Jahonnoma

Тарихий роман

Бу китобни исми Мунаввару ўзи ёруғ кунларни кўрмаган, дардларга қул бўлган, ўн гулидан бир гули очилмай сўлган онаизоримнинг қалбимга оташ, шууримга нур, иродамга куч, бардошимга мадад ва устин бўлмиш муборак руҳларига бағишлайман. Муаллиф.

1. КИШАН

Ёнғоқнинг куртаклари қуёшни тўсиб турган баргларни туртиб, “қорнини силаш” учун жой қидираётган пайт. Новча, мўйловдор бир йигит ёнғоқ баргини узиб олди-да, қўлида айлантириб ерга ташлади. Сўнг йўлакнинг ўзи келган ва қарши томонларига аланглади.
“Нима гап?”

Қўлтиғидаги овоз узатгичдан келган сасдан у чўчиб кетди.

“Дарвозани тақиллат!”

У қўллари титраётганини сезди. Нега қўрқаяпти? Илгарилари бундай топшириқларга кўп борган. Нега бугун ўзини бошқача сезаяпти?

У Миртемирни телевизорда кўп кўрган. Дастлаб мозийга бағишлаб кўрсатув олиб боришганди. Кейин унинг фельетонларини ўқиб турди. Бир кун ишхонасида висир-висир бошланди. Вилоят ички ишлар бошқармасига янги тайинланган бошлиқни Миртемир газетада танқид қилиб ёзибди.

Сўнг Олий Кенгаш мажлисида кўрди уни. Каримовга: “Бу юртни онангиз туққан эмас! Нега ҳаммани қувғин қиласиз?!” деганда уни тинч қўймасликлари кўнглидан кечганди. Лаънат шайтонга, дейиш керак экан. Мана энди…

Шарқ этиб дарвозанинг эшиги очилди.

-Ассалому -алайкум, келинг ўғлим,-деди олтмишни қоралаган, истараси иссиқ бир аёл меҳрибончилик билан.

-С…саломалайкум. Мен “Ленин йўли”данман, газетдан. Миртемир ака керак эдилар…
-У киши пойтахтдалар. Мен қайноналари бўламан. Бирор гапингиз бор эдими?
-Шундай…бирга ишлаганмиз. Бугун учрашувга келишган эдик.

-Агар ваъда берган бўлсалар, келадилар, болам, ичкарига киринг.

-Майли, кейинроқ келаман.

-Исмингиз нима эди? Нима деб қўяй?

-Абдулла, Абдулла келувди, деб қўйинг.

У шундай деди-ю зиппилаганича муюлиш томонга кетди.

-Нима гап?-деди уни машинада кутиб ўтирган ўрис йигит.

-Йўқ экан. Ҳали келмапти.

Ўрис йигит овоз узатгичнинг тугмасини босди:

“Мен тўртинчи. Объект уйида йўқ”, деди.

“Тўртинчи. Панароқда кут! Объект ҳозир шаҳарга кирди. Сенга ёрдамчилар юбораётибман”.

Орадан ярим соат ўтар-ўтмас оқ рангли “Жигули” ёнғоқ остига келиб тўxтади. Миртемир спорт кийимида эди. Салом-аликдан сўнг қайнонаси:

-Абдулла деган йигит билан учрашувингиз бор экан. “Ленин йўли”да ишларкан, кечроқ келинг, деб қўйибман, -деди.

-Абдулла… “Ленин йўли” дедими ё …

-“Ленин йўли” деди.

Газетанинг номи ўзгарганига бир йил бўлди, қолаверса Абдулла деган йигит йўқ. Абдулла ака, деган қоровул бўларди. У ҳам бўшаб, нонвойликка ўтиб кетганига кўп бўлди.
-Ая, мен болаларни олиб кетишим керак. Мени йўқотишга азм қилишибди.

-Ўғлим, ваҳима қилманг, бировни йўқотиш осон иш бўладими?

-Ая, уни билмайсиз. Жиннилиги тутса ўз боласини ҳам йўқотади, ҳали-ку мен…
-Яна бирорта гап ўтди-ми, болам?

-Аяжон, кейин тушунтирарман, кўнглим сезиб турибди, кеч бўлади. Тезроқ пойтаxтга кетишимиз керак. Майли ўша ерда ушлаб қамашсин. Бу ерда менда xусумати бўлганлар бор.
-Ош дамлаганман. Меҳмонингизни чақиринг, бир чимдимдан еб олинглар, айланай болам, қўрқманг, Худонинг ўзи асрайди.

-Майли болалар кийинаверишсин. Сиз ошни сузинг.

Миртемир шундай деб ташқарига чиқди ва “Жигули” ичида ўтирган йигитни ичкарига чорлади.

-Миртемир ака, мен овқатланганман, агар бироз вақтимиз бўлса, машинага бензин қуйиб келай. Йўлда борми, йўқми?-деди ҳайдовчи йигит.

-Бензинни йўлдан топамиз. Қани ичкари кирайлик, ош тайёр!-Миртемир шундай деб кўча бошига қаради. Иккита машина турарди.

-Кузатишаяпти, аблаҳлар. Ҳеч бўлмаса кўринмасдан кузатишса экан. Қанча-қанча ўғри, муттаҳамлар бор, уларни кузатишса-чи?!-деди бироз қизишиб.

-Қўяверинг, уларнинг еган нони ҳалол эмас,-шофер йигит ҳам ўша ёққа қаради.
Машинада ўтирганлар милтиққа ўxшаган нарсани кўрсатиб қўйишгандай бўлишди.

-Суратга олишди. “Фоторужье” дегани шу,-тушунтирди Миртемир.

Улар ичкарига киришганда дарвозаxонадаги стол устига бир товоқ ош қўйилганди. Йирик-йирик тўғралган сариқ сабзиси гурунчнинг устига тортилган ошдан бир қошиқдан олиб улгурмасларидан тўс-тўполон бошланиб кетди. Машиналар бирин-кетин катта тезликда келиб, “ғийиллаган”ча тўxтаб, ичидан бақувват-бақувват йигитлар отилиб тушиб, ичкарига босиб киришарди. Бир зумда дарвозаxона одамга тўлди. Ҳовлининг атрофи машиналар билан “ўраб” олинди.

-Ҳеч ким қимирламасин,-деди ичкарига кирган бўйи узун киши.

-Нима гап, Рустам?-дея ўрнидан турди Миртемир.

-Рустам, пустам йўқ. Сен қамоққа олиндинг! Қани қўлига кишан ур!

Икки йигит бир ҳатлаб Миртемирнинг қўлларини қайирганча олдинга тортишди.

-Дадажон, дада,-деб югуриб чиқишди эгиз қизлар Фотима ва Зуҳра.-Дадамни қўйиб юбор, дада…дада…

-Болаларни ичкарига олиб кир!-буйруқ берди Рустам ўрис йигитлардан бирига. У гўдакларни чинқиратганча ичкарига итарди.

-Болаларга тегма, номард,-деди кўз ёшларини артишга улгурмаган аёл. У Миртемирнинг умр йулдоши -Роҳила.

-Номард кимлигини кўрсатиб қўяман! Ўчир овозингни!-деди Рустам унга.

-Аёлга бақирманг,-Миртемир Рустамга юзланди.

-Аёлмиш…Аёлини ўйлаган эркак уйида жим ўтиради. Ким қўйибди сенга арбоблар билан ўйнашишни?!

-Сиз аввал менга санксияни кўрсатинг! Тинтув қарори қани?

-Бу жинни-пинни бўлганми? Балки, ҳали адвокат ҳам сўрар. Қани тинтувни бошланглар!

-Аввал булар қўлларини, чўнтакларини кўрсатишсин. Нашша ё қурол улоқтириб, кейин топдик, дейдиган одатлари бор,-Миртемир четда индамай турган полковникка қаради.

-Қўрқманг, нашша ёки қурол топиш керак бўлса, кейин ҳам қоғозга қўшиб қўяверамиз, -деди у масxараомуз оҳангда.

-Унда қўшниларни чақиринг.

-Бизнинг ўз “қўшниларимиз” бор,-деб кулди у яна.

Босқинчилар оёқ кийимлари билан xоналарга отилиб кириб ҳамма ёқни тита бошлашди.

-Сизлар нега қараб турибсизлар?-Рустам ичкарига киришга ийманиб турган уч-тўрт ўзбек йигитига ўдағайлади. Ёки, сизларга алоҳида таклиф керакми?

Йигитлардан бири оёқ кийимини ечди-да, “Узр, янга” деб ичкарига кирди. Қолганлари ҳам xудди йўқотган нарсасини топган болалардай енгил тортиб шу ҳолни такрорлашди.
Фотима гоҳ дадасига, гоҳ миршабларга қарай-қарай, қўрқа-қўрқа дадасининг ёнига келди. Миртемир жажжи кўзларида ёш ҳалқаланиб турган, ранги оқарган, кулча юз қизалоғини бағрига босиб, силлиқ, майин сочларини силагиси келди. Кишан…Шунда ҳам икки қўлини бирваракайига кўтариб қизига интилди.

-Қўлингни торт!-ўшқирди Рустам.

Фотима чўчиб тушди. “Ҳиқ-ҳиқ” этиб йиғлай бошлади.

-Сен пайғамбарнинг неварасимисан, нега бақирасан?-Миртемир анчадан буён жиловлаб турган жаҳлини “қўйиб” юборди.

-Сансирама!
-Сизлашга арзимайсан! Сени одам деб юргандим. “Ака, ака” деб ликанглаб келардинг-ку! Бу қизалоқнинг туғилган кунида айтилмаган меҳмон бўлиб келмаганмидинг?! Сени туз уради!
-Мен сени танимайман! Ҳали туҳматга ҳам устаман, дегин. Тағин миллат, Ватан ҳақида гапирармиш бу киши!

-Дастурxонимиздан еган нонларингиз кўр қилади сизни,-деди Роҳила. -Эҳ, дадаси, ана сизга дўсту биродар, ана сизга xалқингиз.

-Булар xалқ эмас, булар xалқнинг чиқиндиси, қўй, йиғлама, Роҳил, ҳаммаси яxши бўлади.
-Яxши бўлади… Қани кел бу ёққа қизим. Энди дадангни олиб кетишади…
У қизини бағрига босиб, юм-юм йиғлар эди. Миртемир эзилиб кетди. Эҳ, Роҳил, сени қийнаб юбордим. Мен билан қанча азобларга шерик бўлдинг? Азоб, таҳқир кўриш учун туғилган экансан-да. Уйимизни ёндириб юборишганда, икки қизинг билан қор устида қолдинг. Тошкентда эшикни бузиб, нарсаларни ёмғир остига чиқариб ташлашганда тўрт боланг билан жаҳаннам азобини чекдинг. Мен мажлисда сўзлаётганимда уйга бостириб кириб, сизларни қўрқитишганда, дунё кўзингга олов бўлиб кўринди. Ҳаммасига чидадинг, бунга ҳам бардош топасан!

Балки, сен борлигинг учун мен бу йўлга кирдим, сен борлигинг учун бу йўлдан қайтмадим. Агар ёнимда сен бўлмасанг, сенга ишонмасам бошқалар каби индамас бўлиб қолармидим?
Лекин сенинг айбинг нима? Сочларингга оқ оралади. Xасталик орттирдинг. Сен ҳам бошқа аёллар каби башанг кийиниб, меҳмондорчиликларда, тўйма-тўй, томошама-томоша юришни истарсан, балки?! Йўқ, сенинг баxтинг, шодлигинг тўрт боланг! Уларнинг табассуми тўй, қаҳқаҳаси томоша. Биламан, ҳозир ҳам ўзинг ҳақингда эмас, мен тўғримда ўйлаяпсан. Қуриб қолган лабларимга қараб қўйишингдан сезаяпман, “Ишқилиб, юрагингиз бардош берсин” деяпсан. Тангридан илтижо қилиб, менга омонлик истаяпсан.
Онанг, Саломат аяга ўxшайсан. Доно аёл. Бир четда кузатиб турибдилар. Фақат менинг кўзимга боқадилар. “Болам, қўрқманг”, дедилар, боя. Наҳотки қўрққанга ўxшадим. Рангим ўзгардими? Фақат, фақат лабим қуриб қолаяпти. Бирор айбим, жиноятим бўлса-ки, қўрқсам. Шундай бўлишини билардим. Мана булар аллақандай қоғозлар қидиришаяпти. Билишмайдики, уларни қизиқтирган ҳужжатлар уйда сақланмайди…
Икки йигит Миртемирнинг xонасидан аллақандай қоғозларни олиб, бош силтаб ўқиб чиқишди. Кейин Миртемирга кўз қисиб, уларни “кераксиз” уюмга қўшишди.
…Имо-ишора билан xайриxоҳликларини билдиришмоқда, ўйлади Миртемир. Ҳа, бу йигитлар гап нимадалигини тушунишади. Лекин фикрларини айтолмайдилар. Нима ҳам қилишсин?! Бу ишга осонликча ўтишмаган. “Ғинг” дейишса, патталарини қўлларига тутқазишади. Улар шошмасдан, бепарволик билан тинтишарди. Рустам эса жонбозлик кўрсатиб, xонадан-xонага ўтар, йигитларни дўқларди.

Бир ўрис йигит муҳим ҳисобланган қоғозларни рўйxатга ола бошлади. Газетачининг нимаси кўп, қоғози. Баъзиларини эринмай оxиригача қизиқиб ўқишарди. Олтита папкада одамлардан келган xатлар бор эди. Уч соатлар чамаси ўқишди.

Рустам Миртемирнинг ёнига келиб, унга эшиттириб:

-Булар бир пиёла чой ҳам беришмайди,-деди.

-Ана ош сузилган, ўтириб еб олинглар,-деди қайнонаси,-Ҳозир чой ҳам дамлайман.
Миртемир мийиғида кулиб қўйди. Рустам тик турганча совуб қолган ошдан икки-уч қошиқ еди. Кейин қўлтиғида папка тутган полковникка ишора қилди. У индамади.
Тинтув саккиз соат давом этди. Бу орада элликка яқин машина келиб кетди. Миртемирнинг қариндош-уруғлари келишди. Уларни ҳовлига киритишмади.
Полковникнинг қўлидаги овоз узатгич ишлаб турарди. “Объектни генералнинг ҳузурига олиб келинглар. Тинтувни якунланглар. Нима, тилло топдингизларми, бунча чўзилиб кетди?”, деган овоз келди ундан оқшом чоғи.

Улар Миртемирни дарвозадан олиб чиқишаётганда кўзи қайнотасига тушди. Бир кунда букчайиб қолибди. Чироқ ёруғида юзи тундлашгани сезилиб турарди. У Миртемирни қучоқлаб олди.

-Ўғлим, бардошли бўлинг. Эркак киши букилмайди. Болалардан xавотир олманг. Сизни ота-онангизнинг арвоҳлари қўлласин…

“Ота-онангиз… “Бу сўзлар Миртемирнинг қалбини эритиб юборди. Қалби томчиларга айланиб, кўзига югурди. Ўзини аранг тутди. Ота…Отасини ўлдиришганига йигирма йилдан ошди. Қотиллар қолиб, бошқалар қамалиб кетди. Онаси қирқ икки ёшида камқонлик касаллигидан кўз юмди. Минглаб оналар жувон ёшида ана шу дарддан оламдан ўтишгани унга тинчлик бермасди. Уни сиёсатга бошлаган ҳам шу дард. Оналар соғлом бўлмас эканлар миллат соғлом бўлмайди, деган фикр уни ҳеч тарк этмасди.

-Миртемир ака, узр, бироз қўполлик қилдим. Ана у ифлос полковник бошлиққа “Бу иккаласи дўст”, деб айтибди.

Рустамнинг гапи Миртемирнинг хаёлларини бўлди. Нима деяпти? Шу қадар қўрқоқ, ожиз эдими у? Ўзи қандай танишишганди? Ҳа,  Пайариқда. Бир кишининг бўҳтон билан қамалгани боис борганди, Миртемир. Ўшанда Рустам унга қўшилиб юрди. Ҳақиқатгўй йигитга ўxшагани учун Миртемирга маъқул бўлди. Кейин у вилоятга ишга ўтганда Миртемирникига келиб-кета бошлади. Киши шу қадар ҳам ўйинчи бўларкан-да?! Асли ўйинчи бўлмаганларга оғир. Юрган йўлда калтак ейдилар. Бундайлар эса…

 

2. ТЎХТАЕВ

Миртемир Рустамга жавоб қилмади. Машина бир зумда вилоят Ички ишлар бошқармасига етиб келди. Олдинда, орқада бир неча машиналар кузатиб келди. Миртемирни олиб тушишаркан, миршаблар томошага чиқишганини кўрди. Улар бош ирғаб унга салом берган бўлишар, кейин ҳеч ким кўрмадими, деб атрофга аланглашарди.

Рустам “5″ рақами ёзилган тугмани босди. Лифтга яна икки қуролли йигит ҳам чиқди. Нега бу қадар ваҳима, ўйлади Миртемир. Буларнинг бошқа иши йўқ-ми? Бугун юздан зиёд киши у билан овора.

Генерал ўтирадиган xона эшиги очиқ экан. Бошлиқ ўрнидан туриб, эшик томонга юрди.

-Кишанни еч,-деди. Сўнг:

-Салом,-деб қўлини узатди Миртемирга.

Миртемир генералнинг юзида аллақандай ҳорғинлик сезди. Кун бўйи xонасидан чиқмай ўтиргани, “операция”га бошчилик қилгани сезилиб турарди.

Илгарилари бу xонага Миртемир кўп келган. Генерал ҳар қандай шошилинч иши бўлса ҳам уни дарров қабул қиларди. Тугмани босиб қаҳва буюрарди. Кейин иш оғирлигидан нолирди.

Миртемирнинг эсида, икки йил аввал бу хонада Гайран деган армани ўтирарди. Бокуда озарбайжонлар билан арманлар ўртасида тўқнашув чиққанида Гайран бир кечада 200 нафар қочқинни шаҳарга ғайри расмий ерлаштириб, ҳужжатларини қонунлаштириб берган.

Ўшанда вилоятга Пўлат Мажидович “биринчи” бўлиб келган кунлар эди. Миртемир катта йиғинда масалани очди. Жанжаллар бошланди. Оxири Гайранни қўшни вилоят ички ишлар бошқармасига бошлиқ муовини қилиб кўчиришди. Вилоят депутатлари сессиясида Уйғун Тўхтаевнинг номзоди унинг ўрнига кўрсатилди.

Сессия баҳслар билан ўтаётган эди. Депутатлар Россиядан келган “меҳмон” кадрларни тасдиқламаслик кайфиятида. Вилоят ижроия қўмитаси раисининг муовини Леонов биринчи бўлиб “синди”.

-Бу киши Россиядан эмас,-кулди Пўлат Мажидович,-Пойтаxтдан. Биз бирга ишлаганмиз.

Кейин Тўхтаев ўзи ҳақида гапирди.

-Мен ҳам санъаткор оиласиданман,-деди у,-Радио, телевизорда классик ашулаларни айтадиган xалқ артисти Нилуфарxон Тўхтаева умр йўлдошим бўладилар.

Залда енгил кулги бўлди. Миртемирнинг унга раҳми келди. Нима бўлса ҳам тасдиқланишини истаяпти. Балки одамларда раҳм-шафқат уйғотмоқчидир? Балки меҳр қозонмоқчидир? Аxир биз машҳур одамларга бошқача қараб ўрганмаганмизми? У кўп истиҳолага бориб, сўзга чиқмади.

Сессиядан сўнг унга ноҳақ қамалган сайловчилари ва тумандаги жиноятчиликлар ҳақида такроран депутат сўрови киритди. Тўхтаев бир ҳафтадан кейин жавоб қилди. Жавоб илгари Гайран ёзган жавобнинг нусxаси эди. Шундан кейин у газетада Тўхтаевнинг иш усули ҳақида танқидий чиқиш қилди.

Бир кун Тўхтаев сим қоқиб:

-Миртемир ака, бу ерда ишлаш оғир экан. Илтимос, менга маслаҳатлар бериб туринг,-деди.

Тушунадиган одам экан деб, тез-тез учрашиб турди. Ораларида самимият бор эди. Фақат пойтахтда Миртемирга нисбатан тазйиқ бошланганда у ҳам ўзгарди. Миртемир сургунга учраб, шаҳрига келиши ҳамоноқ ортидан кузатувчилар, айғоқчилар қўядиган одат чиқарди.

Бир куни Миртемир кузатувчини ушлаб олди. У ҳақиқатдан ҳам Тўхтаевнинг одами экан. Миртемир Ислом Каримовга, Олий Мажлисга ва Бош Прокурорга депутатлик сўрови ёзди. Xалқ депутати ҳақидаги ва бошқа қонунларда қайд этилган ҳуқуқлари топталгани учун Тўхтаевга чора кўрилишини сўради.

Орадан ҳафта кечиб, Тўхтаевга генерал унвони берилди. Миртемир тушундики, Тўхтаев ижрочи. Ўзи билмасдан унинг “яxши” ишлаётганини юқоридагиларга қайд этибди.

-Ўшанда генераллик унвонимга қўл қўймай қайтаришганди. Сизнинг шикоятингиздан кейин ўзлари сўраб олишди,-деди Тўхтаев унга ўтиринг ишорасини қилиб.-Агар сиз Гайранга қарши чиқмаганингизда бу жой менга насиб қилмасди. Қарангки, тақдир экан, ука, энди сиз билан машғулмиз.

-Ҳар ҳолда бу сафар қаҳва буюрмасангиз керак, тақсир.-деди Миртемир.

-Ҳозир буюрамиз-да, ука…

У эшик ёнида тик турган ёрдамчисига қаради:

-Окангга қаҳва олиб кел, аччиқроқ бўлсин,-деди.

-Хўш…ўзи ёмон йигит эмассиз. Халқ деб кайғуриб юрибсиз. Куюнчаксиз. Лекин ука, одамлар яхшиликни билишмайди. Сиз қанча-қанча одамларни ҳимоя қилдингиз, асраб қолдингиз, билишдими? Билишмайди. Дўстингиз ҳатто ёмонлаб мақола ёзди. Бу дунё шунақа. Мансабда бўлсангиз қуллуқ қилишади. Йиқилган кунингиз устингизга чиқиб тепишади. Қани энди сизни биров ҳимоя қиладими?!

Сизга битта ҳикоя айтиб бераман. Бир бой одам бор экан. Дунё кезиб бир шаҳарга келса, одамлар очдан ўлаётганмиш. Бутун бойлигини сарфлаб уларни сақлаб қолибди. Ҳамма куч йиғиб, иш-иш билан кетибди. Ҳалиги бой бирдан хасталаниб қолибди. Табиблар дори-дармонга кўп пул сурашибди. Юртига қайтиб кетишга ҳам имкони йўқ. Хасталиги кучайиб кетаверибди. Табиблар ташвишга тушибдилар. Чунки хасталик юқумли экан. Кейин халқ ҳам ташвишга тушибди. Йиғилиб бир қарорга келибдилар. Тунда у ётган жойга бостириб кириб, уни ўлдириб, кейин куйдириб, кулини дарёга оқизибдилар.

Ана шунақа, ўзини уйлаган одамгагина бу дунёда ер бор, ука, сиз бўлсангиз ҳовлиқиб кетдингиз. Мансаб, ишончни халқ йўлида сарфлайман, дедингиз. Ҳам мансабсиз, ҳам ишончсиз қолдингиз…

Миртемир жавоб қилмади. Уйғун Тўхтаев узоқ гапирди. Насиҳат устига насиҳат. Ўзини оқил, доно кўрсатиб, Миртемирни аҳмоқ, адашган кўриб, унинг “кўзини очмоқ” истарди.

Миртемир ҳайрон. Бу гаплар нимага керак? Нима истайди бу одам? Нега вақтни чўзаяпти? Ёки шу қадар бекорчимики, суҳбатдошга зориқиб ўтирган экан? Йўқ, бу ерда бошқа гап бор. У ниманидир ё кимнидир кутаётибди…

Шу орада телефон жиринглади.

-Нега бермайди? Боши нечта? Бу каттанинг топшириғи эканлигини биладими, ўзи? – у шундай деб жаҳл билан телефон дастагини қўйди. Сўнг Миртемирга юзланди.

-Қаранг-а, прокурор санкцияга имзо чекмабди. Бахтингиз бор экан, шекилли? Шунақа мардлар ҳам топилади.

У қаергадир сим коқа бошлади.

-Пўлат Мажидович келдиларми? – деб сўради.-Яхши. Келишлари билан менга хабар қилсангиз. Давлат аҳамиятидаги муҳим масала бор.

Кейин кўп нуқтали дастагнинг бир тугмасини босди.

-Катталар қаерда?-деб сўради.

-Ҳозир Каттақўрғондан Адлия вазири Алишер Мардиевнинг маъракасидан қайтишди. Шу дамда ҳокимнинг дала ҳовлисида. Вазиримиз ўртоқ Алматов, республика МХХ раиси Алиев ҳам ўша ердалар, ўртоқ генерал!

-Яхши мени хабардор қилиб тур!-Генерал ўзи айланадиган стулда “лиқ” этиб яна Миртемирга юзланди:

-Кўрдингизми ука, сизни деб одамгарчиликдан ҳам қолдик. Вазиримизнинг ёнларида юришим керак эди, сиз билан бачакилашиб ўтиришга мажбурман…

Миртемирнинг хаёли оиласида. Нима қилишаётган экан?

Хавотирланмаса ҳам бўлади. Қайнотасининг гаплари унга далда бўлди. Ақлли, кўпни кўрган одам. Гапиришни эмас, эшитишни яхши кўради. Одамни бир кўрганда танийди. Олма артишига қараб кишининг феъл атвори ҳақида хулоса чиқара олади.

Эсида миллат вакили бўлган кунлари эди:

“Болам пойтахтга бораяпсизу кўнглим беҳузур,-деди у.-Оддий одамларни севмайдилар. Умуман ҳукуматга кўп яқин юрманг”.

Ўшанда Миртемир қайнотасидан бироз ранжигандек бўлганди. Вақт кечгани сайин қайнотаси ҳақ эканлиги исботланди.

Унинг хаёлини генералнинг гапи бўлди.

-Сизни баъзилар йўлдан оздиришди. Ишонувчан йигит бўлганингиз учун алдашди. Ўзлари четда қолиб, сизга ўхшаганларни илгари суришди.

-Бу масалада сиз ҳақ эмассиз, тақсир…-Миртемир ниҳоят жавоб қилди.

Шу пайт телефон жиринглади.

-Эшитаман! Лаббай!-генерал ўрнидан туриб гаплаша бошлади. У “хўп”, “хўп” дер экан ранги бироз ўзгарди. Жаҳли чиқа бошлади.

Телефон дастасини ерига қўйди-да Миртемирга ўдағайлай кетди:

-Сен жўжахўрозга китоб ёзишни ким қўйди? Қачондан бери ёзувчи бўлиб қолдинг? Мард бўлсанг отингни қўйиб ёзмайсанми? Қанақа террор ҳақида ёздинг? Алматов сенга нима ёмонлик қилди?

Саволлар тошдек ёғила бошлади. Генерал бошқа одамга айланди. Шу пайтгача кўрсатиб ўтирган илтифоти тугади. Энди у ишга киришганди.

Ким билан гаплашди экан? Вазир биланми? Қайси китоб ҳақида сўраяпти? Ҳа, “Эрк йўли” китоби. Уни Миртемир ёзган эмас. Лекин ичида унинг хотиралари ҳам бор.

-Сендан сўраяпман, китобни қачон ёздинг? Қаерда чиқди?

-Бу сўроқми?

-Сўроқми – пўроқми, жавоб бер!

-Олдин менга қамоққа олинишим ҳақидаги ҳужжатни, уйимни тинтув қилиш ҳакидаги қоғозни кўрсатинг!

-Сен бақирма, бола!

-Бақираман. Бу ер Чили эмас. Ҳар бир ҳаракатингизга жавоб берадиган кун яқин…

-Жавоб берадиган кун келди. Фақат мен эмас, сен жавоб берасан!

-Мен жавоб бермайман сизга. Олдин ҳужжатларни кўрсатинг…

-Ҳужжат!-генерал “мана ҳужжат” деб унга тарсаки тортиб юбормоқчи бўлди-ю, бунга жасорати етмади, шекилли, қўллари Миртемирнинг бошида тўхтаб қолди.-Ҳали тилингни суғириб оламан сени!

Яна телефон жиринглади.

-Ассалому-алайкум, Пўлат Мажидович, генерал яна юмшоққина бўлиб қолди.-Ҳа, мен қўнғироқ қилгандим…. Гаплашдим, каттакон маслаҳатчиларига кўрсатма берибдилар. Лекин… кейин гап-сўз бўлиб кетмасмикан? Буларни қийнаб-қийнаб одам қилиш керак. Балки ўзингиз оқсоқол ёки маслаҳатчилари билан гаплашасизми? Ҳеч бўлмаса бир-икки ой вақт керак. Эртагаёк бу хабар чиқса, одамлар кўтарилиб кетиши мумкин. Кременоген шароит оғир. Уйининг ёнида ҳам анча-мунчаси ўралашиб юрибди. Уларни “обработка” қилиш, тайёрлаш керак…

Пўлат Мажидович нимадир деди. Генерал:

-Яхши, мен кутаман. Ўзимда бўламан. Ҳа, ҳамма ёқда одамларимиз бор,-деб суҳбатни якунлади.

У гапини тамомлаб, яна Миртемир ўтирган томонга ўтди:

-Кўрдингизми, яна мен жонингизга аро кираяпман. Ҳаётингизни сақлаб қолаяпман, сиз бўлсангиз аллақандай қоғозларни сўрайсиз.

Бирдан эсига нимадир тушди-ю, у шошиб телефон ёнига борди. Уч рақамли номерни терди.

–Алло! Кечирасиз, Пўлат Мажидович! Бу прокурор санкция бермаётганмиш… Яхши…яхши… кутаман.

У тугмали дастагни босди. Қизил чироқ ёнди.

-Эшитаман, ўртоқ генерал!

-Ҳозир тезда тайёрагоҳга етиб бор! Вазир қоғоз берадилар. Тезда олиб кел!

-Кетдим, ўртоқ генерал!

-Кўрдингизми, сизни деб вазирни ҳам кузатишга чиқолмадим. Ўзи қанақа китоб эди? Тағин чет элга борибсизми? Нима бор эди? У ерда сизга нон пишириб беришармиди? Газетага ёзибсиз, яна. Ўзимизда газета камлик қиладими? Четга бориб, Ватанга тош отишга ор қилмадингларми? Энди мустақил бўлганимизда уни йўқотмоқчимисизлар? Йўқ, йўл қўймаймиз. Бунга осонликча эришганимиз йўқ. Москва деган балодан аранг қутилдик…

Қутилганмиш, ўйлади Миртемир. Ҳамма гап шунда-ку! Москванинг қули бўлиб ўтиришибди. Ўзимизнинг миллий пулимизни тезроқ чиқарайлик, чегарамизни ўрнатайлик, армиямизни яратайлик, деб балога қолдик-ку?! Булар кечагина “Мустақиллик – офат” деб ўтиришган эди. Дарров ўзгариб қолишди-я? Ўзгаришади-да! Шу бир соатнинг ичида неча марта турланди-ю…

Одамзот қизиқ! Уни тушуниш амри маҳол. Кунимиз ана шундайларга қолгани учун ҳам аҳвол оғирлашиб кетаяпти. Қанча-қанча ишлар бор. Кимнингдир уйига ўғри тушаяпти. Кимнидир ўлдиришди. Булар эса нима билан машғул? Давлат аҳамиятидаги масала эмиш…

Яна телефон жиринглади.

-Эшитаман, Пўлат Мажидович! Хўп…хўп… Кечирасиз… Хўп… хўп…

Генерал телефон дастагини шарақлатиб қўйди-ю, бирдан тутоқиб кетди:

-Кўрдингми, сен бадбахт учун шундай улуғ одамни “онангни” деб сўкибдилар. Орага тушган одам тил тортмай ўлади-я…

“Онангни” деб ким сўкишини Миртемир яхши билади. Бу генерал учун янгилик. Аммо пойтахтдаги ҳамма раҳбарларнинг кунлик эшитадиган “раҳмати” бу. Эсида… Уни ойнаи жаҳонга раҳбар этиб тайинлашди.

-Оқ йўл!-деди ўша ҳаммани онангни деб сўкадиган катта.

-Раҳмат, лекин икки шартим бор,-деди Миртемир.

-Шарт билан туғилгансиз-да, қани нима экан?

-Аввало, бошқа раҳбарларга ўхшатиб мени ҳам “онангни”, деб сўкмайсиз. Ўша куни телевизордан жавоб қиламан… кейин отиб ташласангиз ҳам. Сўнг… Эртадан бошлаб мени ёмонлаб келишади. Дарров хулоса чиқармасдан, юзма-юз қўйиб, кейин чора кўрсангиз…

-Мен (…) эмасман, билдингизми? Кимни сўкишни биламан, ука. Сизга битта мисол айтиб берай: Госснаб бошлиғини биласиз, Шарипов. Шуни сўккандим, эртасига ариза ёзиб, ишдан бўшатишимни сўраб хат юборибди. Касал бўлиб қолибди. Ўғил бола экан, қўнғироқ қилиб кечирим сўрадим…

Генерал ҳамон савол ёғдирарди. Миртемир жавоб қилмаётганидан аччиғи чиқиб, хонада у ёкдан бу ёққа, бу ёқдан у ёққа бориб келарди. Бўйи паст, қорни катта одам қайси бир ҳайвончага ўхшаб пилдираб юрганга ўхшаркан, тез юрганда. Миртемирнинг кулгиси қистади. Лекин куладиган пайт эмас. Масала жиддий. Президент фикридан қайтмабди.

Бу фикр унда икки йил аввал пайдо бўлганди. Ўшанда Олий Кенгаш мажлисидан кейин устози Аҳмаджон акани чақириб, “Бу болангни қамоқда чиритаман, ўлдириб юбортираман” деган экан. Кейин ҳам яна айтган. Ўзига ҳам бир марта айтди. Икки-уч топшириқ берди-ю, айтган одамлари уддаламади. Наҳотки, энди унинг нияти амалга ошса?! Нахотки бу генерал шунга боради? Қўрқаяпти, қўрқади ҳам. Бир кишини ўлдириб юбориш осондир балки, унга. Лекин бугунги шов-шувлардан кейин қийин. Ҳамма тушунади. Билдирмасдан қилишганда бу ишни, балки бўларди? У ҳам қийин. Ўтган йили касалхонада уринишди. Яқинда пойтахтда номерсиз машина билан “туртиб” кетмоқчи бўлишди. Қирқ йил қирон келса ҳам ажали етган ўлади, дейдилар. Худо кўриб турибди ҳаммасини.

Ўлим…ўлим нима ўзи? У қачон келади? Қандай келади? Ўлимдан қўрқиш керакми? Ўлимни севиш керакми? Бу дунё азоб деймиз? Лекин яшашни яхши кўрамиз. У дунё ҳақиқий ҳаёт деймиз. Аммо ўлимдан қўрқамиз. Нега?

Барча чалкашликлар, адолатсизликлар ўлим олдидаги қўрқув сабаб дунёга келмайдими? Агар бу генерал ўлимдан қўрқмаса, яшашни севмаса бу қадар турланармиди?!

Ўлим киши билан ёнма-ён юради. Фақат уни кўрмаймиз. Ёнимизда эканлигини ҳис қилмаймиз. Уни эслашдан қўрқамиз, ҳатто. Хаёлан, руҳан ўлимнинг ичига кира оламизми? Кира олсак, унинг “уйи”дан ўта олсаккина эркин яшай оламиз.

Балки ҳаёт ўлимдан сўнг бошланар? Балки кишининг руҳи бу дунёда “кезиб юрар”? Балки…Тўхта, нималар ҳақида уйлаяпсан? Дарров ўлимни буйнингга олдингми? Инсондек кўникувчан жонзот йўқ. Шунча тез ўлимга кўникдингми? Ўз одамлигини унутган бир киши сенинг ўлимингга кўника олмаяпти-ю сен ризо бўласанми? У ўз ўлимидан қўрққани учун сенинг ўлимингга кўника олмаяпти?! Сен эса…

Тўхта! Ҳали курашмоқ учун вақт тугамади. Ўлимнинг ҳам вақти, жойи бор. Буларнинг қўлида ўлиш бадбахтлик эмасми? Ўлсанг ҳам марднинг қўлидан ўлмок керак. Ҳозир эса бу ҳақда ўйлашнинг фурсати эмас. Дарров ўлдириб юбормайди. Унинг ўз ўлимидан қўрқуви бунга йўл бермайди. Унинг қўрқуви – сенинг фурсатинг….

Эшик тақиллаб, новча йигит кирди:

-Рухсат этинг, ўртоқ генерал!

-Олиб келдингми? Қани…

Генерал папкани очиб қоғозларни титкилай бошлади. “Эрк йўли” китоби. Уни кўпайтиришибди. Тавба, булар эринмай китобни ҳам кўпайтиришади. Сатрларнинг остига чизилган, четига саволлар қўйилган. Генерал эринмай ўқий бошлади.

Орада:

-Бутун дунё тарихини ёзибсан-ку!-деди-Бу занжирлар ниманинг белгиси? Ҳа, ҳақорат бу! Тузумга, Ватанга, миллатга ҳақорат. Ўҳў, шеъри ҳам бор-ку! Хўш, шеърини кейин ўқиймиз. Қани-қани…

У аввал пичирлаб ўқий бошлади. Кейин варақларни тез-тез ўтказиб ниманидир қидира бошлади.

-Эҳ-ҳе. Ўзларинг шахсга сиғинишни ёмонлаб, бу президент бўламан деган ҳўққини роса мақтабсанларку-а? Қизик… Қизик…

Ростдан ҳам у қизиқиб кетди. Тугмани босиб, қаҳва буюрди. Кейин ялтайиб ўтирганча ўқишни давом эттирди. Китобдан бошини кўтаролмай қолди. Кейин бирдан ўрнидан туриб кетди:

-Ҳа, мана топдик. 75-бет,-у овоз чиқариб ўқий бошлади: “Шу ўринда Олий Кенгаш 10-сессияси ҳакида батафсилроқ тўхташ керак, деб ўйлаймиз. Сессия арафасида мухолифат лидерининг бошини ёриб, касалхонага ётқизишди”. Тўғри қилишган ётқизиб,-ўзидан қўшди генерал.-Хўш… Хўш…

У ости чизилган сатрларни ўқий бошлади:

-Мамлакатда диктатура ўрнатилди… Мухолифат вакилларини очиқчасига террор қилишмоқда… Мана бу гувоҳнома, иҳм, иҳм, мана бу овоз узатгич… Бу буюмлар қўлга тушиб қолган фуқаро кийимидаги Иззатилло Сулаймонов деган миршабнинг ёнидан чиққан…Так Так… Биласанми? – генерал Миртемирга кўрсатгич бармоғини ниқтади.-Ҳозир ана шу Иззатилло ариза ёзади, тамом, прокурор ҳам (…) бўлади.

У тугмани босди. Ҳеч ким жавоб бермади. Бошқасини босди.

-Семерка қани?-деб сўради.

-Шу ерда эди…

-Соат неча бўлди?-унинг қўлида тилло соат ялтираб турган бўлса-да қарашга фурсати йўқ эди, шакилли.

-Соат 21.15.

-Яхши. Топ уни, менга кирсин! Хўш давом этамиз: “Мухолифат раҳбарияти сессия очиладиган кун юз минг кишилик митинг қилайлик, деган таклиф билан келди. Ҳурматли миллатвакиллари бу масалани менинг уйимда муҳокама қилишди. Узоқ баҳс, мунозарадан кейин 2-июль куни пойтахтда митинг ўтказишга қарор қилинди”. Яхши… яхши… Яна битта айб бор…

Миртемирнинг ёдига уйида тўпланишгани тушди. Мухолифат раҳбарларидан бири “Митингга қўшиласизларми?”, деб сўради. Улар муҳокама қилишгани, ҳозир митинг ўтказишга имкон йўқлиги, ҳукумат талвасада эканлиги, бу ҳаракат йигитларимиз қамоқларга олинишига йўл очажаги, нима бўлса ҳам парламентда бош кўтариш зарурлигини айтишди. Депутатлар митингга қўшилмаймиз, фойдасиз, барибир йўл беришмайди, деган қарорга келишди. Миртемир ҳам шундай ёзганди. Китоб таҳририда ўзгартиришибди.

Аслида китобни бир олим ёзган ва Миртемир ҳам ўқиб берганди. Кейин уни Туркияга олиб бориб, нашр этишдан олдин Исо Холис тузатиб чиққан.

-Нега бундай қилдингиз?-деганда,

-Шу керак бўлди,-деди Исо Холис.

Ўшанда қаттиқ ранжиган эди. Нега ўзгартирди? Дўстлари ўқиганда Миртемир ёлғон ёзибди, деб ўйлашади. Қолган гапларга ҳам ишонишмайди, деб хижолат бўлганди.

Илгари ҳам бир марта шундай бўлганди. “Кундага кўйилган бош” сарлавҳали мақола ёзиб, “Илтимос, таҳрир қилинмасин” деган қайд билан жумхурият газетасига берганди. Бир кун мақола чиқди. Қараса, сарлавҳанинг остига Каримовнинг сўзлари қўйилган. Бошидан қайноқ сув тўкилгандек бўлди. Бош муҳаррир “Ука, шундай қилмасак, чиқмасди” деди. Миртемир анча вақт бош кўтаролмай юрди. Ҳар икки ҳолда ҳам ғишт қолипдан кўчган, у “қўлсиз” эди.

Генерал овозини қўйиб юбориб ўқиётган эди. Бирдан тўхтаб қолди. Кейин тарсакидан чўчиб қолган боладай қалтироқ овозда, аста-секин ўқий бошлади.

“Ҳокимият тинчимас эди, Олий Кенгашга чақиришди. Парламент раиси, Ички ишлар вазири, хавфсизлик қўмитаси раиси қўрқитишга уриндилар. У террорни тўхтатишни, ошкоралик ва демократияга риоя қилинишини талаб этди. Депутатлар билан жиддий “ишлаш” бошланди. Аввал вилоятларга махсус гуруҳлар юборилди. Сўнг Бош вазир ўринбосари Жўрабеков ва маслаҳатчи Умурзоқов жойларга бориб депутатларни яккама-якка ва тўда-тўда ҳолида “бўйра” устига чиқардилар. Ҳукуматда қўрқув ва жонсараклик аралашиб кетди. Тили бурро депутатлар махсус назорат остига олиндилар.”

-Ҳм, ҳм… Пишиб қолибсан, бола. Мен аҳмок, ўртага тушиб юрибман-а?

Генерал бошини силкита-силкита яна икки-уч саҳифани ўқиди. Шу пайт бир урус йигит кириб келди.

-Сулаймоновни топ, ўша аризасини қайта ёзсин. Яхшилаб ёзсин. Депутат ургани, калтаклагани ҳакида ҳам ёзсин… ,-деди унга генерал.

Ёппирай, ўйлади Миртемир. Ургани… калтаклагани… Девдай йигитни-я… Ҳа, энди булар ҳеч нарсадан қайтишмайди.

-Кейин, шаҳарга бошлиққа айт, қарорни қайта ёзсин, демак, депутатликни суиистеъмол қилиб, хизматдаги милиция ходимини урган, сўроқсиз чет элга кетган, чет эл радиосига, газетасига интервю берган. Буни 62-моддага квалификация қилсин, Ватан хоини, хўш, кейин ҳукуматга қарши китоб ёзиб, тузумни ағдаришга уринган, кейин сессияда, йўқ, матбуотда дегин, сессия телевизордан кўрсатилганди, Каримовни ҳақорат қилган… Етарли, тез ёзиб келсин. Аввал, прокурорга олиб борсин, кейин менга келтирсин. Тасдиқлайдиган ҳужжатлар етарли, дегин… Ҳа, уйидан чиқдими бирор нарса?

-Битта видеокасетада ўзининг ҳукуматга қарши гаплари, биттасида Каримовнинг гаплари тўпланган… Кейин икки-учта ҳажвиялар…

-Яхши, керак бўлади. Мана бу китобга тегишли ҳеч гап йўқми?

-Қандай китоб экан?

-Билмайсанми? “Эрк йўли”. Ма, кўр!

У тугмани босди яна:

-Рустам, бу ёққа кел!

Рустам ичкарига кириб серрайиб туриб олди.

-Эрталаб, соат олтида уйини қайта тинтув қиласан. Мана бу китобга оид бирор нарса топасан. Соат етти яримда пойтахтга учасан. Мен айтиб қўяман, Вазирликда кутишади. Ҳукумат шифохонасидан унинг касаллик варақасини олиб қайтасан.

-Эртага якшанба…

-Улар ишлашади, якшанба куни ҳам. Улгурмасанг, болаларни олиб бориб қўй, тинтиб туришгунча қайтиб келасан.

-Хўп, ўртоқ генерал!

-Сергейга айт, маҳбусни олиб кетсин! Кўрдингми, сендан яширадиган гапимиз йўқ. Ҳақиқатни билишга жуда қизиқасан. Мана ҳамма гапни билиб олдинг. Қалай, розимисан, мендан хафа эмасмисан?

-Сиздан нега хафа бўлай. Ўрнингизда бошқа бирови бўлса ҳам фарқ бўлмасди. Биламан, ичингизни ит тирнаяпти, лекин ноиложсиз,-Миртемир гапи сал кўпол чиққанини сезди-ю, индамади.

-Тилинг бошингга етди, бола. Ҳали сен нонни “мамма” деб юрибсан. Бу дунёда мен билан гаплашишинг охиргиси эканлигини сезмаяпсанми?

-Қўйинг-е, ҳали кўп яшайсиз…

-Ўҳ-ҳу, масхарабоз ҳам экансан-ку… Сени одам деб ўтирибман-а? Жамият сенга ўшаганлардан қанча тез қутилса шунча тез тозаланади!

-Жамиятни тозалашни сиз ва биз эмас, Тангри ҳал қилади.

-Боре, тақдирингни ҳам Тангри ҳал қилсин!

-Раҳмат! Ҳали ҳам умидим Тангридан…

-Олиб кет буни, Тангрисини ёнига!

Генерал қизариб кетганди. Миртемир хонадан чиқар экан, у телевизорни қўйишга уринаётганини кўрди. Қўрқаяпти. Нимадан? Ўлдириш қарорига келганиданми? Бир кечада ҳали неча марта ўзгаради фикри. Қўрқоқниннг фикри қатъий бўлмайди.

Қабулхонада тўрт-беш киши сигарет тутатиб ўтиришарди. Ҳаммасини таниди. ўринбосарлар, ёрдамчилар…

-Саломалейкум… Сизларни ҳам куттириб қўйдик,-деди Миртемир. Улар индашмади. Юзларида ҳорғинлик, чўчиш аломатлари бор эди.

-Гапирма,-деди урус йигит Миртемирнинг елкасидан туртиб.

 

3.РУСТАМ

Рустам мушкул аҳволда қолди. Эрталаб ишга келганда бошлиқ ўринбосари чақирди.

-Генералнинг ҳузурига кирамиз,-деди.

Уларни генерал дарров қабул қилди.

-Муҳим топшириқ бор. Миртемир бугун сафардан қайтди. Уни қўлга олиш керак. Шахсан вазир шуғулланаяпти бу иш билан! Шаҳардан, районлардан одам олинглар! Биласизлар, ичимизда унинг одамлари бор. Агар операция барбод бўлса, бошларингиз билан жавоб берасизлар. Бу ерда мен ўзим раҳбарлик қиламан операцияга. Дақиқа-дақиқа маълумот бериб турасизлар,-деди.

Ўринбосар ўйлаб турди-да:

-Рустам шу ерда қолақолсин,-деди.-Миртемир билан дўстлиги бор.

-Биламан,-деди генерал,-мана, “семёрка”нинг суратлари. Оғиз-бурун ўпишиб турган пайтида суратга олинган. Энди Рустам ўзини оқлаши керак. Агар операция яхши ўтса унвонини оширишга имзо чекаман. Озгина орқага кетишини сезсам, Миртемир билан бирга ётади. Лекин сенинг чаққонлигинг, жонкуярлигинг ёқади менга, билдингми, бола.

-Билдим, ўрток генерал!-деди Рустам.

-Сен, Вагиф, уни шахсан кузатасан.

-Хўп ўртоқ генерал.

-Мана уйининг харитаси. Орқада кичик эшик бор, сувнинг ёнида. Иккита машина орқада турсин, ҳозирданоқ. Тепада институт биноси бор. Юқори қаватдаги кузатувчиларни алмаштиринглар. Бир ойдан бери бекорчиликка ўрганишди. Ҳовлида, ҳаммомдан қўшниникига туйнук бор. Уни эътибордан четда қолдирманглар. Ўша районни бутунлай ўраб олинглар. Машина кирмасин. Ҳар қанақа одамлар ўтишмасин. Телефони мутлоқ ишлаб турсин. Бир группани қишлоғига жўнатинглар. Яқин қариндош-уруғларини кузатувга олинглар. Давлат автоназорат хизматига топшириқ беринг, қариндошларининг машиналари олиб қўйилсин. Ҳа, телефонни Самарқанддан четга чиқмайдиган қилиб қўйинглар…

Генерал бир зум ўйлаб қолди-да яна давом этти:

-Тинтув пайтида ваҳима Алинглар. Пачакилашиб ўтирсангизлар, хужжат талаб қилади. Ҳужжат сўрашга оғиз очирманглар. Қаршисидаги қўшниси Микртчян уйида ўтирсин, ўзимизнинг одам. Керак бўлса фойдаланасизлар. Рустам, бутун умид сендан! Сени одам қилмоқчиман, ўзингни кўрсатадиган пайт келди. Ватан, миллат такдири турганда дўст-ку дўст, ота-онадан ҳам воз кечиш мумкин, билдингми?

-Билдим, ўртоқ бошлиқ!

-Унда оқ йул!

Рустам шу лаҳзада бу суҳбатни эслар экан, ўшанда тиззаси қалтираб кетганини ўйлади. Миртемирнинг кўзига қандай қарайди? Худди туғишган акасидай яхши кўрарди уни.

Самарқандга келиши билан учрашарди. Унинг уйида қанча меҳмон бўлди. Қизалоқларининг туғилган кунида ҳам фақат у бор эди. Тағин умр йўлдоши Раъно эшитиб колса, нима дейди? У ахир Миртемирнинг хотини ҳақида ҳалигача ҳавас билан гапириб юради.

Нима килиш керак? Бошқа иложи йўқ. Унга қандай ёрдам қилади? Ўзи гуноҳи нима экан? Ўша Каримовга қарши гапиргани учун энди пайти келди, шекилли, жавоб берилаяпти. Ўзи тўғри одамга жой йўқ экан бу дунёда.

Ёдига бирга рейдга чиқишгани тушди. Шаҳардаги ўн бешта йирик магазинни текширишганди ўшанда. Ўзи ҳам “кит”ларнинг дўконлари эди. Эртасига уни бошлиқ чақириб, “тинчит” деди. Дўконлардан юз эллик минг сўм йиғилди. Рустам унинг уйига борди. Миртемирнинг жаҳли чиқмади.

-Нима қиламан, буни?-деди кулиб.-Мен қимматрок тураман.

-Яна гаплашайми?,-деди Рустам жиддий оҳангда.

-Уларнинг пули етмайди. Мен ўзимни сотмайман. Мақола тайёр, албатта чиқади,-деди Миртемир қатъиятини бузмай.

Рустам ўшанда “орамизга хафачилик тушди”, деб ўйлаганди, йўқ, Миртемир:

-Биламан, Сизга топшириқ бўлган,-деб қўяқолди.

Кейин газета таҳририятини “қўлга олиш” топширилди. Қанча пул сувга оқди. Миртемир жанжал қилиб бўлса ҳам мақолани чиқарди. Шаҳар қалқиб кетгандай бўлди. Шов-шув шу қадар кучайди-ки янги келган вилоят “биринчиси” Назир Ражабов катта мажлис ўтказди.

Лекин барибир, тергов жараёнида тинчитилди, фақат бир йил чўзилди бу иш.

Ўшанда Миртемир “тузум ўзгармас экан, ҳамма ишимиз бефойда” деганди.

Балки ана шундай воқеалар уни курашчига айлантиргандир? Нима бўлганда ҳам номи оғизга тушди. Мансабдорлар унинг олдида хушомад қилиб, орқасидан сўкишар, оддий одамлар эса мақтаб юришарди…

Рустам шу хаёллар билан унинг уйининг ёнига келганда:

-Рустам,-деган овозни эшитди. Атрофга қаради, ҳеч ким йўқ.

Ким бўлдийкан? Қулоғимга эшитилди шекилли, деб уйлади.

-Рустам, мен дарахат орқасидаман!

Таниш овоз. Ким бўлдийкан? Ие, бу иккинчи ўринбосарниннг овози-ку! У нима қилиб юрибди? Балки топшириқ билан боғлиқ гап бордир?! У атрофга алланглаб дарахт панасага ўтди.

-Қўрқма,-деди ўринбосар.-Юр, нариги кўчага ўтайлик.

Улар индамасдан қоронғу йўлакдан кўчага ўтдилар.

(ДАВОМ ЭТАДИ).

 

4. ЛУТФИЛЛО

Лутфилло бошлиқлар ичида унчалик кўзга ташланмасдан юрадиган киши. Москвада академияни битириб келган кезлари мажлисларда шартта-шурта гапириб, бир-икки танбеҳ олгандан сўнг индамай юрадиган бўлди. Ўзи ақлли, кўп нарсага фаросати етади. Гайран кетганда кўпчилик унинг бошлиқ бўлишини кутганди. Қўполлиги йўқ. Қўл остидагиларни тинглашни билади. Ишнинг “кўзи”ни кўрадиган одати бор. Мураккаб масалаларда энг охир гапиради ва кўпинча ҳақ бўлиб чиқади. Юқоридагилар нимагадир уни ўстиришмайди. Ҳозир нега келдийкин?! Бошлиқ юбордимикан?!

Рустам билан баробар Лутфилло ҳам хаёл суриб борарди… Балки эрталаб унга айтишим керакмиди? Кечаси билан ўйлаб, эрталаб сотса-чи? Йўқ, бунақа йигит эмас. Неча марта синовдан ўтган. Ундан бошқаси эплолмайди. Бунинг устига Миртемир билан яқин…

Улар ҳийла пана жойга боришганда Лутфилло сўз очди:

-Рустам, сенинг олдинга келишдан аввал кўп ўйладим. Ишонганим учун келдим. Генерал сени чиқариб юборгач, уч ўринбосарини чақирди. Каримов: “Бу жўжахўроз жонга тегди, тинчитинглар” дебди. Вазифа сенга юклатиладиган бўлди. Эртага пойтахтдан қайтишинг билан… Биламан, ўзинг ҳам қийналаяпсан. Лекин бу нарсалар узоқ давом этмайди. Не-не империялар қулаб, ҳамма сирлар очилаяпти. Қанча-қанча топшириқ бажарган кишиларнинг умри хазон бўлди бугунгача. Кўрсатма берганлар эса яна минбарга чиқиб, адолатдан гапириб юришибди. Гапнинг пуст калласи шу: Миртемирни қутқазиш керак. Бундай йигитлар ҳали керак. Нима дейсан?

Рустам индамади. Балки бу тузоқдир? Балки ёнида диктофони бордир? Балки… йўқ, ҳамма борса ҳам бу қабиҳликка Лутфилло бормайди.

-Иккаламиз ҳам олов билан ўйнашаяпмиз. Ё ёниб кетамиз, ё ишни пиширамиз,-қўшимча қилди Лутфулло.

Орага пул ораладимикан, ўйлади Рустам. Йўқ. Лутфиллонинг пули етарли. Пул учун ўзини оловга ташламайди. Унда нима мажбур қилди уни? Виждонми? Иймонми? Эртанги кундан умидми?

-Лутфилло ака, нима қилишим керак?

-Аввал розилигинг керак. Ундан кейин нима қилишни гаплашамиз.

-Бу фикрни яна биров биладими?

-Йўқ! Сен, мен ва Аллоҳ… Мен куйсам, болаларим сенинг бўйнингда, сен куйсанг…

-Бу ишга катталар аралашган. Куйсак ҳам биргаликда тамом бўламиз. Уни ўлдиришолмайди, барибир.

-Сенга юклашади, эртага. Кейин кеч бўлиб қолиши мумкин.

…Менга! Мени нишонга олиш учун бу гапни айтаяптими? Нега менга юклашади? Боя генерал “Сенга ишонаман” деганда шунга шаъма қилдими?

-Бирор жойдан гап чиқмаслиги учун сенга тўхташди. Нима бўлганда ҳам Миртемир билан дўст эканлигингни кўпчилик яхши билади. Гап чиқса ҳам ишонишмайди, деган хулосага келинди.

-Қандай қутқазамиз?

-Сен аввал ўйлаб кўр, қўрқсанг розилик берма! Гап шу ерга кўмилади. Қўрқмасанг, бир фикрга келамиз. Сенга очиғини айтаман. Ўтган йили мени ишдан кетказишмоқчи бўлишди. Сабабини билмайман. Вазир буйруққа имзо чеккандан кейин бориб Миртемирга учрашдим. У меҳмонхонада яшар экан. Мени олиб борди хонасига. Узоқ дардлашдик. Эрталаб вазирнинг ёнига бордик. Вазир Каримовтопшириқ берган, деб айтибди. Билмадим, нима қилди, буйруқ уч кундан кейин бекор бўлди. Вазир “Бу депутатга неча миллион бердинг?” деб сўради ўшанда. Шундан билдимки, битмайдиган ишни битказган экан. Кейин боримни йиғиштириб, уйига олиб бордим. Олмади. “Сизга минг-минг одамнинг иши тушади. Шуларнинг ярми ноҳак айбланганлар бўлади. Шу яримнинг ярмига мен учун ёрдам қилсангиз, бас. Худо менга кўмаклашади”, деди. Уялиб кетдим. Шунда пулни олди-да ичидан бир дона ўн сўмликни сўғирди. “Буни метрога кираверишдаги гадойга бераман, савоби иккимизники”, деди…

Лутфилло бу ҳакда Миртемирдан бироз эшитганди, лекин бошқармада ҳеч қандай сўз айланмагани учун у қадар қизиқмаганди.

Лутфилло ҳикоясини давом этди:

-Мени вазирнинг гапи чўчитди. У орқамдан одам қўйиши мумкин, деб Миртемирнинг ёнига бошқа бормадим. Бунинг устига у уй олиб меҳмонхонадан чиққан ва оиласи билан пойтахтда яшарди. Кейин эшитишимча, бир кишига “Лутфилло номард йигит” дебди. Суроқлаб турмаганим учун шундай деган, шекилли. Мана энди қарзни узадиган пайт келди.

Рустамнинг қўнгли ёришди. Шу дамда Лутфиллони қучоқлаб олгиси келди. Мард одам экан.

-Биласизми, ичим ёниб кетаяпти. Агар улар айтгандек бўлса, бош кўтариб юролмайман. Ҳатто хотиним ҳам “номард экансан” дейди. Мен розиман. Фақат жуда пухта ўйлашимиз керак.

-Ҳали прокурор ҳибс қарорига қўл қўймагани учун ҳам эҳтиётдан Миртемирни шаҳар КПЗсига олиб кетишди. У ерда менинг йигитларим бор. Уларни қамай олишмайди. Жуда нари борса ишдан четлатишади. Миртемир ўшанда олмаган пулни шуларга берарман. Оғизлари ёпилади. Вақт ўтиб, кейин уларни яна тиклаймиз ёки бошқа иш топиб берамиз.

-Мен нима қилишим керак?

-Сен саҳар соат олти яримда Миртемирнинг уйига боришинг керак. Демак, олтида шаҳарга кириб, уни оласан.. Уйига келтирасан. Қўшнилариникига ўтиб, ўша ердан қочиб кетади.

-КПЗдаги йигитлар мени кўришадими?

-Йўқ. Қўл оёқлари, кўзлари боғланган бўлади. Калит ёнларида туради. Мен ётоқхона тарафдан кузатаман. Ўша пайтда чироқни, алоқани бир зумга ўчирамиз. Бу менинг ишим.

-У қўлга тушсачи?

Тушмайди. Қўшнилардан бири бизнинг одам. У тайёр туради. Орқа йўлдан машинаси билан олиб чиқиб кетади. Сен факат Миртемирга. “Вася”никига ўт, кейин қаердалигингни икки кундан сўнг Лутфиллога етказ, поччаси орқали”, дегин.

Улар яна қайтадан ҳамма икир-чикирларни гаплашдилар.

-Олти яримда, албатта, Миртемирнинг уйида бўл! Сездирма. Дўқ-пўписа қил оила аъзоларига. Кейин қўналғага кетаверасан…,-деди Лутфилло.

Улар қучоқлашиб, “Аллоҳ қўлласин” дея хайрлашдилар.

5.БАЧЧАҒАР

…Миртемирни терговчи ўз хонасига олиб келди. Терговчи армани эди, шу сабаб ўрисча гапирди:

-Сен ким билан ўйнашаяпсан?

Миртемир саволга жавоб бериш ўрнига хаёлга толди. Нима қилиш керак? Ҳозир у билан ўчакишса, хўрлашади. Саволларга жавоб берса, паст кетган бўлади. Она тилида иш юритилсин, дея дод-фарёд қилганлардан бири ўзи эмасмиди? Энди терговчига рус тилида жавоб берадими?

Дарвоқе, уни нега бунга топширишди? Бу Гайраннинг одами эмасмикан? Ёдига Каримовнинг бир гапи тушди. Ўшанда собиқ Бош вазирни қувгинга олганди: “У ишдан бўшатган одамларни топинглар, ана ўшаларнинг қўлига топширинглар, онасини кўрсатади”, деганди. Кейин унинг бошқалар ҳақида ҳам шундай хулосага келганини кўп эшитди. Бу ҳам президентнинг буйруғи деган хулосага келди.

Терговчи унга қараб афтини бужмайтириб турарди. Хонада чироғ ёнаётганига қарамай, стол устидаги тунчироқни ҳам ёқиб қўйганди. Шу боис икки тарафда ҳам сояси бор эди. Бири хира, бири ёрқинроқ. Миртемир худди янгилик ихтиро қилган кишидек енгил тортди. Олдин сезмаган экан. Инсоннинг битта сояси бўлади, деб юрарди. Қарангки, соя ҳам иккита бўлиши мумкин экан. Ҳа, шароит инсонни, балки унинг соясини ҳам ўзгартириши мумкин.

Соялар эгасининг овига ташланмоқчи бўлган калхатдек эди. Кўзлари “ловуллаб” ёнаётганди:

-Гапирасанми? Ёки…

Ёки нима? Урадими, хўп урсин! Сўкадими, хўп суксин! Урса уради, сўкса сўкади. Лекин бунинг олдида ўзини ерга урмайди.

-Тергов қилишга ҳаққинг йўқ! Ҳали иш қўзғатилган эмас!,-деди ниҳоят у.

-Тўғри,-негадир терговчи юмшоқ овозда жавоб қилди. – Ҳозир, азизим, биргалашиб сени қамоққа олиш ҳақида қарор ёзамиз. Қолганига кейин улгурамиз.

-Мени бошим оғрияпти,-деди Миртемир.

Бу ўйламай айтилган ва тўғри гап эди. Фақат боши оғриётгани энди ёдига келганди.

-Унда қаҳва ичамиз!-терговчи фармонни кутиб тургандек, столи ёнидаги электр чойнакнинг симини қўлига олди.-Икки дақиқада қайнайди.

У жуда маданиятли ва айни пайтда жуда маданиятсизга ўхшарди. Гаплари ҳам самимий, ҳам масхараомуз эди. Шу лаҳзада ажратиб олиш мушкул.

-Биласанми,-деди у узоқ жимликдан кейин,-нега бу ишни менга топширишганини ўйлаяпман? Сен нега бизни ёмон кўрасан?

-Нега ёмон кўрар эканман. Ҳатто юртингда ер қимирлаганда ота-онасиз қолган болалардан иккитасини олиб боқишга ариза берганман.

Энди терговчи бу гапнинг самимийлиги ёки масхараомузлиги ҳақида ўйлай бошлади.

Сўнг:

-Икки болани мусулмон қилиш билан иш битадими?-деди.

-Мажбуран мусулмон қилиш динимизда йўқ.

-Аммо куч, зўравонликка қарамай динингизни қабул қилмаганмиз.

-Динимизнинг ҳозирги масалага нима алоқаси бор?

-Қаҳва ҳозир бўлгунча мавзу топилди. Сенга кўра мен ноҳақми?

-Сизлар ҳеч қачон ўзингизни ноҳақ деб ҳисобламагансиз.

-Сиз озарбайжонларга ёрдам берганда ҳақсиз, биз ўзимизникиларни қўлласак нима қилибди?

-Афсуски, ёрдам беролмадик, йўл қўйишмади.

-Мана бу нима?

У Туркиядаги газетада бу хусусда босилган суҳбатни Миртемирнинг олдига қўйди.

Буни элчи юборган деб ўйлади. Анталияда, қурултой зиёфатида кўришгандилар. Ўшанда Ўзбекистоннинг Туркиядаги элчиси Убайдулла Абураззоқов у билан қучоқлашиб, туркчасига бош уриштириб кўришди-да қулоғига “Бутун дунё сизни гапираяпти. Аблаҳлар қиш куни қувишдими, уйдан?” деди.

Ҳа, аблаҳлик ҳар турли кўринишда бўлар экан! Акс ҳолда кичик бир газетада босилган суҳбатни дарҳол буларга етказадими? Етказмаса, бошқа биров етказади. У эса ёнади. Аммо у ҳолда ҳам ёнади, бу ҳолда ҳам. Чунки Каримов ҳеч кимнинг хизматини қадрламайди. Буни билишади, аммо балки қадрлаб қолар деб ўйлашса керак-да.

Кейинчалик маълум бўлдики, терговчи вақт ўтказаётган, топшириқни кутаётган экан. Шу боис гапни айлантириб, масаланинг ўзига тегишли томонларини ковлатаётганди. Бу билан “Шунақа! Элга навбат, шерга навбат!” демоқчи бўларди.

-Қўшнингни нега ёздинг? – деди яна осмондан тош тушгандек қилиб.

-Қўшнимни…

-Ҳа, Микиртчянни!

-Мен эмас, у ёзганди, мен ишлаган таҳририятга ва Москвага.

-Нега?

-Нега бўларди, биз бошқаларга йўл бермаётган эканмиз. Қаранг-а, йўл бермаслик шунчаки, бир йилда янги машина олди, данғиллама уй қурди, шаҳар касалхонасида бош ҳаким муовини бўлди…

-Унда нега сеннинг устингдан хат ёзди?

-Топшириқ билан. Ёзишга ёзди-ю, кейин бошқа топшириқ билан узр сўраб ёзди. Лекин у қачондир жазоланиши керак. Уйида қурол сотади. Тоғли Қарабоғдаги урушга ёрдам пулини ҳам у йиғади.

-Бас, бу сизга Олий Кенгаш мажлиси эмас!

-Бу ер Олий Кенгаш мажлисидан яхшироқ. У ерда бу гапларни гапириб кўр-чи, дарров ватан хоини бўласан.

-Шундай ҳам ватан хоинисан.

-Ҳа, энди Каримов ва биродарларингиз ватан бўлишса, мен ватан хоиниман-да.

-Айбини бўйнига олиш яхши фазилат. Эртага буларни биргалашиб ёзамиз.

-Мен русча ёзишни билмайманда,-кесатди Миртемир.

-Ҳечқиси йўқ, мен ҳам давлат тилини билмайман, – терговчи ҳам кесатди. – Мен ёзаман, сен қўл қўясан!…

Терговчи “топшириқ” кутиб тургани тез-тез телефонга қарашидан ҳам сезиларди. Ниҳоят у кутган қўнғироқ чалинди.

-Эшитаман, ўртоқ генерал! – деди у телефон трубкасига ёпишиб қолгудек бўлиб.-Хўп, хўп, хўп…

У телефон дастагини қўйди-ю, бироз ўйланиб, кейин бошқарма навбатчисига сим қоқди:

-Шаҳар КПЗсига хабар бердингиз-ми? Яхши! Бораяпмиз,-деди.

Сўнг Миртемирга юзланди:

-Бахтинг бор экан. Прокурорни топишмабди. Бу кечани шаҳарда ўтказасан. Қани кетдик.

Улар йўлакка чиқишганда Миртемир ҳайратда қолди. Ярим кеча бўлишига қарамасдан ўн-ўн беш киши қаторлашиб туришганди.

Улар “хайрият” дегандек, енгил тортишди. Демак, бир неча соатдирки, кутишмоқда.

-Икки киши мен билан, қолганларга жавоб,-деди терговчи.

“Аскарлар” апал-тапал тарқалишди.

Миртемирни темир панжарали машинага чиқаришди. Беш дақиқада шаҳар миршабхонасига етишди. Терговчи аввал ўзи ичкарига кириб ҳужрани айланиб чиқди.

Кейин:

-Қалай? Олий кенгашнинг ишхонасига ўхшайдими? Ёки ҳукумат санаторийсигами?-деди.-Ҳар ҳолда халқ орасига кириб-чиққан яхши-да!

Яхши гап! Миртемирнинг хаёлида нимадир йилт этди. Булар ўзлари билмасдан янги гап айтиб қўйишади. Дарҳақиқат, халқ қамоқхонада. Мамлакат шу кеча-кундуз улкан қамоқхонага айланган. Маҳбусларни истасалар урадилар, истасалар ишлатадилар. Ҳар ҳолда урмасдан, сўкмасдан, ишлатмасдан, ҳақини емасдан боқмайдилар.

-Ҳа, қамоқ халқ билан бирга яшаш демакдир,-кинояга киноямуз жавоб қилди Миртемир.

-Мана бу ҳам халқнинг насибасидан бир парча!

Терговчи кутилмаганда унинг биқинига муштлади. Баччағар, уришга уста экан. Миртемирнинг нафаси орқасига қайтиб, “ҳиқ” деганча букчайди. Гўё уни биров баланд тепаликдан улоқтириб юборди-ю учиб кетаяпти, тушиб кетаяпти… уҳ, замин бунча узоқ бўлмаса? Қачон етади? Қачон? Бирдан “шарақ” этиб кўзи очилди. Ҳаммаёқда оқ юлдузчалар кезиб юрибди. Яна нимадир “шарақ” этди. Энди сездики, баччағар уришда давом этаяпти экан.

-Ў…либ қол…ади! Бу…лар ним…жон кел…ади!-Миртемирнинг қулоғига узоқдан келган товуш узуқ-юлуқ эшитилар эди.

-Ўл…са, мукофот ола…сан!

Терговчи ҳар қанча “баччағар” бўлса ҳам, дарров ҳансираб, аранг сўкинди. Миртемир жавоб қиламан, деганди, тили комига ёпишиб айланмай қолди.

Ўрнидан турмоқчи бўлди. “Шарқ” этиб кетди суяклари… Бу тепкидан кейин юзи билан бетонга урилди…

Миртемир бошини кўтарганда елкасига нимадир боғлаб қўйилгану бу оғир юк уни эзаётганини ҳис қилди. Нима бу? Терговчи оёғи билан босиб турибдими? Ёки тегирмон тоши каби бир нарсани бостириб қўйишдими? Яна бироз қўзғалганди, “юк” кўкрагининг ичида эканлигини сезди.

Бу оғриқ эди. Оғриқ ҳам дейиш қийин. Бу ёнғин каби бир нарса эди. Кўкрагини ичида ёнғин бошланганди. Аланга аста-секин кенгайиб бутун кўкрак қафасини ўраб олди. У “ёрдам!” дея қичқирмоқчи бўлди, лекин аланга унинг товушини ҳам ютиб юборди. Дори беришдими? Укол қилишдими? Нима бўлди?

У ўз саволларига ўзи жавоб беролмасди. Тамом-ми? Яшаш, ҳаёт шу ерга қадарми? Қизиқ у жон бераяптими?

Илгари одам ўлаётганда нималарни ҳис этаркан, дея ўйларди. Демак, ўлим олдидан одам ёнар экан. Аланга кўкракда бошланиб, бутун вужудни ўраб оларкан…

 

6. ЗИНДОН

Дарвоқе, Миртемир ўлим арафасида кишининг кўз олдидан умр йўллари кечади, деган гапни эшитганди. Ёлғон эканда-а? Нега ўтган кунлар ёдига тушмаяпти? Нақадар қизиқ, роҳатбахш ва аламли хотиралари бор. Қани улар? Қани?

Бирдан иссиқ қўл бошини силагандек бўлди. Ким? Ҳеч ким йўқ. Сўнг “Болам!” деган сас қулоқларига урилди. Узоқдан келган бу сас онасининг товуши эди.

“Болам, нима бўлди сенга?”

“Онажон, ҳеч нарса бўлгани йўқ. Болалигимда бошимдаги соч гирдобларига қараб маҳзун бўлардингиз”.

“Ҳа, болам, у белгилар кишининг қамалишидан дарак, дейишарди”.

“Сени бировлар қамагунча ўзим қамайин, деб тандирга киритиб қўйгандингиз”.

“Бироз бўлса-да ўтир дегандим, қўрққандинг! Ўшанда тандирда бироз ўтирганинг-да балки бошингга бу кунлар келмасмиди?”

“Пешонада бори, онажон. Доим пешонамни силаб, “Биттаю битта ўғлимсан, пешонанг тор, оғир кунлар билан юзма-юзсан” дердингиз.Тангрининг йўлидан қочиш мумкин эмас. Ҳар ким ёзилганини кўради”.

“Ҳа, болам, Худонинг амри амрдир! Бўлмаса, мен сизларни етим қолдириб кетишни истармидим?”

“Сиздан кейин дадам ҳам кетдилар Мен аскарликда эдим. Кечикиб келдим. Мозорларини қучоқлаб йиғладим… Мана энди кўришсак керак!”

“Болам, даданг ҳам шу ерда! Аммо сен билан кўришишни истамаяптилар. У яшаши керак, деяптилар. Сен яшашинг керак, болам!”

“Онажон, яшашга қўйишмаяпти”.

“Ундай дема, яшашга қўйиш, қўймаслик уларнинг қўлида эмас. Уларга қолса оловларнинг ичида ёниб кетардинг…”

“Ҳа, онажон уйимиз ёниб кетди. Чироқларингизни ёқай, дегандим, бўлмади. Меъросингиз насиб этмади”.

“У жой бизга ҳам насиб этмади. Аммо у уй-жойни тиклагунча жигарларимиз эзилди. Кўчиб кириш билан ғамга ботдик. Бирин кетин ташлаб кетдик. Сизларга ҳам насиб бўлмади!”

“Балки ёниб кетган уй-жойни тиклаб, у ерда яшамаганим учундир бу жазолар…”

“Йўқ, болам! Қаерда бўлсанг ҳам бизни унутмадинг, дуо қилиб турдинг. Биз сен билан. Қаерда бўлсанг биз ёнингдамиз!”

“Онажон, унда қандай хато қилдим?”

“Қилишинг керак бўлган хатони қилдинг! Агар шу хатони қилмаганингда биз сени тарк этардик. Отангнинг руҳи ҳам шод бўлди. Агар бадбахт шоҳ “Бу халқнинг онасини…” деб ҳақорат қилганида жим қолсанг, сендан рози бўлмасдик. Балки жим қолсанг, бу кунларга тушмасдинг. Лекин биз сени унутардик, болам! Тур, ўксинма! Тур! Тур! Болам, болагинам!…”

Товуш узоқлашиб кетгандек бўлди. Миртемир ўрнидан туриб тиззалаб ўтирди. Туш кўрдими? Хаёлга ботдими? Нима бўлди? Ҳа, кўкраги ёнаётганди. Қани олов? Қаёққа йўқолди? Нега бирдан енгил тортгандек бўлди? Демак, ота-онасининг руҳи олдида гуноҳкор эмас.

Дарвоқе, бу ерга тушишининг сабаби ўша ҳақоратга жавобми ёки мажлисда айтган гапими? Аслида бу гап ҳам ўша ҳақоратнинг жавоби эмасмиди?

Орадан уч йил ўтибди. Лекин ўша даҳшатли ҳақоратни ҳали унутгани йўқ. Ҳаётини ағдар-тўнтар қилиб юборди. Бир гап дунёни бор қилади, бир гап йўқотади, деганларида айтилиши учун айтилганда, деб қўйганди.

Инсон ҳаёти ўзгариб кетиши учун бир гап кифоя экан. Баъзан уни ўзи айтиши мумкин. Баъзан эса бошқа. Фарқ қилмайди. Агар ўшанда эътибор қилмаганда нима бўларди? Эътибор қилмаслиги мумкин эдими? Йўқ. Нега? Мана-ман деган шоир, халқнинг назарида илоҳий кучга эга бўлган одам эшитмасликка олди-ку! У сен учун ҳам бир пайтлар илоҳий эди. Кейин сариқ чақага арзимас экан, деган хулосага келмаганмидинг?! Лекин ҳозир у давраларнинг тўрида. Доим шундай эди, ҳеч қачон сурилган эмас. Бу дунёда доим ҳурматда бўлиш, мансабда туриш учун инсон булиш кифоя қилмайди. Гоҳида тулкилик қилиш керак, гоҳида илонга айланиш, баъзан эса тўтиқуш каби яшамоқ лозим. Сен эса буни билмас эдинг!

У буюк шоир! Буларни билади! Қайси гапдан кейин қандай воқеа келиши унга маълум. Қолаверса, кўрганини унутиб, ўйлаганини ёзган шоирлар тарихда қоладилар. Бошқалар унутиладилар. Чунки тарихни улар, яъни ўйлаганларини ёзадиганлар битишади.

Эсингдами, бир кун суҳбатлашиб ўтирган эдингизлар, у: “Икки йил хасталаниб қолдим. Қолаверса, сиёсатдан узоқ турдим. Бундай қарасам халқ мени унутаяпти. Халқ жуда тез унутар экан, бу қўрқинчли нарса” деганди. Унинг битта-ю битта мақсади бор. Унутилмаслик!

Дарвоқе, ҳақоратни ҳам унутилмаслик учун унутдими?

 

7. ҲАҚОРАТ

Миртемир ўша мудҳиш воқеани эслади.

Матбуот қўмитаси раиси, шоир Эркин Воҳидов билан Каримовнинг устидан келган шикоятлар хусусида суҳбатлашиб ўтиришганди. Ҳар ҳолда одамлар демократия, сўз эркинлиги шамолини сезиб қолишганди. Водийлик санъаткор Носир Зобир хатида: “Каримов ухлаётганга ўхшайди. Дунё ошкоралик ҳақида гапириб турган пайтда у бўғмоқда. Биз мустақиллик баёноти билан боғлиқ бўлган гапларни эшитдик. Лекин нега бу гапларни халқ билмайди?” дея ёзган.

Бундай хатлар устига қизил белгилар қўйилганди. Уларни Воҳидов Миртемирга ўрганиш, текшириш ёки жавоб ёзиш учун берарди. Шу куни столи устида бундай хатлардан ўттизга яқини турганди.

Бўрини йўқласанг қулоғи кўринади, дейдилар. Бирдан эшик шиддат билан очилди. Каримов, Олий кенгаш раиси ва Бош вазир кириб келишди. Эшик ёнида Иқтисодий ислоҳот қўмитаси, Саноат, транспорт ва йўл қурилиш қўмитаси раислари ва бошқалар туришарди.

Каримов салом-аликдан кейин столнинг четига енгилгина “илашиб” ўтирди. Миртемир ўтирадиган қўлтиққа эса Бош вазир “ёйилди”. Кенгаш раиси Воҳидовга яқинроқ жойда қўлини орқасига қилиб турарди. Ҳаммаларининг кайфияти яхши эди. Бир икки қочириқ гаплар айланди ўртада. Миртемир эса улар нимага киришганини уйлар эди.

Бир кун аввал ойнаижаҳонда “Депутат минбари” рукни билан бериладиган кўрсатувда суд системасини ағдар-тўнтар қилганди. Балки шу сабаб бўлдими? Балки Каримов Олий Кенгашдаги иш шароитлари билан танишиш учун келгандир? Хуллас, саволлар хаёлидан “ғириллаб” ўтиб турганда, Каримов стол устидаги хатларни қўлига олди.

Аллоҳнинг қудратини қаранг: бу хатларни олиб бориб, “ўқинг”, деб илтимос қилганда ҳам у ё қўлига оларди ё йўқ. Кутилмаганда ўзи кириб келиб, ўзи ҳақида ёзилган шикоятлар, норозилик хатларини ўқимоқда. Миртемир аввалига енгил тортди. Кейин негадир кўнгли ғашланди. Худди, Каримовнинг устидан ҳужжат тўплаётганга ўхшаб қолдимми, деб ўйлади. Чунки унинг қўлидаги барча мактубларда одамлар матбуот қўмитаси ёритади, дея ёзишаётганди, шекилли?! Қолаверса, бошқа жойларда юз бераётган ошкоралик уларни ҳам қитиқлаётгани сезилиб турарди.

Каримовнинг авзойи бузилди. Буни сезган “шерик”лари жим бўлиб қолишди.

-Сизлар шикоят текшириш билан бош оғритманглар! Пастда хатлар бўлими бор, ўша ердан керакли жойга қайтариб жўнатаверсин,-деди у ва ўқишда давом этди.

Икки -уч хатни ўқигандан кейин шартта ўрнидан турдида:

-Ҳе, бу нонкўр халқнинг онасини (с…й)! -дея сўкиниб, қўлидаги хатларни ўртасидан йиртиб ахлат қутисига отиб, чиқиб кетди. Қолганлар ҳам унинг орқасидан ташқарига “учдилар”.

Миртемир оғир аҳволда қолди. Каримов халқ баробарида уни ҳам ҳақорат қилди. Воҳидов тортмасидан асабни сокинлаштирадиган доридан олиб ичди. Сўнг Миртемирдан сигарет сўради-да, чиқиб кетди.

Шу пайт қўмита котибаси Тойиба кириб келди.

-Нима гап? -деди у.

Миртемир индамади.

-Нега рангингиз оқариб кетган? -сўради Тойиба.

-Каримов бутун халқни, ҳаммамизни ҳақоратлаб кетди, -деди.

Кейин бор гапни айтиб берди.

-Даҳшатку! -деди Тойиба, -қандай чидаб ўтирибсизлар?! Бирор чорасини кўриш керак!

-Нима қиламиз? Орқасидан югуриб бориб, сўкиш керакми?

-Имкониятингиз кўп, халққа маълум қилиш керак, -деди у.

Халққа қандай маълум қилишни ўйлашди. Ниҳоят, матбуот конференцияси ўтказиш керак, деган фикрга келишди. Бир кун олдин шаҳар журналистлар уюшмасидан қўнғироқ қилиб “Қўмита раҳбарлари билан қалам аҳлининг учрашувини ташкил қилсак” дейишганди. Қўл келди, дарров уюшмага сим қоқиб, эртага пешин чоғи вақтлари борлигини маълум қилишди. Кейин ўзлари бош муҳаррирларга, мухолифат лидерларига, фаолларига, диний идорага ҳам телефон қилиб, вакиллари қатнашишини сўрашди.

Эртасига Воҳидов:

-Саломатлигим ёмон, дўхтирга кўринишим керак эди. Сизлар ўтказаверинглар, -деди.

-Сиз бормасангиз бўлмайди, -деб туриб олишди.

Хуллас, “Майли, етиб келаман” деди у.

Учрашувни Журналистлар уюшмаси раиси очди.

Миртемир қўмита фаолияти ҳақида гапирди. Сўнг:

-Яқинда раҳбаримиз ишхонамизга келиб, тасодифан шикоят хатларини кўриб қолди. Аксарият хатлар унинг фаолияти ҳақида эди. Шунда хатларни ўқиб, йиртиб, ахлат қутисига отди-да “Бу нонкўр халқнинг онасини…!”, -деб ҳақоратлади…, -дея воқеани ҳикоя қила бошлади.

У бу гапни эшитган зиёлилар оёққа қалқиб кетади, балки матбуот уйидан президент девонига қараб юриш бошлашар, деб ўйлаганди. Умуман бу гапни ошкор қилишга кўп истиҳола қилганди. Катта тўс-тўполон бошланади, мухбирлар газетага ёзишади, одамлар оёққа туради, деган хаёлга борганди. Чунки муштга ёки калтакка чидаш мумкин, лекин “онангни…” деган ҳақоратга чидаш мумкин эмас. Шу сабаб, бутун вужудини масъулият, юз берадиган воқеалар учун масъулият юки босганди. Ҳали гапирадиган гапи охирига етмасдан, мухолифат партия котиби Абдулҳай Абдумавлонов ўтирган жойидан бақирди:

-Исмини айтинг, қани ошкоралик, нега хаспўшлаб гапирасиз!

Миртемирнинг хаёлидан “бошланди” деган гап ўтди.

-Исмини айтмасам ҳам кимлигини сезиб турибсизлар. Ким бўларди, президентда, -деди у.

Ўтирганларга қараса, умумий лоқайдлик руҳи ҳукмрон. Биров ажабланмади ҳам, бировнинг жаҳли чиқмади ҳам. Миллатнинг гуллари -ойдинлар, шоирлар, курашчилар… Уларни бирдан қўрқув босдими? Ёки аввалдан қўрқоқмидилар? Балки қулликларини тан олган қулларми булар? Хуллас, на диндорлар ва на майдонларда халқнинг олдида борадиган фаоллар бир сўз демадилар.

Бу орада Воҳидов етиб келди. Унга “Юртда диктатура бошландими?” деган савол тушди.

У диктатура нима эканлигини тушунтириб берди. Сўнг Тойиба сўзга чиқди. У анча дадил гапирди. Ҳақиқатни очиб ташлади.

-Менга қийин, -деди Воҳидов.-Илгари Миртемир гапирганда сўзларини андавалаб туришга тўғри келарди, энди Тойиба хонимни ҳам текислашим керак.

Ўринсиз “аския” ва ўринсиз кулги бўлди. Учрашув кечга яқин якунланди. Уй-уйга тарқалишди.

Миртемир эрталаб ишга келса, доим соат 10-11дан кейин келадиган Воҳидов ҳали соат тўққиз бўлмасидан хонада сигарет тутатиб ўтирарди. Салом-алик совуқ бўлди.

-Кечқурун ака уйга телефон қилдилар,-деди у ҳар доимгидек Каримовни “ака” билан алмаштириб. -Мен унақа гап айтганим йўқ, бундай дегунча ўзимни отмайманми, дедилар. Хуллас, осмон узилиб ерга тушган…

-Ўзингиз эшитдингиз-ку?! -деди Миртемир ҳайратда қолиб.

-Кенгаш раиси бир нарсалар гапириб турувдилар менга. Ўшанда эшитмай қолган бўлсам керак. Ўзи, ростдан ҳам шундай дедиларми? -Воҳидов болаларга хос самимият билан тикилиб қолди.

Миртемир ўйга толди. Унинг хаёлга ботганини Воҳидов бошқача тушунди, шекилли:

-Ҳозир нима бўлса ҳам оловни ўчириш керак, -деди. -Бориб акага узр, деб қўйиш керак. Бўлмаса, ҳамма нарса тескари айланиб кетади…

Аллақачон, ҳамма нарса тескари айланиб кетганди. Марказий қўмита Каримовнинг шаънини ҳимоя қилиш учун Миртемирни судга бериш керак, деган қарорга келганди. Шу куни кечга яқин Марказқўм иккинчи котиби уни чақираётганини айтишди. Борса, ташкилий бўлим мудири Ўткир Обидов кутиб олди.

-Олдин иккаламиз суҳбатлашсак, нима бўлганда ҳам ҳамкасбмиз. Кейин у кишига кирасиз, -деди у.

Мудир машинкада ёзилган олти-етти саҳифали хатни ўқиб, унга савол бера бошлади.

-Бу саволни Қисматга берасиз, -деди Миртемир.

Қисмат қаламкашлар орасида “Каттанинг Соттихони” номини олган эди.

-Нега?

-Чунки қўлингиздагини у ёзган.

-Қаердан билдингиз у ёзганини?

-Охирги саҳифасини тескари ушлаб қолибсиз.

-И, и, -у дарров саҳифаларни тўғрилаб олди.

-Аммо, раҳмат, нима бўлганда ҳам ҳамкасбсиз-да, сотқин кимлигини сездириб қўйдингиз, -деди Миртемир.

-Бу сотқинлик эмас, бу юртни, Ватанни севиш белгиси.

-Юрт, Ватан фақат битта одамдан иборат бўлса, асло севмадик!

Кейин мудир Миртемир сайланган туман раҳбари имзоси билан келган шошилинчномани кўрсатди.

-Халқ ҳам сиздан норози, -деди у шошилинчномани ўқиб.

-Бечора халқ телеграмма юборса, бир ойда ҳам етиб келмайди. Буни қуш билан юборишган шекилли, бир кунда қўлингизга тегибди. Топшириғингизни вақтида бажаришибди, -киноя қилди Миртемир.

Мудирнинг икки оёғи битта этикка тиқилди.

-Биласизми, мен сизни анчадан бери кузатаман. Илгари доим танқидий мақолалар ёзардингиз. Миллатвакили бўлиб ҳам доим камчилик қидирасиз. Умуман, шундай дунёқарашдаги киши учун бора-бора ҳамма нарса нуқсонли кўринади. Бу ҳам бир хасталик. Шунга иқрор бўлсангиз, даволанишга ёрдам берамиз, ҳам суд ташвишидан қутуласиз, -деди у.

Миртемир кулди:

-Балки, шундайдир, -деди.-Сизларнинг кўзларингизга ҳамма нарса яхши бўлиб кўринади. Ҳаммаёқ тўкин-сочин, муаммо йўқ. Бу ҳолда даволашни бу идорадагилардан, жумладан каттангиздан, сўнг партия раҳбарларингиз ва ўзингиздан бошламоқ керак. Судга келсак, осмон қўлингизда бўлса, ташлаб юборинг!

У мудирнинг эшигини ёпиб кетди-ю, лекин кўнгли тинчимади. Ўзини ёлғиз ҳис қилди. Асаблари чатнай бошлаганга ўхшаб туюлди. Уйгача пиёда келди.

“Воқеа” тафсилоти дарҳол Каримовга етиб борган шекилли, Ошкоралик қўмитаси фаолиятини тафтиш қилиш бошланди. Тўғрироғи, Миртемир ва Тойибанинг “дафтар, қаламлари”ни текширишга киришилди.

Кўп ўтмай Ошкоралик қўмитасининг фавқулодда мажлиси белгиланди. Мажлисдан бир кун олдин миллатвакиллари Каримовнинг ҳузурида “маслаҳат”, “топшириқ” олдилар. Мажлис куни Олий Кенгаш қўмиталаридаги миллатвакиллари, оммавий ахборот воситалари ходимлари ҳам иштирок этиш учун тўпланишди. Олий Кенгаш раисининг ўринбосари Бугров уларга “жавоб” бериб, мажлис ёпиқ ўтишини айтди. Баъзи миллатвакиллари қатнашамиз, деб залдан ўрин олишди. Лекин уларни ҳам чиқариб юборишди.

Мажлис “совуқ” бошланиб “совуқ” тугади. Миртемирни ишдан ҳайдаш овозга қўйилганда битта овоз камлик қилди. Тойибага келганда эса овозлар тенглашди. Шунда Воҳидов:

-Мен овоз бермадим. Тойиба партиямиз идораси шаънига туҳмат гаплар айтдилар. Шу боис қарши овоз қўлланаман, -деди.

Тойиба йиғлаб чиқиб кетди.

Миллатвакиллари тарқала бошлашганди уларни Каримов чақираётганини айтишди. “Нега Миртемирни ҳам ҳайдамадингиз” деб уларни қийнади Каримов.

Арбоб арбобда, йўлини топади. Кўп ўтмай қўмитани “қисқартириб” туришга қарор беришди. Яъни Миртемирдан қутулиш лозим эди. У кетгач, яна тиклаймиз, деб Воҳидовни ишонтиришганди. Шу сабаб қўмита қисқаришига Воҳидов муносабат билдирмади.

Мана, энди Воҳидов ҳузур қилиб ухлаяпти.

Миртемир эса тор хонақоҳда бетоннинг девор сассиқ ҳидини ҳидлаб ўтирибди. Дарвоқе, деворнинг ҳам ҳиди бўлар экан. У ҳозир сезди буни…

8. ДЕВОНАХОНА

Миртемир хаёлнинг минг бир кўчасига кириб чиқди. Каримов билан сўнг учрашув қайта-қайта кўз олдига келаверди. У уйида эди. Котиб қўнғироқ қилди. Одатда ёрдамчиси қўнғироқ қиларди. Нега бу сафар котиб “сафарбар” бўлди? Каримов атрофга ёйилмаслигини истаса ишни котибига топширарди. Котиб “тош” каби одам. Бориб урилган жойидан қон оқарди. Ўзига доғ ҳам юқмасди.

-Сизни сўраяптилар! -деди у Миртемирга салом-аликдан кейин.

-Мен борганда қабул қилмадилар. Энди нега сўрайдилар?

-Ока, худди бегонага ўхшаб гапирасиз-а? Биласиз-ку, бу саволларга биз жавоб бера олмаймиз.
-Биламан, лекин “йўқ” деган қароримни юмшатиб айтмоқчи эдим. Яъни сизга оғир ботмасин деб…

-Ҳа, боплайсиз-а?! Биласиз-ку “йўқ” деган сўзни кириб айта олмайман. Ҳатто “тополмадим” деган сўз ҳам бошимизнинг кетишига сабаб бўлади.
-Сизнинг бошингиз кетса, кейин ўзлари ҳам бошсиз қоладилар.

-Фақат ўзимни-ўзимга мақтайсизу ўт билан рўбару қилиб қўясиз. Агар дўстлигимиз ҳурмати бор бўлса, йўқ демайсиз.

Миртемир котибни билади. Гапни яна бироз чўзса, ўзи югуриб келишдан ҳам қайтмайди. Шундайлиги учун ишлаяпти. Акс  ҳолда аллақачон “юмалок ёстиқ” бўлиб кетарди.
-Ока, эшик ёнида “07″ турибди. Илтимос кутаяптилар…

“07″ – бу ” 10-07″дегани эди. Сарой машиналарининг номерлари “10″ рақамидан бошлангани учун иккинчи бўлаги айтиларди ва буни ҳамма тушунарди.
Миртемир машинага чиқаркан, овоз узатгичдан котибнинг товуши эшитилди:
-Чиқдиларми?
-Бораяпмиз! -деб жавоб қилди ҳайдовчи. Бу “тезроқ кел” деган ишорат эканлигини билган ҳайдовчи йўл қоидаларига қарамай машинани “елдай” учириб кетди.

Миртемир нега Каримов чақирганлигини таҳлил қила бошлади. Эрталабдан бу “ишга” киришгани учун кечаги кунги воқеаларга назар Алиши керак эди. Ҳа, топди. Кеча Матбуот вазирлигига боришганди. “ЭРК” газетасига бош муҳаррир бўлганидан кейин, эски муҳаррир Иброҳим Ҳаққул билан вазир ҳузурига боришди. Қоида шунақа. Танишмоқ  қоидаси.
Вазир билан эскидан танишликлари бор. Шундай бўлса-да бегона каби қабул қилди. Икки ойдир у газета чиқишини тўхтатиб турганди. “Танишув”ни тазйиқ деб қабул қилди, шекилли хайрлашув олдидан “Газетани мен тўхтатиб турганим йўқ, маслаҳат қилиб, кейин сизларга натижасини айтаман” деганди.

Мана, орадан ҳеч нарса ўтмай “Натижа” учун бораяпти. Чунки у вазирларни яхши танийди. Бундан аввалги Матбуот вазиридан ҳам шундай “натижа” олганди. Унда ўн бир нафар миллатвакили ўз маблағлари ҳисобига “Юзма-юз” номли газета чиқаришга қарор қилишди. Бу қарорни Олий Кенгаш қўмиталари тасдиқлашди. Шундан кейин уни расмий почта орқали Матбуот вазирлигига юборишди. Рўйхатдан ўтказиш чўзилиб кетди. Шунда Миртемир янги газетанинг Бош муҳаррири сифатида вазир ҳузурига борди. У хайрлашар экан “Маслаҳатлашиб, натижасини сизга айтаман” деганди. “Натижа” эртасигаёқ сув юзига чиққанди.

Ўшанда Миртемир эрталаб ишга келса, “осмон қулаб тушган-у” шоир Воҳидов тутиб олгандилар.

-Нима қилиб қўйдингиз? -деди у Миртемирга салом-алик ўрнига.
-Нима қилибман?

-Ука, кимдан -кимдан, Сиздан кутмагандим, Вазирни ҳам урасизми?

-Вазирни… Қайси вазирни урибман?

-Нима, бир нечасини урганмидингиз-ки,  қайси бирини деб сўрайсиз?

-Ҳазилни қўйинг,  Эркин ака…

-Ҳазили борми, дунё тескари бўлиб кетди. Оқсоқол от устида, қамчини маҳкам тутганлар. Соат 10.00да раёсат мажлиси бор.

-Бирор англашилмовчилик бўлганга ўхшайди.

-Кеча ростдан ҳам “Матбуот вазири билан кўришаман” деб чиқиб кетгандингиз. Шу боис мен ҳам оқсоқолга ҳеч нарса дея олмадим.

-Тўғри, кўришдим, лекин…

Хуллас, суҳбатга аниқлик “аралашмасдан” уларни Олий Кенгаш раиси Мирзаолим Иброҳимов чақиртирди.

-Ҳа, болама-а, ҳеч тинч юрмадинг-да! – деди у Миртемирни қучоқлаб.
Лекин негадир у хурсанд эди. “Оқсоқол”дан топшириқ олгани учунми? Ёки Миртемирдан қутилиш соати келгани учунми?

-Мен мажлисдан олдин ўзимиз гаплашиб олайлик, деб, сизларни чақирдим. Нима бўлганда ҳам бу укамизни қутқариб қолишимиз керак. Ёш, жаҳли чиқиши мумкин. Қолаверса, ўзи ёмон бола эмас, -деди раис Воҳидовга қараб.

-Тўғри, тўғри…,-дея Воҳидов бошини чайқаб қўйди.

-Лекин мен ҳеч нарсани тушунмаяпман, -деди Миртемир масала жиддийлигидан андиша этиб.
-Биз ҳам ёш бўлганмиз. Биласанми, Дунё комсомол-ёшлари қўмитасига раис бўлганимда сен тенги эдим, – раис ўзига хос енгил кайфиятда гапирарди. -Адашмасам, Олмонияда эди. Полшадан келган ёшлар раҳбари билан қизишиб қолдик. Шундай уриб юборибманки, шўрлик, ўлиб қолай деди. Қўрқиб кетганимдан дарров қучоқлаб олдим. Нима бўлса ҳам, Оврўпаликда, узуримни қабул қилди. Бизда узурни қабул қилиш бироз оғирроқ. Шундай бўлса-да, вазирдан илтимос қиламиз, укамизнинг узурини қабул қилсин. Аммо Эркинжон, оқсоқол билан ўзингиз бир учрашмасангиз бўлмайди. Юраклари кенг, балки кечирарлар.

-Ҳозир олов бўлиб турибдилар…

-Биласиз-ку, ёнадилару ўчадилар, энди масала ҳам жиддий-да. Миллатвакили вазирни урса… Тўғри ёш. Демократия, деб сайлаб қўйдик. Баъзан масъулият ҳам кишини йўлдан чиқаради…

Сўнг раис Воҳидовга латифа айтиб берди. Миртемирга эса бир пиёла чой узатиб, “Ма, ол, бизнинг қўлдан чой ичиш ҳам табаррук, ҳали эслаб юрасан” деди. Бу орада раис ўринбосари ва қўмита раислари кириб кела бошладилар.

-Қарор тайёрми? -деб сўради раис ўринбосаридан..

-Тайёр! Фақат Миртемир  “танишдим” деб имзо қўйишлари керак!

-Бу қарорга имзо шарт эмас. Мазмунини биз таништирдик ҳисоб. Қолаверса, оқсоқол кутиб ўтирибдилар. Қани бошлайлик бўлмаса. Ҳа, вазир келган бўлса, чақиринг, кирсин! -деди раис ва ўрнидан туриб, костюмининг тугмасини ўтказиб, енгил йўталиб олди-да мажлисни очди.

-Ҳурматли Раёсат аъзолари, кеча ҳаётимиздаги энг хунук воқеа юз берди. Миллатвакили Миртемир  ўз масъулияти ва вазифасини суистеъмол қилиб, Матбуот вазирининг хонасига бостириб кириб, уни дўппослади…

Миртемир вазирга қаради. У жилмайиб ўтирарди. “Нима гап?” дегандек Миртемирга саволомуз бош қимирлатди. Миртемир “билмасам” дегандек, бошини елкасининг ичига тортди.

Раис узоқ гапирмади. Сўзни вазирга берди.

-Мен нима гаплигини тушуна олмадим, -деди вазир.

-Нега тушуна олмайсиз. Кеча Миртемир сизни урдими?

-Йўқ! Кеча ҳузуримга келди, газит ҳақида сўради, шу…

-Унда оқсоқол қаердан билдилар? Нега ҳақиқатни яширасиз? Биласизми, шу ҳолингизда оқсоқолни ва бизни ноқулай вазиятга тушурмоқдасиз. Нима бўлди, ўзи?

-Нима бўлганини айтдим, -деди вазир.

-Оқсоқол “Миртемир вазирни урибди” дедилар-ку!

Вазир бирдан кулиб юборди:

-Мен оқсоқолга “Миртемир ёқамдан олаяпти, газетани нима қилайлик?” дегандим. Балки шундан….

-Ёқангиздан олдими, ахир!

-Йўғ-е, бу бир ибора, биз газета хусусида жавоб беролмадик. Миртемир икки марта қўнғироқ  қилдилар, кейин ўзлари бордилар…

Миртемирнинг кулгиси қистади. У ҳозир ҳамма кулиб юборса керак, деб ўйлади. Чунки Каримовнинг “ҳовлиқмалиги” аён бўлиб қолганди-да.

-Шуни оқсоқолга айтиш керакмиди?-Иқтисод қўмитаси раиси кулиш ўрнига жаҳл билан сўрай бошлади. -Биз имзо чеккандик, нега бизни қора отли қиласиз. Ярим кечаси оқсоқол уйга қўнғироқ  қилиб, на отамиз, на онамиз қолмай ҳақоратладилар…

Барча қўмита раислари ажабланиб қарадилар. Чунки улар ҳам “пой”ларини олгандилар. Аммо масалани бу қадар очиш шартмиди? (Дарвоқе, икки кундан кейин раёсат Иқтисод қўмитаси раисини “кузатиб” қўйиш учун йиғилади. Шу дамда у вазифаси билан видолашув ҳукмини чиқарганди ўзига).

-Қаёқдан билай? Газетани оқсоқолнинг маслаҳатчиси Зиёмов тўхтатиб турганди. Мен масалани унга айтдим. У оқсоқолга англатибди. Кейин ўзлари телефон қилдилар. Бўлган гап шу!, -деди вазир.

Раёсат раиси нима қилишини билмай колди. Пиёладаги чойни ҳўплади-да, ўринбосарига “Нима қиламиз?” дея бош чайқади. Ўринбосари Бугров ўзбек тилини тушунмас эди. У “Менга сўз берилди” дея ўрнидан туриб, русчалаб гапира бошлади:
-Миртемир  Олий Кенгашга келган кунларданоқ кимлиги аён эди. Биз уни кузатдик, ўргандик, тартибга чақирдик. Лекин бўлмади, қолган гап қарорда ёзилган. Ижозатингиз билан ўқиб бераман…

-Тўхта-е, сен ҳам хол қўйдинг! – деб кулиб юборди раёсат раиси. Бошқаларнинг ҳам кулгиси қистаб турган экан, унга қўшилишди. Ўринбосарнинг юзи тундлашди.
-Мен эрталаб қарорни Каримовга кўрсатганман. У киши таҳрир қилиб берганлар. Куладиган жойи йўқ!

Сўнг раис масалани русчалаб ўринбосарига тушунтирган бўлди. У рангини ўзгартирмади. Балки қулай фурсат қўлдан чиқиб кетаётганидан афсусланди. Билганда-ку, вазир билан “гаплашиб” қўярди. Ҳа, энди бориб Каримовга тушунтиришдан вазир билан келишиб, қарорни “югуртириш” осонроқ эди-да унга.

-Хўп, -деди раис -айбдорни ҳам эшитиб курайлик.

Миртемир ўрнидан турди.

-Девонахонада ҳам бунақа ҳодиса юз бермаса керак! -деди у.

-Бас, -деди раис. -Шунақа совуқ гапинг бошингга етади. Сенга ўхшаганлар билан девона бўлиш у ёқда турсин жинни ҳам бўлади киши.

“Ёппирай, девона билан жиннининг фарқи нима экан?”, -деб ўйлади Миртемир.
-Ўтир, болам, -Раис “гуп” этиб чўкди -Тилим бор деб гапираверма. Боя мажлисдан олдин сени нега чақиргандим. Бундай тушунтириб бермайсанми, ўшанда. Ҳа, майли. Бирибир қарор қилишимиз керак. Қарор бундай: Вақтини топиб, масалани оқсоқолга етказиб қўйиш менга топширилсин. Бу хусусда Воҳидов менга ёрдамчи бўлсин. Тамом.
У кафтини кафтига ишқаб, “қарс” этиб қўлларини бир-бирига урди-да “Келганларингиз учун раҳмат” ишорасини қилди.

Ҳа, бу телевизион миниатюралар театри эмас, бутун бошли бир мамлакатнинг Олий кенгашидаги аҳвол эди. Миллион-миллион одамларнинг, халқнинг тақдири ана шуларнинг қўлида эди. Шунча воқеадан кейин ҳам улар корридорга чиқиб хахолаб кулишмоқда.
Миртемирнинг тирсагидан кимдир ушлади. Қараса вазир:

-Дўстим, ҳаётингизни сақлаб қолдим. Мендан қарздорсиз. Ҳозир, ёлғондан бўлса-да бир тарсаки тортиб юборганди, десам, кетдингиз эди…

-Раҳмат, тақсир, -деди Миртемир. – Ораларида битта виждонлиси сиз экансиз. Баъзан девонахонага соппа-соғлар ҳам тушади.

-Сиз ҳам соғсиз…

-Икки киши бир-бирига “соғсиз” дея хулосалаши девонахонадагина юз беради.

-Секин, секин, ука, ҳозир қайтадан чақириб қолишлари мумкин…

9. ПЎПИСА

Миртемир машинадан тушиб олтинчи қаватга кўтариларкан “Бу сафарги натижа қандай бўларкин?” деб ўйлади. Уни котиб ичкарига бошлади. Эшикни очди-да ўзи ташқарида қолди. Каримовниманидир ёзиб ўтирарди. Миртемирнинг кирганини сезмай қолди.

Миртемир унинг ёнига етиб боргач:

-Ассалому-алайкум! -деди. У чўчиб тушди.

-Осмондан тушдингизми, ердан чиқдингизми? -дея ўрнидан турди. Қўлини узатиб кўришаркан, чап қўли билан Миртемирнинг қорнига ниқтаб “Ҳе, герой, нима қилиб юрибсиз?” деди.

-Юрибмиз, -деди Миртемир.

-Табриклаймиз, бош редактор бўлибсиз. Иш керак бўлса, топардик. Ўшалар билан ишлашингиз шартмиди? Улар тугаб битди. Сизга ўхшаганларнинг номи билан тирилмоқчи!

-Мен илгаридан биргаман-ку…

-Тўғри, илгаридан бош редактор эмас эдингиз. Котиб ҳам бўлибсиз. Лекин газетасига сиз бошчилик қилишингиз керакмиди? Биламан, қаламингиз ўткир, аммо бошқа газеталарга ёзинг!

-Шундай ҳам газетани чиқаришга рухсат бермаяпсиз-ку!

-Рухсат бермоқчи эдик. Энди бутунлай ёпамиз. Қарор билан.

-Агар мен газетадан кетсам-чи?

-Қаерга кетасиз!

-Сиз бирор иш берсангиз. Яъни, бирор газетага муҳаррир этиб тайинласангиз…

-Газеталарга тайинлаш менинг қўлимда эмас-да. Бири Олий Кенгашники, бошқаси партияларники, яна бири комсомолга оид…

-Унда нега бизнинг газетага аралашаяпсиз?

-Нега аралашмайин. Мен қовунчи эмас, президентман. Сиз сессияда айтган каби ҳаммаси онамнинг маҳрига тушган!

-Бундай деганим йўқ!

-Ие, аллақачон унутдингизми, лентани қўйиб берайми? -у шундай деб ўрнидан турди-да столнинг нариги томонидаги видеомагнитофон тугмасини босди. Кейин “қўл тугмани” олиб жойига ўтирди. – Бу сизларнинг давлат тўнтаришга уринишларингиз…

Лента Миртемирнинг нутқи ёзилган жойга қадар айлантириб қўйилган экан:

“Бу воқеа бугун Рўзимуродовнинг бошига тушган бўлса, эртага ҳар биримиз шундай ҳол билан юзлашамиз. Эртага навбат менга, кейин сизга келади. Унда, афсуски, кеч бўлади. Президент ва Олий Кенгашдагиларнинг ишларига қарасангиз, болакайнинг ҳаракати уларникидан мантиқлироқ туюлади. Шу қадар майдалашиб кетишдики, Олий кенгашдан ишдан ҳайдай олишмагач, иш хонамдаги стол-стул, телефонларни олиб қўйишди. Қизиқ, бу нарсалар уларнинг мулкими? Ёки биз ўз шахсимиз учун ишлаяпмизми?

Бугун Олий Кенгаш раисидан тортиб вазирга қадар ҳамма-ҳамма президентнинг қули. Қонун -у. У киши истаса вазирлик очилади, истаса йўқотилади. Истаса одамлар қамалади, истаса озод этилади. Истаса биров маош олади, истаса бировнинг маоши кесилади. Муҳтарам президент, Ўзбекистонни сизнинг онангиз туққан эмас, у сизнинг хусусий мулкингиз эмас! Ва, билинг-ки, Сиз унинг доимий устуни бўлиб қололмайсиз!”

Каримов лентани шу жойида тўхтатди:

-Унутган бўлсангиз, эсингизга келдими?

-Мен “онангизнинг маҳрига тушганми?” деганим йўқ, балки…

-Балки, малкини қўйинг. Сизнинг адабиётдан хабарингиз йўқ бўлса, бизнинг хабарчиларимиз бор. -У шундай деб радиосўзлашув тугмасини босди:

-Улуғбек!

“Лаббай, хужайин!”, дея овоз келди нарёқдан.

“Онангиз туққанми, дегани адабиётда нима дейиларди?”

“Онангизнинг маҳрига тушганми, иборасининг оғзаки айтилиши бу”.

“Бу ибора нима дегани?”

“Онангни фалон дегани!”

“Одамлар нима деяпти?”

“Бу жўжахўроз Оқсоқолни онангни дея ҳақорат қилди-ю, нега у жим? Агар натижа бўлмаса, ўзимиз жавоб берамиз, дейишмоқда.”

“Хатлар, телеграммалар кимда?”

“Менда хўжайин. Сони мингдан ошиб кетган. Нима қилайлик?”

“Тўплаб қўябер!”

Каримов радиосўзлашувни ўчирди-да, Миртемирга юзланди:

-Менинг онамни (…)адиганни онаси туққан эмас!-дея бақирди.

-Орадан ярим йил ўтиб…

-Орадан ўн йил ўтса ҳам унутмайман. Билиб қўй, мен сен ўйлаган одам эмас, ҳамма нарса хаёлимда туради. Эсингдами, ўзингни йиғиб ол, бўлмаса қамоқда чиритаман дегандим. Ҳали бу гап эсимда турибди. Сени қамоқда йўқотаман, билдингми?

-Қамашингиз мумкин, лекин…

-Лекин, йўқотаман ҳам!

-Йўқотиш сизнинг ишингиз эмас, Жаноби Ҳақнинг қўлида!

-Бугун Жаноби Ҳақ менман!

-Шак келтирманг, Аллоҳ кечирмайди бу гуноҳни!

-Кўрамиз, Аллоҳ кимни кечирмайди. Истайсанми, эртага муфти телевизорга чиқиб, сени динсиз деб эълон қилсин! Устозингни динсиз деб эълон қилдирганим сенга дарс бўлмадими?

-Муфти ҳам сизнинг мулкингиз…

-Ҳа, у ҳам онамнинг маҳрига тушган. Истасам, эртага мени “Худонинг ердаги сояси” деб эълон қилади. Дин – бу менинг айтганим. Истасам мачит очиб бераман, истасам муфти-пуфтиси билан портлатиб юбораман.

-Бу билан нима демоқчисиз? Эртага менинг ҳам уйимга бомба тушадими?

-Сени олдин уйингдан қувиб чиқараман. Кейин депутатликдан ҳайдатаман. Сўнг қамайман!

-Пешонага ёзилгани бўлади.

-Пешонангга шуларни мен ёздим. Сен эса ўқи!

-Хуллас!

-Хуллас, орамиз очиқ! Кетаверишинг мумкин!

-Раҳмат! Барибир билинг-ки, жоним Жабборнинг қўлида, сизнинг эмас!

-Кўрамиз! Кўрамиз! -Каримов бақира-бақира қолди. Миртемир эшикни жаҳл билан ёпганди, ёпилмади, чунки эшик секин ёпиладиган қилиб қўйилганди.

Ҳа, шуни ҳам эътибордан қочиришмаган…

 

10. ПОМУҚҚАЛЪА

Миртемир ҳали бошини силаган онаизорининг руҳи билан гаплашгиси, хаёлан бўлса-да дардларини унга ёйгиси келди. Лекин руҳни тополмади. Наҳотки, тарк этдилар? Йўқ, демак ҳолати яхши. Руҳлар оғир дамда мададга келади… Ўтирган жойида кўзлари юмилиб, мудрай бошлади у…

… Шаршара. Гўзал қизнинг сочларига ўхшайди. Тоғ оппоқ. Адирлар оппоқ. Бу ерни Помуққалъа, яъни Пахтақалъа дейишади. Тоғ остидан иссиқ сув оқиб чиқади. Қишда ҳам, ёзда ҳам бу ер сайёҳлар билан тўла. Лекин шу дамда ундан бошқа одам йўқ.

“Оёқ кийимингни чиқар!”

“Нега?”

“Бу ерда оёқяланг юриш керак, бўлмаса мусаффоликка ғубор тушади.”

“Сен кимсан?”

“Мен Помуққалъа!”

“Нега танҳосан?”

“Мен танҳо эмасман. Қучоғимда минг-минг одамлар бор”.

“Қани улар?”

“Помуққалъага келсанг кўрасан. Анталияга келдинг. Лекин илгари борган эдим, дея Помуққалъага ўтмадинг.”

“Ҳозир келдим-ку!”

“Йўқ, ҳозир мен келдим. Сени зиёрат этиб кетмоқчиман”.

“Нега мени зиёрат этасан?”

“Атрофинг коронғулик, зулмат билан тўлди.. Ёруғлик бор эканини ҳам эслатмоқчиман”.

“Сен нега бу қадар гўзалсан?”

“Чунки сен гўзалликни соғинганинг учун!”

“Нега бу қадар меҳрибонсан?”

“Чунки меҳрга ташнасан”.

“Нега бу қадар яқинсан?”

“Чунки сен жуда узоқдасан”.

“Бунча яқинлашма, ойдинликдан бўғилаяпман”.

“Ойдинликдан бўғилиш ҳаммага ҳам насиб этмайди”.

“Кўзларим ойдинликдан ёнмоқда”.

“Кўзларингни оч, шунда ёнмайди”.

Миртемирнинг бирдан оёғи тойиб кетди. Помуққалъа тепалигидан пастга эмас юқорига учиб кетди. Чўчиб тушди. Кўзлари илиниб, туш кўраётган экан.

Темир эшикнинг панжарасидан ёниб турган чироқнинг нури кўзларига тушиб турибди. Бир лаҳза тушини эсламоқчи бўлди-ю, бир учини эсласа, иккинчи “учи” ёдидан чиқиб кетаверди.

Нима бўлганда ҳам ёруғлик, оқлик… яхши бўлса керак, деб ўйлади. Ўзининг бу болаларча хулосаси яна вужудини роҳатлади. Кўзлари секин юмила бошлади…

 

11. ВАҲИМА

Каримов одатига кўра кеч уйғонди. Боши қовоқдек туюлди ўзига. Қовоқнинг ичига сон-саноқсиз ари кириб олган-у “винғир”лашда мусобақа ўйнаётгандек эди. Ётган жойидан қўл узатиб, тортма устига қўйилган дорини оламан деганди бардоқ ағдарилиб, апелсин суви тўкилиб кетди. У жон-жаҳди билан тугмани босди. Доктор югуриб кирди.

-Ким қўйди буни бу ерга? Неча марта айтдим сизларга, керак бўлса ўзим айтаман, деб.

-Кечқурун бироз …

-Бироз-мирозни қўй, кечқурун нима қилганимни яхши биламан. Менга бош оғриғи дорисини бер.

-Оч қоринга мумкин эмас. Ҳозир сут олиб келаман, ҳеч бўлмаса сут билан…

Доктор орқасига қадам ташлаб эшикдан чиқди. Каримов бошини ушлаганча хаёлга толди. Кеча кечқурун нега бу қадар кўп ичди? Ҳар оқшом ичарди-ю аммо бу қадар кўп эмасди. Шомга яқин МХХ раиси Ғулом Алиев келди. Шукрулло Мирсаидов миллатвакилларини атрофига йиғиб уни йиқитиш учун ҳозирлик кўрибди.

-Нега олдинроқ айтмадингизлар? -сўради у МХХ раисидан.

-Юбилейлар билан овора эдингиз.

-Юбилейларни гўрга олиб кетаманми, ёки сенлар ҳам унга шерикми?

Унинг бир гапи тугамасдан иккинчисига ўтиб кетиши ҳар қандай суҳбатдошни шошириб қўярди. МХХ раиси “юбилей” билан гўр орасидаги боғланишни топиб улгурмасдан ўзининг тақдири “стол устига” тушди.

-Агар… агар… Сизга…

-Тилинг тутилмасин. Сен ҳеч ким эдинг. Ҳали ҳам ҳеч ким эмассан! Нари борса палов пиширишга ярайсан, холос. Сени мен одам қилдим. Тўн кийиб, белбоғ боғлаб юрардинг. Мен сенга костюм-шим кийишни ўргатдим…

-Сизга хиёнат қилсам кўзим кўр, тилим соқов бўлади, Худо уради мени. Мен сиз учун яшаяпман. Москвадан келганлар мени ҳам турмада чиритишмоқчи эди. Лекин сиз қутқариб қолдингиз.

Бу гаплар кўп такрорланган бўлсада Каримовга ёқди. У иқрорни севарди. Бировга қилган яхшилиги учун ҳар куни жавоб олиб туришни истарди. Шу боис бироз юмшади.

-Хўп! Мен ҳам сизга ишонмасам битта имзо етарли, эшикни ёпишга ҳам улгурмай чиқиб кетасиз. Қани ўтиринг! Нима гап ўзи?!

-Шукур Раҳматович…

-Ўшанинг отини айтманг, менга!

-Хўп… Олий Кенгашдаги депутатлар бир уйга тўпланиб, “Сессияга мактуб” ҳозирлашганди.

-Биламан. Ҳа, ким бошлаганди бу ишни?

-Ёзган одамни аниқладик. Мутахассисларнинг расмий хулосаси ҳам бор.

-Мутахассисларингни билмайману уни Миртемир ёзган, жўжахўроз!

-Қойил сизга! Биз ҳафталаб ўйлаганни Сиз бир лаҳзада топасиз.

-Акси бўлганда бу ерда мен эмас, сен ўтирардинг…

-Бу Оллоҳнинг иши, Оллоҳ Сизга раво кўрган бу ишни.

-Ҳали МХХ ҳам Оллоҳга ишонади денг.

-Ишонишга ишонмаймизу…

-Лекин сиёсат қиламиз, шундайми?

-…

-Бўпти, масалага қайтайлик. Депутатлар йиғилган уйдаги суҳбат матнини ташлаб юборибман.

-Менда бор…

-Ўша ерда Шукрулло ҳақида гап бор эдими?

-У ерда йўқ. Депутатлар уч марта тўпланишди, лекин Шукрулло ҳақида гап йўқ.

-Демак ҳаммаси кейин бошланган. Охирги кунларда Шукруллонинг ҳузурига депутатлардан кимлар кирди?

-Биз шубҳа қилганлардан уч киши…

-Суҳбатни ёзиб олдингизларми?

-…

МХХ раиси папкасини ковлаб бир неча саҳифали матнни Каримовга берди. Каримов бироз ўқиди-да зериккан кишидек қоғозларни МХХ раисининг олдига отди.

-Муҳим жойларини ўқи.

МХХ раиси қизил қалам билан остига чизилган сатрларни ўқий бошлади:

“-Шукрулло ака, биз бир гуруҳ депутатлар Каримовга қарши чиқмоқчимиз.

-Нима учун? Каримов яхши одам. Қолаверса бугун унга ўхшаган одам керак.

-Яхшиликка яхши-ю, лекин… Чет давлатлар билан муносабатларни бузаяпти. Масалан, сиз бориб Россия билан шартнома имзолаб келдингиз, у эса бузди”.

-Вой, ифлосей, ким бу, қайси бири?

-Тошпўлат Жўраев дегани бор. Ўтган сессияда русларга қарши чиққанди. Боплаб ерига ўтиртиргандингиз.

-Ҳм… Кеча руслар ёмон эди. Бугун эса…

Каримов стол ёнидаги телефон қутисининг устидаги тугмалардан бирига босди:

-Эшитаман, ўртоқ…

-Тошпўлат Жўраев деган жўжахўрозни топ! Олий Кенгашдан.

-Хўп, ўртоқ…

Каримов яна МХХ раисига юзланди. У ўқишда давом этди:

“-Бизга сизнинг розилигингиз керак.

-Бунақа гапларни қўйинглар. Танқид қилиш, қарши чиқиш – демократиянинг бир бўлагидир. Мен ҳам Ислом аканинг баъзи камчиликларини биламан. Ўзига айтдим. Тузатмади. Энди сессияда ўртага ташлайман. Аста-секин демократияга ҳам ўрганишимиз керак. Дарвоқе, сизлар Олий Кенгаш шароити ҳақида ҳам унутманглар.

-Унутишга унутмаймиз. Лекин…”

-Кўрдингми, у жуда устакор одам. Тошни узоққа отаяпти.

-Ҳатто гапираётганда радиони баландлатиб қўйган. Аммо биз овозни ҳар турли товушлардан тозалайдиган асбоблар олганимизни билмайди.

-Шукр қил. Жўмракдан сув оқизиб қўйса нима қилардинг?

-Хонасида жўмрак ўрнатишга ижозат йўқ. Ичкари хонада бор, аммо. Жуда яқинлари билан ўша ерда гаплашади.

-Бир-икки кундан кейин у ерга кирмайдиган қилиб қўямиз. Яна кимлар билан гаплашди?

-Ўқийинми?

-Йўқ. Гапириб бер, муҳим жойларини.

-Депутатлардан бири “Хизмат машинамиз йўқ, агар бизга енгил машина ажратсангиз сотиб олардик. Бошқа давлатларда ҳам шу тажриба қўлланилмоқда” деганди дарров рози бўлди. Олтита машина ажратишга қарор берди. Шундан фойдаланиш керакмикан?

-Кимлар олмоқчи?

-Орасида Тошпўлат Жўраев ҳам бор…

-Миртемир-чи?

-Йўқ. Аммо у илгари вилоятда машина олган. Шуни ковлаштириш мумкин.

-Яна ким бор?

-Ойгул Маматова ҳам бор!

-Ҳм… Булар топишиб олишибди…

Каримов яна тугмага босиб, Ойгулни ҳам топишни буюрди.

Кейин Жўрабековга телефон қилди:

-Миртемир деган бола билан ўзингиз гаплашинг, ҳамюртингиз. Керак бўлса сотиб олинг, керак бўлса қўрқитинг. Менга рўбару қилмангки, уни уриб, қўлини синдираман, тилини кесиб оламан!

Шундан сўнг Каримов МХХ раисидан сўради:

-Масала жиддийми?

-Жиддий. Депутатларнинг бу тайёргарлиги Шукруллога қўл келди. Ёки бу воқеадан фойдаланиб қолишни ўйлайди. Шогирди Нусратовни биласиз. Уни ишга солди. Пойтахт ва вилоят депутатлари билан бир-бир гаплашиб чиқишди. Баъзи ҳокимлар ҳам Шукруллонинг ёнига қатнай бошлашди. Мана рўйхати ва суҳбат матнлари.

Каримов депутатларнинг суҳбатлари матнига унчалик эътибор қилмаганди. Аммо ҳокимларникини эринмай ўқиб чиқди. Кейин тутоқиб кетди.

-Бу онангни….. лар, бу нонкўрлар, бу хоинлар, бу сотқинлар….Ҳаммасини йўқотаман, қаматаман, чиритаман ертулаларда!…

-Аммо улар ҳозир бирлашганлар. Усталик билан иш қилишимиз керак. Биз ҳам ўз одамларимизни тўплаб қарши тадбирлар олмоғимиз зарур. Сиз жуда самимий, ишонувчан одамсиз. Сизнинг яхшилигингиздан булар фойдаланиб қолишмоқда. Ҳатто сизга энг яқин одамлар ҳам ўша томонга қатнаб юришибди…

Каримов икки қўлини чўнтакка тиққанча хонада у тарафдан бу тарафга юра бошлади.

-Бугунги программа қандай? -деди тугмани босиб. Ёрдамчи дарров жавоб қилди.

-Соат 20.00 да чет элдан келган ватандошларга зиёфат берилади. Ўша ерга боришингиз керак.

-Бекор қил! Бошқаси борсин!

-Xўп, ўртоқ…, -Ёрдамчи гапнинг довомини “ютиб” юборишга одатланганди.

-Алимов, Умурзоқов, Жўрабековни чақир, тез келишсин!

-Ҳўп, ўртоқ….

Алимов ташқарида эшик ёнида пойлаб ўтирган эканми, дарров ичкарига кирди.

-Хабарингиз борми? – сўради Каримов.

-Бор. Уч кундан буён эрталабки ҳисоботномаларни ўқишга вақтингиз бўлмаяпти.

-Нима қилиш керак? Қайси бирига улгурай. “Навоий юбилейи билан чет эллик ватандошлар қурултойини бирга ўтказайлик” деган сизлар эмасми? “Бир қанча давлат раҳбарларини чақирайлик, бу обрўйимизни оширади”, деган сизлар эмасми? Мана энди… Агар ҳокимиятга у келса мендан аввал сизларни йўқотади. Оилангиз, қариндош – уруғингиз билан бирга.

-Тўғри.

-Тўғри бўлса, нега қарши тадбир олмадингизлар?

-Олдик. Лекин кўп масалада Сизнинг олдингиздан ўтиш керак эди.

-Сизга қачон ишонмадим? Биз бир командамиз, бир оиламиз. Биримиз йўқолсак, ҳаммамиз йўқоламиз.

-Аммо у Бош вазир. Имкониятлари….

-Имкониятларини қўлидан олинг, демаганмидим? Яқинда умуман имкониятсиз қолади. Қуритаман уни, йўқотаман, билдингизми, йўқотаман! -Каримов шундай деб столни муштлаган эди тахта – ойна парчаланиб кетди. У фақат муштига бир қараб қўйганидан “қонамадими” деган шубҳа кўнглидан ўтганини сезиш мумкин эди.

Эшик очилиб Жўрабеков, Умурзоқов ҳам кириб келишди. Каримов уларнинг фикрини сўраб ҳам ўтирмасдан топшириқ бера бошлади.

-Сиз Исмоил ака, ҳар бир депутат билан яккама – якка гаплашасиз. Ҳа, Миртемирни топдингизми?

-Уйига машина юбордим.

-Булар соат беш бўлмасдан ишдан қочишади. Ана у “Ҳўкиз” нима қилаяпти? Нега депутатларни назоратсиз қолдиради?…

Каримов янгилик кашф қилган кишидек телефон трубкасини кўтарди : -“Ҳўкизни” боғла!

Телефон боғловчи ҳам Олий Кенгаш раиси Шавкат Йўлдошевнинг лақабини билар экан, дарров боғлади :

-Қўлинг қонлигини биласанми ёки унутдингми? Сендан сўраяпман, унутдингми, йўқми? Гап қайтарма дедим сенга…

Каримов Олий Кенгаш раисини бўралаб сўка бошлади. Унинг бошқаларни қўрқитиш учун бировни куракда турмайдиган сўзлар билан сўкадиган одати бор эди.

Атрофидаги “командаси” Йўлдошевни севишмайди, “Ҳўкиз” деб лақаб қўйган ҳам улар. Ҳозир у Олий Кенгаш раисини қанча кўп сўкса, булар шунча хурсанд бўладилар ва шундай ғазабга учрамасликдан ҳайиқадилар.

-Сени ботқоқдан тортиб чиқардим. Одам қилдим. Бошимга бало бўлдинг! Нега депутатларинг жойида ўтирмайди? Нега менга қарши фитна тайёрлашади-ю сен билмайсан? Нега давлат ишхонасида ўтириб давлатга қарши ишлашади? Ҳаммасини қув! Хоналардан стол – стулларни олиб чиқ! Телефонларини уз. Хизмат машинасини олиб қўй. Керак бўлса қарор чиқариб қўмиталарни ёп! Ҳаммасига икки соат вақт. Икки соатдан кейин рапорт берасан!

Каримов телефон дастасини жойига қўймоқчи эди, тушмади, отиб юборганди сим тортилиб қайтиб – келиб қўлига урилди. У тугмани босди-да Умумий Ишлар бошқармаси раҳбари Зелемхон Ҳайдаровга :

-Бу ердан телефонларни йўқот, дея неча марта айтишим керак. Стол устига микрофон ўрнат, демаганмидим?!

-Ўрнатамиз, лекин…

-Гап қайтарма, ҳозироқ ишдан қуваман… хоинлар!

У яна хонада юра бошлади. Ҳамма жим, орага сукунат чўмди.

Бироздан кейин Каримов яна топшириқ беришда давом этди:

-Сен Mавлон Умурзоқов, мухолифат билан гаплашасан! Сессияда бизни қўлласин! Диндорлар билан ҳам гаплаш. Шоирларни матбуот котибига топширамиз.

-Сиз ўртоқ Алимов, Прокурор, Ички ишлар вазири, Суд билан гаплашинг. Оёғини эгри олган ҳокимларга қарши ҳар бирига алоҳида “дело” ҳозирланг.-Сиз ўртоқ Алиев, хавфсизлик хизматини оёққа турғазинг. Ҳар бир депутатнинг, ҳар бир хокимнинг ҳаракатларини соатма – соат қайд этинг, рапорт бериб туринг, менга. Жавоб ҳаммангизга!

Каримов тортмасидан битта янги ён дафтарча олиб, йирик – йирик ҳарфлар билан нимадир ёза бошлади. Ёзгани ёқмади шекилли, саҳифани йиртиб, мажақлаб оёқ остига отди ва яна қайтадан ёза бошлади. Бу ҳол уч-тўрт бор такрорланди. Кейин кимгадир телефон қилмоқчи бўлди. Аммо телефон полда икки бўлиниб ётарди. Стол остига ўрнатилган тугмани босди.

 

12. КРАЙНОВ

Ёрдамчи югуриб кирди. Каримов унга парво ҳам қилмасдан яна ёза бошлади. Ёрдамчи худди симёғочдек тик турарди. Орадан ҳийла вақт ўтгач, Каримов бошини кўтарди.

-“Нима гап?” дегандек ёрдамчига бош ирғади.

Ёрдамчи унга қадар ҳам тўртта “Катта”ни кўрган, бу хонада юз берадиган воқеаларни олдиндан биладиган киши эди.

У ўн беш йил ёрдамчилигини қилган Шароф Рашидов оламдан ўтгач, “Порахўр эди, тилло-ю олтинлар йиққан” деган гаплар тарқалди. Ҳамма “Катта”лардан кейин бошланганидек, бу сафар ҳам жиноий иш очилди. Ёрдамчи ўз “Катта”сига балчиқ отди. Янгиси келгач, у билан опоқ-чапоқ бўлиб ишлади. Нишонов, Усмонхўжаевни ҳам “кўрди”.

Улар кетишди, аммо Крайнов биринчи “нўмирли” мерос сифатида девонда қолаверди. Мана энди буниси билан ҳам ораси яхши. Баъзи башоратчилар Каримов ҳар олти ойда кадрларни алмаштиради, бунинг ҳам супургисини қуйруғига боғлайди, деб юришди. Лекин йилларга йиллар боғландию унинг супургиси қўлида. Аксинча у Каримовга ёрдамлашиб, бошқаларнинг супургисини қуйруғига боғлаб юрибди.

Ундан қўрқмаган одам оз. “Крайнов” деган отини эшитганларнинг лабига учуқ чиқади ё тиззаси қалтирайди. Унинг ёнида ҳатто Жўрабеков, Алимовлар ҳам қўрқиб туришади. Унинг олди-қочди гапларини эшитиб ўтирадилар, қарши гап айтолмайдилар.

Вазирлар, ҳокимлар ҳам Крайнов билан ўпишиб кўришадилар, унинг кўнглини топишга уринадилар, хурсанд қилиб туришга интиладилар. Ҳар куни икки-уч карра сим қоқиб, унинг ҳол-аҳволидан, оилавий ташвишларидан сўз очиб, дилига илиқлик киритиб турадилар.

Дарвоқе, Крайнов нега бу қадар “катта куч”га айланган? Буни ҳар ким ҳар хил талқин килади. Аммо шу нарса аниқки, Крайнов ишга ҳаммадан олдин келади ва ҳаммадан кейин кетади. Баъзан мамлакат ухлаётган ярим тунда ҳам у ишхонасида ўтиради. Каримовнинг ётоғидан “ухладилар”деб хабар келгач, у уйига йўл олади.

Президентнинг ҳузурига ким кириши, ким кирмаслигини ҳам у ҳал қилади. Махсус китоби бор. Унда Каримов кимларни, қайси лавозимдаги кишиларни қабул қилиши кераклиги асосида рўйхат тузган. Уни Каримовнинг кайфияти яхши пайтлари ўзгартириб, тасдиқлатиб туради. Бу рўйхатга кирмаган киши ким бўлишидан қатъий назар Каримов билан учраша олмайди. Крайновга ёққан киши эса ҳовли супурувчи бўлса ҳам рўйхатга кириши мумкин.

У Каримовнинг феъл-атворини мукаммал ўрганиб олган. Гапини икки қилиб юрганларни Каримовнинг жаҳли чиқиб турганда рўбару қилади. Ўша одамнинг бошига қора булут ёғилади. Агар ҳовли супурувчи Крайновга оид йўлакларни ҳам тозалаб, эътиборини қозонган бўлса, Каримовнинг кайфи чоғлиги пайтида учраштириб, уни вазир ўринбосарлигига ўтказиб юбориши ҳам ҳеч гап эмас.

Каримовнинг ўнга яқин ёрдамчиси бор. Лекин асосийси Крайнов. У айни пайтда эшик оғаси ҳам. Каримов кириб-чиқадиган эшикнинг қаршисида унинг хонаси бор. Шкафлар орасидан кирилади бу хонага. Мамлакатнинг кўзга кўринган ҳамма одамлари бу хонақоҳда меҳмон бўлишган.

Крайнов бировга сим қоқса, орқасидан қандай шамол келишини билиб олиш қийин эмас. “Ока”, шўрва ичаяпсизми, ош еяпсизми?” деса демак ёмон хабар йўқ, агар “Ётаверасизми, дўппайиб” деса Каримовнинг кайфиятига ўт кетган бўлади.

“Пахан” баъзан “фалончини сўкиб қўй” деб унга буюради. У худди Каримовнинг ўзига ўхшатиб чунонам бақирадики, товуши қабулхонада эшитилиб туради. Каримов бирор одамга хуш боқса, Крайнов унга шунақа ширин сўзлар топиб муомала қиладики, ҳалиги одам учун дунёда ёлгиз Крайновгина содиқ дўст бўлиб кўринади.

У “Катта” бугун кимни қидириши кераклигини олдиндан билгандек одамларнинг ҳаракат нуқталарини белгилаб боради. Барча раҳбарлар қайси соат, қайси дақиқада қаерда бўлишлари ҳақида уни хабардор қилиб турадилар. Раҳбарлардан бири керак бўлиб қолса, уни ўйнашининг уйидан ҳам топади. Крайнов учун дунёда “йўқ” деган сўз йўқ.

Агар Каримовни ёмон кўрган одам келса, унга қўшилиб ёмонлайди. Кейин оқизмай-томизмай хўжасига етказади. Бундан Миртемирнинг ҳам оғзи куйган. Миртемир бир кун Каримовни кутиб ўтирганда, Крайнов билан дардлашиб қолди. Крайнов унга олдинги “Катта”ларнинг юмшоқлиги, халқпарварлиги, ҳозиргисининг эса баджаҳл, сўкағон, ҳатто невараси бор одамларни ҳам кабинетида уриб, қувлаб юриши ҳақида гапириб берди.

Миртемирнинг унга раҳми келди шекилли: “Яқин орада ундан ҳаммамиз қутиламиз” деб юборди. Бир ҳафтадан кейин Каримов билан мажлис залида юзма-юз келди. Каримов тиржайганча Миртемирнинг елкасига туртиб “Қандай қилиб қутиласиз, куч борми?” деб ўтиб кетди. Ўшанда Миртемир қайноқ сутни қатиқ деб хўплаганини англади.

Бунга қарамай Крайновнинг қойил қоладиган ҳислатлари ҳам бор. Масалан, одамларга лақаб қўйишда шу қадар устаки, қабр устига тош ўрнатган устадек нозик ҳаракат қилади. Яъни у отган ўқ нишонга айнан тегади. Жўрабековга “Боцман”, маслаҳатчи Алимовга “Берия”, бошқа маслаҳатчиларга “Артист”, “Девор”, “Тряпка” деб лақаб қўйган. Олий Кенгаш раиси Йўлдошев “Ҳўкиз”га айланишида ҳам унинг ҳиссаси бор.

-Менга ҳам лақаб қўйгандирсан? -деб сўрайди Каримов ундан баъзан.

-Сиз биттасиз “Катта”, -дейди у кулиб. Бу ҳам ўзи қўйган лақабга ишора.

Хуллас, ҳозир ҳам Каримовнинг ёнида жилмайиб турибди. Унинг жилмайиб туришидан Каримов юмшагандек бўлди.

-Нима гап? -деб сўради ўзи чақиргани эсидан чиқиб.

-Бугун “Тошкент оқшоми”да яхши мақола чиқибди, -деди у таваккал қилиб.

-Яна Миртемирнинг мақоласими?

-Миртемир ким бўпти? Шоирми, ёзувчими, журналистми, кимлигини биров билмайди. Сиз туфайли машҳур бўлди. Яна сиз билан ўчакишиб юрибди, ажали етганга ўхшайди.

-Нима мени Азроил демоқчимисан?

-Йўғе, “Катта”, сиз бизнинг фариштамизсиз… Ҳа-я, ҳурматли академигимиз Аҳмадали Асқаровнинг мақоласини айтаётгандим…

Каримов қизиқиш ҳис этгандек креслога ястанди.

 

13. ЗИЁФАТ

-Нима деб ёзибди?

-Мамлакат вужуд, Каримов эса унинг юрак ва ақлидир. Девонни ақл, ҳукуматни юракка ўхшатмоқчи… Кейин… Муфти ҳазратнинг “Подишоҳ Аллоҳнинг ердаги сояси” деган гапларини мисол келтирибди.

-Муфти шу гапни ростдан ҳам айтганми?

-Менинг ўзимга айтган, Асқарали акага ҳам айтган.

-Сенинг фойдали ёлғонларинг бор, лекин муфти билан ўйнашма. Айтадиган бўлса, ўзи телевизорга чиқиб айтсин.

-Айттирамиз! Айтмаса ҳам айттирамиз, -деди ва Крайнов енгил тортгандек кулиб юборди.

-Нимага кулдинг? Бирор латифа эсингга тушди-ми? -сўради Каримов латифа эшитгиси келганини яширмай. Ёрдамчи ҳам дарров “ишга тушди”.

-Бир кун уламолар подшоҳга қарши бош кўтаришибди. Подшоҳни майхўрликда, динсизликда айблашибди. Подшоҳ ҳеч нарсани билмагандек уламоларни зиёфатга чақирибди. Шарбат сувига шароб аралаштириб ҳаммасига ичирибди. Уламоларнинг кайфи чоғ бўлгач, улардан фатвога имзо сўрабди. Ҳаммаси бармоқ босибди. Фатвода “Биз уламолар майхўрлик қилиб, диндан юз ўгирдик. Гуноҳимизни ювиш учун подшоҳ ҳазратларига келдик. Ҳукми подшоҳ биз учун вожиб” деб ёзилган экан. Фатво дейилган бу нарса фитна эканлигидан хабардор бўлган уламолар подшоҳга ёлворибдилар, лекин у авф этмабди. Илоннинг бошини эзмасанг, заҳардан ўласан, деганларидек уларни тошбўрон қилдирибди…

-Хўш, нима демоқчисан?

-Зиёфатга оз вақт қолди. Борсангиз яхши бўларди. Шоирлар ҳам, ёзувчилар ҳам, мухолифат ҳам ўша ерда.

-Мухолифатни ким чақиртирди?

-Мен. Сиздан сўрамасдан гуноҳ қилдим.

-Сенинг гуноҳинг доим фойда келтиради.

-Мухолифат бошлиғи хорижда эди. Ҳеч гапдан хабари йўқ. Бугун депутатлар қилаётган ҳаракатларини унга ҳам сездиришди. “Қўллайман” деганмиш уларга.

-Бу ёғи МХХникими?

-Йўқ, ўзимизнинг службамиз бор. Кеча кечқурунгача МХХ ҳам Шукрулло тарафда эди. Агар бугун уни сизга юзма-юз қилмасам… Ҳа, майли, кейин гаплашамиз буни. Ҳозир эса зиёфатга бориб мухолифат раисини, шоирлару ёзувчиларни қўлга олиш керак. Юз депутатнинг минг бақиргани, уларнинг бир гапиргани…

-Ақлли тулкисан. Биламан мени эмас, ўзингни ҳам ўйлайсан.

-Иккаламизни ҳам ўртоқ…

-Машинани чақир. Айтмасдан борамиз. Сен эса жиддийроқ шуғуллан, шарбат ва майнинг таъми қочмасин. Айниқса ана уларга қуюқроқ қориштиринглар…

-Бу ёғидан кўнглингз тўқ бўлсин….

Каримов кириб келганда зиёфатга таклиф қилинганлар уни оёқда туриб қаршиладилар. У қисқагина қилиб “Хуш келибсиз” нутқини гапирди-да қадаҳ кўтарди. “Куч” олиш учун кетма-кет икки қадаҳ конякни ичди-да, учинчисини қўлида сақлаб “керакли одамлар” ўтирган томонга юрди.

Эркин Воҳидов ўрнидан туриб, Каримовга тавозе билан “Раҳмат, улуғ иш қилдингиз. Ватандошларимиз ўз она юртларига қадам босдилар. Тарих бу кунни алоҳида ёзгай” деди.

Каримов ёнидагиларга ишорат этиб улгурмасдан стул олиб келишди. У Воҳидов билан академик Асқаровнинг ўртасига ўтирди ва мухолифат раиси Исо Холисга қўл узатди. Мезбонлар режага кўра уларни ёнма-ён ўтқазишганди.

-Хуш келдингиз Исожон. Қалай Франция гўзал эканми?

-Ҳар нарсадан хабарингиз бор,-деди дўриллаган овозда Исо Холис. -Нима бўлганда ҳам МХХнгиз яхши ишлайди. -Кейин у бир қўли билан оғзини юмиб хириллаб кулди.

Каримов эса атрофга аланглаб, мухолифатнинг бошқа бир раисини қидирди. Кўринмади.

-Раисдошингиз йўқми? -сўради Каримов Исо Холисдан.

-Биримиз борган жойга иккинчимиз бормаймиз.

-Ҳай, ҳай, раисдошлар ёнма-ён юриши керак эмасми?

-Сиз билан ёнма-ён юришимиз мумкин, у билан асло, -дея масалага нуқта қўйган бўлди Исо Холис.

Лекин Каримов ташаббусни ўз қўлига олмоқчи бўлди ва нуқтани ўзи қўйди.

-Биз барибир бундан кейин Шавкат Темурни ҳам бирга даъват этамиз. Сизларни яраштира олмасак нима қилиб юрибмиз, шундай эмасми, Эркин ака?

-Шундай, ҳазрат, шундай. Лекин наригиси бироз жанжалчироқ. Уни жанжалчиларга, Исожонни эса жанжалсевмасларга раис қилганмиз.

-Демак, Шукрулло ака жанжалчи эканларда-а? -“Катта” аския қилган кишидек кулди. -Чунки бу киши ҳам у томонда.

-Биз Сиз томондамиз, -деди Шукрулло ҳам аския оҳангида.

Каримов бироз мухолифат ҳақида ўйлади. Наригиси жанжалчи бўлса ҳам пишиқ. МХХ яхши ишлади. Ораларини бузмаганида катта куч эдилар. Бунисини ҳам қўлга олиш осон эмас. Лекин алдаш мумкин. Содда. Дарров ишонади қўяди. Давлат раҳбари ёлғон гапирмайди, деб ўйлайди. Бундайларнинг бурнига ип Алиб бошқариш мумкин. Фақат ипни уздирмаслик керак. Ип узилдими, кейин боғлатмайди.

Каримов қўлига қадаҳни олди-да ўрнидан турди. Ғалағовур залга бир зумда сокинлик инди. Ёрдамчи микрофонни яқин келтирди.

-Шу қадаҳни, айтайлик, халқимизнинг севимли ўғли, айтайлик, Эркин ака учун кўтаришни сўрайман. Барча ватандошлар унинг “Ўзбегим” деган шеърини ёддан билишади. Камина ҳам бир пайтлар, айтайлик,  бу шеърни ўқиб, сизларни эслаб, кўзга ёш олганман. Умуман Эркин акамиз, айтайлик,  каби инсонлар юз йилда бир туғилади. Исми Эркин, айтайлик, фикри эркин. Бу эркинлик Сизга, айтайлик, бизга муборак бўлсин!

Каримов ўрнидан туриб қуллиқ қилиб турган Воҳидовни қучоқлаб, чўпиллатиб икки юзидан ўпди. Воҳидов қизариб кетди.

Каримовнинг хаёлида эса ҳамон Исо Холис эди. У ҳам шундай мақтовга интиқ, деб ўйлади у. Ўрнимдан турганимда ўзи ҳақида гап бўлади, деб ўйлаганди, янглишди. Ҳозир, уни ҳам боплайман…

Каримов хаёлидаги фикри лабига югургани учун яна ўрнидан турди.

-Ёнимда яна бир ёш, жасоратли, мард, қўрқмас йигит бор. Келажак уники. Унинг учун ҳам қадаҳ кўтаришингизни илтимос қиламан.

Исо Холис ўрнидан турмади. Каримов ҳам уни ўпмади. Аммо Исо Холис Каримовни ўпгиси келгандай унга эгилди. Каримов эса кўрмаганга олиб яна ўрнидан турди ва академик Асқаровни мақтай бошлади:

Уч-тўрт қадаҳдан кейин ҳамма “ўзи”га келиб қолди. Хорижлик ватандошларнинг кўпчилиги намозхон эди, зиёфатни тарк этишди. Одам ҳийла озайиб қолди. Бу орада Каримов ўрнидан туриб бошқаларнинг ҳам кўнглини олиш учун даврани бир айланиб келди.

Сўнгра:

-Уччалангиздан битта илтимосим бор, -деди ва Исо Холисга энгашиб давом этти: -Эртага коммунистлар мени ағдармоқчи. Ука ёрдамингиз керак. Бир-икки соғлом йигитлар ҳам уларга қўшилган. Гапнинг пўст калласи бу тошкентликларнинг ўйини. Қўйнимда илон олиб юрган эканман, Шукр Раҳматович жойимни олмоқчи. Мен унга сайлов қилайлик, номзодингни қўй, ютиб чиқсанг, марҳамат, дедим, аммо кўнмади. Эртага сайлов ҳақида қонун қабул қиламиз. Кейин эркин сайлов ўтказамиз. Аслида бу жой сизнинг ҳаққингиз. Кўп курашдингиз. Халқ сизга овоз берса, мен маслаҳатчи бўлиб қоламан, ука, иқтисодни кўтариб бераман…

-Коммунистлар дедингизми? -сўради Исо Холис.

-Ҳа, Москва билан ҳам алоқалари бор. Кучни ўша ёқдан олишаяпти. Бизни сотишмоқчи.

-Кўнглингиз тўқ бўлсин. Бир ҳамлада шаштларини синдираман. Осонликча бизни бука олишмайди, -деди Исо Холис.

У хориждан куни кеча қайтгани ва воқеалардан унча хабардор бўлмагани учун дарров “гирдоб”га тушди.

Аслида бугун депутат дўстларидан бири -Самандар унга телефон қилиб׃

-Эртага Каримовга ҳужум қилаяпмиз. Сиз ҳам тайёргарлигингизни кўринг,-деганда, “Мен ҳамма вақт тайёрман” деб жавоб қилганди.

Демак, Самандар ҳам тошкентликларнинг мусиқасига ўйнабди-да, аслида Шукрулло шум одам, кўп ўтириб-турганмиз у билан, мулойим бўлиб кўринади. Демак-ки, мақсади ҳокимиятни олиш экан. Йўқ, унга ишониб бўлмайди. У ер ости дунёси билан боғлиқ. Ҳаммамизни қуритади, деб ўйлади Исо Холис.

Бу орада Каримов Воҳидовни “овлаётган” эди. Воҳидовга қийин. Чунки унинг ўзи бу ишнинг бошида турганлардан бири. Миртемир билан ҳамма нарсани биргаликда келишиб олишганди. Бунинг устига бугун Шукруллонинг қўлини ҳам қисиб чиқди. Эртага мажлисда иккинчи бўлиб у, учинчи бўлиб Асқаров, кейин Миртемир сўзга чиқиши керак. Нима қилиш керак? Наҳотки ҳаммаси барбод бўлса?

-Битта таклифим бор, -деди Воҳидов Каримовга. -Кечаси бўлса ҳам Шукр Раҳматовични чақириб, гаплашиб олинг. Уни кўндирсангиз олам гулистон. Биз эса сиз билан.

Каримов яна уни қучоқлаб ўпди-да:

-Илтимосингиз ёдимда. Биринчи қиладиган ишим сизни Лондонга элчи қилиб жўнатиш. Аммо сизни доимо ёнимда кўришни истардим. Нима қилайки, ёзадиган нарсаларим бор деяпсиз. Ёзишингиз керак. Бу олтин конларидан ҳам қиммат!

Академикни қармоққа илдириш янада осон кечди. Унга институт очиб беришга ваъда қилди ва сўзини олди.

Каримов улар билан ўпишиб хайрлашар экан, ҳамманинг кўзи шу томонда эди. Воҳидов, Исо Холис, Асқаров ўзларини мағрур тутиб турардилар…

Каримов машинадан Шукрулло Мирсаидовнинг уйига сим қоқди.

-Нега зиёфатга келмадингиз? -деди.

-Сизга айтишмадими, бироз мазам қочиб турганди…

-Мазани ушлаб турган нарсадан қочасиз-а?-дедию лекин “Ҳа, тулкилик қилаяпти”, деб ўйлади Каримов.

Айни фикр Мирсаидовнинг ҳам хаёлидан кечди.Лекин сир бой бермади:

-Бунинг устига эртага мажлис, ётиб қолмайин, дедим, -Мирсаидов гап нимадалигини билиш учун атайлаб “мажлис” калимасига урғу берди.

-Мажлис деганини оз кўрдикми, жўра? -“Катта” жўшиб кетган кишидек гапира бошлади. У ҳар қанча ўзимни идора қилаяпман, деб ўйласа-да ичкиликнинг таъсири бор эди. -Иккаламиз ўтириб отамлашмаганимизга ҳам ойлар бўлди. Орамизга мушук оралади. Буларнинг думини боғлаб қўйдим. Сизни менга, мени сизга ёмонлашдан бошқа ишлари йўқ…

Демак, ҳар нарсадан хабар топибди, деб ўйлади Мирсаидов. У Каримовни яхши билади. Оз эмас, кўп эмас ўттиз йилдан бери танийди. Қанча-қанча яхши ёмон кунларни бирга яшашди. У хабар топган бўлса, тамом, олдини олади. Бунга етарли маҳорати бор. Лекин мендан нима истаяпти?

-Эртага эртароқ бораман, -деди Мирсаидов ниҳоят.

-Эртаси қолдими? Соат ярим тундан ўтгани қачон эди? -дедию Каримов, демак у ҳам ухламабди, олдида одамлари бор, вақт ўтганини ҳам билишмабди, деб ўйлади. -Шукрулло, оғайни, гап бор, кўришишимиз керак, -деди лўнда қилиб.

-Нима гап экан?

-Телефонда бўлмайди, олтинчи қаватдаги ошхонада кутаман, тезроқ келинг! -деб Каримов телефон тугмасини босди. Машинаси аллақачон девонга етиб келганди. У “сакраб” тушди-да серрайиб турган миршабларга кўз қисиб лифтга минди. Бу кайфияти яхшилигининг аломати эди. Аммо негадир шошаётганди. Шу боис лифтнинг “одими”га қаноат этмаётганди. Қўллари лифт эшигидаги тирқишда эди. Гуё лифт тўхтаганда у ҳам эшик очилишига кўмаклашса вақт ютадигандек… Нофила. Лифт бирдан тўхтаб қолди. Лип этиб чироқ ўчди. У нима қилишини билмай қолди. Зим-зиё қоронғулик бир зумда бошидан оёғига қадар сингди. Боши гувиллай бошлади, кўзи борми – йўқлигини ўзи ҳам сезмай қолди, оёқлари латтадек бўшашиб кетди. Кўкрагида нимадир пилдирай бошлади, кейин бу “дук-дук” белига кўчди ва у нимага шошаётганини англади. Ҳожатхонага етиб олиш туйғуси уни бошқараётганди.

Хайрият лифт қўзғалди. Олтинчи қаватда лифт эшиги очилганда у қаршисида ёрдамчиси, икки миршаб ва котибни кўрди. Улар ўзларини шошиб қолган, гуноҳкор киши қиёфасида кўрсатиш учун юзларини бужмайтириб, бошларини эгиб олишди.

-Ҳамманг латтасан, бир тийинга арзимайсан?-бақирди у. -Йўқолинг кўзимдан. -У сочлари тўкилиб, боши ялтираб қолган котибни туртиб илгари юрди.

Қабулхонада Олий Кенгаш раиси турганди.

-Сен нима қилиб ўтирибсан? Лифт бузилганига мазза қилаяпсанми?

Раис бошини эгди.

-Бўпти, кел!

Каримов хонасига кирдию ичкаридаги ҳожатхонага ўтди.

Раис эса оёқда туриб қолди. Ярим соатлардан кейин Каримов ҳўл қўлини иякларига сурганча ичкаридан чиқди:

-Нега ўтирмаяпсан?

-Сизни кутаяпман.

-Нима, сен учун ҳали ҳам президентмиман?

-Нега ундай деяпсиз?

-Билмаганга оласан-а, мени хаёлингда бўшатиб қўйдингу мени сезмади деб ўйлайсанми? Нонкўр!

-Ундай деманг оқсоқол…

-Нима? Нима дединг? Ҳе, сени одам қилганни…

Каримов бирдан раисга ҳамла қилиб, уни тепди. Раис ўзини эшик томонга отди.

-Аба, Аба, -дея бақирганча эшикдан “учиб” чиқди. Каримов эса орқасидан қувиб борарди. Бинонинг нариги четига етганда раис зинапоядан пастга югурди. Каримов тўхтаб, сўкинишда давом этди. Оз масофага югурган бўлсада юраги билан ўпкаси гўё бўғзига келиб тиқилганди. Йўқ юраги бошининг орқа қисмига “кўчган” экан. Ўша ерда ура бошлади. У “уф-уф” дея ўзини сокинлатган бўлди-ю орқага қайтди. Қабулхонада ҳеч ким йўқ. Ҳамма қочиб қолганди.

-Хоинлар, сотқинлар, мен кетсам ҳамманг ҳам кетасан, қўрқоқлар! -дея бақирди. Кейин хонасига кирмай ўртадаги кичик ошхонага ўтди. Унинг бу томонга ўтганини сезган Зелемхон Ҳайдаров оёқ учида эшик ёнига қадар юриб келди ва ичкарига бош суқди.

-Конякни ол! -деди Каримов русчалаб.

Ҳайдаров “лип” этиб ичкари кирди ва муз дўлобидан коняк ва шоколад қутисини олди. Аммо стол устида ҳам коняк ва шоколад турганди. У буни Каримовга айта олмасди. “Ол” дедими, олиши керак.

-Қуй, -деди унга. -Ўзингга ҳам. Нега қўлинг қалтираяпти, ўтган сафар сенга қўрқма, дегандим. Яна қўрқаяпсан. Биламан, бу бинодан қувилишдан қўрқасан ва тўғри қиласан. Бўпти, сен учун ичамиз!

Каримов ичиб бўлгач, қўлига шоколаддан олди-да ҳидлаб, яна жойига ташлади.

-Миртемирни танийсанми?-сўради бирдан Каримов.

-Танийман.

-Қандай бола!

-Ана унинг йўлига юраяпти, шекилли…

-Шукрулло дейишга ҳам қўрқасан-а?

-…

-Жўрабековдан сўра у Миртемир билан гаплашдими? Нима бўлганда ҳам у эртага сўзга чиқмасин. Сўзга чиқадиган бўлса, уйидан бирор ҳодиса чиқаринглар, овора бўлсин. Уриб-пуриб юрманглар ўзини…

-Хўп, бўлади.

-Бор, менга рапорт бериб тур. Ҳозир “ана у” келади, бу ёққа бошлагин….

 

14. ЙЎЛБАРС

Каримов эрталабдан бери чўнтагида турган ёзувни олди. Уни шахсий фолбини берганди. Ундан юлдузларга кўра ўзининг ва Мирсаидовнинг фолини сўраганди. Мана энди унинг кўзлари сатрлар устида “югуриб” борардию хаёли бошқа ёқда эди. Шу сабаб диққатини кўлидаги қоғозга қаратиш учун ўзининг фолини овоз чиқариб ўқий бошлади:

“Шарқ мучали буйича туғилган йили -Йўлбарс.

Ғарб гороскопи бўйича туғилган ойи -Кўза (Водолей).

Фасли -Ҳаво. Сатурн, Венера сайёралари таъсири остида яшайди.

Бахтли кун -шанба.

Омадсиз кун -якшанба.

Йўлбарс ғайратли одам демакдир, қизиққон, ишчан. У инқилобчи ва даҳолар яратиладиган матоҳдандир. Бахтга қарши, ҳамма вақт ҳам ўзига кўрсатилган ишончни оқламайди. Ишда, урушда ва муҳаббатда “Олға” деб чиққанида, унга қўшилишдан аввал ўйлаб кўрмоқ ва уни иложи борича орқада тутмоқ керак. Йўлбарс бошқаларни фалокатга, ўйламасдан иш қилишга бошлайди. Унинг таъсирига қарши курашиш оғир. Ҳокимият қўлига тегса, чиқариб юбормасликка тиришади. Айбларини тан олишни истамайди. Ўзини эшитишларига мажбур қилади. Унга ҳеч ким ҳақиқатни айтишга журъат этолмайди.

Йўлбарснинг қанча яшаши унинг қай соатда туғилишига боғлиқ. Ярим тунда туғилган йўлбарс доим тузоқлардан йироқда бўлади. Қуёш чиққанидан сўнг туғилган йўлбарсни эса доим хавф – хатар кутади. Йўлбарс ўз уйини ўғрилар, олов ва айёрлардан сақлайди. Маймун билан дўст, илондан қочиши, буқага қарши бирор-бир ҳаракат қилмаслиги, мушук билан келишуви унинг қоидаси бўлиши керак.

Ожиз жойлари: тўпиғи, болдирлари, синиши ёки лат ейиши мумкин. Унга иссиқ ёқмайди, овқат ҳазм қилиш йўлларида, хотирасида заифлик, ошқозонида кучли зарда ва юқумли касалликларга мойил бўлиши мумкин.

Томошаларни ёқтирмайди. Доим ўзига ёқадиган ишни қилади. Бировга ўхшашни истамайди. Ҳамма уни севишини, моддий дунё оғирликларидан озод юришни, ҳокимиятни олишни, юқори лавозимда ва яхши яшашни истайди.

Ҳар қандай янгиликлар уни жуда қизиқтиради. У мулоҳазакор. Бу ойда туғилганларда ўзига хос нозик туйғулар бор. Улар ўз ҳаяжонларига бегонадирлар. Ишонувчан, баъзан жуда ишонувчан. Йўлбарс нафақат тенгликка, балки яна ҳам юқорироққа интилади. Агар унга бирор нарса қилишни кўрсатсангиз, рашк, ҳасаддан ёнади. Айтганимни қил, қилганимни эмас -бу унинг шиоридир.

Мансаб иштиёқи ва кек сақлаш хасталиги ёшлигида кўзга ташланмайди. Жамоат ишларини севади. Мустақил бўлишга интилади. Кутилмаганда мансабга кўтарилаверади. Қандай буйруқ беришни, ишни қандай ташкил қилишни тушунтиришни яхши билади. У ўз мақсадига эришиш учун йўл топа олади.

Бу ойда туғилганлар: Галилей, Эдисон, Бернс, Линколн, Рузвелт, Елцин.”

Каримовқайнаб тошган сут қозонидек “кўпириб” кетди.

-Фолбинни қув саройдан, аввал инфаркт бўлгунча қийна, кейин қув! -дея буйруқ берди ёрдамчисига.

Бироздан сўнг Шукруллонинг юлдуз фолига кўз ташлади.

“Шарқ мучали бўйича туғилган йили -Қуён.

Ғарб гороскопи бўйича туғилган ойи -Кўза (Водолей).

Фасли -Ҳаво, Сатурн, Ой сайёралари таъсири остида яшайди.

Бахтли кун -чоршанба

Омадсиз кун -якшанба.

Омадли, шарафини сақлайдиган, улфат, вазмин, ўзини тутган, ҳотамтой одам. Яхши гапиради ва ўзлигини билади. Битта камчилиги бор, ҳамма нарсага юзаки қарайди. У жамоани, жамоа уни яхши кўради. Шоҳона йиғинларни ёқтиради. Баъзан эҳтиётликда ҳам усталик қилади. Меҳмон қабул қилишдан қочмайди. Ўзини йўқотмайди, дарров қизишиб кетмайди. Ўзининг омадсизлигидан қайғуради.

Дунёдаги уруш, тўполонлар, очарчилик сингари масалалар унга ҳам дахлдор бўлсагина, жиддий қайғуради. Лекин бу қайғу жуда оғир, азобли бўлади. Ўз ҳаётига салбий таъсир қилувчи ҳамма нарсалардан нафратланади. Яхши яшашга интилади. Олдиндан ўйламай ҳеч бир ишга қўл урмайди. Бу эҳтиёткорлиги учун одамлар у билан фахрланадилар ва унга ишонадилар.

Қўйнинг йўлбарс билан муносабатлари таранг бўлади. Қуён анча кучсиз бўлса-да, йўлбарсдан қўрқмайди, йўлини қилиб, ўйиндан чиқади. Қуён рақиб бўлишни истамайди. Лекин у қаршилик кўрсатишдан чекинса, ожизланиб, ақлдан озиш, ўз-ўзини ўлдириш ёки уйини тарк этишгача етиб боради.

Мусбат жиҳатлари: Соғлом ақл, жамоатчилик руҳи, мослашув қобилияти, яхши суҳбатдош, узоқ ва чуқур фикрловчи.

Манфий жиҳатлари: Ўзидан бошқанинг фикрини назарга олмаслик, юзакичилик”.

-Ҳаммани сотиб олиш, ҳатто фолбинни ҳам, -ғудурлади Каримов.

У ёрдамчисига яна бир нималар демоқчи эди, лекин Мирсаидов кириб қолди. Каримов юлдузлар фоли ёзилган коғозни қатлаб чўнтагига тиқди-да Мирсаидовни қучоқлаб қаршилади. Илгари бир кунда икки-уч марта кўришсалар шунча қучоқлашардилар. Аммо кейинги пайтда бир-бирларидан қочадиган бўлдилар.

-Дўстим, кишининг боши тошга урилмагунча ҳақиқатни кўрмас экан. Сенга ноҳақлик қилганимни бугун тушундим, -у Мирсаидовни илгаридаги каби сенсираб, яқинлигини кўрсатмоқчи бўлди. Мирсаидов эса уни ҳам “ака”, ҳам “сиз” деб ўзидан бир қарич узоқда эканлигига урғу берди.

-Сиз менга ҳақсизлик қилганингиз йўқ…

-Қилдим оғайни, қилдим. Мана бу бинодаги уч-тўрт иғвогорнинг гапига қулоқ солдим. Улар орамизга Чин девори қуришди.

Каримов Чин девори нималигини билмасди. Бир кун Миртемир билан тортишиб қолганда у “Сиз билан орамизда Чин девори бор” деди. Шундан билдики, бу ора яқин эмаслигини ифодалайди. Аммо нега Чин девори? Кимдан сўрасин? Шуни ҳам билмас экан, деб кулишмайдими устидан. Шу орада бир иш билан Миртемирнинг ўзи келиб қолди. Чиқиб кетишидан олдин Каримовга икки саҳифали қоғоз узатди.

-Бу нима? -сўради Каримов.

-Бу мухтасар луғат. Баъзи калималарни айтишда баъзан хато бўлаяти. Сиз тўғри гапирсангиз бизнинг ҳам ютуғимиз.

-Укажон, бу сўзларнинг бир неча маъноси бор. Мен жойига қараб ишлатаман. Минбарни “манбар” дейишимнинг ёки “пеш”ни “пештахта” дейишимнинг маънолари бор. Ёшлигимизда биз ҳам катталардан хато қидирардик. Нима қиламиз, қайтар дунё укахон. Хўш, мана сиз, Чин девори нимани англатади биласизми?

-Чин девори жуда ҳам кенг ва узун бўлган, устидан арава юрган…

-Ҳа, ҳа, кўрдингизми, мен буни орада фарқ борлиги, орада масофа борлиги маъносида ишлатаман.

-Биз ҳам…

-Йўқ, ука, хатони тан олиш ҳам мардлик. Бўпти, яхши боринг, ҳали ўрганасиз,-дея Миртемирни чиқариб юборганди ва “Чин девори” англамини билиб олганди.

Мана энди бу тушунчадан усталик билан фойдаланмоқда.

-Улар қураверишсин. Лекин биз керак бўлса бу деворнинг устидан юришимиз керак. Меҳнатлари зое кетгани – уларга энг оғир жазо, -у шундай деб конякдан бардоқларга қуйди. -Қани ол, дўстим, Чин девори учун ичамиз.

Каримов бўшаган бардоқни “тақ” этиб стол устига қўйди-да муштини ҳидлаган бўлди. Коняк нафас олиш йўлларини куйдирди, шекилли, узоқ “уҳ” тортиб, кейин сўзида давом этди.

-Мен балки эртага истеъфо берарман ! -“Катта” шундай деб Мирсаидовга тикилиб қолди. Унинг қалбидагини кўзларидан ўқимоқчи бўлди. Лекин Мирсаидов унга қарамади. Ростданми? – деб ўйлади у. Йўқ мени тузоққа илинтирмоқчи. Бу мансабдан воз кечадиган одам эмас. Шу пайтга қадар фақат битта орзу билан яшади. У ҳам «биринчи» бўлиш. Йўқ, осонликча жон бермайди. Мансаб унинг учун ҳаёт.

Худди кечагидек эсида. Ҳовлисининг ёнидаги сўрида ўтирганди. Бирдан у келиб қолди. Ўшанда Қашқадарёда ишларди. Пойтахтга келган бўлса, кўриб ўтай, дегандирда деб ўйлади Мирсаидов.

-Дўстим, шошиб турибман. Биласан, «Биринчи»нинг ўрнига кураш бошланган. Қўшнинг Мамарасулов юки оғир одам. Ҳамма унинг ўтишини айтаяпти. Нима қилсанг, қил, бу ишни олайлик. Керак бўлса, уй-жойни сотайлик. Дўстлардан ёрдам олайлик. Аканг…. акам вафот этганларида мана шу ерда ўтириб “Бир умрга дўстмиз” деб қасам ичгандик. Биз ёш болалар эмас. Олайлик шуни, иккаламиз бирга бошқарамиз.

-Бу бир мамлакат. Олови бор, суви бор…

-Вилоятга бораётганимда ҳам шундай дегандинг. Аммо кўрдинг, дарров отим чиқди. Тур, бориб оқсоқолнинг оғзини ҳидла. Уни бу йўлдан қайтарайлик. Кейин истаганини берамиз. Унга жаннат яратамиз. Маслаҳатларини бериб, роҳат қилиб яшайди…

Ўшанда Мирсаидов қўшнисиникига кириб, унинг “оғзини ҳидлади”. Маълум бўлишича Мамарасулов номзодликни рад этиб қайтган экан.

-Шундай индамай ўтираверасизми? Бу мамлакат тақдири ахир, -деди Мирсаидов оқсоқолга.

-Мамлакатнинг эгаси кўп. Иккинчи сенинг оғайнинг томонида.

-Бўлиши мумкин эмас. Иккинчи – жосус. Миллатнинг бошига тушганлар унинг нафратидан сочилди, оғайним эса…

-Биламан, мен ҳам оғайнингни айтдим. Ундан бошқа номзод йўқ, дедим…

Мирсаидов хурсанд бўлиб чиқди.

-Ҳа, унинг рад этганини эшитиб, бу ерга келгандим, -деди Каримов ўшанда.

-Боя бошқача гапираётган эдинг-ку…

-Сирни очмай, ҳамма нарсани биринчи манбадан эшит, дегандим-да.

Аслида унинг келишидан бошқа мақсад бор эди. Москва номзодини қабул қилмаётганди. Ҳам моддий, ҳам маънавий мададга эҳтиёжи бор эди.

-Дўстим, Москвага учишинг керак. Орқадан мен ҳам етиб бораман. Назарян билан кўриш. Айтганини берамиз.

-Назарян ўйинчи. Ҳам нарсангни олади, ҳам сени сотади.

-У ёғидан қўрқма. Бу ерда одамлари бор. Мен улар билан кўришаман. У олсин, иш битади. Зеро, энг сўнгги имзо учун ҳамма нарсани у тайёрлайди. Мен қариндошлари билан бирга етиб бораман. Сен Сергей деган дўстингникига бор. Вилоятга ўтишимда ҳам яхши хизмат қилганди. Мен совға қилган машинани қизи миниб юрган экан. Балки қизи билан ҳам кўришарсан. Ўзимизни депутатларни ҳам ишлатамиз.

Ўшанда Мирсаидов Москвага борди ва уни кутавериб чарчади. Ундан дарак йўқ эди. Вилоятга сим қоқса иш жойида йўқ. Пойтахтда ҳам топишолмади. Кейин Мирсаидов ўғлини вилоятга юборди.

Московдан “Ўтмадинг, ишингни давом эттир” дея телефон қилишгач, у дунёга қўл силтаб” дала ҳовлига чиқиб, уч кундирки ўзини ичкига бериб, ташқарига чиқмай ётган экан. Шукруллонинг ўғли уни излаб топганда:

-Ҳаётим тугади, мени ўлдирдилар, энди яшамайман, -деб маст, соқоли ўсиб кетган ҳолида уни қучоқлаб йиғлабди. Умид шаъми ёнганини эшитгач эса, ўйинга тушиб кетибди. Қўлидаги олтин соатини Шукруллонинг ўғлига совға қилибди.

Шу воқеаларни эсларкан, Шукрулло Каримовнинг осонликча мансабдан воз кечмаслиги хаёлидан кечди. Аммо Каримов ҳам бўш келмасди.

-Мажлисда жўжахўрозларга ем бўлишни истамайман. Лекин бу жойни топширмаслигимиз керак. Агар мен кетадиган бўлсам бу жойга сен келишинг шарт. Мени бу ерга келтириш учун озмунча югурдингми? Бу масаланинг бир томони. Иккинчи томони шундаки, душманларимиз келишса, тамом, сенга ҳам, менга ҳам ҳаёт тамом.

-Менимча бу қадар таҳлика йўқ.

-Ҳаммаси пишган. Бир қисм депутатлар сенга умид қилишмоқда. Қолганларини ҳам ўзимиз томонга ағдаришимиз керак. Шундай таклифим бор, кел, очиқча гаплашайлик, мана сендан узр сўраяпман, ҳаётим қўлингда, истасанг қутқарасан, истасанг…

Каримов бир зум бошини эгди-да кейин ёш тўла кўзларини Шукруллога тикиб:

-Мени сен уйлантириб қўйдинг, кўчада қолганимда сен уйли-жойли қилдинг, ҳаётдан умидни узганимда яна сен қутқардинг… Бугун ҳам…

-Қўйинг, бу йиғлашга арзимайди.

-Ўтган кунларни эсладим. Қандай олтин аканг, акамиз бор эдилар-а? Тирик бўлганларида бу кўйга тушармидик? Бу дунёда менга оталик қилган бошқа одам йўқ, фақат сен ва аканг, яъни акам… Ол, аканг учун ичайлик…

Шукруллонинг ҳам кўнгли бузилди. Акаси ҳақиқатдан ҳам бағри дарё бир инсон эди. Ҳар қандай одамни ҳам кечирарди. Иккаласининг ораси бир неча марта бузилганда акаси ўртага тушди: “Остонангга келдими, бу узр сўрагани. Узрни қайтармайдилар. Аллоҳ кечирувчи. Сен эса… ” Лекин бу сафар… Кечирса ҳам, кечирмаса ҳам “иш битган”. Мажлисда уни ағдаришади. Буни ўзи ҳам билиб турибди. Балки, “ағдариш” ишламаса-чи? МХХ раиси бирор бир суҳбат ёзиб олинмади, Каримовнинг ҳеч нарсадан хабари йўқ демаганмиди? Лекин бу ҳаммасини билибди. Демак, бекор ўтирмаган, ишлаган. Мажлис арининг уясига айланади, ҳойнаҳой. Аммо ўзини демократ деб юрган болаларга ҳам ишониш қийин. Хўш, нима қилиш керак? Бунинг юзига тупуриб чиқиб кетадиган пайт эмас. Буни синдирмоқ пайти…

-Ўзингизни ушланг, вақт алламаҳал, мажлисга соатлар қолди, -деди Шукрулло ниҳоят.

-Менга қара, Шукр, барча ваколатларни сенга бераман. Мен бошқа давлатлардаги каби ташқи масалалар билан шуғулланаман, мамлакатни ўзинг бошқарасан. Икки ойдан кейин сайлов бор, мен сўзимда турмасам ана ўшанда ўчингни олиш имкони туғилади. Унгача ўз партиянгни туз. Кўппартиявийликка ўтамиз. Ана у бақироқларга ҳам йўл берайлик. Сайловда сени қўллайман. Сен эса мени.

Улар узоқ тортишмадилар. Тун ва конякнинг босқиси ғолиб келдими, мажлисда бошга тушганини кўрамиз, дедиларми, хуллас, тез айрилдилар. Саройдан чиққан машиналар карвони икки томонга “учди”. Пойтахт кўчаларидаги сукунатни карвонларни бошқараётган миршаб машиналаридан эшитилаётган саслар бузди. Шаҳар, мамлакат уйқуда. Эрталаб уйғонишганида бу кун тарихнинг айри бир куни бўлишини хаёлларига келтиришмайди. Аммо ҳозир машиналар ичида бораётган икки собиқ дўст сўнгги гапларни таҳлил қилиб, тўғрироғи эслаб бораяптилар. Чунки таҳлил қиладиган ҳоллари қолмаганди.

«Шукрулло, агар хиёнат этсанг, мажлисда ўзимни отаман». Бу сўнг сўз! Кўздаги ёш билан айтилган бу гаплар самимийми, ёки образга кириб айтилганмиди, шу онда иккаласи ҳам бу саволга жавоб беролмасди. Чунки самимият билан ўйин қоришиб кетганди.

Каримов дала ҳовлига келиб яна икки қадаҳ конякдан кейин остидан арра тортиб, кейин арқон билан йиқитилган дарахтдек гурсиллаб тўшакка йиқилди. Массажчи жувон елкасини уқаларкан хуррак ота бошлади. Навбатчи врач бир бардоқ мева шарбати олиб кириб, Каримовнинг юрак уришини санади. Бошини чайқаб “Мен шу ерда ўтираман” деди массажчи жувонга. Жувон “Бўпти” дегандек бош силтаб чиқиб кетди.

Каримов мажлисга ярим соат қолганда уйғониб, оғриётган бошини кафтлари билан сиқаркан, навбатчи гоҳ тўкилиб кетган шарбатга, гоҳ Каримовга боқиб нима қилишини билмай турарди…

 

15. РЕКС

Миртемир жангалзор каби патихиб кетган хаёлларнинг кўчасида “адашган” туйнукдан ёруғликка кўзи тушди. Кенгиш жой қидираётгандек ёруғлик туйнукдан ичкарига оқиб кириб ёйилаётганга ўхшарди.

Негадир Миртемир ёруғликни кўзи кўр, ҳолдан тойган одамга ўхшатди. У тўғри келиб деворга урилар ва сўнгра бетон деворни пайпаслаганча “қўллари тилиниб” атрофга ёйиларди. Унинг боши ҳам ёрилган бўлса керак… “Эҳ, алаҳсираяпманми? Ёки ақлим қоча бошладими?” Бу савол такрорланарди. Кейин ёруғлик унинг қалбига ҳам оқиб кириб, қоронғу ҳисларни “пичоқлай” бошлади. Қалбининг аллақаерида умид пайдо бўлди.

Наҳотки дарров эсанкираб қолдим? Йўқ, сўнг дақиқагача курашмоқ, курашмоқ лозим. Ҳозирги ҳолатда тушкунликка тушмаслик ҳам курашнинг бир тури, енгилмасликдир. Икки орада, бир дарада қолсанг ҳам чиқиш йўли бор. Сен йиртқич деб юрган она бўри йўл кўрсатиши мумкин.

Она Бўри… Бир замонлар у боболарингни Тангри тоғи орасидаги дара – ғордан олиб чиққанди. Эргунакон афсона эмас, ҳақиқат. Бўри йиртқич эмас, дўст. Сен ваҳший деб юрган одамлар балки ёрдам қўлини узатар..

Йўқ! Бундай пайтда ҳатто Бўри ҳам қўрқади. Чунки ғорнинг оғзида Аждаҳо турибди. Ямламай ютади… Аммо нега ёрдам ҳақида ўйлай бошлади? Дарвоқе, кейинги пайтда кўнглидан кечгани кўп ўтмай рўй бера бошлади. Ҳатто уйига босқин бўлишини ҳам олдиндан сезгандек эди. Лекин…

Ҳа, инсон боласи бошига тушганига ишонади, кўнглидан кечганига эмас. Ёруғлик равшанлик келтиради, умид ҳам шундай, дея ўйларида давом этди Миртемир. Лекин бу субҳи косиб бўлса-чи? Яъни алдовчи, косибларни алдовчи субҳ бўлса-чи? Унда бироздан кейин этагини тортиб олади ва бирор соат ўтгач ҳақиқий равшанлик кириб келади. Кўп ўтмай ёруғлик чекинади. Демак, субҳи косиб экан…

Миртемир хаёлида ўзи ўстирган буғдойнинг ҳосилини йиғиб олишга улгурмаган эди-ки, темир эшик очилди. У остонадаги кишини танимади. Кўзлари хира тортдими, узоқ вақт оёғида ўтиргани ва ҳозир ўрнидан тургани учун боши айланиб, кўзлари тиндими, ҳар ҳолда аланглаб қолди.

Остонадаги киши кўли билан нималардир ишора қиларди.

-Миртемир ака, кетдик!

Ким бу? Нима деяпти? Туш кўраяпманми?

-…

-Сизга нима бўлди? Уришдими?…

Нега унинг саси бу қадар паст эшитилаяпти? У пичирлаб гапираяптими ёки ўзининг қулоқлари эшитмаяптими?

Остонадаги одам ичкарига бир одим ташлаганда Миртемир унинг Рустам эканлигини таниди ва бирдан хўрлиги келди. Кўнглининг остидаги бир булоқнинг кўзи очилиб кетди-ю ундан пишқириб сув отилди. Аммо нимадир бу чашмадан оққан ирмоқнинг йўлини тўсди. Ирмоқ кўз косасида йиғила бошлади. Миртемир қўллари билан кўзини ишқалагандек бўлди. Аслида кўз косасидаги дарёни сидириб олмоқчи эди. Чунки вужудининг бошқа бир еридан тошаётган нафрат уни оёққа қалқтирди.

-Кетдик, -деди Рустам. – Миртемир ака, мени кечиринг, ҳаммасига мажбур эдим…

-Қаёққа? -деди Миртемир нафрат билан.

-Кетишингиз керак!

-Кетиб нима қиламан, оғайни, сенинг қўлингда ўлмоқчиман.

-Вақтимиз жуда оз. Ҳозир тревога бошланади. Ҳаммамиз ёнамиз. Ҳатто Лутфилло ака ҳам…

Лутфилло! Лутфилло… Миртемир бирдан уйғониб кетгандек бўлди. Бу ёруғлик! Бу Бўри!

Демак… Қадамлар ортидан эргашиб қолган хаёллар кўча чангитиб чопган болалардек уларнинг орқасидан югурди… Миртемирнинг қўлидан темир каби панжалари билан қисиб олган Рустам қоронғу йўлакда гўё учиб бораётгандек эди. Миртемирнинг оёқлари гоҳ ерга тегар, гоҳ тегмас… Бир зумда эшик ёнидаги машинага етишди. Миртемир олдинги томонда энгашиб ўтириб олди.

Инсон қизиқ. Шу аҳволда унинг ёдига бир воқеа келди. Шаҳардан қишлоққа боришда кўпинча акасини чақирарди. Оила аъзолари кўпчилик бўлгани учун болалардан бирини машинанинг олдинига, яъни ўзининг қучоғига оларди.

-Мелиса чиқса бекинасан, – дерди қизалоғига ва қишлоққа қадар ўйин бошланарди. Акаси ёки ўзи “Ана мелиса” деса бас, қизи энгашиб оларди ва ишорат бўлмагунга қадар Миртемирнинг оёқлари орасида ўтирарди. Қисилиб қолди, дея Миртемир “Мелиса кўрмади, чиқ” дерди. Мана энди ўзи шу аҳволга тушди ва “Бу жой у қадар тор эмас экан” деб ўйлади.

Миршабхонадан Миртемирнинг уйига қадар икки дақиқалик йўл. Шу боис хаёллари яна узилди. Машина тўхташи билан Рустам шофёрига:

-Сен йўлак бошида тур, биров келиб қолмасин, -деди. Сўнгра соатига қараб қўшимча қилди: -Ҳозир йигитлар келиб қолишади.

Кейин олдингга энгашди:

-Миртемир ака, мен эшикни очаман сиз эгилган ҳолда тушиб, патта дарахтлар орқасига ўтинг. Эҳтиёт бўлишимиз керак, қаршидаги қўшнингиз жосус. Биз машинани йўл бошига олганимиздан кейин сиз девордан ҳовлига киринг. Сўнг орқа эшикдан Сашаникига ўтинг, у кутиб турибди. Уйдагиларга бирор гап айтманг, илтимос.

Миртемир Рустам ҳақида ҳали узил-кесил бир хулосага келмаганди. Лекин унинг айтганларини бажараётганди. Чунки бу сўнгги умид йўли эди. Аммо юрагининг бир четида “Рустам ёмон йигит эмас экан. Кеча уни хафа қилдим. Рол уйнаганини ҳеч сезмабман, ҳатто хаёлга ҳам келтирмабман”, деган фикр ўтди.

Миртемир девордан ҳовлига тушаётганида, оёғи тойиб кетди ва девор ёнида ўсган гилос оғочига осилиб қолди. Дарахт шохи уни бир зум тутиб турди-да “қарс” этиб танасидан айрилиб тушди.

Рекс қушдек учиб келиб унга ташланди ва инграй бошлади. Миртемир итни севмасди. Бу уйга кўчиб келишганда ҳовли соҳиби “Мен бу итни худди ўғлимдай севдим. Уни сизга қолдириб кетаман. Жуда ҳам ақлли, ҳамма гапни тушунади. Ўз исмини яхши кўради. Илтимос, унинг исмини ўзгартирманг” деди. Ўшанда соҳиби Рекс билан хайрлашаркан кўзларига ёш олганди. Сўнг Рекснинг ҳам ёноғи ҳўл бўлганди.

Рекс Миртемирнинг болаларига жуда тез ўрганди. Миртемир унинг ёнига яқин бормасада Рекс унинг келди-кеттисига “муносабат” билдириб турарди.

Миртемир пойтахтга кўчиб кетаётганда Рекс зажирларни узиб юборадигандек фарёд чекканди. Қачон Миртемир бу ҳовлига келса Рексга “жон” кирарди.

-Ака, сиз Рекснинг ёнига бормайсиз. Биз ўзимизни сен деб уни сизлаймиз. Лекин барибир сизни кўрганда яйраб кетади, -дерди синглиси. -Келсангиз қувонади, кетсангиз йиғлайди. Ҳатто бир-икки кун овқат емайди.

-Пойтахтда жойимиз йўқ, бўлмаса олиб кетардим, -дея қўя қоларди Миртемир.

Аслида эса болалигида қўшнисининг ити талагани ҳеч ёдидан чиқмайди. Ўшанда қаттик қўрққан эканми, итни кўрса сесканади. Шу сабаб Рекснинг ёнига борса ҳам орада икки қадам масофа сақлаб унга «гап отарди». Ҳақиқатдан ҳам ақлли ит. Хамма гапга имо-ишора ёки ҳаракат билан жавоб қиларди.

Кеча уйни мелисалар босганда Рекс шунақанги уввос Алиб йиғладики, ҳатто баъзи миршаблар “Ҳамма гапни сезаяпти. Бизбоп экан, олиб кетсакми?” дейишгани қулоғига чалинганди. Миртемирни олиб кетишаётганда Рекснинг кўзлари маҳзунлашиб, овози бўғилиб қолгандек эди. Унинг фарёди билан занжир саслари қўшилиб юракларни тилкаловчи аллақандай садога айланганди.

Мана энди у икки қўлини кўкка кўтарганча қаршисида турибди. Миртемир унинг бошини силаганди, у ғиншиганча ерга юмаладида ҳовлида югура бошлади.

-Ким? -дея овоз келди ва уй эшиги очилди. Бу умр йўлдоши Роҳила эди.

-Мен, қўрқма, -деди Миртемир ва уйга кирди. -Тез бошқа кийимларимни бер. Ҳозироқ кетишим керак!

-Қандай чиқдингиз? Қайси томондан келдингиз?…

Саволга жавоб бериш ўрнига Миртемир умр йўлдошига разм солганди бир кечада чўкиб қолганини кўрди. Ранглари сарғайган, лаблари эса оқарган.

-Сен қўрқма, ҳаммаси яхши бўлади. -деди у.

Бу пайт ичкаридан қайнотаси, қайнонаси, синглиси чиқиб келишди. Улар худди ҳамма гапни биладигандек индамай туришарди. Ё туш кўраётгандек ҳис этишарди ўзларини ёки воқеа уларни шошириб қўйганди.

Роҳила янги костюм-шимни олиб чиқди.

-Бошқаси йўқми?

-Кияверинг. Спорт кийимингизнинг устидан кийинг. У ҳам керак бўлади, -деди Роҳила. -Болам, бирор егулик ҳозирлайми? -сўради қайнонаси титроқ овозда.

-Сув бер, сув, -деди қайнотаси унга.

Аммо Миртемир сувни ҳам кутмасдан:

-Ҳеч хафа бўлманглар, ҳаммаси яхши бўлади, -деди-да ташқарига отилди. Роҳила орқасидан югуриб чиқди. Худди воқеалар ривожини олдиндан билгандек Рекс ҳам орқадаги дарча ёнида турганди.

-Додлаш йўқ, йиғлаш йўқ, уйдагиларга қулоқ сол, хўпми? -деди у илк бор Рекснинг бошини силаб.

Роҳилага эса бирор гап айтолмади ҳам. Унинг кўзига бир зум тикилганди кўнгилларидаги достонлар нигоҳлар орқали кўчиб ўтгандек бўлди.

 

16. СОВЧИЛИК

Миртемирнинг Роҳилага уйланиши тасодифлар билан боғлиқ. У моддий сиқинтилар сабаб дорулфунуннинг кундузги бўлимида ўқий олмади. Ота-онасининг вафот этгани, бунинг устига пойтахтда ҳеч кими йўқлиги сабаб ҳам ишлаб, ҳам ўқиди. Орада армия хизматига ҳам бориб келди. Дорулфунунни битириш арафасида “Қишлоқ ҳаёти” газетасида ишларди. Бир куни масъул котиб Кабир Шукуров чақириб қолди.

-Сени аскарликка ўзимиз кузатдик. Яна бағримизга қайтдинг, – деди у. – Худди ўғлимиздай бўлиб қолдинг. Бош муҳаррир билан гаплашдик, сени уйлантирмоқчимиз.

-…-, Нима ҳам дейди, индамай эшитди.

-Қўшни газетада “Биринчи”нинг жияни ишлайди. Бир-бирингизни танир экансиз…

Миртемирнинг боши ғувиллаб кетди. Ҳа, танийди. Лекин… У киму мен кимман, деб ўйлади. Кейин катталарга куёв бўлганлар ҳақида кўп ўқиган ва эшитган. Ундай оилалар қулсифат куёвларни севадилар, аммо ўз фикри, ўз феъли бўлганларни дарров оёқлари остига олиб эзғилайдилар.

Йўқ, йўқ деб ўйлади, қолаверса қизни танийди. Совуқлиги ва ёқимсиз кибори сабаб кишини ўзидан узоқлаштиради. На самимияти бор, на меҳри. Баъзан лифтда рўбару келардилар, саломлашсанг “Нима ишинг бор ?” дегандек ўқрайиб боқарди.

-Сен ариза ёз, таътил берамиз. Иккинчи аризани уй учун ёз. Нашриёт тўй куни уй ҳадя қилади, – деб сўзида давом этди масъул котиб.

Миртемир ўша куннинг ўзиёқ қишлоғига жўнади. Воқеани акасига айтганди :

-Бошингга бахт қуши қўнибди, ука, – деди акаси.

-Бахт қуши эмас, бадбахтлик қуши, – деди у.

Гапни буришга уста бўлган акаси :

-У маънода эмас, ҳар икки ҳолда ҳам барибир уйланадиган бўлибсан. Ўжарлигингни биламан. Подшоҳнинг қизидан ҳам юз ўгириб кетаверасан. Балки сенинг билганинг тўғридир.

Акаси, бу билан ўзи яқинда иккинчи марта уйланганини эслатди, шекилли. Олдинги хотини билан ажралди. Лекин учрашиб туради. Иккинчиси билан ҳам иш юрмаяпти.

-Бўпти, – деди у. – Қачон қайтасан ? Мен эртага беш – олти қизни кўрсатаман. Бирортасини танлайсан. Дарров тўй қиламиз. Мен уйланганман, деб борсанг, қутуласан. Бошқа баҳона билан уларнинг панжасидан чиқа олмайсан. Оташ билан ўйнашгандек гап бу…

Хуллас, эртасига шаҳарнинг ўн жойида учрашув белгилабди акаси. Бири қариндошларининг қизи бўлса, бошқаси танишларининг… Бу масалада акаси анқонинг уруғини ҳам топадиганлардан. Лекин бу “уруғ”ларнинг ҳеч бири Миртемирнинг кўнглини жиз эттирмади.

-Ўзинг ҳам осмондан тушгансанми?-деди акаси эски “Волга”сини вокзалнинг ёнида тўхтатаркан. – Ҳаммаси ақлли қизлар эди. Билмадим сенга қанақаси керак?

-Майли, узр, ака, Сизни овора килдим. Мен поездга билет олай, бир йўлини топарман.

-Бўпти, мен ҳам бир жойга боришим керак. Кейин кўришамиз, – акаси шундай деб жаҳл билан кетиб қолди.

Миртемир чиптани олди-да вокзал атрофида узоқ вақт айланиб юрди. Поезд кечқурун соат ўн бирда экан. Бирдан ёдига шу яқинда яшайдиган танишлари келди. Опаси институтда бирга ўқиган қизнинг оиласи билан яқинлашиб қолишганди.

Гулсанам хола уни худди ўз ўғлидек бағрига босиб, кутиб олди.

-Болам, нима биздан аразлаганмисан, нега келмай қўйдинг ? – Гулсанам хола шикоят қила бошлади. – Ўтираман, тураман сени ўйлайман. Узоқларда, ота-онасиз. Иссиғинг бор, совуғинг бор… Раҳматли онанг бўлсайди-ю сени кўрсайди, ўғлим пойтахтда ўқияпти, деб қанча севинарди-я?!

Гулсанам хола дарров дастурхон ёйди :

-Учоқда бориб келаяпсан, шекилли, акс холда бизникига бош суқардинг – деди у. – Илгари автобус, поездда қатнардинг, келишда, кетишда бизни кўрардинг.

Хола анча гапиргач, “Хўш, энди сен гапир, нима гаплар?” – деди.

Миртемир аввалига жим ўтирди. Кейин воқеани айтиб берди.

-Э, болам, бугун сени Тангри бу ерга бошлаб келибди. Ана шу кўчанинг муюлишидаги уйда бир қиз бор. Онаси сен учун туққан. Кўзимнинг остига олиб қўйганман. Ҳеч ўйлаб ўтирмасдан “Хўп” дегин.

-Хўп, – деди ҳазиллашиб Миртемир.

-Унда мен кетдим, поезд вақтига қадар балки қизни сенга кўрсатаман.

Гулсанам хола узоқ қолиб кетмади, тез қайтди.

-Юр, – деди, – муюлишдаги симёғочнинг остида турасан. Қиз келади.

Миртемир қоқиб қўйилган қозиққа ўхшаб анча турди. Одамлар тинимсиз ўтиб туришарди. Бир неча қизлар ҳам ўтишди. “Шу эмасмикан?” деган туйғуни бир неча марта яшади. Аммо Гулсанам холанинг ўзи келиб қолди.

-Юр, кетдик, – деди у. – Хафа бўлма ўғлим, уларга сени кўрсатдим. Эртага опанг келсин, бирга совчиликка борамиз, кейин сен қизни кўрасан. Ҳозир эса бориб чиптани қайтар, кейин қишлоққа жўна!

-Аввал қизни кўрсам…

-Қизни мен кўриб юрибман. У сеники – тамом. Бор, бор, кеч қолма. Аммо тўйда бир кийимлик меники…

-Тўйда бўлмаса ҳам кейинроқ бўлар,-ҳазиллашди Миртемир.

-Кўнглингни тўқ қил, у қизни кўрсанг, тўйдан олдин бир эмас, икки кийимлик олиб келасан менга. Бор болам, бор.

Миртемир муюлишдаги уйга қарай-қарай вокзалга кетди.

Миртемир поезд чиптасини топшириш учун вокзалнинг кассаси ёнига келди. Ёз кунлари бўлгани учунми одам жуда кўп эди. На сира бор, на тартиб, кассирларга яқинлашиб бўлмайди. Шунга қарамасдан у қўлида чиптани ушлаб анча турди. Бу орада икки-уч киши “Ортиқча билет бор, ким олади?” дея бир зумда чипталарини сотиб кетишди. Миртемир ҳам шундай деб бақирмоқчи эди, товуши чиқмай қолди. Бурнининг усти терлади, негадир оёғи қалтирай бошлади.

Ёдига пойтахт вокзалида чипта сотувчиларни овлаган миршаблар келди. Балки уни ҳам олиб-сотарчи деб ушлашса-чи? Ахир ўшанда икки дўстини ушлаганди-да. Улар қишлоққа бориш ниятидан қайтиб, чипталарини сотишмоқчи бўлишганди. Миршаблар қўлларини қайириб олиб кетишди. Кейин тортишиб қолишибди. “Миршабни ҳақорат қилгани учун” ўн беш кун қамалиб ҳам чиқишди. Воқеани Миртемир газетага ёзганди, муҳаррир “Ука, биз шаҳарнинг эмас, қишлоқнинг масалаларини ёритамиз” дея мақоласини саҳифадан олиб қўйди. “Миршабларнинг каттасини чақириб ўқитамиз, унинг ўзи тарбиялаб қўяди қолганларини” деди. Миртемир нима ҳам дея оларди. Фақат кейин сездики вокзалдаги миршаблар бошлиғи муҳаррирнинг ёнига тез-тез қатнайдиган бўлди. Сўнг дўстларининг қўлини қайириб олиб кетганлар ҳам икки-уч марта келишди. Муҳаррир тўй қилганда ҳам улар хизматда эдилар. Шуларни ўйларкан, Миртемир чиптани чўнтагига қайтариб солди-да қишлоққа кетди.

Эртасига акаси ва опаси Гулсанам холаникига келишди.

-Қизнинг онаси етим ўсган аёл. Дорилфунунда ишлайди. Оғир табиатли аёл. Тарбияга эътибор қилганлардан. У ерда кўп гапирма, қизим, – деди Гулсанам хола Миртемирнинг опаси Меҳринисога, – худди ўзи гапдан тўхтайдиган, кам гапирадигандек.

Аммо Гулсанам холага кўп гапириш ярашарди. Товушининг ширадорлиги учунми ёки юзидаги, кўзидаги меҳр овозига ҳам қўшилгани учунми ё самимияти кучлилиги учунми кўп гаплиги ҳам бир гўзаллик эди.

Миртемир акаси билан қолди, бошқалар совчиликка кетишди…

Саломат опа уларни илиқ қаршилаб, ҳовли тўридаги тахта сўри томонга бошлади. Меҳринисо ҳар томонга назар солди. Ҳовли супурилган, сувланган. Қатор-қатор қилиб экиб қўйилган гуллар ёз бўлишига қарамай ранго-ранг очилган. Супанинг устига кўтарилган ток оғочи худди шамшот дарахти каби тик ўстирилган ва кейин қизнинг қирқ кокили каби толорга тортилган.

Меҳринисо аввалига токни қувур деб ўйлади. Нега қувурларни «экиб» қўйишибди, деб юқорига қарагач, ғужум-ғужум ҳусайни, кишмишни кўриб гап нимадалигини англади. Кейинчалик ўзлари ҳам янги ҳовлига кўчиб чиққач, супаларнинг устини ток билан худди ана шу шаклда қоплаттирдилар. Ҳозир эса “қизнинг ота-онаси тартибни севар экан” деб ўйлаётганди. Ҳовли кичик бўлса-да ҳар турдаги мевали дарахт бор эди. Анжирдан тортиб аноргача.

Хуллас, Меҳринисо бир қусур қидирарди. Совчининг вазифаларидан бири қусур қидириш деб ўйларди. Нима бўлганда ҳам яккаю ягона укасини уйлантиришади. Ҳамма нарса жойида эканлигини аввалига “Бизни кутишга ҳозирланишган”га йўйди, кейин эса хурсанд бўлди. Шу пайт ичкаридан қиличдан нозик ва тик бир қиз чиқди.

-Ассалом, – деганди, Меҳринисо :

-Ҳа, бўйингдан айланай, – деди ва Гулсанам холанинг қулоғига пичирлади. – Хола, бу қизнинг бўйи узун. Аммо чиройли экан.

-Бу синглиси, – деди Гулсанам хола.

-Худога шукур, бўйи укамдан узун экан, деб қўрқиб кетдим.

-Бўйи узунлик айбми, ўзинг ўсмай қолганинг учун фақат бўйи калталарни ақлли деб ўйлайсан-а, – ҳазил қилди Гулсанам хола. Аслида буни ярим ҳазил, ярим чин дейиш керак. Чунки Гулсанам холанинг ҳам бўйи узун эди.

-Аммо онасининг бўйи узун эмас экан. Лекин бироз семизроқми? – дея пичирлади Меҳринисо.

-Ҳаҳ қизим, ҳаҳ қизим-а? Аввало яхшилаб қарагин, онасининг бўйи узун ҳам эмас, калта ҳам. Семиз деган сўзни қаердан олдинг? Онасини кўр, қизини ол, деганлар. Чаққонлигига қара, елиб югуриб юрибди…

-Кечирасизлар, сизларга ҳам қарай олмадим, – дея Саломат опа уларга яқинлашди. – Ишдан бугун бироз кеч келдим. Қизлар ҳам ишда эдилар. Ёзда уйда ўтирмайлик, дейишди. Каттаси қаршимиздаги Телефон идорасида, кичиги эса Кишмиш фабрикасида ишлади. Ишлади, деяпман, чунки бугунга қадар эди. Энди ўқишга боришади.

-Ҳа, ўқишлар бошланишига ҳам саноқли кунлар қолди, – деди Меҳринисо гапга қўшилиб. – Укам ҳам биринчи сентябрда туғилган. – У нима бўлса ҳам тезроқ мақсадга кўчиш учун имкониятдан фойдаланиб, гапни укасига бурди.

-Шунақами? – Саломат опа самимий бир оҳангда, ажабланиш билан Меҳринисога қаради.

Меҳринисо бирданига алланечук бўлди. Бу аёлда нима бор? Кўзларининг маънодор кулишлари кимни эслатди? Ёноқлари худди бўяб қўйилгандек қирмизи эканлиги ҳам қалбининг муз бўлиб турган жойларини эритиб юборди. Истараси иссиқ бу аёлнинг гапирганда кулгичлари юзига ёйилиб, чеҳрасини ёритиб юборгани Меҳринисони тўлқинлантирди. Ҳа, топди. Раҳматли онасига ўхшаркан, бу аёл. У эса…

-Умрингиз ўхшамасин, онамга ўхшатдим сизни…,-Меҳринисонинг товуши титраб кетди. Буни ҳис қилган Саломат опа дарров гапни давом эттирди.

-У кишини бир марта кўргандим. Худо раҳмат қилсин, меҳрли аёл эдилар. Катта опангизнинг уйидан келаётган эканлар. Раҳматли қайнонамни танирканлар, эшикдан ичкари кирмай бир пиёла сув ичгандилар. “Юрагим куйди” деган гаплари эсимда…

-Ҳа, онам бўлганларида бугун ўзлари келардилар. Биттагина ўғилларини уйлантириб қанча севинган бўлардилар. Нима қилайлик-ки етим қолдик!

-Сингилжон, етимлик етти кишидан бирининг қисмати, дейдилар, – Саломат опанинг ҳам қалби юмшади. – Мен ҳам раҳматли онамни эслай олмайман…

-Аяжон! – ошхона тарафдан келган бу сас Саломат опанинг гапини бўлди. У узр айтиб, ўрнидан турди.

-Сен совчиликка келганми ёки маъракагами? – дея Меҳринисони туртди Гулсанам ая. – Йиғи-сиғининг жойи эмас. Дардимизни айтайлигу турайлик!

-Дардимизни биладилар-ку, яна нимани айтамиз.

-Ҳали бу «дард»ни такрор айтиш учун уч марта келамиз.

-Ўн марта келсак ҳам бу аёл менга ёқди. Баъмани аёл экан. Қизлари ҳам одобли дейишди. Буларнинг бир қариндоши мен билан ишларкан. Ундан ҳамма гапни суриштириб олдим.

-Нега бўлмаса гуручдан тош қидираётгандинг?

-Совчилик қоидаси эмасми бу?

-Ишқилиб бирор совуқ гап айтиб қўймагин-да қизим.

-Айтсам – айтмасам, иш битди, ая, қиз бизники, бир ҳафтадан кейин тўй, ана кўрасиз…

Бир ҳафта эмас, ўн беш кундан кейин туй бўлди.

Орадан ўн беш йил ўтиб эса, Роҳила дарчадан турмуш ўртоғини ўзи ҳам билмаган бир муддатга ва ўзи ҳам билмаган бир томонга кузатмоқда….

 

17. ГЕНЕРАЛ…

-Сизни табриклайман, – деди Каримов генералнинг қўлини қисиб. – Топшириқни яхши бажардингиз. Аслида ана у Зокир тирранчани вазир тайинлаб хато қилган эканман. Биламан, у сизнинг қўлингизда ишларди. Бор-йўғи подполковник эди. Паркент воқеаларида сизнинг топшириғингиз билан менинг ёнимда юрди. Содиқ болага ўхшади. Шу сабаб кўп ўтмай сизни бошқа ишга кўчириб, уни жойингизга тайёрладим. Генералгача кўтардим. Сизни узоқ вилоятга ички ишлар бошқармаси бошлиғи қилиб юбориш ҳам унинг ўйини. Ҳечдан кўра кеч дейдилар, мана энди кўзимиз очилди. Дўст ким, душман ким, ажратиб олинг. Ойнинг ўн беши коронғу ўн беши ёруғ. Қоронғу кунлар ўтиб кетди. Энди биргалашиб ишлаймиз. Қаерга борсам ёнимда бўласиз…

Шу пайт Каримовнинг телефони қулоқларни қоматга келтирадиган даражада жиринглай бошлади. Аммо Каримов парво қилмади. Ҳатто қайрилиб телефон томонга қарамади ҳам. Унинг сўзларини, ҳеч бўлмаса оҳангларини илғаб олишга ҳаракат қилган генералнинг уринишлари бефойда кетаётганди. Чунки телефон саси бутун хонани қамраб олганди. Каримовнинг дўриллаган овози йўқ бўлиб боргани сайин, унинг салобатли гавдаси ҳам узоқлаша, узоқлаша нуқтага айланиб қолди…

Генерал сапчиб ўрнидан турди. Бош томонидаги стол устига қўйилган телефон тинимсиз жиринглаётган эди. Аввалига воқеаларни аралаштириб юборди. Сўнг вазирлик тушида қолгани ва олис вилоятдаги уйида ухлаб ётганини англади. Қўли беихтиёр телефон ёнидаги тугмачани босди. Хонасида чироқ ёниши билан кўзларини қайтадан юмди. Қоронғуликка ўрганган кўзлар нур олдида ожиз эди. Аммо телефон учун фарқи йўқ, у на қоронғуликни, на ойдинликни англайди. Лекин бу соатда телефон қилишга ким журъат этди? Генерал бу саволга жавоб қидирмасдан соатга қарамоқчи бўлди. Чироқ шуъласида ёшланган кўзлари соат юзини кўра олмади. Худди тушида Каримов нуқтага айланиб қолгандек деворга осиғлик соат ҳам нуқталарга бўлиниб кетганди.

-Соат неча? – дея бақирди у. Аммо жавоб берадиган одам йўқ. Ҳайбатли ҳовлида бир ўзи яшайди. Ҳовлисининг тўридаги кичкинагина ҳужрада яшайдиган, ўргатилган итни ҳисобламаганда.

Генерал бу ерга ишга юборилганда бир-икки йилда қайтаман, деб ўйлади. Оиласини келишга ундамади ҳам. Аммо умр йўлдоши унинг бу ерга келишини сургун деб баҳолади. Аслида қаерга тайин этилмасин умр йўлдоши унинг пойтахтдан узоқда бўлишини истамасди.

Генерал Нилуфархонга уйланганда ёш эмас эди. Биринчи хотинидан айрилгандан кейин узоқ вақт танҳо яшади. Ички ишлар вазирлигининг тунги қоровуллар бўлимида ишлагани учун бўш вақти кўп бўларди. Шу боис доим концертга борарди. Айниқса, Нилуфархоннинг концертларини ўтказиб юбормасди. Нилуфархон санъат оламида у қадар машҳур бўлмаса ҳам гўзаллик бобида оғизга тушган эди. Қора қошларидан тортиб тўпиғигача тушадиган сочларига қадар бўйдоқларнинг орзусига айланганди. Тўхтаев ҳам ана шу қошлару икки ўрим қилиб ташлаб қўйиладиган сочларнинг мафтуни эди. Мактабда адабиёт дарсида қочиб юрган, шеър ёдлашдан ҳазар қиладиган Тўхтаев ёши ўттиздан ошиб қолганида қўлига қалам олди. Нилуфархонга бағишлаб шеърлар ёзди.

Йўлнинг узоғи ҳатто душманларни дўстга айлантиради. Вақт Тўхтаев билан Нилуфархоннинг ҳаётини бир нуқтага келтирди. Улар оила қурдилар. Аммо Нилуфархон оиланинг ҳокими, Тўхтаев эса “маликаси”га айланди. Мана Самарқандга ишга келганига икки йилдан ошдики, бир марта ҳам сўроқламади. Шунга қарамасдан умр йулдошини (баъзан хаёлидан ҳақиқатдан ҳам умр йўлдошиммикан, деган фикр ўтишига қарамасдан) севади.

Вилоят Ички ишлар бошқармаси бошлиғи этиб тайинлангандан кейин сессияда унинг номзодига қарши чиқишди. Ўшанда Миртемир минбардан “Бизнинг вилоятимизда жиноятчилик авжига чиққан. Олдинги бошлиқ – Гайран деган зот ҳамма ёқни порахўрлик разолатига тўлдирди. Мана энди янгиси келди. Бутун умидимиз ундан”, дея уни ҳимоя қилганди. Ўшанда Тўхтаев тўлқинланиб кетган ва минбарга чиқиб:

-Мен халқимиз севиб тинглайдиган санъаткор Нилуфархоннинг турмуш ўртоғи бўламан, – деб юборганда, залда ўтирганларнинг бир қисми қарсак чалса, бошқа бир қисми эса кулганди…

Аммо шу дақиқада хаёлга ботган генералнинг ёнида “соат неча бўлди?” деган саволига жавоб берадиган киши йўқ эди. У бўшлиққа бақирганди. Бўшлиқдан кишининг ўз товуши қайтади, баъзан эса бўшлиқ бу сасни ютиб юборади. Ҳозир генералнинг саси қайтдими ёки уни бўшлиқ ютиб юбордими, буни билиш қийин эди. Чунки телефон жиринглаётганди.

Генералнинг ётоқхонасида иккита телефон бор: бири қора, иккинчиси кулранг. Қора ранглиси ҳукумат телефони ҳисобланади. Бу уйга кўчиб кирганига икки йил бўлган бўлса, бу телефон бир марта ҳам жиринглаган эмас. Аммо иккинчиси вилоятда бирор воқеа юз берса, ёки раҳбарлар уни қидиришса жиринглаб қолади.

Хуллас, кўрган туши ва ундан кейинги ҳолати боис телефон дастасини кўтариш керак, деган фикрни анча вақт “қидириб қолган” генерал бирдан уни “топиб олди”.

-Ким у?! – деди генерал телефон дастасини олиши билан.

-Ўртоқ генерал, рапорт беришга рухсат этинг!

-Нима гап?

-У қочди.

-Ким? – генерал ким дея сўраган бўлса-да жавобни эшитмасданоқ телефон дастасини отиб юборди. Худди юраги оёқ бармоқларининг учига тушиб қолгандек ва парчаланиб кетгандек ҳис қилди ўзини. Кейин бу парчалар бутун вужудига ёйилди. Вужудининг ҳар бир нуқтасидан “тук-тук” дея сас кела бошлади.

-Қўрққаним бошимга келди. Уни қочирдим, қочирдим…,-дея муштини муштига урди. Аммо айни пайтда қалбининг қаеридадир учқун пайдо бўлди. “Балки қочгани яхши бўлгандир? Уни ўлдириб, кейин балога қолиб кетармидим?” Кўнглидан ўтган бу фикрдан ўзи қўрқиб кетди. Чап елкасига қараб тупургандек бўлди ва “Лаънат шайтонга” деди. Кейин музлатгични очиб, чет элдан келтирилган пивони олди. Ичмоқчи бўлди-ю аммо оғзини очмади. Чунки қўллари титраётганди. Титроқ қўлларини осилиб ётган телефон дастасига узатди. Ички ишлар бошқармасининг навбатчиси худди бу ҳолга ўрганиб қолгандек телефон симининг нарёғида кутиб турганди.

-Машинамни чақир!

-Юбордим, ўртоқ генерал!

-Унинг қочганини яна кимга айтдинг?

-Ҳали ҳеч кимга ! Аммо пойтахтга юбориладиган тонгги ҳисоботга киритдик. Ўн дақиқадан сўнгра ҳисоботни узатамиз.

-Ҳисоботдан чиқар!

-Энди кеч бўлди. Ҳисобот компютерларга ўтди. Ўзгартирсак, кейин бошимизга бало бўлади.

-Бўпти, мени кутинглар! Шаҳар ички ишлар бўлими бошлиғини ҳам чақир… тўхтаб тур, уни безовта қилма! “Семёркани” оёққа тургаз, яқин туманлардан ёрдам чақиринглар. Автомобил инспекцияси йўлга чиқарилсин, пойтахтга ва бошқа шаҳарларга олиб борадиган йўллар назорат остига олинсин! Ҳар бир автомашина алоҳида, алоҳида текширилсин! Қариндошларининг рўйхати чиқарилсин, оператив гуруҳлар ҳозироқ уларнинг уйларини боссинлар! Қолганини борганимда гаплашамиз. Барча бўлим бошлиқларини йиғилишга чақир!

Генерал апил-тапил кийина бошлади. Тўғри ишхонага борсамми ёки шаҳар ички ишлар бўлими бошлиғининг уйигами?, деб ўйлади у.

Аввалига катта бошини кичик қилиб қўл остида ишлайдиган одамнинг уйига боришга ўзида журъат тополмади. Кейин эса бутун умидини унга боғлади. Шаҳар ички ишлар бўлими бошлиғи Баҳодир Матлубов Каримовнинг яқинларидан бири эди. Кўпчилик уни Каримовнинг жияни дерди. Аслида қариндошлиги борми йўқми номаълум.. Лекин Каримовнинг олдига бориб келади. Баъзан вилоят ҳокими ҳам уддасидан чиқолмайдиган масалаларни пойтахтга бориб ҳал қилиб келади. Ҳатто бир кунда фармон чиқартириб, фармон ҳали газеталарда эълон қилинмасдан нусхасини олиб қайтган пайтлар ҳам бўлган.

Генерал “жиян”нинг уйига боришга қарор қилиб ташқарига чиқди. Машинанинг ёнида эса “жиян”нинг ўзи турарди.

-Ёппирим, бўрини йўқласанг қулоғи кўринади, деганлари рост экан. Э-э, кечирасиз, дўстим, ёмонни ўйласанг олдингдан яхши чиқади, деганлар. Қаранг-а сизни безовта этиш ниятим йўқ эди.

-Уйғун ака, менга шаҳар бўлимидан хабар беришди. Нима қиламиз энди?

-Мен барча хизматларни оёққа турғаздим, Худо хоҳласа, қуёш чиққунга қадар топамиз!

-Мен ҳам шаҳар хизматини сафарбар қилдим. Иншоллоҳ, топармиз.

-Генералнинг хаёлидан “Бунчалик Каримовга тақлид қилади. Ҳатто “иншоллоҳ” дейишда ҳам Каримовга ўхшатади. Каримов баъзи сўзларни хато айтса-да, кўп такрорлагани учун бу сўзлар унинг мулкига айланиб қолган. “Жиян” ҳам ана шулардан баъзиларини илдириб олади ва ўзининг кимлигини шу сўзлар билан эслатиб туради.” деган фикр ўтди хаёлидан.

Улар Ички ишлар бошқармасига келганларида атроф худди колхоз бозорини эслатарди. Ҳали шаҳар одамлари ухлаб ётганларига қарамай Ички ишлар бошқармаси ёнида шовқин-сурон бошланганди. Генерални қаршилаган навбатчи :

-Ўртоқ бошлиқ, пойтахтга юбориладиган ҳисоботнинг вақти ўтиб кетди. Нима қилайлик? – деди.

Кўзининг қири билан “жиянга” қараб олган генерал :

-Нега кутиб ўтирибсиз, дарҳол юборинг! Ҳамма нарсани тўхтатиш мумкин, аммо ҳисоботни тўхтатиш мумкин эмас! Чунки бу ҳисобот соат 9.00да ҳурматли Президентимизнинг столлари устида туриши керак, – деди.

Генерал ёнига келган “жиян”дан мадад топгандек бўлса-да ҳозир ўзининг бу гапларидан кўнгли чўкиб кетди: Дарҳақиқат, соат тўққиздан кейин нима бўлар экан?!

-Соат неча бўлди? – деб сўради у навбатчидан. Жавобини кутмасдан “Шиқ-шиқ” эткизиб чўнтак соатини очди : 7. 35. Демак, салкам бир ярим соат вақт бор.

-Бизларга аччиқ қаҳва буюр! – Генерал навбатчига буйруқни бергач, “жиян”га юзланди:

-Қочирганлар қаерда? Улар билан гаплашдингизми?

-Уларни бу ерга олиб келишди. Юқорида. Қабулхонада, – лўнда-лўнда жавоб қилди “жиян”.

Улар биргалашиб лифтга миндилар. Генерал лифтнинг ҳаракатидан фалсафа излади. Инсон ҳаётининг образи-бу, деб ўйлади. Чиқади-тушади. Баъзан тўлиб чиқади, бўш тушади. Баъзан эса бўш чиқиб, тўлиб тушади. Наҳотки менинг ҳам тушиш соатларим яқинлашмоқда?

Қабулхонада ўтирганлар ўринларидан туришди. Аммо генерал уларга қайрилиб қарамасдан ичкарига кирди. Жойига ўтираркан тугмали микрофонни очиб “Келаётган рапортларни менга ҳам боғла, мен ҳам эшитиб турай!” деди. Кейин бошқа тугмани босиб қабулхонадаги секретарга бақирди:

-Ман нима дегандим? Нега кутиб туришибди? Оператив группалар қайтдими?

-Ўртоқ генерал, оператив группалардан ҳали хабар келгани йўқ. Бу ерда фақат бўлим бошлиқлари кутиб туришибди, уларнинг кўпчилиги воқеадан хабардор эмас…

-Нега хабардор бўлмайди?

-Хабарлари бор, аммо расман эмас!

-Ҳаммасига айт, бўлимларига боришсин, қўлларида Миртемирга оид нима бўлса, тўплашсин ва рапорт беришга ҳозир ҳолда келишсин! Алоқа бўлими бошлиғи ичкарига кирсин!

Ичкарига кирган капитанни остонада тўхтатган генерал:

-Унга боғлиқ нечта телефонни ёзаяпсизлар? – деб сўради.

-Ўн икки кишининг телефонини ёзаяпмиз. Ярим соат ичида қизлар расшифрофкани тугаташади.

-Ярим соат кўп, ўн беш дақиқада ҳозир бўлсин. Қариндош уруғлари, яқин дўстларининг ҳам телефонларини ёзиб олинглар!

-Рухсатни нима қиламиз. Йўлига бўлса ҳам терговчининг рухсати керак.

-Рухсатни онангдан оласан! Ҳаммаёқ ёниб турган бир пайтда сенга рухсат берадиган эшак кутиб турибдими?! Бу давлат хавфсизлиги масаласи! Бор, бажар!

Капитан орқаси билан эшикдан чиқар экан, генерал йўқотган нарсасини топгандек, енгил тортди. Дарҳол телефон дастагини олиб вилоят хавфсизлик бошқармасига сим қоқди.

-Укахон, мен Уйғун Тўхтаевич бўламан, Муртазо Раҳматовичга хабар берсангиз, кеча қамоққа олинган давлат аҳамиятига молик жиноятчи қочган, ортида катта кучлар борга ўхшайди, – деди.

-Муртазо Раҳматович хоналарида ўтирибдилар, истасангиз боғлашим мумкин.

-Албатта, албатта, дарҳол боғланг!

Генерал масалани Миллий хавфсизлик хизмати вилоят бошқармаси бошлиғига англатмоқчи эди, аммо у хабардор экан. “Буларнинг ҳар нарсадан хабари бор. Ер остида илон қимирласа ҳам булар хабардор” деб ўйлади генерал. МХХ бошлиғининг гапириш оҳангидан “Сиз қочирдингиз” дашномини сезгандек орани юмшатмоқчи бўлиб “Бу ерда Баҳодиржон билан биргамиз. Масалани ҳурматли Президентимизга етказиш ҳақида ўйлаяпмиз”, – деди.

-Мен сизнинг ҳисоботингиздан ўргандим, – Баҳодиржон исмини эшитгач МХХ вилоят бошлиғи юмшагандек бўлди. – Кейин Пўлат Мажидовични хабардор эттим. Бутун кучларимизни сафарбар қилдик, ҳар ҳолда биргаликда ишласак натижа чиқади. Штабни сизнинг идорангизда тузайлик. Ярим соатдан кейин Пўлат Мажидович ҳам ўша ерга келадилар, мен ҳам бораман, – деди.

Генерал телефон дастагини қўяркан, сувга ботириб олинган мушукдек шумшайиб қолди.

-Қаранг-а, Баҳодиржон, булар аллақачон штаб ҳам тузишибди, ҳозир бу ерга келишади, – деди. Баҳодир кўрсатгич бармоғи билан шифтни кўрсатиб, бир айлана чизган бўлди-да “Сизнинг хонангиздаги гаплар ёзилади” деган ишоратни берди. Генерал бунга жавобан бош силтаб “Тўғри” дегандек “уҳ” тортиб қўйди.

Шу пайт қора телефон жиринглади. Генерал “лип” этиб ўрнидан турди. Телефон дастасини қулоғига яқин келтираркан “Ассалому алайкум” деди. Телефоннинг нарёғида Ички ишлар вазири Зокир Алматов гапираётганди:

-Сизга ҳеч қачон бирор ишни ишониш мумкин эмас! Ислом ака бу масалани вилоятда ҳал қиламиз, овозаси чиқмайди, деганларида кўнглимдан сиз ҳақингиздаги фикрлар ўтиб, қарши чиқмоқчи эдим. Барибир сизни яна бир синаб кўрайлик, дедим. Мана энди саҳар чоғи заҳар ичирдингиз! Мен ҳисоботни қандай қилиб у кишига кўрсатаман? Воқеани қандай қилиб изоҳлайман?! Бундай ишлаб, нон топиб егунча, очдан ўлганимиз яхши эмасми?! Хуллас, пойтахтда қуриб қўйган кошоналарингиз, тўплаган бойликларингиз, унвонлару мукофотларингизни сақлаб қолмоқчи бўлсангиз уни бир соат ичида топасиз! Осмонда бўлса оёғидан, ерда бўлса қулоғидан тортиб бўлса ҳам топасиз! Бир соат ичида ё уни топганингиз ҳақида рапорт берасиз ёки аризангизни топширасиз!

Генерал бирор сўз айтишга ҳам улгурмади. Вазирнинг киноя аралаш айтилган гапларини ҳазм қилиб улгурмасдан навбатчининг овози эшитилди: “Ўртоқ генерал, вилоят ҳокими Пўлат Мажидович ва МХХ бошлиғи Муртазо Раҳматович келдилар!”

Генерал отаси қувалаганда қочган болакайдек югурганча хонадан чиқиб кетди. Матлубов эса оғир карвон оқсоқоллар каби ўз ёшига ярашмаган бир ҳолда креслога ястанганча қаҳвасини ичиб ўтирарди.

 

18. ТАВАККАЛ

Миртемир Қорасув ариғи уймалаб, чуқур қилган жарликдан қўшниникига томон юраркан, юқоридаги теппаликда уч кишининг турганини пайқади. Саҳар чоғи бўлишига қарамай улар уйқудан тўйган одамлардек бамайлихотир суҳбатлашиб турардилар. Миртемир олдинга юришини ҳам, орқага қайтишини ҳам билмай қолди. Яна бир қадам қўйса, оёқ сасидан улар сезиб қоладигандек туюлди. Амма нега шу пайтгача кўришмади? Ё булар ҳам Лутфилло билан Рустамнинг одамларими?

Бу жумбоқни ечишнинг бирдан бир йўли ё олдинга ёки орқага юриш эди. Бир жойда тўхтаган билан жумбоқ ҳал бўлмасди. Миртемир ҳеч нарсани кўрмагандек олдинга юриб кетди. Юқоридагилар ҳам ҳеч нарсани кўрмагандек гаплашиб туришарди.

Миртемир кўшниникига ўтгач, орқага қаради. Турганлардан бири Миртемирнинг ҳовлисини кўрсатиб бир нималар деди. Улар югуриб кетдилар. Миртемир улар оёқ товушларини эшитмай қолишганининг сабабини бирдан англади. Чунки қўлларида овоз узатгичлар бўлиб, улардан шовқун-сурон орасида аллақандай товушлар эшитилаётганди. Ҳатто Миртемир қўшнининг ҳовли этагидаги патахиб кетган, сариқ чечаклар ўраб олган гулларнинг орасидан ўтиб уйга киргунга қадар ҳам овоз узатгичнинг сасини эшитиб турди. Бундай пайтларда одамнинг ақли кўр, фикри соқов бўлади, деб ўйлади у.

Қўшниси Саша эса унга хаёл суриш учун вақт бермади. Дарҳол уни “Жигули”нинг багажнигига “жойлади”-да, дарвозани очиб машинани ташқарига олиб чиқди. Дарвоза очиқ қолди. Саша ташқарида тўхтаб ҳам турмасдан орқа йўлдан машинани елдириб кетди. Кичкинагина кулбага қамалиб қолган кишидек кулча бўлиб ётиб олган Миртемир шу дақиқада фақат йўлни ўйлаётганди.

Ҳа, чап томондаги теппаликдан ўтдик, теннис кортининг орқасидаги йўлакчадан бораяпмиз, ҳозир пастга тушамиз, кейин чапга, ҳовузнинг ёнидан ўтиб, стадион олдидаги йўлга чиқамиз. Катта йўлга чиққандан кейин машина тўхтади. Саша машинадан тушиб қаергадир бориб келди. Йўлнинг давомини Миртемир тахмин қила олмади. Чунки машина жуда тез борарди. Бир неча бурилишлардан кейин бир жойда тўхтади.

Саша «капот»ни очаркан:

-Қўшни чиқ, ҳеч менга ишонмасдинг! Ҳатто салом-алигимиз ҳам яхши эмас эди. Мана энди бир-биримизни синадик. Худо ҳоҳласа яна кўришамиз, – деди.

-Раҳмат, – деди Миртемир. – Бу хизматларингни унутмайман. Бир кун қайтарман.

-Қайтиб келганингдан кейин яримта қуйиб берсанг ана ўша жавоби бўлади, – деб ҳазиллашди Саша ва югуриб бориб дарвозанинг ёнидаги даричани очди, боши билан “ичкарига кир” дея ишора қилди. Сўнг дарҳол машинасига ўтириб, кўздан ғойиб бўлди. Миртемер дарвозахонада нима қилишини билмай турганди, ичкаридан бир аёл чиқди:

-Ассалому алайкум, Миртемир ака келинг. Акангиз сут, қатиқ олишга кетдилар. Ҳозир қайтадилар, – деди.

Миртемир “акаси” кимлигини ўйлаб турганди, дарича очилиб “мен келдим” деган овоз эшитилди. Келган одамнинг қўлидаги тўрхалтада сут ва қатиқ шишалари борлигидан “акам” шу киши бўлсалар керак, деб ўйлади.

Келган одамнинг юзида ҳам самимият, ҳам мамнунлик ва айни пайтда кайғу аломатлари бор эди. У қўлидаги тўрхалтани ерга қўйди-да югуриб келиб Миртемирни қучоқлаб олди. Ёши Миртемирдан катта бўлса ҳам:

-Миртемир ака, ҳаммасидан хабардорман. Мен Лутфиллонинг поччаси бўламан, – деди.

-Бу ерга келганимни қўшниларингиздан бирортаси кўрган бўлса, сизга зарарим тегиб қолмасин, – деди Миртемир.

-Ҳозир ўша қўшнилардан бирининг уйига ўтамиз, бироздан кейин бошқасиникига. Ўртада дарчамиз бор. Шу зайилда хавотирингизни йўқотамиз, – дея ҳазил қилган бўлди уй соҳиби. –Ҳа, дарвоқе, исмим Ваҳоб, ўқитувчиман. Болаларни саҳарлаб бувисиникига олиб бориб қўйдим. Бола бола-да сизни кўриб қолса, бирор гап чиқмасин, деб ўйладим. Ҳеч хавотир олманг, қўшнилар ҳақидаги гапим ҳазил. Дарвозамиз ёнига машина келиб тўхтаса, қўшни уйлардан кўринмайди. Чунки ҳар икки томонга мажнунтол экиб қўйганмиз. Ҳатто дурбин билан қараса ҳам бирор нарсани пайқаши қийин.

Уй бекаси беш дақиқада сутчой ҳозирлади. Косанинг ичига уй нонини тўғраб, бир ҳовуч ёнғоқ, сариғ ёғ, мурч ташлабди. Бека дастурхонга ҳар турли неъматлар келтириб қўяркан “Ҳа, ер ютсин бу қаттолларни. Булар фақат халқнинг ҳақини ейдилар, халқни ўйлаган одамларни эса йўқотадилар” дер эди. Бироздан кейин турмуш ўртоғининг ёнига ўтириб, Миртемирга савол берди:

-Болаларингиз тўртта деб эшитгандим, тўғрими?

-Тўғри. Лекин қаердан эшитдингиз?

-Сизга ўхшаганларни халқ яхши танийди. Қизиқамиз, суриштирамиз. Мана энди бошингизга тушганини ҳам кўриб турибмиз. Укамнинг оғир кунларида ёрдам берганингизни ҳам биламиз. Сиз ҳаққингизда гапириб берган эди.

Кўп ўтмай улар “Уй-жойимиз сизга омонат” деб дарвоза ва дарчани ташқаридан қулфлаб ишга кетишди.

Миртемир уч кун бу хонадонда меҳмон бўлди. Тўртинчи кун айвонда китоб ўқиб ўтирганда “гурс” этиб томдан бир киши ўзини ерга отди. Бу Лутфилло эди.

-Уч кундан буён ҳаммаёқ алғов-далғов, қамалмаган одам оз қолди. Менга ҳам “Агар топиб берсанг, генералликка тавсия қиламиз” дейишди. Хуллас, катта бир романга сиғадиган воқеалар юз берди. Ҳозир эса кетишимиз керак. Аҳмад вилоят чиқишида кутиб туради. Мен сизни шаҳардан олиб чиқмасам, бошқа ҳеч ким олиб чиқолмайди. Ҳамма йўллар боғлиқ, ҳар бир машина текширилмоқда. Поччам калитни бериб қўяман деганди, унутибди. Томдан ўтишимизга тўғри келади.

-Қўшнилар-чи?

-Бу ердагилар ҳаммаси ўзимизники. Ҳатто ҳозир мени ташқарида кўрган қўшнилардан бири “Акани чойга чақирайлик дедигу яна мулоҳаза қилдик. Кўнгилларига бирор нарса келиб қолмасин, деб. Нима бўлса ҳам эсон-омон чиқариб қўйинг” деди.

-Демак, одамларга ишониб, тўғри қилибмиз! – деди Миртемир. Сўнг: – Аммо бу гапим қизил гап бўлди, – деди.

-Қизил гаплар ҳам баъзан ҳақиқатни ифода этади, – деди Лутфилло.

Улар томдан ўтиб ташқарида турган машинага миндилар. Миртемир машинанинг орқа ўриндиғида ётди. Лутфилло унинг устига кўрпача ташлаб қўйди. Шаҳардан чиқишда текширув пункти ёнида тўхтаб, қидирилаётган “жиноятчи” топилиб топилмагани ҳақида сўраб суриштирган бўлди. Сўнг вилоят чегарасидан ўтиб, машинани тўхтатди ва Миртемирга:

-Сиз бизнинг Ҳамзамиз бўласиз,-деди.

Миртемир ўйлаб ҳам ўтирмасдан,

-Аммо мана шу гапингиз ёқмади,-дея жавоб қайтарди.

Улар шу зайилда на совуқ, на илиқ хайрлашдилар…

 

19. ОМАД

Ғўбдин тоғи этакларидаги лалми ер шудгорланган ва қушларнинг гала-гала бўлиб “ов” қилаётганларидан дон ҳам сепилгани англашиларди. Қушлар ўз “ишлари”га шу қадар ғарқ бўлгандиларки, ёнига бориб қолганингизни ҳам сезишмасди.

“Таҳлика” дея бири огоҳлантирди, шекилли, “гур” этиб бағирларини ердан уздилар. Миртемир бошини қияламаганда қарғанинг қанотлари юзига уриларди.

-Қушларни чўчитдик, – деди Аҳмад қўнжидаги машрафани чиқариб, совиб қолган чойдан ҳўпларкан. Сўнг у белбоққа тугилган ширмой нондан бир бурда синдириб Миртемирга узатди. – Антиқа ҳиди бор. Қандайдир гиёҳ Алишса керак ичига. Бодиён ҳидига ўхшайди, – деди.

-Раҳмат. Чойдан бир ҳўплам ичарман, лабим қуриб қолаяпти, лекин нон егим йўқ, – деди Миртемир.

-Йўлимиз ҳали узоқ. Бунинг устига шудгорга тушдик, юриш оғир. Бир бурда бўлса ҳам еб олсангиз куч берармиди?

Шудгор… Миртемир атрофга назар солди. Ҳар ер – ҳар ердан буғ кўтарилмоқда. Демак, кун очилади. Ҳар ҳолда икки-уч кун олдин шивалаб ёмғир ёққанки, шудгорнинг баъзи жойи қуруқ, баъзи жойи лой. Қуруқ ва ҳўл бирданига оёққа ёпишса ажралиши ҳам қийин экан. Туфлидан ажралсин, дея оёқни бирор кесакка урасиз, яна бир парча лой осилади. Судраб кетаверасиз… оғир. Оёғингизни орқага тортаётганга ўхшайди. Тиззалар санча бошлайди. Бирданига лой узилади. Енгил тортасиз. Лекин бу енгиллик узоққа чўзилмайди. Оёғингиз яна оғирлаша боради.

Бунинг устига Миртемирнинг оёғидаги туфлиси нобоп. Ости нозиклиги бир тараф, пошнасини тилаётгани, “ураётгани” иккинчи тараф. Шошганда оёғига тўғри келганини “илинтирган”да. Ўша пайт оёқ кийими хаёлга келармиди? Энди ўйласа оёқ кийими ҳам жуда муҳим экан. Ҳозир бошқа дарди йўқ. Хаёли ҳарчанд бошқа томонларга кетиб қолмасин, оёғининг оғриғи ортга тортади. Тўхтаб, оёғига қарагиси келарди-ю, Аҳмаддан уяларди. У кетиб борарди. Анча олдинда.

Тангри ёрдам бераман деса, энг эътиборсиз дақиқада ҳам дастаклашнинг йўлини топади. Миртемирнинг кўзи шудгор ўртасидаги тошбақага тушиб қолди. “Ёппирим, бу ерда нима қилади? Қандай келиб қолди экан? Балки ер ағдарилмасдан олдин келиб қолгандир? Хайриятки, тракторнинг оёғи, занжирлари остига тушмабди. Неча кундир бу ерда экан? Балки оиласи бордир бунинг ҳам? Қаерда қолди экан? Қандай қисмат айирди уларни? Дунё қизиқ. Тошбақалар орасида кин, адоват, таъқиб, қувғин йўқ. Бу ишларни қойилмақом қилиб бажарадиган миршаблари йўқ. Лекин шунга қарамай бу поёнсиз шудгор ўртасида қолган. На ўт бор, на сув. Аммо яшаяпти…

Узоқдан чалинган ҳуштак саси Миртемирнинг хаёлини бўлди. Ўҳ, ҳў, Аҳмад узоқлашиб кетибди. У қўли билан тезроқ келинг, ишоратини қилди. Сўнг шудгор этаги томонни кўрсатди. Узоқда нуқта кўринди. Нуқта юриб бораётганига кўра машина бўлиши керак. Демак йўл. Балки… Яна ҳуштак… Аҳмад бир нарсани топгандек, қўли билан “Тез кел” ишорасини қиларди.

Миртемир лойли оёғини судраганча илгари кетди. Аҳмаднинг ёнига етиб келганда ўпкаси оғзига тиқилгандек аранг нафас оларди.

-Нима гап? -деди у Аҳмадга.

-Кўрмаяпсизми?

-Нимани?

-Мана бу тошни, мана бу булоқни…

Миртемирнинг юзи ёришди. Дарвоқе, қандай кўрмадийкин? Ҳа, баъзан инсон кўзи очиқ бўла туриб ҳам олдидаги нарсани кўрмайди.

-Худога шукур, ўтириб ҳордиқ чиқарадиган жой ҳам топдик, ҳатто булоғи билан. Бунинг устига йўл ҳам яқин экан. Ярим соатлик йўл… Қани ўтиринг… Миртемир дастурхонни ҳам кўрмабди. Тош устига Алинган белбоғда ширмой нон тўғраб қўйилган, ёнида пўсти артилмасдан эзилган пиёз.

-Пиёзни қаердан олдингиз?

-Йўлга пиёзсиз чиқадиларми? Чўнтакка биттасини ташлаб қўйгандим.

Миртемир тегирмон тоши каби катта ва ёйиқ тошнинг бир четига ўтираркан, яна оёғи эсига тушди. Пайпоғи ҳўл эди. Чиқариб, қараса пошнаси ғижжа қон. “Шуниси кам эди”, деб ўйлади.

-Эҳ, ҳе, илгаридан яраси бормиди ёки йўлда бўлдими? – сўради Аҳмад.

-Ҳар ҳолда божамнинг туфлисини кийиб чиққаним аён. Иккимизники ҳам бир хил. Фақат биттаси катта, биттаси кичик.

Аҳмад хаёлига латифа келган кишидек жилмайди. Лекин ҳазилнинг жойи эмас эди.

-Чораси бор, – деди у. – Энди туфлининг орқасини босиб юрасиз. Майли қўлингизни ювинг. Бирор нарса еб олинг, кетамиз.

Миртемир тошбақани ўйлай бошлади. Балки унинг сўнг омадидир бу? Балки бу дамни кунлар давомида кутиб ётгандир? Шундай поёнсиз шудгорда нега унинг олдидан чиқди?

Ҳа, Миртемер қанча одамларга яхшилик қилди. Шудгор ўртасида қолиб кетганларни олиб чиқди. Балки шуларнинг жавобидирки, ўлимдан қолди.

У ўрнидан туриб келган томонга юриб кетди.

-Қаёққа?

-Тошбақани олиб келайин…

-Қанақа тошбақа?

Ҳа-я, Аҳмадга айтмабди. Икки оғиз қилиб тушунтириб берди.

-Мен бўлсам, чарчаб тўхтаб қолдингиз, деб ўйлабман. Сиз тошбақани кўрибсиз-да!

Аҳмад ҳам унинг ёнида борарди. Аммо тошбақа қаерда эди? Сомон қопнинг ичига тушган игнани топинг-чи? Тополмайсиз. Аммо қопни кўтарсангиз, игна елкага ботиши ҳеч гап эмас. Худди шунга ўхшаб, тошбақани учратиб қолди… Лекин нега нинага ўхшатди бирдан. Йўқ. Тошбақа хосиятли дейишади.

-Қаерда эди? – деб сўради у.

-Мендан сўраяпсизми? Ўзи ростдан ҳам тошбақани кўрдингизми? Тағин сароб бўлмасин, – деди Аҳмад.

-Сароб… Шудгорда ҳам бўладими?-Тошбақа шудгорда бўлса, демак сароб ҳам кўриниши ҳеч гап эмас.

Улар охири оёқ изини аниқлашди. Кейин шу из бўйича бири чап томонни, иккинчиси ўнг тарафни қидириб юра бошлашди. Осмон узоқ, ер шудгор. Тошбақа эса йўқ.

-Нима қиламиз? – деди Аҳмад.

-Топамиз, – жавоб қилди Миртемир.

–Бизни изламаётганларидек гапирасиз-а? Бунинг устига оёғингиз…

-Бизни астойдил изласалар топадилар. Аммо катталар буюради, бу ёқдагилар йўлигагина излайдилар.

-Ундай экан, нега шудгордамиз? Йўлга чиқайлик.

-Ҳазиллашдим, тақсир. Тошбақани астойдил излайлик, дедим-да.

-У шу қадар муҳим-ми?

-Муҳим. Иккимизнинг ҳам ҳолимиз айни. Уни қутқариш учун Тангри шундай бепоён шудгорда бизга рўбарў қилди. Биз эса… Мени қутқаришди. Уни эса…

-Шоир бўлиб кетдингиз!

-Майли, сиз қайтиб, чой ичиб туринг, мен уни топаман.

-Мен бўлсам топдим, – деди Аҳмад, – ана…

Улар бирдан калласини тоши остига бекитиб олган тошбақага эгилишди. Бошлари бир-бирига урилди.

-Демак, Сиз…, – деди.

-Сиз қутқаришингиз керак экан.

Аммо Миртемирнинг жавоб берадиган ҳоли йўқ эди. Кўз олдида юлдузлар учиб юргандек бўлди. Боши деворга урилган кишидек, бир лаҳза муаллақ бўшлиқ қўйнида қолди. Шудгорнинг бир томони кўтарилиб осмонга улашиб кетди. У тиз чўкиб қолди. Ва… хаёли бирдан оёғига қараб югурди. Демак, оёғи оғрияпти, боши эмас. У ўрнидан тураман деганда Аҳмад қўлтиғидан тутди…

Улар тошбақани булоқ бўйидаги ўтларнинг ичига қўйиб юборишди. Миртемир илк бор тошбақанинг худди қўй каби ўтни «читир-читир» ейишини кўрди. Балки илгари ҳам кўргандир. Лекин бу қадар эътибор бермагандир. Нима бўлганда ҳам у енгил тортди.

-Тамом, қутилдик, қўлга тушмаймиз энди, – деди у.

–Нима, қўлга тушиш ниятингиз ҳам бормиди?

Бу саволга Миртемирнинг жавоб бергиси келмади.

-Тошбақани олиб кетамиз. Адрга чиқсак қўйиб юборамиз, – деди.

-Зотан менинг қўлим банд, машрафа, белбоғ…

-Ўзим олиб бораман. Бу менинг омадим. У йўлимдан чиқди. Қисматимиз айни экан…

Улар узоқдан кўринган ва ғойиб бўлган нуқта томонга қараб юришди. Бу пайтда кун бироз очилган, қуюқ булутлар бағрини ёриб лип-лип этиб бўлса-да кўриниб турарди. Қора булутлар эса лойқа ариқнинг суви каби боса-боса оқиб боришарди…

20. АНБАР ХОЛА

Катта йўл деганлари илон изи йўл экан. Ора-бурада машина юрганига кўра, бу яқинда бирор қишлоқ бор. Улар шу умидда адрни ошгандилар, қишлоқ эмас, катта касаба кўрдилар. Аммо бу уларни севинтирмади.

-Бормаймиз, – деди Аҳмад.

-Четлаб ўтиб кетаверамиз, – жавоб қилди Миртемир.

-Умуман кундуз куни дам олиб, кечаси юриш керак. Менимча ана у дарахтзорга қадар борсакда, ўша ерда оқшомни кутсак.

-Майли-ю… лекин касаба четидаги уйни кўраяпсизми? – деди Миртемир. – Томи бирор нарса билан қопланмаган. Ҳовлисининг ҳам девори йўқ. Бир ғариб одамнинг уйи. Ғариблар эса мард бўлади. Ўша ерга борамиз.

-Заррача таҳлика бўлса ҳам четлаб ўтмоқ керак, – эътироз билдирди Аҳмад.

-Таҳликани четлатиб яшаш қийин. У кутилмаганда келади. Тўғрироғи у ёнма-ён яшайди.

-Демак фикрингиз қатъий, кеттик бўлмаса…

Ҳовлига яқин келганларида бир кампир сигир соғаётганини кўришди. Миртемирннинг ёдига болалиги тушди. “Сариқ” лақабли сигирлари бор эди. Оёғини боғлаб, кейин соғардилар. Раҳматли онаси саҳар сигир оёғига ўралган ипни ушлаб туриш учун кимнидир уйғотиши керак эди. Болалар ўзаро навбат қилиб олишганди. Онаси эса кўпинча Миртемирни уйғотарди.

-Тур болам, суянганим сан, сендан бошқасининг менга ёрдам бергиси келмайди. Ҳаммасини сотиб сенга едираман, – дерди онаси.

Бир куни сигир оёғидаги ипни тутиб тураркан, “Ростдан ҳам опаларимни сотасизми?” деб сўради.

-Болам, қиз бировнинг моли. Сотсам-сотмасам чиқиб кетишади. Сотиш деган гап узоқ қишлоқларда бор. Биз эса ўзимиздан қўшиб берамиз. Қиз чиққан уй ҳувиллаб қолади, келин келган уй гувиллаб…

Онасининг гапларни териб-териб, ширин овозда сўзлашига маҳлиё бўлиб, ип учини қўлдан чиқариб юборибди, “Сариқ” қарс этиб челакни тепиб юборди. Сесканиб кетган онаси орқага йиқилди.

-Ҳа, ер ютгур, оёғинг синсин…, – деди аранг ўрнидан туриб.

Миртемир эса қўрқиб қолганди. Бирдан иссиқ қўл бошини силади. Онаси уни бағрига босди.

-Қўрқма болам, – деди. – Фақат оқшомги сут оз эди. Буни ҳам кўшиб бозорга олиб борардик. Энди ўзимиз ичамиз. Қаймоғи эса сеники…

Шу пайт “Сариқ”” Миртемирнинг онасини ҳам тепиб юборди. У эгилиб қолганди сигир яна тепди. Бу сафар она қабирғасини тутамлаганча “иҳ”-“иҳ”лаб ўтириб қолди. Миртемир охурга тираб қўйилган белкуракни олиб сигирнинг оёғига ура бошлади.

-Урма болам, урма, жонивор қарғайди, қарғиши ёмон, урма, дея унинг қўлидан белкуракни олиб ўзи урди “Сариқ”ни. Кейин эса ёнига бориб бошини силади.

-Жувонмарг бўлгур, нега бундай қиласан? Ё болангнинг ҳақини ҳеч кимга бергинг йўқми? Миртемир бузоқни ечиб юбор, болам, мен эгила олмаяпман. Ҳа, “Сариқ” бўлмай кет-а, қабирғамни синдирдингми, дейман?..

…Миртемир сигир соғаётган кампирни орқадан онасига ўхшатди.

-Оналар бир-бирларига ўхшайдилар, – деди сўнгра. – Аммо топдим. Бу янги гап, ёзиб қўйинг.

-Оналар бир-бирларига ўхшайдилар, болалар эса йўқ, – қўшимча қилди Аҳмад. – Ёзиб қўйинг!

-Ўзимга қолди ёзиш. Демак, шу ҳовлига кирамиз.

-Аммо кирадиган дарвоза йўқ.

-Фараз қиламиз. Камбағаллар фараз билан яшайдилар. Бу кампир ҳам ўз ҳовлиси, дарвозаси борлигини фараз қилади. Сўрамасдан киришга қўймайди…

Улар кампир сут соғиб бўлгунча кутиб турдилар. “Ҳам серсут экан, хам ёввош” деб ўйлади Миртемир. Кампир бузоқни қўйиб юбориб, челакни қўлига олгач, уларни кўриб қолди.

-Зимнамерми, дебман, – Келинглар. Бугун ерни ўлчаш учун зимнамер келиши керак эди-да. Вой, сен, болам, Миртемир эмасми, ҳа, ўша, телевизорда чиқадиган? Ҳа, айланиб кетай, қоқиндиқ, сени ҳам кўрадиган кун бор экан-а?

У Миртемирни худди ўз ўғлидек бағрига босиб, юзларидан чўлпиллатиб ўпди.

-Кино олишга келдингми, болам? – деб сўради кампир.

-Йўқ, онажон, ўзимиз кино бўлиб юрибмиз.

-Вой, вой, уни қара товушлари айнан ўзи, ҳа, ҳа, ўзингсан, Миртемирсан… Нима бўлганда ҳам келганинг яхши бўлди. Худойимдан айланай, сени кўрсатди, менга. Шунақа дардим кўпки, кинога олсанг, ҳаммани йиғлатасан. Дарров ишга ўтдим. Кампир қалампирни эслатади, ҳам аччиқ, ҳам иштаҳа очар. Мен аччиқдан бошладим. Қани энагинам, уйга киринглар, ҳозир чой қўяман…

Кампир ичкарига кирар экан,

-Бу ёғи қандай бўлди? – деди Аҳмад Миртемирга.

-Ҳаммаси сценарий бўйича. Пешонага ёзилгани бўлади. Мен қаёқдан билардим, етмиш ёшли кампир бир кўришда танишини?!

-Хуллас, чиқиб кетишимизга тобора эҳтимол озаймоқда.

-Эҳтимол озайса, эҳтимоллар назарияси бор. Қозиқ бошига мушт келишини билганда балки қозиқ бўлмасди, агар қозиқ бўлиш эҳтимоли ўз қўлига берилганда.

-Демак уйга кирамиз.

-Сиз кираверинг, мен холага тушунтираман.

-Ҳали ҳамма гапни айтасизми?

-Айтиш керак. Бўлмаса…

Аҳмад ичкарига кираркан, Миртемир ошхона томонга юрди.

-Энажон, ке, – деди кампир. – Бугун посёлкада маърака бор. Келганингни ҳаммага айтаман. Мен ҳам бир мақтанай. Бир пайтлар катта шаҳарга борганимда танишгандим, мени сўроқлаб келибди, деб айтаман…

Миртемир бор гапни кампирга англатди. Сўнг:

-Маъракада гапириб юрманг, кейин Сизни ҳам сўроққа тортишади, – деди.

-Мени нима ҳам қилишарди? Бир оёғим гўрда бўлса?! Боя айтмасам ҳам энди айтаман! Каримов нима қилаётганини билиб олишсин. Кейинги вақтда кўринмай қолганингдан ҳам сезгандим. Ҳатто баъзи гаплар етиб келувди, аммо ишонмовдим. Қара-я ҳаммаси тўғри экан.

-Энажон бизга ёрдамингиз керак.

-Ёрдам сендан айлансин, болам. Аммо Каримов телевизорга чиқса, шунақа гапиради-ки, ҳаммани ишонтиради. Бутун айб атрофдигиларда экан, деб ўйлаб қоласан. Баъзан йиғлагудек бўлиб кетади. Аммо мен ишонмасдим. Ўзи йиғлагудек бўлса ҳам кўзи кулиб турарди. Кўзи одамни масхара қилаётганга ўхшарди. Ҳамма ҳам бир эмас. Ишонишади. Сен мажлисда бир нима деб юборган экансан, қанча гап-сўз бўлди. Бири тўғри айтди деса, бири маҳмадана экан, катталарнинг юзига “чопди” дейди. Булар ё катталарнинг, яъни ўзимизнинг посилкадаги катталарнинг хотинлари ё яқинлари. Аслида улар ҳам гапнинг гугурт қутисини биладилар, қачон ёниб, қачон ўчишини мендан яхши биладилар, аммо юзлари бошқа, ичлари бошқа. Қачон бошларига бир иш келса кўзлари очилади… Ҳа, майли, сизларга ана у иссиқ уйдан жой тўшаб берай, ухланглар. Ҳализамон зимнамир келади. Ўғлимга хам хабар юборай, келсин, бўлмаса бу зимнамир ҳаммаёқни ўлчаб, гаранг қилади.

Уйимни бузишмоқчи. Посилкага ярашмас эмиш. Буздирмайман девдим, томорқамни ўлчашга қўйдилар. Қани ичкарига кир, келиб қолса кўрмасин. Уларни гўрба-гўр этсам, маъракага бориб қайтаман. Бормасам “Лакки хола” нега келмади, ўлиб қолдими, деб шубҳа қилишади. Келиб ош дамлайман…

Миртемир уйга кираётганда, кампирнинг “ваҳ” деб юборишидан чўчиб кетди.

-Ваҳ, ваҳ, ваҳ, болам! Оёғинг қоншўрва бўлиб кетибди-ку! Ҳа, йигит йиқилгурлар-а! Бу бола сенларга нима қилди? Ҳақни айтсанг Ҳақдан ейсан, деганларидек бўлиб чиқди. Ҳозир тоғорада сув олиб келаман. Маргансофка ҳам бор. Ўзим ювиб қўяман…

Хола бир зумда тоғора кўтариб келди.

-Қани оёғингни тиқ. Мен ўзим юваман.

-Йўқ, энажон, ўзим…

-Энажон деган тилингдан айланай, одам ўз энасига ҳам инонмайдими?

Миртемирнинг кўзига ёш сели келди. Оёғига иссиқ сув тегишиданми ёки бу қақажон кампирнинг меҳриданми эриб кетди. Аммо ёш селининг йўлини тўсди. Худди кўзига хас киргани каби “Бир нарса кўзимга кирдиёв” деганди товуши титради. Лекин билдирмади. Кампир ўтириб олиб унинг оёғини юварди. Бир томондан ўзи хам юва бошлаганди, кампир:

-Сен қўлингни кир қилма болам, азиз болам, – деб Миртемирнинг қўлини тоғорадан чиқарди.

Миртемирнинг ёдига бувиси тушди. Боядан бери бу кампирнинг юзидаги меҳр кимнидир эслатаётганди. Ҳа, Анбар бувиси. Фақат бувиси оз гапирарди. Аммо жуда ўхшаб кетадиган томонлари кўп.

Ҳар оқшом тоғорада иссиқ сув келтириб, Миртемирнинг оёқларини юварди. Олти ёшга қадар бувисиникида яшади. Шу қадар кўп ширин хотиралари борки, айтса биров ишонмайди. Олти ёшдаги гаплар эсда турадими, дейдиганлар қанча. Аммо Миртемир ҳатто бувисининг оёқ ювгандан кейин бармоқларини тортиб-тортиб қўйишига қадар эслайди.

Анбар буви… оёқларини ювмоқда…

Кайфияти чоғлигиданми, оёқларини иссиқ сувда ювганданми, чарчаганиданми Миртемир тошдек қотиб ухлади. Бир пайт уйғонса, Аҳмад дераза пардасидан ташқарини пойлаяпти. Оқшом тушиб қолибди. Қадам товушлари, шовқин… Миртемир ҳам парда орасидан қараганди кўзи миршабга тушди. У супанинг устида у ёқдан бу ёққа, бу ёқдан у ёққа бориб келаётганди.

-Сомонхона шу ер экан, – деди Аҳмад.

-…

Миртемир “Нега кутишаяпти? Марказга хабар қилишган бўлишса одам келишини кутишаяптими?” дея ўйлади. Аммо қандай хабар топишди? Наҳотки кампир оғзининг бир четидан қўйиб юборди? Йўқ, йўқ, ҳеч бўлиши мумкин эмас.

-Нима қиламиз? – деди Аҳмад.

-Кутамизми? Йўқ. Чиқамиз. Миршаб бир ўзи. У ҳам одам. Тушунтирамиз. Тушунмаса бошга келганини кўрамиз. Кутиш эса ваҳима.

-Яхшилаб ўйлаб кўрайлик.

-Ўн марта ўйласак ҳам, деворни тешиб чиқиб кетиш имконияти йўқ. Эшик эса битта. Барибир шу эшикдан чиқамиз. Қанча тез чиқсак, шунча яхши.

Миртемир апал-тапал кийинди-да йўталганча “Биз уйғоқ” ишорасини берди. Милиционер эшитмади шекилли бориб келаверди.

-Тўхтанг, – деди Аҳмад эшик томон юрган Миртемирга. – Хом иш қилиб қўймайлик. Балки милиционернинг хабари йўқдир? Балки унинг кампирда бирор иши бордир?

Миртемир турган жойида қотиб қолди. Нега бу томонини ўйламадийкин? Дарвоқе, кампир ер ўлчовчилар келади деганди. Бирор гап чиққан бўлса-чи? Масалан, кампир уларни яқинлаштирмай қувган бўлиши мумкин!

-Демак, демак, иккинчи эшик ҳам бор экан.

-Изласалар учинчиси ҳам топилади, – деди жилмайиб Аҳмад. Шу пайт ташқаридан овоз келди.

-Ҳов, Искандар, киравер, гулдур-гулдур овоз келаяпти. Уйғонга ўхшашади. Туришсин, ош тайёр.

-Эна ноқулай бўлармикан, ўзингиз кирақолинг…, – деди миршаб

-Биз ўзимиз чиқаяпмиз, – деди енгил овозда Миртемир.

-Чиқманг, чиқманг, мен ўзим ичкарига кираман, – дея майор остонани ҳатлаб уйга кирди. – Ассалому алайкум, хавотир олманглар, ҳаммасидан хабарим бор. Ҳатто расмингиз ҳам келди. Катта мукофот қўйилган.

Миртемир майор билан кўришаркан:

-Қанча мукофот қўйишибди? – деди кулимсираб.

-Йигирма милён сўм ва битта енгил машина, бунга қўшимча унвон…

-Демак, сизни табрикласа бўлади, олинг шу пулни, машинани ва унвонни. Эвазига мана шу уйнинг томини шифер қилиб берасиз.

-Миртемир ака, биз бундай ёлғонларга ишонсак ёки сотилсак, энг камида Ички ишлар вазирининг ўринбосари бўлардик. Томга келсак, энам истамайдилар. Янги уй қуриб қўйибман, бормайдилар.

-Ростдан ҳам ўғилларимисиз?

-Акс ҳолда бу ерда нима қиламан? Икки ўғилмиз. Укам совхозда, тракторчи. Мен сув олиб келай, қўлни ювинглар, ош тайёр.

-Йўқ, узимиз ташқарига чиқамиз.

-Ярим соатда бутунлай қоронғу бўлади, кейин чиқасиз. Шундай ҳам сизни болалар кўришибди.

-Йўғе, қаерда кўришибди? – суҳбатга аралашди Аҳмад.

-Қабристоннинг ёнида.

-Қабристон?

-Ҳа, юқорида эски қабристон бор. Сизлар эътибор бермаган бўлишларингиз мумкин. Харобага айланган. Аммо тепаликдан ҳамма жой кўринади. Болалар мол боқиб юришган экан, узоқдан сизни кўришибди.

-Танишибдими?

-Худога шукурки йўқ. Аммо момойнинг уйига ўғри келди, деб айтишибди.

-Сиз шунинг учун келдингизми?

-Шу кунларда посёлкага ўғри оралаган. Икки-уч кишининг қорамолини олиб кетишди. Шу сабаб ҳамма ҳушёр. Хайриятки, бўлимга хабар келгач, ўзим йўлга чиқдим. Йигитларни юбормаганим яхши бўлибди. Энам ер ўлчовчилар келади, дегандилар, болалар балки адаштиргандир, деб ўйладим. Аммо кўнглим тинчимади. Бир хабар олайин, дедим.

-Искандар, ўғлим, мендан ҳам кўп гапирасан-а? – ошхонадан кампирнинг овози келди.-Мен ошни суздим. Меҳмонларни катта уйга бошла, ўша ерда гаплашасизлар.

-Кечирасиз, энамнинг исмлари нима? – деб сўради Миртемир миршабдан.

-Анбар…

-Йўғе…

-Нега ажабландингиз?

-Бувимнинг исмлари ҳам Анбар эди. Боя “Бувимга ўхшарканлар” дея ўйлагандим, шунинг учун.

-Бувингиз эмас, энангиз бу киши. Сизни шу қадар яхши кўрдиларки, телевизорда чиққан кунингиз байрам. Мен баъзи кўрсатувларингизни видеокасетага ёзиб олганман. Бизникига фақат шунинг учун борадилар.

-Раҳмат. Кўнглим учун гапираяпсизу, аммо…

-Аммо-паммоси йўқ, телевизор билан видеомагнитофонни олиб келаман, истасангиз уйга борамиз. Қоронғуда ҳеч ким танимайди.

-Ишондим, ишондим…

-Бўлмаса, марҳамат, қаршидаги уйга. Бу хонанинг икки эшиги бор. Бири ошхонага очилади бири бу томонга! – деди майор.

Ошдан кейин:

-Эртага ҳам шу ерда қолинг, – деди майор. – Мен вазиятни ўрганаман. Шунга қараб план қиламиз. Худо хоҳласа эсон-омон чиқиб кетасиз.

-Сиз ҳам “ватан хоини”га шерик бўлаяпсиз, – ҳазил қилди Миртемир.

-Ўша битта одам ватан бўлса, мен хоинман. Аммо биз тушунган Ватан бошқа. Биз тушунган Ватан Сизни севади.

-Раҳмат. Аммо биз йўлни давом эттиришимиз керак, – деди Аҳмад. – Мен ҳам кўп қолиб кетсам қидиришади. Қолаверса кундан-кунга босқи кучаймоқда. Қариндошларидан яқини, кейин дўсти бўламан. Қидиришлари аниқ.

-Бизга ҳам буйруқ уч марта такрор келди. Ҳозир посёлкада расмингиз осиқлик. Демакки, ҳамма жойда шу ҳол. Бирор қишлоқ ё шаҳарга кирмасдан, тоғу тошдан юрмоқ керак. Машина, автобуслар ҳам хавфли. Чунки ҳайдовчиларга ҳам топшириқ берилган. Хуллас, Каримов сизни чиқариб юбормоқчи эмас.

-Унда биз эртароқ йўлга чиқайлик. Кечаси юриб, кундуз дам оламиз.

Майор узоқ ўйлаб турди-да:

-Укамни чақирай. Трактори янги. Бахмалга қадар олиб борсин. Тракторни биров тўхтатмайди. Қолаверса унинг укамлигини ҳам билишади. Бахмалдан кейин қўшни жумҳуриятга яқин қолади. Ўтиб кетасизлар.

Майор чиқиб кетди-да тез қайтди. Орадан ярим соат ўтмасдан трактор овози эшитилди. Миртемирлар кўзғалишаркан, Анбар хола тўн ва дўппи олиб чиқди.

-Ўғлим, сенга атаганман буни. Тўнни ўзим тикканман. Дўппи эса водийдан келган.

-Энажон, бизни уялтираяпсиз…

-Ана улар уялсин, сени шу кўйга тушириб. Ҳа, уларга ҳам Худонинг атагани бор ҳали… Тўнни кийиб олсанг биров танимайди, ҳам иссиқ, ҳам совқотмайсан…

Улар хайрлашарканлар Анбар хола кўзига ёш олди:

-Энангни қайта кўра олмайсан… Қайда бўлсанг ҳам бошинг омон бўлсин, – деди ва Миртемерни қучоқлаб йиғлади.

-Энажон секин, биров эшитиб қолмасин…

-Ҳе, ўша бирор-мирорни ҳам…

Анбар хола жаҳли чиққан бўлса-да, сўнгги сўзларини пичирлаб гапирди:

-Сен кетгандан кейин ҳамма гапни ҳалойиққа айтаман, билиб қўйишсин.

-Энажон, Искандар акага зиёни тегади. Илтимос, орамизда қолсин, – деди Миртемир.

Аммо кампир индамади…

Трактор “сакрай-сакрай” илгарилаб борарди. Уч киши кичик кабинага аранг сиғишиб ўтиришгани учун бир зайилда “сакрардилар”. Тракторчи йигит камгап экан, икки соатда бир оғиз гапирмади. Миртемир буни оқшом чоғи безовта қилишгани, кун бўйи чарчаганидан бўлса керак, деб ўйлади ва хижолат чекди. Бир жойга бориб трактор тўхтади.

-Акам шу ерга қадар дегандилар…

-Бу ер қаер?-сўради Миртемир.

-Йўл бўйлаб кетаверасизлар, бу ёғи тинч. Икки-уч соатда қўшни жумҳуриятга ўтасизлар. Чегарага яқин қолганда адрдан юринглар. У ерда кўзга кўринмаган яхши. Мана бу икки таёқни олинглар, ит деган нарса кўп бу ерларда, – деди у, – кейин хайрлашиш учун икки қўлини узатди. Қўлида бир нима бор эди.

-Бу нима? – сўради Миртемир.

-Ака, энам бердилар, олмасангиз бўлмайди, момой ният қилганлар, илтимос, мен келгунга қадар шуни ўйладим. Олмасангиз нима қиламан, деб ўйладим. Сиз энамни билмайсиз, гаплари икки бўлдими, тамом, олам омонат бўлади.

-Аммо бизга пул керак эмас. Қолаверса шундай ҳам бошга қадар қарзга ботдик, энангиз, акангиз олдида… Энди…

-Ака, кўп эмас, беш юз сўм. Ўнта нон бермайди бу пулга, қадри йўқолди пулнинг. Аммо энам нафақа пулидан йиққанлар. Майда сўмликлар бўлгани учун кўп кўринаяпти.. Мен ҳам энамга буни тушунтирдим. Лекин “Майли, ўнта бўлса ҳам нон олади, ўзим берардиму хафа бўлишади деб аканг қўймади”, дедилар.

Тракторчи ўжар чиқиб қолди. Охири Миртемир:

-Илгариги шароитда олсак пора бўларди, ҳозирги ҳолимизда гуноҳи бўлмаса керак, – деди-да пулни олди. – Майли, ишқилиб бу яхшиликларни, бу қарзни қайтариш имконини берсин.

-Илоҳи омин, – деди тракторчи ва югуриб кабинага чиқди. У жўнаб кетгандан кейин Аҳмад:

-Пул ўзиники. Аммо…

-Қаердан билдингиз?

-Уйда кампирдан “Эна пулингиз борми?” деб сўраганини эшитиб қолдим. Йўлга чиқаётгани учун чўнтагим қуруқ бўлмасин, деб ўйлаяпти шекилли дея тушундим.

-Балки кампир унга ҳам бергандир?..

-Йўқ, беш юз деганини ҳам эшитдим. – Локатор бўлинг-е… Лекин нега берди пулни?

-Яна қайтиб келишингизга умид боғлади.

-Ҳа, бу хонадонга албатта келаман, аммо исмини ҳам сўрамабмиз.

-Ҳечқиси йўқ. Искандарнинг укаси, Турсунбой…, – деди Аҳмад.

-Қаердан билдингиз?

-Локатордан!..

Улар таёқларини елкага қўйиб қоронғулик қўйнига шўнғидилар. Осмоннинг олис нуқталарида кўринаётган юлдузлар ҳам улар билан йўлчиликка чиққан каби “юриб борарди”. Аммо ой кўринмасди. Ҳар ҳолда қайси бир булут тўдасининг ортида қолган бўлса керак. Дарвоқе, тун узоқ. Ойнинг эса чиқиши, кўриниши муқаррар.

21. КАРИМОВНИНГ КЕЧИНМАЛАРИ

Каримов мажлислар биносига кириб келганида бошининг оғриғи тинмаганди. Гўё боши шишиб, арининг уясига айланган, сон-саноқсиз арилар ғувиллаганча ташқарига чиқишга урингандек бош деворларини тирмалаётганга ўхшарди. У ёрдамчисидан иккита панталгин дориси олиб ичди. Кейин мажлислар залига қараб юрди.

Минбарда Олий кенгаш раиси ва унинг учун махсус жой ажратилганди. Ҳар доим мажлисга кириб келганда оёқда туриб қаршилаган миллатвакиллари бу сафар унга парво ҳам қилмадилар. Аввалига “мажлис бошлангани учун шундай бўлди”, деб ўзини овутмоқчи бўлди, кейин юраги орқага тортди. Мажлис залидаги совуқ руҳ унинг вужудини қисиб олгандек бўлди. Совуқда қолган одам каби этлари жунжикди. Вужудида алланарсалар “жимир-жимир” юра бошлади. Сўнгра кўксида бир қурт ўрмалаётганини ҳис қилди. Бу қурт кўксида эмас, юрагининг ичида экан… Оёқлари ҳам ўзига бўйсинмаётганди. Ўнг оёғи ўнг тарафга, чап оёғи чап тарафга тортаётганди.

Минбарда ўзи учун ажратилган жойга қадар бўлган ўн қадам масофани босиб ўтиш унга бир неча чақиримдек туюлди. Жойига етиб борганда, стулни орқага тортиш учун қўли қовушмади. Ҳатто қўлларим ҳам менга бўйсунмаяпти. Наҳотки, бу миллатвакилларига қўшилиб қўлларим, вужудим менга исён қилса?! Йўқ, ҳали бундай исёнлар кўп бўлади. Бу исёнларни енгишим, енгишга ўрганишим керак, деб ўйлади.

Каримов ўз хаёллари билан олишаркан, залда ўтирганларга қараш учун бош кўтаришга мажоли йўқ эди.

-Мажлисни олиб бориш тартиби ҳақида қандай таклиф бор?

Бу Олий кенгаш раисининг товуши. Каримов кириб келаркан ҳатто у ҳам ўрнидан турмади. Наҳотки, кечаги воқеалардан бошқача хулоса чиқарган бўлса?! Йўқ, бу қўрқоқ, исён қиладиган жасорати йўқ. Бу каби инсонлар қул каби туғилиб, қул каби ўлиб кетадилар. Исён қилиш улар учун ўлим демакдир. Ўрнидан турмагани эса бефаросатлигидан. Унга ким ҳам “Ҳўкиз” деб лақаб қўйган бўлса, узукка кўз қўйгувчи, заргар экан. Аслида бу узук ҳам бўлолмайди. Қўлни ё қисади, ё катталиги учун бармоқдан тушиб қолади.

Каримов фалсафий мушоҳадалар қилаяпман, дея бироз енгил тортгандек бўлди ва кўз қири билан аста залга қаради.

Алижон Қўчқоров деган миллатвакили деҳқончасига катта-катта қадам ташлаб минбар томон келаётганди. Алижонни Каримов узоқ йиллардан бери танийди. Бир вақтлар Комфирқанинг мафкура бўлимида ишларди. Нимадир бўлди-ю уни ҳайдашди. У пайтларда бундайлар кўчада қолмасдилар. Ё улар учун бир лавозим очиларди ёки маошлар ҳақидаги ҳужжатдан бошқа қоғозга қўл қўйилмайдиган бир идорага раҳбар этиб тайинлашарди. Алижонни ҳам динга қарши иш олиб борадиган идорага раҳбар қилиб қўйишди. Замоннинг чархи айланиб, бугун у ҳам миллатвакили.

Сайлов арафасида рўйхатларни назардан ўтказганда бу эски коммунист, оғзидан чиққанини билади, ҳар қадамини ўйлаб босади, қаёққа бошласак, ўша ёққа юради, деб исми-шарифини чизиб ташламаганди. Мана энди исёнчилар сафида.

Аслида бунинг дарди бошқа. У парламент қўмиталаридан бирига бошлиқ бўлиши керак эди. Ҳатто суҳбатлардан ҳам ўтганди. Лекин таниқли олимлардан бири шу қўмита раислигини истаб қолди. Алижон эса ўринбосарликка тушди. Алами ана шунда. Мендан қасд олмоқчи…

-Олий кенгаш мажлисини олиб бориш юзасидан бир қатор жиддий таклифларни илгари сурмоқчиман, – дея олдиндан ёзилган нутқини ўқиётганди Алижон.

Кеча кечқурун Алижоннинг нима ҳақда гапиришини унга айтишганди, нутқининг нусхасини ҳам кўрганди. Шу сабабданми ёки қулоқлари шанғиллаётгани учунми Алижоннинг овозини эшитмаётганди. Аммо унинг бугунга қадар мавжуд тартибларни бузиш ҳақида таклифлар киритаётганини биларди. Каримовни қизиқтираётган нарса бунга миллатвакилларининг қандай муносабатда бўлишлари.

Бир қисми, яъни исёнчилар уни қўллашлари аниқ. Аммо қолганлари-чи? Унинг ўзи бир-бир суҳбатдан ўтказган, сўнгра рўйхатга киритиб сайлаган ва “Менинг командамдан ер оласан” деган одамлари-чи? Улар нима дейдилар?

Каримов залнинг олдинги қаторларида ўтирганларга назар ташлади. Уларнинг бирортаси ҳам унга қарамасди. Баъзиларининг юзида хавотир, айримлари эса мамнун, яна бир қисми бўлса оғзи очилиб қолганча ҳанг-манг бўлиб ўтирарди. Ҳар доим Каримовнинг кўзларига тикилиб ўтирадиган, “мен шу ердаман, нима хизматингиз бор?” дегандек киприк қоқмай қараб турадиганлар ҳам ундан юз ўгиришганди.

Бу синов дея ўйларди Каримов. Агар Алижоннинг таклифлари ўтса, демак, исён жиддий. Ўтмаса буларнинг қанотини синдириб ташлайман. Кўп нарсага Ички ишлар вазири Камолов ҳам айбдор. У илгари хавфсизлик қўмитасида ишларди. Баъзи миллатвакиллари унга қарши бўлдилар. Шундан кейин Ички ишлар вазири этиб тайинладим. Лекин топшириқларимни доим етим қилди. Бир куни “Миртемирнинг тилини кесиб келасан” дедим, аммо эртасига Миртемир бир мажлисда “Шунақа гап тарқалган, сизнинг бундай деганингизга ишонмайман”, деб сувнинг олдини олди. Кеча эса Алижонни мажлисга келмайдиган қилиб қўй, дегандим. Нима эмиш, отилган тош бошининг ёнидан ўтиб кетганмиш. Шу ҳам баҳона бўлдими? Агар шу мажлисдан омон чиқсам, онасини Учқўрғондан кўрсатаман!

Каримов лаблари қовжираб қолганини ҳис қилди. Эснаган киши каби қўли билан оғзини ёпди-да тилини айлантириб, лабини ҳўллади. Аммо лаби қуриб кетаверди. Стол устидаги бардоқ эса бўш. Графиндан сув қуйиш учун қўлини кўтармоқчи бўлди-ю қўрқди: сув тўкилиб кетса-чи ёки графин бардоққа урилса-чи? Залда ўтирганлар Каримовнинг қўли қалтираяпти, деб ўйламайдиларми?

Каримовнинг кўзи Алижонга тушди. У жойида ўтирарди. Раис эса унинг таклифини овозга қўймоқчи бўлди. Залда ғалағовур бошланди. Ҳозир исёнчиларнинг планига кўра Эркин Воҳидов сўзга чиқиши керак, деб ўйлади ва залдан Воҳидовни қидирди. У Каримовга қараб “Кўнглингиз хотиржам бўлсин, мен сўзга чиқмайман” деяётгандек бамайлихотир ўтирарди. Ундан кейин Аҳмадали Асқаров сўз олиши керак. Унинг қаерда ўтиришини ҳам Каримов яхши билади. Олдинги қаторлардан ўртада ўтиргани учун доим жойидан гапиради. Минбарга чиқиш учун ўн-ўн беш киши ўрнидан туриб унга йўл бериши керак. Шу боис жойидан гапиришни афзал кўрарди. Каримов ўша томонга қаради, лекин Асқаровни кўрмади. Демак, келмабди, деб ўйлади. Бу ҳам қўрқоқлик. Содиқлигингни кўрсатмоқчи бўлсанг, келиб ўтирмайсанми?

Аммо шу пайт Каримов нохосдан Асқаровни кўриб қолди. У биринчи қаторда ўтирарди. Демак, сўзга чиқмоқчи! Демак, кечаги ваъдаси ёлғон! Ҳа, бу одамга ишониб бўлмайди. Ўзининг қатъий бир фикри йўқ.

Каримов энди ишга келган пайтлари эди, рус тилига қарши ҳаракатлар бошланди. Ўшанда Асқаровни телевидениега юборди, кечқурун у бир соат рус тилининг аҳамияти ҳақида гапирди. “Мен Намангандаги бир қишлоқдан чиққан бола эдим. Камбағалнинг боласи кийимга пул топса, бир бурда нонига етмасди, овқатига пул топса оёқяланг қоларди. Аммо рус тили туфайли мен одам бўлдим. Рус тили бўлмаганда олим бўлармидим?” дея гапираркан, кўзлари намланганди. Ўшанда Каримов унинг самимиятидан қувонганди. Аммо миллий ҳаракат кучайиб кетди. Каримов чиқиш йўли яна ҳаракатни бўғиш, байроқни қўлга олиш эканини англади, ташаббусни қўлига олди. Бошқа олимлар қатори Асқаровни ҳам яна телевидениега юборди.

Ўшанда у “Мен она тилимни унутиш даражасига келдим. Рус тили менинг на қорнимни, на тафаккуримни тўйдирди. Она тилимни унутсам, бобо меросдан маҳрум қоламан. Бу эса тафаккур очлиги! Бу эса манқуртлик!” дея яна нам киприкларини силаганида Каримов унинг маҳоратига қойил қолган эди. Агар бу одам санъаткорликни танлаганда, энг машҳур артист бўларди, деб ўйлади.

Залда ғалағовур авжга чиқди. Шу пайт Миртемир ўрнидан туриб, минбар томон кела бошлади. Демак, Асқаров сўзга чиқмади.

Ҳа, у ўзининг сўзга чиқмаганини кўрсатиш учун биринчи қаторга ўтирган. Аммо бу келаётган жўжахўрознинг нима дейиши номаълум, деб ўйлади Каримов. Эркин Воҳидов билан Асқаровнинг сўзга чиқмагани катта ғалаба. Қолганлар гапирса гапираверсин. Бир ҳамла билан янчиб ташлайман!

Миртемир залдагиларга қараб эмас, унга қараб гапирарди. Бу болани илк бор қаерда кўрган эдим? Ҳа, ҳа, сайловлардан олдин Каттақўрғонга борганимда кўрганман. У нохосдан сўзга чиқиб залдагиларнинг олқишини олди. Ўшанда шоирона гаплар гапириб, ҳамманинг диққатини ўзига тортганди. Кейин Олий Кенгаш биносида кўришдик. Йигитларимиз бошқа ўлкаларда хизмат қилиши масаласини раёсатда муҳокама этаётгандик. Шарт-шурт гапириб, бутун режаларимизни бузиб юборди. Мажлисдан кейин олиб қолиб гаплашдим

“-Ука, бу миллатвакиллик узоққа чўзилмайди. Сен биз билан бирга қолмоқчи бўлсанг, Олий кенгашда бўлаётган воқеалардан мени хабардор қилиб турасан, яъни менинг командамга кирасан.

-Майлику-я, лекин мен ҳали ёшман, яна қанча Каримовлар билан ишлашим мумкин. Сотқинлик қилиб узоқ яшаш мумкин эмас-да.

-Сиз сотқинлик билан давлатга хизмат қилишнинг фарқини ҳали билиб олмабсиз. Бошингизни деворларга урасиз ҳали… Каримов эса бу жойда узоқ, жуда узоқ туради, билдингизми?”

Шу суҳбатдан кейин кўп ўтмай Миртемирнинг номзодини журналистлар уюшмаси раислигига кўрсатишганини айтишди. Ўшанда Олий кенгашдан кетса яхши бўларди, дея ўйладим, аммо энг тўполончи халқ – қаламкашлар. Арининг уяси бузилса тузатиш мумкин, лекин қаламкашлар ғавғо бошласа, қийин бўлади, дея бошқа номзодни сайлатиб юбордим.

Ундан кейин янги очиладиган газета муҳаррирлигига номзоди кўрсатилди. Бўпти, ё тарбиялайман ё қуваман, деб рози бўлдим. Лекин охирги кун раёсат мажлисида ўз номзодини олиб, мен истамаган одамнинг номзоди ўтиб кетишига сабабчи бўлди. Унинг қаламкашлар йиғилишидаги гапларини кечиргандим. Ҳатто раёсатдаги бу ҳунарига ҳам қўл силтадим. Кейин ҳам бошимга кўп ишлар очди. Ҳаммасини кечириш мумкину Олий кенгашда мактубларни ўқирканман нохосдан оғзимдан чиқиб кетган гапни халққа етказганини кечириш мумкин эмас. Буларнинг кўпчилигини сотиб олдим, баъзиларини қўрқитдим. Қармоққа илинмаганлари бошқаларини ҳам бузаяпти.

Назаримда энг катта хато сайловдан кейин булар олти ой меҳмонхонада бирга қолишгани бўлди. Дарҳол пойтахтнинг ҳар еридан уй топиб, бўлиб юбориш керак эди. Аммо меҳмонхонада бирлашдилар. Миртемирнинг Тўлқин деган ҳамшаҳари бор. Жуда ҳам маҳмадона, биринчи мажлисда юзинг демай, кўзинг демай гапирганди. Меҳмонхонага каратэчи болаларни юбориб, урдиргандим иш берди, ақли жойига тушди. Ҳатто бугунги мажлисда тарқатилган ўн саҳифали баёнотни Миртемир тайёрлаганини у хабар қилди. Кеча уни чақириб гаплашиш керак экан. Бугун Миртемирга қарши уни байроқ қилардим. Ўзидан билиб ҳимояга чиқмайди.

Каримов бир зум хаёлларидан айрилиб, яна залга қаради. Кўзлари олма тераётган кишининг кўзларидек, қаторлар орасида “югуриб” кетди. Тўлқинни топди. У ҳамшаҳарининг гапларига бошини силтаганча норозилигини кўрсатаётганди. Каримов унга узоқ термулди, лекин у қарамади. Агар қараганда “Чиқ, жавобини бер!” ишорасини ташламоқчи эди.

Миртемир эса ҳамон уни сўроққа тутаётганди гўё.

Шу пайт Каримовнинг хаёлидан бундан бир неча лаҳза олдин қабул қилинган қарор ўтди. Нега қаршилик қилмадим, деб ўйлади. Ҳозир бутун мамлакат бу тамошани кўрмоқда. Шарманда бўлдим! Жонли кўрсатув ҳақидаги қарорга нима бўлганда ҳам рухсат бермаслигим керак эди. Матбуотни қўлдан чиқарган раҳбар-ўлган раҳбардир, нега бунга изн бердим?

Наҳотки, жиловни қўйиб юбордим. Йўқ, қўйиб юбориш мумкин эмас. Халқнинг подадан фарқи йўқ. Таёқ билан бошига уриб, йўлини кўрсатиб турмасанг, ҳатто озуқасини топиб ея олмайди. Дарвоқе, озуқами, овқатми? Озуқа деб гапиришимни ҳам мазах қилишибди-я, мана булар. Нима эмиш, миллат овқат ермиш, ҳайвонлар эса озуқа.

Ҳа, энди битта-иккита сўзда хато қилсак ҳам, ота гўри қозихонами? Ичимда гапирсам ҳамма сўзларни тўғри айтаман, аммо минбарга чиққанда қийналиб қоламан. Одам қайси тилда фикрлашга ўрганса, бир умр шу йўлда қоларкан. Нима қилай, бошқа тилда фикрлаб, бошқа тилда гапираман. Бир сўз билан айтганда, ўз сўзимни таржима қиламан. Бу осон иш эмас. Мана бу тирранчалар эса битта тилдан бошқасини билишмайди.

Миртемир бошқа миллатвакилларини ҳам жовдираб қараб ўтирмасдан минбарга чиқишга даъват этди. Залда турган микрофонларнинг ёнида навбат бошланди. Шу пайт ҳокимлардан бири югуриб минбарга чиқди.

Ҳа, бу Нусратов эди. У Мирсаидовнинг сояси. Қаерга борса ёнида. “Жияним” деб таништиради. Уни сиёсатга тортган ҳам Мирсаидов. Миллатвакили рўйхатига ҳам у киритди. Ҳозир минбарга чиқартирган ҳам у. Нусратов Каримовнинг икки фармони Асосий қонунга зид эканлигини айтиб, бундай ҳолда Президент истеъфо беради, деди. Унинг рус тилида гапиргани бироз фойда бўлди, кўпчилик нима деганини тушунмай қолди. Лекин унда айб йўқ. У Шукруллонинг буйруғини бажараётгани учун бу гаплар тилидан чиқмоқда, дилидан эмас, дея ўйлади Каримов. Эртага уни яхшилаб алдасам ёки қўрқитсам менинг тўтиқушимга айланади.

Нусратов унинг диктаторга айлангани ҳақида гапира бошлади. Буни олдин ҳам эшитган эди. Биринчи сессияда Шовруқ шу ҳақда гапирганди. Кейин Тойиба ҳам гапирди. Бу энди уларнинг гапларини русчага ўгириб айтмоқда. Йўқ, буни Шукрулло айтмоқда. Чунки Шукрулло “Шундай қилсак, ана улар яна бизни диктатор дейишади” деб Каримовнинг ўзига ҳам айтганди.

Ана улар… Негадир Каримов бирдан “ўлим учбурчаги” ҳақида ўйлади. Ўладиган одамнинг юзида учбурчак пайдо бўлади. Худди пирамида каби. Теппа нуқтаси қошларнинг ўртасида, бу жойни “учинчи кўз” ҳам дейишади ва пастки чизиқ бурун тугайдиган жойдан ўтади. Олимлар буни энг муҳим томирлар тўпланган жой дейдилар. Боксчиларга шу жойга уриш мумкин эмас. Уста жиноятчилар эса “ўлим учбурчаги”га бир мушт уриб, кимнингдир ҳаётини битирадилар. Каримов шу дамда Шовруқни бир мушт ургиси келди. Кейин Тойибани. Кейин Миртемирни… Нусратовдан эса хафа бўлмади. Уни Шукрулло деб қаради.

Нусратов минбардан тушиб, жойига “чўкаркан”, унга яқинроқ жойда бўлган Исо Холис ўрнидан турди. Наҳотки бу кеча оқшомги илтимосимни қабул қилмади, деб ўйлади Каримов. Яна ўжарлигининг қули бўлдими? Умуман, бу олифта билан одамга ўхшаб гапиришнинг ҳожати бормиди? Қара-я, ҳатто мажлисга тиррайган оқ шим, ёқаси вайрон оқ кўйлак кийиб келибди. Шундай қилсам ҳаммадан ажралиб тураман, деганда. Кўпчилик уни “Ғарб хастаси” дейди. Гапиришида ҳам ғарбга тақлид бор, кийиниши, юриш-туришида ҳам ғарбоналик сезилиб туради. Бундайлар жуда тез ўзгарувчан бўлади. Бугун Ғарбнинг ортидан кетса, эртага унга қарши чиқиши аниқ. Бир кун келиб сўфи ё мулла бўлса ҳам ажабланиш керак эмас.

-Ҳайрат. Бир пайтлар ўз бошлиқларини қарсаклар билан олқишлайдиган коммунистлар бугун жим ўтиришибди. Аксинча улар ўз бошлиқларига қарши исён қилганларни олқишламоқдалар. Бу ерда катта ўйин бормоқда. Унинг номи “Пойтахт ўйинидир”. Шу пайтга қадар бўлган ўйинлар ўтмаганидек, бу ўйин ҳам ўтмайди…,-деб уни ҳимоя қила бошлади Исо Холис.

Отангга балли, дея қичқириб юбормоқчи бўлди Каримов. Йигит экансан-ку, йигит. Боя кўнглимдан ўтганларини ўқиб ўтирган экансан! Кеча кечқурун мадад истаганларим, ана у ҳезалаклардан бир нарса чиқмади. Сен эса ўғил бола экансан.

Каримов бу хаёллар билан бўлиб, Исо Холис нутқининг давомини эшитмади. Лекин давомида ҳам шу оҳанг бузилмади. Ҳар ҳолда уни ҳимоя қилмоқда. Шуниси етарли. Қолгани нима деса ҳам уни қизиқтирмасди. Чунки у бомбани портлатганди. Яраланган одамларга ҳатто “кечирасиз” деса ҳам фойдаси йўқ.

Шу боис Каримов ўз фикрлари оғушида сузмоқни афзал кўрди.

Бу йигитни бир умр ўйнатсам бўлади. Қаёққа тортсам ўша томонга кетар экан. Ёки у билан иттифоқ тузсамми?  Нима бўлганда ҳам уни қўлдан чиқариб юбормаслигим керак. Тўғри, минбарга чиқса, саккиз кишини йиғлатадиган қилиб, қоғозсиз гапиролмайди, аммо фикрларини лўнда-лўнда ҳолда ёзиб олади ва тош отгандек отади. Унинг ҳам орқасидан юрганлар бор, унга эргашганлар бор. Шу боис уни қармоқда тутишим керак. Бундай одамни ҳар мақомга йўрғалатиш мумкин.

Исо Холис жойига ўтирганда Каримов унга миннатдорчилик билдирмоқ учун кўзларини тикди, лекин унинг ёнидаги бўш ўриндиққа Миртемир келиб ўтирди. Улар тортиша бошладилар. Миртемирнинг авзойи бузуқ эди. Исо Холис эса унга нималарнидир тушунтирмоқчи бўларди.

Ўнг қанотдаги микрофон ёнида Мурод Тўраев пайдо бўлди. Каримов Исо Холис билан Миртемирнинг тортишмаси нима билан тугашини билишга қизиқса-да, хаёллари Мурод томонга қочди.

Бу нима дер экан? Рост гапирадими, ёлғонми, барибир бунинг гапига кўпчилик ишонади, деб ўйлай бошлади. Чунки у билан бир вилоятда ишлаганмиз. Аслида у мен пойтахтга келганимдан кейин ўртага чиқди. Лекин мана бу оломон буни тушунармиди? Мурод сайловдан кейин Муборак шаҳар ижроия қўмитаси раиси бўлди. Дарров коммунистик партия фаолиятини таъқиқлади. Прокуратура, миршабхонага ўз одамларини суқди. Ҳатто хусусий телевидение ҳам очиб олди. Бунга қараб турадиган аҳмоқ йўқ эди. Мана энди ҳаммасидан ажралиб қолгани учун аламзада. Мурод Тўраевнинг “Туманимиздан руслар кетиб қолаяпти” дегани Каримовнинг кулгусини қистади. Шу боис мийиғида кулиб, бошини қимирлатиб қўйди-да, унинг сўзларини тинглай бошлади.

-Олиб борилаётган нотўғри сиёсат байналминал дўстлигимизга путур етказмоқда. Мен бу масалани ҳурматли президентимизга етказдим, аммо натижа чиқмади. Аксинча таъқиб давом этди. Бундан бир неча кун олдин менга нисбатан суиқасд уюштирилди. Тасодиф туфайли тирик қолдим. Деразамдан ичкарига ўқ отганларни ушлаб бердим, лекин уларни қўйиб юборишди…

Каримов мажлис залининг биринчи қаторида ўтирган Ички Ишлар вазирига “Латта, бирор ишни уддалай олмадинг. Албатта орқасидан ғавғоси чиқади” деган сўзларни нафратли нигоҳларига жойлаб, тикилиб қаради. Вазир гарчи Каримовнинг қараётганини сезса-да, Мурод Тўраев янги бир гап айтаётгани каби унинг сўзларини дафтарига ёзиб олаётган эди.

Унга қайта-қайта тайинлагандим, деб ўйлади Каримов. Бу ишни устаси фарангларга топшир, улар тоза иш қиладилар, истаганларини бер, дегандим. Аммо юборган одамлари деразадан бўш уйга ўқ отишибди, бу ҳам етмагандек қўлга тушишибди. Наҳотки, катта бир давлатда буюрган ишингни ҳиди чиқмайдиган қилиб бажарадиганлар топилмаса? Ёки бу халқ халқ бўлолмайдию, мен эса давлат қуролмайманми? Ҳозир истеъфо бериб чиқиб кетсам нима бўлар экан? Дарров ўрнимга Шукруллони сайлашади. Сайлашсин. Четда туриб, шарманда бўлганини томоша қиламан. Йўқ, четда туришга қўймайди бу. Ҳамма нарсани менинг бўйнимга ағдариб, қамоқда чиритади.

Нима деяпман ўзи? Бу лавозимни эгаллагунча оз курашдим-ми? Бу менинг она сути каби ўз ҳаққим, уни ҳеч кимга бермайман! Қолаверса буларнинг орасида мен каби тушунадиган, мен каби иш юритадигани йўқ! Бир тўда калтафаҳмлар тўпланган. Булар минбарга чиқиб лақиллашни биладилар. Исмим ҳам, жисмим ҳам, ақлим ҳам, тафаккурим ҳам бу лавозимга лойиқ! Шу сайловни ўтказиб олсам, тамом! Булар учун сичқоннинг ини минг танга бўлади. Қочадиган жой тополмай қоладилар. Ҳаммасининг ақлини жойига киритиб қўяман. Аслида сайлов ўтказмасдан ҳам бу ишни қилишим мумкин эди. Лекин халқнинг жиловини қўйиб юборишган. Жиловни бирданига қайтариб олиб бўлмайди. Бу ишни аста-секин қилиш керак. Аста секинлик билан ҳар қандай отнинг ҳам оташини сўндирадилар. Мана бу маҳмаданаларни эса ўлдирсанг осон қутилишади. Уларни бир умр ғурбатга шерик қилиш керак. Булар нонни “мамма” деб юришибди. Қовунни эса тарвуз дейишади. Ҳали менинг совунимда кир ювишмади. Шу боис пайтавалари сасиб кетгандек, гапирган гапларидан ҳам кишининг кўнгли айнийди. Нима бўлганда ҳам ҳозирча чидамоқ керак!

Дунёдаги йирик мамлакатлар билан келишмасдан иш қилиб бўлмайди. Акс ҳолда улар мана буларга ўхшаб, тош отиб ўтирмайдилар. Дарров йўқотиб қўяқоладилар. Шу боис уларнинг ҳам раъйига қарашим керак. Сиёсат катта ўйин. Яхшилаб ўйнасанг ҳар қандай рақибни мот қиласан. Уларга демократик сайлов қандай ўтказилишини кўрсатиб қўйишим лозим. Мана шу мажлисдан ўтиб олсам, бирорта рақиб ҳам топаман. Халқ менсимайдиган кишилардан бирини номзод қилиб кўрсатиб, сайловга киритаман. Муқобил сайлов қандай ўтказилишини кўрсатиб қўяман. Исо Холисни танласам ёмон бўлмайди. Лекин бутун мухолифат унинг атрофида бирлашса, тарозининг мувозанати бузилиши мумкин. Йўқ, унга қадар мухолифатни парчалаб ташлашим керак. Даркор бўлса бир қисмини қанотларим остига оламан, бошқа бир қисмини калтаклатаман, яна бир қисмини эса болга ботираман.

22.ЖАНГ

Каримовнинг хаёлларини ўртадаги микрофон ёнида туриб гапираётган йигитнинг қўнғироқдек овози бўлди.Ким у, дея ўша томонга термулди Каримов. Ҳа, Инъомжон экан. Бу ҳам ёзувчи. Исо Холиснинг ёнида юрадиган йигитлардан бири. Ҳар ҳолда акаси мени ҳимоя қилгандан кейин укаси бошимни ёрмаса керак, деб ўйлади Каримов. Аммо Инъомжоннинг сўзлари унинг кўзини мошдек очиб юборди.

-Сиз Қашқадарё вилоятида ишлаганингизда икки ярим миллиард сўм ҳисобида қўшиб ёзишга йўл қўйгансиз. Сиз туфайли юзлаб одамлар қамалиб кетди, сиз эса сувдан қуруқ чиқиб, тахтни эгаллаб ўтирибсиз.

Мажлис зали ғала-ғовур бўлиб кетди. Илҳомжонниг сўзлари Каримовнинг қалбига наштардек ботди. Бу боланинг ўзи бошқа вилоятдан, деб ўйлади у. Лекин қўлидиги бир даста қоғозни қаердан олди экан?! Ҳар ҳолда бу ҳам Шукруллонинг иши. Бу болакай оғзининг ўлчовини билмас экан. Бундайларнинг тўтиқушдан фарқи йўқ. Энг хавфли одамлар булар, ким нима тутқазса, ўқиб бераверишади. Шу боис буни дарҳол жиловлаб қўйишим керак. Мажлисдан кейиноқ оёғига тош боғлайман.

Каримов илгари ўзи ишлаган Қашқадарё вилоятидан бир кишини қўли билан ишора қилиб ёнига чақирди.

-Сен қамалиб кетаётгандинг, лекин қутқариб қолдим. Мана депутат ҳам қилиб қўйдим. Нега энди товуққа ўхшаб ўтирибсан? Бор, ана у тирранчага жавоб бер, – деди.

У одамнинг бўйи калта эди. Пилдираганча, ўрта йўлакдаги микрофон ёнига югуриб борди. Инъомжонни туртиб, унинг ерини олиб ўзи гапирмоқчи бўлди. Лекин Инъомжон бўш келмади. Сўнг у Инъомжонниг ёқасига ёпишди. Атрофдагилар ўринларидан туриб, улар томонга юришди. Мажлис раиси эса танаффус эълон қилди.

Каримовнинг топшириғини олган киши Инъомжонниг ёқасидан тутганича минбарга томон юра бошлади.

-Кечирим сўра, кечирим сўра деяпман Ислом акадан! – дея бақирарди у.

Шу пайт югуриб келган Самандар Каримовнинг одамига узанди. Унинг елкасидан тортиб, қўйиб юборганди у йиқилиб кетди. Самандарнинг бўйи узунлиги, чиниққанлиги, гавдаси унча-мунча одамдан йириклиги ҳайбатини оширарди. Унинг ёнига келган ёзувчи Примқул Қодиров “Ука, сиз нима қилаяпсиз? Бу одам оқсоқолимизнинг топшириқларини бажараяпти, сиз аралашманг”, деди.

-Сени туппа тузук ёзувчи, деб юрган эдим, – деб жавоб қилди Самандар. – Улуғ шоҳ ва шоирларимиз ҳақида ёзган китобларинг бошқа-ю ўзинг бошқа экансан! Оқсоқолингни севсанг, ана у минбарга чиқиб ҳимоя қил!

Самандарнинг ҳайбатидан қўрққан Примқул Қодиров орқасига бурилиб оломоннинг ичига кириб кетди. Самандар эса Каримовнинг ёнига яқинлашди:

-Мажлисни бузиш учун шунақа ўйин қилишингиз керак эдими? – деди у Каримовга.

Каримов ҳам унга заҳархандалик билан:

-Сиз ҳали ҳам шу ердамисиз? Мен сизни қамалиб кетган, деб ўйлаб юрибман, – деди.

-Нега мен қамалар эканман? Мен халқнинг ҳаққига хиёнат қилганим йўқ! Ўғирлик, порахўрлик билан эмас, пешона терим билан топаяпман мен!

-Пешона тери билан топилса, кўпчилик сизга ўхшаб кошоналар қуриб оларди.

-Биламан, олдинги уйимни сиз ёндириб юбордингиз, сиз юборган одамлар ёндирди. Сизга қасд қилиб икки ойда қайтадан тикладим. Сизга алам қилгани менинг бой бўлганим эмас, одамларга ёрдам қилганим, йўл қурганим, мачит қурганим, мактаб қурганимдир. Сизга алам қилгани партиянгиз бўлимини ёпиб қўйганимдир!

-У партия меники эмас, у халқнинг партиясидир! Шунинг учун унинг бўлимини албатта такрор очамиз! – деди Каримов.

-Ҳа, олти ойки корхонамизни миршаблар ўраб олишган. Кечаси ҳам тергов, кундузи ҳам. Акамдан тортиб аммамга қадар сўроқ қилдингиз. Лекин бирор нарса тополмадингиз!

-Истасак, топамиз!

-Истасангиз кўп иш қиласиз! – дея қўлларини пахса қилиб баланд овозда гапирганича Каримовга янада яқинлашди Самандар.

-Қўлингни тушир! Ўзингни бос! Ҳозир шу ернинг ўзидаёқ қамоққа олдираман. Кимлигингни халққа кўрсатиб қўяман.

-Биламан нимага шаъма қилаётганингизни, – деди Самандар. – Уй жойимизни филмга олдиргансиз. Мен ишдан ҳайдаган ўғри-муттаҳамларни тўплаб шикоятларини ёздиргансиз. Сиз олти ой уриниб битта филм тайёрладингиз, мен эса бир ойнинг ичида сизнинг кимлигингизга оид учта филм тайёрладим. Мард бўлсангиз майдонга чиқинг! Бу филмларни депутатларга қўйиб берайлик!

-Сенинг пушкага оладиган одатинг ҳам бор экан-ку, – дея мийиғида кулди Каримов. Аммо бир зумда нафақат овози балки ўзи ҳам ўзгариб қолди, кўзи эса ёш болаларникидек жовдираб оломоннинг ичидан нажодкор қидирарди. Самандар бўлса эътибор ҳам бермасдан қўлларини пахса қилиб сўзда давом этарди:

-“Пушкага олиш” деган гапни ҳаётимда илк бор эшитаяпман. Ҳар ҳолда тушунишимча “шантаж” дегани бўлса керак. Мен уйдирмачи эмасман. Кўзим билан кўрганимга, қўлим билан ушлаганимга ишонаман. Укангиз нима сабабдан қамалганию қандай қилиб озод бўлганини халқ билмайди, деб ўйлайсизми? Укангиз билан айни жиноятдан қамалган одам ертўлада ўтирибди. Укангиз эса катта бир мафия гуруҳига бошчилик қилаяпти. Буни инкор эта оласизми?

-Ҳаддингдан ошиб кетаяпсан! Ўзингни бос! Ҳозир мана шу ернинг ўзида чавақлаб ташлайман сени! Товушингни ўчир! – дея бақирди Каримов.

-Товушимни ўчирмасликка сен имкон яратдинг, – Самандар ҳам Каримовга сенсираб гапира бошлади. – Бир пайтлар ҳайдаб юборган хотининг ва ўғлинг бугун қандай кўйга тушганини биласанми? Ўғлинг тиланчилик қилаётганидан хабаринг борми? Хабаринг бўлмаса айт, зални ҳозирлашсин, сен ҳам қўлингдагини кўрсат, мен ҳам! Керак бўлса телевизор орқали кўрсатайлик, хулосани миллат чиқарсин!

Шу пайт уларнинг ёнига Миртемир келди:

-Менимча Самандар ака ҳақ гапни айтаяптилар. Агар у киши жиноятчи, порахўр бўлсалар, қўлингизда буни исботловчи далиллар бўлса, ўртага қўйиш керак. Филм олдирган экансиз, уни ҳам намойиш қилайлик. Айни пайтда Самандар аканинг иддаоларига қулоқ солайлик, – деди.

Каримов нажоткорни топгандек шафқат истаб, Миртемирга термулди:

-Укажон, мана сиз танқид қилдингиз, мен аралашмадим. Чунки биламан ўзингизни ўйлаётганингиз йўқ. Текширишларимиздан ҳам тоза чиқдингиз. Лекин мана бу акангизнинг бир жойи ҳам тоза эмас. Унга айтинг, сассиқ гапларини калта қилсин! Миртемир нимадир демоқчи бўлиб оғиз жуфтлаганди, Самандарнинг қўнгироқдек жаранглаган товуши унинг фикрларини бўлиб юборди:

-Мен сассиқ гап айтишга ўрганганим йўқ! Катта бир давлатнинг бошида ўтирган инсоннинг оғзидан шундай гаплар чиқиши мени уялтирмоқда. Инсонга ўхшаб тортишмоқ ва масалаларнинг ечимини топмоқ мумкин эмасми? Сиз мени ишдан ҳайдаб, устимдан жиноят иши очганингизда мана шу йигитлар ўртага кирмаганда, йўқ қилардингиз. Хайриятки, депутатлик ваколатимни тўхтатиш ҳақида қарор чиқарадиган кунингиз шу йигитлар орага киришди. Аммо буларнинг ҳар бири Самандардан фалон сўмдан олган, деб гап тарқатдингиз. Виждонига бўйсунган ҳалол йигитларга туҳмат қилдингиз.

Каримов Самандарнинг гапларини эшитмагандек, Миртемирга юзланиб:

-Миртемиржон, йигитларингизга айтинг, мажлисдан кейин қолиб бу масалаларни тортишайлик. Мени ҳам чалғитганга ўхшайдилар. Ҳозир бу ерда масалалар қоришиб кетди. Айтилаётган ҳар бир гапни тарозига қўяйлик, айбдорларни жазолайлик. Мен сизларга сўз бераман, ҳамма масалани ҳал қиламан. Бирор киши жазодан четда қолмайди. Самандар аканинг қизиганича бор, мени ҳам алдашади. Атрофимни порахўр-муттаҳамлар эгаллаб олишган. Улардан қутилишим учун сизларга ўхшаган жасур йигитларга эҳтиёжим бор. Ҳар бир гапни қўрқмасдан, иккиланмасдан мардларча юзга айтган инсонлар Ватанимиз учун жуда керак. Сизларга раҳмат, кўзимни очдингизлар.

Бу гапларни эшитган миллатвакиллари бирдан жимиб қолдилар. Ўртага сув сепгандек сокинлик тушди. Каримов, буларни мана шундай боплашим керак, деб ўйлади. Аслида ростдан ҳам ҳаммаси соф, тўғри йигитлар. Қинғир-қийшиқликни билишмайди. Лекин ана шундайлардан қўрқиш керак. Булар оловга ҳам сувга ҳам тик боришади. Буларни алдаб-сулдаб йўқотиш керак. Акс тақдирда бу оловда мен ўзим ёниб кетишим мумкин. Оловни исинмоқ, фойдаланмоқ учун ёқиб туриш керак. Назоратда тутсанггина унинг ҳароратидан баҳра оласан. Назоратдан чиқардингми, у сени жизғанак қилади. Оловнинг кушандаси сув. Мана, бир “челак”сув билан уни ўчирдим. Жўжахўрозларнинг ҳаммаси бир товоқ паловни кўрган оч болакайлардек мўлтираб қолишди. Темирни иссиғида босмоқ керак. Танаффусга чек қўйиб мажлисни бошласам жиловни қўлга оламан. Буларни илинган қармоқларида маҳкам тутишим зарур.

23.СУЛҲ

Каримов орқасига қайрилиб, қўл қовуштириб турган Йўлдошевга:

-Соатингиз борми? – деди заҳарханда оҳангда.

-Бор, бор, – дея унга эгилди мажлис раиси.

-Ундай бўлса нега мажлисни бошламаяпсиз? Танаффус ўн олти соатми?! – дея бақирди.

Раис ердан ерга сакрайдиган ниначи каби бир-икки ҳамлада ўз жойига ўтириб олди ва қўлларини бир-бирига ишқалаб:

-Ҳамма жой-жойига ўтирсин, мажлисимиз давом этади, – деди.

Аммо кимга сўз беришни билмасди. Нима қиламиз, дегандек Каримовга қаради. Каримов эса атайлабдан юзини бошқа томонга бурди. Бу ҳам норозилик аломати эди. Раис нима қилишини билмай қолганди. Шу пайт мажлис залининг биринчи қаторида ўтирган Мирсаидов ўрнидан туриб, минбарга қараб юра бошлади. Мажлис раиси томирларида тўхтаб қолган қон қайта ҳаракатга келганини ҳис қилди, лекин юраги потирлай бошлади. Ўйлашга эса вақти қолмаганди, бошини микрофонга яқинроқ олиб борди-да, хириллаган овозда:

-Ҳурматли Бош вазиримиз Шукрулло Мирсаидов сўз сўраяптилар, – деди.

Мирсаидов эса аллақачон минбарга чиқиб олган эди. У талвасага тушган раиснинг кечиккан эълонига мийиғида кулиб жавоб қилди. Сўнг икки қўлини минбарга тираганча гапини йўқотган одамдек анча вақт залдагиларга термулиб қолди. Кейин мажлис раисига ва Каримовга бурилиб қаради. Минбарнинг бир четида турган бардоқдаги сувдан ҳўплади ва:

-Халқимиз “тиз чўккунча тик туриб ўлган яхши” дейди. Мен мансаб учун туғилганим йўқ ва мансаб учун курашаётганим ҳам йўқ!… – деди.

“Ў, Шукрулло”, – дея қичқириб юборди Каримовнинг хаёлларидаги қандайдир бир куч! Агар ҳозир залдагиларга “Сиз мана шу одамга ишониб ўтирибсиз-ми, уни бу ердан қувайлик” десанг мен ўзим бу ерни ташлаб чиқиб кетардим. Йўқ, нега чиқиб кетарканман? Шундай деганингда ҳам бир чорасини топардим. Мана бу олтмишта тирранчани икки оғиз гап билан тинчитганимда сенга қарши гап топа олмасмидим? Аслида мен нега сени бу қадар катта куч деб ҳисоблаб келдим. Сен куч эмассан! Пойтахт халқи куч. Ана шу халқни тинчитиш учун сендан, сен бўлмасанг бошқа биридан фойдаланишим керак. Рашидов шундай мувозанатни сақлагани учун ўттиз йил тахтда ўтирди. Раҳматли не-не ўйинларни бошидан кечирмади? Гоҳо тош отдилар, гоҳо ўқ отдилар, аммо селнинг ҳам, дўлнинг ҳам остидан қуруқ чиқаверди. Чунки “селсовети” яхши ишларди. Мен ҳам ана шу йўлдан боришим керак. Сен эса тўғри айтдинг, мансаб учун туғилган эмассан, Шукрулло!

Залдаги ғала-ғовур Каримовнинг хаёлларини бўлди. Мирсаидов ўрнига бориб ўтиргандан кейин қаторлар орасида даҳанаки жанг бошланганди. Негадир ҳар ким ё ёнидаги ё орқасидаги одам билан тортишарди. Булар энди ўз қиёфаларини очмоқдалар, деб ўйлади Каримов. Бир зумдан кейин ҳатто минбарга чиқиб мени мақтай бошлашади. Чунки оғирлик қайси томонга оғганини кўришди. Ўртада мусобақа ҳам бошланади. Буларнинг ҳаммаси хоин, ҳаммаси сотқин! Тузимни еб, тузлиғимга тупуришди. Ҳаммасини мен депутат қилганман. Лекин нонкўрлик қилишди. Фақат Эркин Воҳидов, Исо Холис, Аҳмадали Асқаров бундан мустасно. Аслида улар ҳам хоин. Менинг илтимосимни кутишлари керак эдими? Нега бу воқеалар бошланмасдан олдин ёнимга келишмади?! Нега мен билан бирга қадам ташлашмади?! Ахир, Исо Холисни депутат қилгунча она сутим оғзимдан келди-ку? Унинг бир ўзини номзод қилиб кўрсатдим, қаршисига ҳеч кимни қўйдирмадим. Воҳидовни ҳам ана шу йўл билан сайлатдим. Ҳозир у ҳам сўзга чиқиб қолса керак. Ҳм… Шавкат Темурни ҳам сайлатишим керак эди. Ҳозир ташқарида тош отиб юрибди. Сайлатганимда мана шу ерда, қўл остимда ўтирган бўларди. Истасам гапиртириб, истасам пустириб ўтирардим.

Худди Каримов ўйлаганидек, бир зумда минбарнинг ёнида сўзга чиқувчилар бепул гўшт бераётган дўкон эшиги оғзида тўплангандек йиғилдилар. Уларнинг орасидан бири отилиб минбарга чиқди. У матбуот вазири Убайдулла Абдураззоқов эди. Каримов уни илгари у қадар яхши танимасди, лекин олдингилар замонида “урилиб” кетгани учун мансаб берди. Чунки “олдингиларнинг ишонган тоғларини уларнинг душманлари йиқитади” деган қоидага ишонарди. Бу ҳам садоқат билан хизмат қилаяпти, деб ўйлади Каримов. Табиий ҳол. Бир марта калтак еган одам йўл четидаги чўпдан ҳам ҳадиксирайди. Лекин феълида бир оз ҳақиқатга қайишадиган томони ҳам бор, бу ҳам табиий ҳол. Бир марта ноҳақлик туфайли синдирилган киши кейин ҳақсизликни кўрганда қийнала бошлайди. Аммо у кейинги вақтда Шукруллога яқинлашиб қолди. Ораларини бузиш керак. Ҳатто ит ҳам икки кишига бирдан содиқ бўлолмайди. Убайдулла Абдураззоқов фавқулодда ҳолат рўй бергандек, ташвишли оҳангда гапира бошлади:

-Дўстлар, халқимизнинг азиз вакиллари, бундан икки дақиқа олдин мустақиллигимизни хавф остига қўядиган воқеанинг олдини олдик. Мажлисимизга Шавкат Темур бошлиқ бўлган ҳаракатнинг аъзолари “Биз Марказий телевидение мухбирлари” дея сохта ҳужжат билан киришгани ва бу ердаги тортишувимизни ипидан игнасигача ёзиб олаётган пайтда қўлга туширдик. Камераларини тортиб олдик ва ўзларини ҳурматли миршабларимизга топширдик. Улар ёзиб олганларини Москвага етказиб бермоқчи эканлар. Бу хоинликнинг биринчи пардаси. Иккинчи пардаси эса бундан бир соат олдин юз берди. Москванинг “Время” кўрсатуви ушбу мажлисимизда “Каримов ишдан олиб ташланди”, деган машъум хабарни эълон қилди. Бу хабарни мана шу ерда ўтирган айрим депутатлар юборишганини ҳам ўргандик.Улардан бири ўзини сотиб қўйди. Биз Москвага телефон қилмоқчи бўлиб турганимизда “Менда телевидение раҳбарининг телефони бор” деб қолди. Ҳатто улар дўст ҳам эканлар. Мана сизга хоинлик, мана сизга ҳақиқат!

Залда шовқин-сурон бошланди. Ҳа, қозонни қайнатиб юбордим, деб ўйлади Каримов. Кеча матбуот котиби бу ўйин ҳақида гапирганида у қадар аҳамият бермагандим. Лекин иш бериб қолди. Тирранчаларнинг ҳаммаси тузоққа тушадиган бўлди. Хоинлик тамғасини ёпиштираман уларга. Уларнинг сомонхонаси шу ер экан. Аммо Убайдулла Абдураззоқов ҳам ўпкасини ютган одамлардан, ҳатто артистлар ҳам бундай гапира олмайди. Баъзан шунақанги сўзларни топадики, одамни эритиб, сувга айлантириб юборади. Аслида унга ҳам қийин. Бир марта ишдан “урилиб” атрофдаги одамларнинг муносабатини, камситишларини кўрди. Энди яна юқорига чиқиб қолди. Тушиб кетмаслик учун артистлик у ёқда турсин, тулкилик ҳам қилади. Каримовнинг хаёли яна бўлинди. Чунки ўртадаги микрофон олдига Миртемир келганди. У мажлис раисининг микрофонни очишини кутмасдан ҳаммага эшитиладиган овозда гапира бошлади. Аммо Каримов баъзи калималарни тушуна олмагани учун мажлис раисига “микрофонни оч” дея ишорат қилди.

-Биринчидан, ҳурматли вазир билиб қўйсинларки, бу мажлис тўғридан тўғри телевидение орқали кўрсатилмоқда. Бизнинг халқдан яширадиган гапимиз йўқ, биз халқнинг вакилимиз. Ҳамма ҳаракатимиз ошкора қилинмоқда. Иккинчидан, сиз камерасини олиб қўйган одамлар ҳақиқатдан ҳам телевидение мухбирларидир. Биз уларни яхши таниймиз. Қачондан бери ҳақиқатни суратга олиш хоинлик бўлиб қолди? Учинчидан, сиз исмини айтишга қўрққан ва хоинликда айблаганингиз мен бўламан. Тўртинчидан, Москвадан берилган хабар орқасида катта ўйин бор, бу хабар ҳукумат идораларидан етказилгани ҳақида маълумотимиз бор. Бешинчидан эса, Москвадаги Марказий телевидение раҳбари Сагалаев илгари шу ерда ишлаган ва уни кўпчилик яхши танийди. Юқоридаги ўйинни фош этмоқ учун унинг телефонини вазир жанобларига мен бердим. Биргаликда телефон қилдик, лекин бошлиқ таътилда ва чет элга кетган экан. Бу воқеа бундан бир соат олдин эмас, балки эрталаб юз берди. Лекин вазир картанинг иккинчи томонини кўрсатаяптилар…

Каримов, ўзим сўзга чиқмасам ҳамма нарса қайтадан бошланадиганга ўхшайди, Убайдулла Абдураззоқов хол қўйди, деб ўйлади. Лекин бу ҳол гўзаллик холи эмас, балки фоҳишанинг лабидаги зангор холга ўхшайди. Ишни шу қадар ҳам хом қилиш мумкинми? Залдагиларнинг кайфиятлари юз фоиз ўзгариб турган бир пайтда ҳамма ишни бузиб юборди.

Каримов ўйларини тизгинладида бармоқлари билан олдида турган микрофонни черта бошлади. Бу “микрофонни оч” белгиси эди. Раис “очилди” дея боши билан имо қилди.

-Миртемиржон, – дея Миртемирнинг сўзини кесди Каримов. – Кўриниб турибдики, ўртада англашилмовчилик бор. Лекин ғишт қолипдан кўчган, туҳмат эса бошимизга ёғилган. Шу сабабдан мажлиснинг алоҳида бир комиссиясини тузишни таклиф қиламан ва унинг раислигига ҳаммамиз учун адолатнинг тарозисига айланган ҳурматли шоиримиз Эркин ака Воҳидовнинг номзодини кўрсатаман.

Каримов бир ўқ билан етти қуённи ургандек ҳис қилди ўзини. Воҳидовнинг сўзга чиқмагани учун ширин гаплар билан тақдирлаган бўлса, айни пайтда бу номзод Миртемир ва унинг дўстларини ҳам қониқтиради.Чунки улар ҳали ўйиннинг фарқида эмас. Воҳидовни эркин инсон деб ўйлашаяпти. Бу комиссия бошида Воҳидов турса, хулосани истаган сўқмоғимга бураман.

-Ҳурматли раисимиздан илтимос қиламан, масалани овозга қўйсинлар, – деди Каримов. Сўнг бир нарса эсидан чиқиб қолган кишидек яна микрофонни очтирди.

-Ҳа, дарвоқе, бу комиссияда мухолифатдан ҳам бир киши ўрин олишини истайман. Менинг назаримда Сурат Болтаев энг тўғри номзод. У киши ҳозирки ҳозир, социализм даврида ҳам раҳбарларнинг юзига камчилигини очиқ айтган инсонлардан, – Каримов мажлис раисига бурилдида сўзини давом эттирди:

-Энди овозга қўйишингиз мумкин.

-Бошқа таклифлар борми? – дея залда ўтирганларга мурожат қилди раис.

“Ҳўкиз” деб ўйлади Каримов, сўраб ўтиргунча овозга қўявермайсанми? Ҳозир яна тортишув бошланиб кетса нима бўлади? Хайриятки, ўтирганлар бошқа бир таклиф кўрсатишмади. Раис овозга қўйганди Каримовнинг таклифи тасдиқланди. Демак, машина ишлай бошлади, деб ўйлади Каримов. Одамларнинг асаби ўз ўрнига қайтди. Асаб машинага ўхшайди, йўлдан чиқдими тамом, яна қайтиб изга тушгунча кутиб турмоқ керак. Бир изга тушиб олгандан кейин темир йўлда ҳаракат қилгандек бир чизиқ бўйлаб бораверади. Энди нимани овозга қўйсак, ўтиб кетаверади. Лекин бугун “риск” қиладиган пайт эмас, асабларни яхшилаб ўлдиришим керак. У яна мажлисга қараб “Мен сўз истайман” деди ва ўрнидан туриб минбарга қараб юрди. У минбарга етиб келган ва гапира бошлаган бўлса ҳам мажлис раиси унга сўз берилажагини эълон қилди.

-Бугун менинг шаънимга айтилган ҳамма гаплар, ҳамма танқидлар тўғри. Инсон хатосиз бўлмайди. Мен ҳам онамдан президент бўлиб туғилганим йўқ. Сизнинг ёрдамингизга муҳтож одамман. Мана қўлимда ўттиз саккиз миллатвакили имзо қўйган баёнот бор. Оз эмас, кўп эмас ўн саҳифадан иборат. Бу ерда иқтисоддан сиёсатга қадар ҳамма соҳада йўл қўйилган камчиликларим кўрсатиб берилган. Бундан кейин бу ҳужжат мен учун йўлчи юлдуз бўлади. Буни Миртемир укамиз ёзганини ҳам яхши биламан. Адолатни ва бор гапни ёзганки, айтайлик, шунча миллатвакили унинг остига имзо чеккан. Мен бу ерда, яъни мана бу манбарда қўлимни пештахта қилиб ўзимни оқламоқчи эмасман… – Каримов баъзи сўзларни адашиб айтаётганини ўзи ҳам ҳис қилди. “Айтайлик” калимасини “эйтайлик” деб юборгандан кейин хаёлида адашдим деган фикр айлана бошлади ва минбарни “манбар”, пешни “пештахта” деб гапирди. Нутқимни қисқа қилишим керак, акс ҳолда ўзим ҳам издан чиқиб кетишим мумкин, деб ўйлаган Каримов масаланинг иккинчи қисмига ўтди.

-Аслида бугун сайлов ҳақидаги қонун муҳокама этилиши керак эди.Танқидлар шуни кўрсатадики, бу қонун лойиҳасида ҳам жиддий камчиликлар мавжуд. Шу боис уни орқага олмоқчиман.

Каримовнинг кўзи залдан пилдираб чиқиб кетаётган кишига тушди. У олтин конларининг бошлиғи эди. “Вой, аблаҳ!” деб ўйлади Каримов. “Вой, нонкўр! Сени ўрис деб бўшатишни талаб қилганлар оз бўлдими, қинғир-қийшиқ ишларингни рўкач қилганлар-чи? Хўп, содда одам эканман. Инсонларни танимоқ қийин дейишарди, ишонмасдим. Қара-я, тағин мен гапираётган пайтда исёнкорона чиқиб кетмоқда.

-Ана у Иванов сингари одамлар учун фарқи йўқ, – Каримов кўрсатгич бармоғи билан залдан чиқиб кетаётган кишини кўрсатиб, жаҳл билан сўзда давом этди. – Булар учун ҳеч нарсанинг фарқи йўқ. Айтайлик, масъулиятни ҳам билишмайди, айтайлик, раҳбарликни ҳам билишмайди, айтайлик, иш қилишни ҳам билишмайди, айтайлик, мана шу ерда ўтиришни ҳам билишмайди! Каримов қўлини мушт қилиб қандай ўтириш кераклигини кўрсатган бўлди ва сўзда давом этди:

-Мана шундай латта раҳбарлар туфайли мен жўжахўрозларнинг ёнида қизариб қоламан. Ана шундай ишёқмаслар туфайли менга дашном беришади…

Шу пайт Миртемир ўрнидан туриб Каримовга юзланди:

-Кечирисизу лекин шу ернинг ўзида ҳам ўзингизга зид гапираяпсиз. Ҳозиргина хатоларингизни тан олиб тургандингиз, орқасидан камчиликларингизни кўрсатган одамларни менсимасдан ҳақорат қилаяпсиз, – деди.

Каримов издан чиқиб кетганини сезиб қолди, шекилли, томоғига бир нарса тиқилган одамдек кафти билан оғзини бекитиб йўталган бўлди. Бу ёлғон йўталиши ўзини ҳам қониқтирмади, бардоқда алмаштирилмай қолган сувни олиб ҳўплади. Мажлис хизматкорлари ҳаётларида илк бор бунақанги тортишувни кўришганидан ҳинд кинофилмини тамоша қилаётган болалардек оғизлари очилиб қолган ва сувни алмаштиришни ҳам унутишганди. Каримов бардоқ остидаги бир ҳўплам сувни ичиб бўлгач, буни англади ва қўлидаги бўш бардоқни раиснинг юзига улоқтирмоқчи бўлди. Лекин ўзини тутиб қолди.

-Сиз ҳақсиз, – деди у Миртемирга қараб. – Раисдан илтимос, мажлиснинг бугунги қисмига шу ерда нуқта қўйсин. Ивановга ўхшаб чарчаб қолганлар меҳмонхонага бориб…

Каримов “меҳмонхонага бориб арақларини ичсин” демоқчи эди, лекин гапининг давомини ютиб юборди.

-Илтимос қиламан ёшу мард ва жасур миллатвакиллари шу ерда қолсинлар. Керак бўлса эрталабгача ўтириб масалаларни муҳокама қиламиз, керак бўлса келажак учун дастур ҳозирлаймиз, – деди.

Мажлис раиси нима қилишини билмай, шошиб қолганди. Каримовнинг олдида гуноҳ қилиб қўйган боладек сесканиб турарди. Мажлисни ёпишга талайгина вақт бўлсада, у итоаткорлик билан Каримовга бўйсунди ва бу орада ўзини ҳам оқлаб олмоқчи бўлгандек миллатвакилларига мурожаат қилди:

-Бизда демократия йўқ, деганлар келиб демократияни биздан ўрганишсин. Бугун бу ерда парламентимиз бизни севмаганларга демократия дарси берди. Сўз эркинлиги йўқ, деганларнинг бўғзига пахта тиқилди. Микрофонларимиз ҳар бир сўз истаган миллатвакили учун очиқ эди бугун. Матбуот эркинлиги йўқ, деганларнинг ҳам пайтавасига қурт тушди. Чунки бугунги мажлисимиз жонли ўлароқ намойиш этилди. Танқид ва ўз-ўзини танқид йўқ, деганлар юзлари шувут бўлиб қолдилар. Чунки истаган одам президентимизни танқид қилди. Ислом ака бу танқидларни қабул қилдилар. Мана шундай ишчан руҳ ва кайфиятда мажлисимизга эртага қадар танаффус бераман. Аммо ҳурматли Ислом акам билан савол-жавоби бўлган ёшлар қолсинлар!

Каримов мажлис раисининг ялтоқланишига заҳархандали жилмайиши билан жавоб қилди. Залда юзга яқин миллатвакили қолди уларнинг орасида Воҳидов, Исо Холис, Асқаров йўқ эди. Улар ё ўзларига оид вазифани битди деб, ё ўзларини ёшларга дахлдор бўлмаганларини “кўрсатиб қўйиш” учун кетиб қолгандилар. Каримов ёнига Равил Абдуқодировни чақирди:

-Сен дафтар ол, – деди. – Уни сурғучла. Қандай талаб тушганини, талаб ким томондан берилганини, ким бажаражагини ва муддатини ёзиб бор. Охирида ҳар икки томон қўл қўямиз.

Коммунистик партия даврида ҳар бир идорада ана шундай дафтарлар юритиларди. Бу интизомни сақлашнинг асосий омили ҳисобланади. Аммо ташқарида кўзбўямачилик, дафтарда эса сўзбўямачилик ҳукмрон бўларди. Ҳамманинг диққати ана шу дафтарларга қаратилар ва уларни сурғучлашдан тўлдиришга қадар бўлган дақиқа ҳаёт мамот масаласига айланарди. Каримов шу тажрибадан келиб чиқиб интизом ўрнатмоқчи эди.

-Сиз гапиринг мен эшитаман, – деди Каримов миллатвакилларига. – Ҳар қандай масалани, ҳар қандай оҳангда гапиришингиз мумкин. Зотан телевизорчилар кетиб қолишган. Халққа кўриниб қўйиш учун гапирадиганлар ҳам кетиб бўлишди. Хўш, кимдан бошлаймиз?

Миртемир ўрнидан туриб:

-Биз ҳамма талабларимизни мажлисга тақдим этилган баёнотимизда ифода этган эдик, – деди.

-У мажлисга берилган ҳужжат, кўпчилик имзо қўйган ва баъзилари аллақачон имзоларини қайтиб олишди. Шу сабабдан ҳар кимнинг мендан қандай талаби бўлса, марҳамат, айтсин, мен бажараман. Сизларга яна бир такрорламоқчиман, атрофимдагилар билан ишлаш қийин, ялқовлар, ёлғончилар, манфаатпарастлар қуршовида қолганман, сизнинг ёрдамингизга муҳтожман!

Шу пайт “Ўзбекистон овози” газетасида бош муҳаррир ўринбосари бўлиб ишлаётган депутат Номоз Саъдуллаев пилдираганча минбарга чиқди.

-Мен узоқ райондан сайланганман. Мажлисда фақат гап бўлаяпти-ю натижа йўқ. Ҳозир деҳқонларнинг энг муҳим палласи. Табиат, об-ҳаво бизнинг тортишувларимизни кутиб ўтирмайди. Мен сайловчиларим номидан ҳурматли президентимизга илтимос қилмоқчиман. Бизга бир дона трактор ажратсангиз, эртага шудгор ишлари бошланиб кетади, трактор ҳаётий масалага айланади.

-Яхши, – деди жиддий оҳангда Каримов ва ишчанлик кайфиятида Равилга қайрилиб:

-Ёз, Қишлоқ хўжалик вазири назоратга олсин, ўн беш кундан кейин натижасини менга айтасан, – деди. Номоз Саъдуллаевнинг бу талаби бежиз эмас эди. Қолаверса у бу қадар содда ҳам эмас. Газетадагилар у ҳақда гапирганда “Чанқаган одамни дарёнинг соҳилидан сувсиз қайтаради” дейишади. Ҳозир ҳам унинг талаби соддаларга қарши йўналтирилган бўлиб, қопнинг оғзини очиб юборди. Миллатвакиллари бирин-кетин автобус сўрашга, газ ўтказиб беришга, сув қувурлари ётқизишга, колхоздан клуб очишга, болалар боғчаси қуришга оид талабларини айта бошладилар. Бу ҳодисадан Миртемирнинг жаҳли чиқди ва олдинги қаторда ўтирган Ойгулга:

-Сизга ҳам бир дона трактор керак эмасми? – деди. – Вақтни қочирманг, темирни кизиғида босинг.

Ойгул Миртемирнинг нимага шаъма қилганини англади, шекилли, ўрнидан туриб минбарда талабини айтаётган миллатвакилининг сўзини бўлди:

-Биз район селхозтехника идорасининг мажлисига келганимиз йўқ. Бу ерда мамлакатимизнинг келажаги, танлаган йўлимиз ҳақида бир қарорга келишимиз керак, – деди.

Гапираётган йигитнинг бунга жаҳли чиқди:

-Трактор мрактор сўраганларга бир нима демайсиз, лекин мен мактаб ҳақида гапираётганимда, сўзимни бўласиз. Хўш, мактаб мамлакатнинг келажаги эмасми? Ерлар шудгор қилинмаса, миллат оч қолмайдими, қишлоққа газ ўтмаса, одамлар совуқ қотмайдими? Мана бу ерда ўтириб олиб Туркистонни тузганингиз билан халқнинг ҳаёти ўзгармаса нима фойдаси бор?!…

Миртемир ўрнидан туриб минбарнинг ёнига келди ва маърузачи сўзини битиришини кутиб турди. Буни маърузачи “гапингни калта қил” маносида тушунди, шекилли, жаҳл билан минбарни тарк этди. Миртемир унинг ўрнига чиқди-да:

-Миллатвакили прораб, зоотехник, қурувчи эмас. У давлат арбобидир. Бугун сизнинг бирингизга трактор берилар экан, бу осмондан ёки Урусиянинг ҳисобидан олиб берилмайди. Балки бировнинг ҳақи юлиб олиниб сизга берилади. Бу этакнинг бир томонидан кесиб олиб, бошқа бир томонини ямагандек гап. Масала эса ҳатто этак ҳақида ҳам эмас, масала этакнинг газламаси ҳақида. Биз бугун қайси йўлдан боришимизни аниқ белгилаб олмас эканмиз, миллатвакилларимизнинг тушига фақат тракторлар ва автобуслар кираверади. Туркистон ҳақида гапирдингиз. Бугун учун энг яхши малҳам Туркистон бирлигидир. Туркистоннинг миллат, тил, маданият бирлиги ҳақида гапиришнинг ҳожати йўқ, чунки бу мавжуд ва бор ҳақиқатдир. Уни инкор ҳам, йўқ ҳам этолмайсиз. Аммо иқтисодий бирлик, ҳарбий бирлик бизнинг келажакдаги энг буюк қуролимиз бўлади…

Каримов микрофонни черта бошлади. Миртемир сўзини кесиб Каримовга бурилди:

-Менинг трактор ёки автобус талабим йўқ, – деди ва минбардан тушди.

Каримов сувнинг оқиши бошқа ёққа бурилиб кетишини ўнгламоқчи эди.

-Ука, – дея у Миртемирга юзланди. – Сиз менинг юрагимдаги гапларни айтдингиз. Лекин кўриниб турибди-ки бугун бир қарорга келолмаймиз. Шу сабабдан келишиб олсак. Мен эртадан бошлаб парламент талабларини ўрганиш, улар асосида сиёсат йўлини белгилаш учун ўзимга бир ёрдамчи вазифасини жорий этсам. Унга керакли барча ҳуқуқларни берсак. У сиз билан менинг ҳар ойда бир марта мана шундай юзма-юз учрашувимни ташкил этса, талабларингиз ижросини назорат қилиб борса. Сизлар билан бирга мамлакат ички ва ташқи сиёсатининг дастурини ҳозирлаб, менга тақдим этса ва ижросини назорат қилиб борса. Нима дейсизлар?

Ўртага бир зум сукунат чўмди. Бу айни пайтда ташаббускор миллатвакилларининг мағлубият кўчасига кирганларини тан олганлари ифодаси бўлса, бошқа томондан ризолик, сулҳ аломати ҳам эди. Сукунатни яна Каримов бузди:

-Ораларингизда мана шу вазифани бажара оладиган мард топиладими? Танқид қилиш осон, лекин бир ишни бажариш осон эмас. Мана Миртемир укамиз танқид қилишни севадилар. Агар халқ ва мамлакат ҳақида ўйлаганларини амалга оширмоқчи бўлсалар, келсинлар биргалашиб ишлайлик. Мени ишонтира олса, ҳар қандай йўлдан боришга розиман, – деди.

Миртемир ўрнидан туриб рад жавоб бермоқчи эди, Тошпўлат Жўраев “Ўтирсангизчи” – деди унга. Мурод эса “У рози, биз ҳам унинг номзодини кўрсатамиз” – деди. Ойгул бўлса, орқага қайрилиб, Миртемирга “Табриклайман” дея жилмайиб қўйди.

-Демак, Миртемир укамизни табриклайман, – деди Каримов– Равил, сен ҳамма талабларни Миртемирга топширасан ва бу масалаларда унга ёрдам берасан. Қолган гапларни эса эртага гаплашамиз, – деди Каримов. Лекин Миртемир ўрнидан туриб бу вазифаг ўтмаслигини айтди.

-Ҳа, қўрқдингизми?-деди Каримов,-гапириш осон, аммо ишлаш қийин…

Бу гап билан у Миртемирни мот қилди ва мажлисга нуқта қўйди. У ўрнидан туриб, эшик томон юрар экан, Равил унинг ёнига келиб:

-Нозир акани ушлаб турибмиз, Крайнов гапга тутиб турибди, ёки жавобини бериб юборайликми? – деб сўради.

-Чақир, боғда гаплашамиз, – деди Каримов. Нозир Жабборов Каримовнинг институтда бирга ўқиган курсдошларидан бири эди. Нозир Каримовга кўра олдинроқ мансаб курсларини босиб ўтди. Вазир бўлди, кейин Марказий Қўмита бўлим мудири, ундан кейин йирик вилоятнинг раҳбари. Жуда кўп хайрли ишлари билан халқ орасида номи чиқди. Қайси вилоятда қурилиш, ободонгарчилик, халққа хизмат оқсаб қолса, уни ўша ёққа юборишарди. Каримовга ҳам унинг кўп ёрдами теккан. Нозир Жабборов Миртемир яшаган вилоятга раҳбар бўлиб келганда, бу ерда бирор иш қила олмайди, деб ўйлашганди. Чунки бутун жиловлар ўғри “бобо”ларининг қўлида эди. Бир йилнинг ичида Нозир Жабборов ўғриси борми, мафияси борми ахлатни супургандек супуриб ташлади. Сичқоннинг инини ижарага олган бу тоифа одамлар Москва “тешиги”дан ёруғликка чиқдилар ва туҳмат билан Нозир Жабборовни қамадилар. Миртемир Нозир Жабборовни озод қилувчилар ҳаракатига қўшилди.Ўша кезларда Каримов эндигина жумҳуриятга раҳбар бўлганди. Вилоятга келиб “Тўполончилар” билан учрашди.

-Нозир Жабборов сиздан кўра менга яқинроқ. У менинг жон дўстим. Унинг озод бўлиши учун ҳар куни илтижо қиламан. Агар суд бўлса ва у оқланса, мана шу ерда эркак сўзини бераяпман, уни ўз жойига тиклаймиз, деди. Орадан кўп ўтмай Нозир Жабборов оқланди, лекин ишсиз қолди. Яна вилоятда уни ўз жойига тиклаш ҳаракати бошланди. Бу сафар Каримов тиш-тирноғи билан унга қарши курашди. Уни бадном қилиш, ёмонотлиқ сифатида халққа кўрсатиш учун бутун ҳунарини ишга солди. Вилоятга Нозир Жабборовни эмас Абдураҳмоновни раҳбар этиб тайинлади. Сайловлар бошланганда Нозир Жабборовни ўзи туғилган тумандан миллатвакили этиб сайлашди. Сайлов натижаларини ҳисобга олишмади. Иккинчи бор сайлов ўтказилди. “Истасанг укангни бўшатамиз, унинг ўрнида ишлайсан, сўнгра ўша ташкилотга раҳбар бўласан” дейишди. Мана энди курсдошлар юзма-юз учрашиб турибдилар. Каримов Нозир Жабборовнинг елкасига қўлини қўйиб:

-Дўстим, сенга кўп ситам ўтди. Ҳаммасидан хабардорман. Худо ҳоҳласа, ёруғ кунлар олдинда. Сени ўз вазифангга тиклайман. Самарқанд сенсиз хароб ҳолга келди. Кеча сени қидиргандим, тополмадим, ёрдамингга муҳтожман. Бугун гувоҳи бўлдинг, атрофимдагилардан бирортаси мени ҳимоя қилмади. Бундан кейин сенга ўхшаган дўстларимга таянишим керак. Узоқнинг донидан яқиннинг сомони яхши, дейдилар.

-Сиз билан учрашиш учун бир йилдан буён уринаман, лекин Крайнов доим Жўрабековга жўнатади. Жўрабеков эса ёлғончи, сўзида турмайдиган одам.

-Нима қилай куним шундайларга қолган. Худо ҳоҳласа биргалашиб ундайларнинг бит босган кўрпасига ўт қўямиз. Мана шу мажлис ўтсин, ҳузуримга кел, сени вилоятга раҳбар этиб тайинлайман. Бу самимий гап. Эркакнинг гапи битта бўлади. Ана у Пўлат Абдураҳмоновга ишонгандим, лекин ғирт порахўр, хотинбоз, муттаҳам чиқди. Уни қамоқда чиритаман.

Каримов бироз айлангандан кейин Нозир Жабборовга жавоб бериб юбораркан:

-Бу тирранчаларга ишониб бўлмайди. Эртага қайтадан бош кўтаришлари мумкин. Шундай бўлиб қолса, ўзингни кўрсатасан, – деди.

-Менимча уларнинг ишини битирдингиз, – деди Нозир Жабборов хайрлашаркан.

Дарвоқе, мажлисдан бир кун олдин Миртемир Нозир Жабборовнинг ёнига келганди.

-Мен бу ўйинларни кўп кўрдим, – деди Нозир Жабборов. – Тўққиз ой қамоқхонанинг зах бир ҳужрасида ётарканман бундай ўйинларга кирмайман, деб қасам ичганман.

-Наҳотки, буни ўйин деб ўйлаяпсиз?

-Сизлар учун ўйин бўлмаслиги мумкин, аммо улар учун ўйин бу, – деди Нозир Жабборов бошмалдоғи билан юқорини кўрсатиб. – Сизни укам, ҳурмат қиламан. Шу боис очиғини айтай, мен Каримовни яхши танийман. Унинг маҳорати ёнида шайтон ип эшолмайди. Сизлар эса сиёсий ўйин нималигини билмайдиган беғубор йигитларсиз. Бу йўлда қурбон бўлиб кетасизлар.

-Сувнинг оқишига қарасак ҳам қурбон бўламиз. Ундан кўра бу сувни бошқа томонга буриш учун уриниб кўрсак, натижа чиқса чиқди, чиқмаса қурбон бўлсак, яхшироқ эмасми?

-Дунёдаги энг осон иш қурбон бўлишдир. Энг қийини эса қурбон бўлмаслик.

-Демак, энг яхшиси ўрта йўл экан-да.

-Сизга тушунтиришга қийналаяпман. Менимча вақти келиб ўзингиз англайсиз. Лекин қалбан, руҳан, виждонан сизлар билан биргаман.

Бу суҳбатни Каримовнинг жосуслари магнит лентасига ёзиб олишганди. Каримов суҳбатни эшитиб кўргач:

-Ўйинга кирмайдиган одам! Сени шундай ўйинга киритаманки, ном нишонсиз йўқолиб кетасан, – дея бақирганди. Мана энди Нозир Жабборовни у ўйинга тортиш учун илк қадамини ташлади. Каримов бироз енгил тортдими, боши сим-сим оғриётгани ёдига тушди. Ёрдамчиси Крайновга:

-Югур, Нозирни йўлдан қайтар, мен юқорида бўламан. Бугунги ғалабани ювишимиз керак, – деди.

Каримов доим гавжум бўладиган сарой боғида ҳеч ким йўқлигини ҳам эътибордан четда қолдирмади. Қўрқоқлар, деб ўйлади, ҳар тарафга қочишган. Пана панадан пойлаб туришибди. Бу дунё нақадар хиёнаткор. Буларнинг ҳаммасига иш бердим, маош бераяпман, оилаларини мени ҳисобимдан боқишаяпти. Яна бошимга булут келганда қочишди. Эртага ўрнимга бошқа бири келса улар ҳеч нарса кўрмагандек унинг товоғини ялайдилар.

Крайнов билан Нозир Жабборов ҳарсиллаганча етиб келдилар.

-Оғайни, чарчабсан, теннис ўйнашни ташлаб юбордингми? – деди Каримов Нозир Жабборовга.

-Чарчаганим йўқ, ҳали Крайновга ўхшаганларнинг бештасини чарчатаман.

(Биринчи китоб тугади).

1995-1996.

(ДАВОМ ЭТАДИ).

 

Filed under: Ҳамма китоблар |