаҳонгир Маматов׃ Зеҳният жумбоғи, Jahongir Mamatov, эронийлар, Zehniyat jumbog'i |