Jahonnoma

O’NG SO’Z ORNIDA

Kim kimdir?
Nima? Qachon?…
Islom Karimovdan Shukrullo Mirsaidovga qadar…
Erkin Vohidovdan Yusuf Jumaga qadar…
Amerikadan O’zbekistonga qadar…
Xullas, bugun siyosat maydonida bo’lganlar va bo’lmaganlar, tanishlar va bilishlar, ya’ni kim kimga yoki nimaga qiziqsa o’sha haqda yo’llagan ochiq savollariga ochiq javoblar. Jumladan, siz ham bu yerda o’z nomingizni uchratishingiz mumkin.
Ushbu to’plamga Internetdagi web sahifamning o’quvchilari 2004 yilning May-Sentyabr oylarida yuborgan savollariga mening baholu qudrat bergan javoblarim kiritildi. Oldin ham juda ko’p savollar olgan va ularga deyarli elektron maktublar orqali javob qilar edim. O’quvchilardan birining taklifi bilan bu “Savol…Javob” sahifasi ochildi va qiziqishlarga bois bo’ldiki, murojaat qiluvchilar ko’payib ketdi. Bilmadim, davomi yana nechta kitob bo’ladi? Zotan bir necha oydagisi manashu kitobni to’ldirdi.
Savol bergan o’quvchilarning faqat ismlari e’lon qilingani ularning tahlika chiqib qolmasligi nuqtai nazaridan bergan takliflari bilan boshlandi va an’ana o’laroq saqlab qolindi.
Mazkur kitob va “Oqsaroy sirlari” kitobiga kirgan mavzular yuzasidan ham sizda fikr tug’ilishi tabiiy va bahsga kirsangiz, murojaat qilsangiz, javob berishga harakat qilaman.
Matnni komputerga o’tkazishda ko’zdan qochgan harfiy xatolar bo’lsa, ma’zur tutasiz.
Oldindan tashakkurlarimni qabul etgaysiz.

Muallif.
-1-

SAVOL: Kuzatishimcha sizning dushmanlaringiz juda ko’p ekan. Hatto muxolifat orasida ham. Garchi sizning jasoratli ekanligingizga tan berishsa ham baribir siz haqingizda yaxshi fikr bildirmaydiganlari ham anchagina ekanligini ko’rdim. Buni nimadan deb o’ylaysiz? O’z kamchiliklaringizni ham ko’rasizmi yoki faqat boshqalarning kamchiligini qidirasizmi? (Aslambek, 17 May).

JAVOB: “Do’st achitib aytadi” degan ham biz, “Tandiq otangga ham yoqmaydi” degan ham biz…
Men birovning kamchiligini ko’rib, aytmay ketishlikni o’sha odamga nisbatan dushmanlik qilish deb bilaman. Bu hisni ko’tarib yurolmayman. Aytaman va yengil tortib yo’limda davom etaveraman. Bu mening xarakterim va buni o’zgartira olmasligimni ham bilaman. Mening kamchiligimni aytganlardan birortasidan xafa bo’lgan emasman, aksincha hurmat qilaman. Lekin menga to’hmat qilsa, nohaqlik qilsa bunga ham ko’z yumib ketmayman. Ko’z yumish qo’rqoqlik.
Ammo bugunga qadar kim menga to’hmat qilgan bo’lsa, jazosini Allohdan oldi va olmoqda. Bu menga kuch beradi. Demak, buyuk ADOLAT mavjud. Shunday bo’lsada menga to’hmat qilganlarning basharasini ko’rgim kelmaydi. Shundaylardan biri “Siz siyosatchi emas, kulib, quchoqlashib, yaqin bo’lib yuravermaysizmi, vaqti kelganda oyog’ining ostidan norvonni olib qo’yasiz” degandi. Agar shu siyosat bo’lsa, demak rostdan ham men siyosatchi emasman!
Men orqadan fitna qilishni emas, ochiq kurashni tanlaganman. Sirtdan gapirganlarning gapiga emas, yuzimga, ochiq gapirganlarning gapiga e’tibor qilaman.
Inson o’z kamchiliklarini o’zi ko’ra olganda u mukammal zot bo’lur edi. Afsuski, shunday emas. Shu bois har kimning ham boshqalarning ko’rganlariga ehtiyoji bor.

-2-

SAVOL: Siz bugun muxolifat yo’q debsiz. Lekin ba’zilar “Bugun butun xalq muxolifatdir” deb yozishmoqda. Bunga nima deysiz? (Baxtiyor, 21 May).

JAVOB: Albatta bunday gap o’zlari muxoliflikni uddalay olmagan kishilardan chiqadi. Keyingi 15 yilda bu gapni men ham ko’p eshittim. Lekin hech qachon rejimlarni butun xalq o’zgartirmagan, uning bir qismi o’zgartirgan. Hatto keyingi paytda eng ko’p misol qilinadigan Serbiya va Gurjistonda ham inqiloblarda xalqning faqat bir qismi, juda oz qismi ishtirok etdi. Shuning uchun butun xalq muxolifat va rejimni uning o’zi o’zgartiradi deyish bu manga nima, degandek gap.
Bugun erkin saylov bo’lganda ham xalqning anchagina qismi Karimovga ovoz berishi turgan gap, chunki xalq juda ishonuvchan va Karimovchilar esa yolg’onni rostdek qilib gapirishga juda usta.
Bir esingizga keltiring, bolalar ota-onasiga ishonmasligi mumkin, lekin o’qituvchisiga ishonadi. “Bu gap yolg’on” desangiz ham, “Yo’q. o’qituvchim aytdi, bu rost” deb turaveradi. Xuddi shunday gazetalarga, radio va televideniyelarga ham ishonuvchan odamlar talaygina. Stalin o’lganda endi nima qilamiz deb ho’ngir-ho’ngir yig’laganlar bo’lgani kabi Karimov o’lganda ham aza tutadiganlar topiladi. Bugun Karimov anashundaylarga “stavka” qilmoqda.
Shu muxoliflik haqida gap ketganda xalq deb emas, baz’ilar yoki xalqning bir qismi, yo bo’lmasa xalqning aksar qismi degan iborani ishlatishlari kerak deb o’ylayman. Karimovning “Butun xalqning nomidan gapirayapman” deganidek ko’zbo’yamachi vaziyatga tushib qolmaslik zarur.
Muxolifat xalqning siyosiy jihatdan yetishgan bir bo’lagidir. Muxolifat harakati esa xalqning siyosiy jihatdan yetishgan qismini birlashtirish uchun urinishdir.
Birlashtirgan gavhardir, parchalagan gav-xardir!

-3-

SAVOL:O’zbekistonda “Birdamlik xalq harakati” tuzilganiga qanday qaraysiz?(Alisher, 13 Iyun).

JAVOB:Dunyoning turli qonunlari bor. Shulardan biri bo’shliqning to’ldirishi haqidagi qonundir. O’zbekistonda muxolifat qatag’on qilinishi bilan uning o’rnida bo’shliqlar vujudga kela boshladi va turli tuman kuchlar buni to’ldirishga urinmoqdalar. Bu masalaning birinchi tomoni.

Ikkinchi jihati esa shuki, tarsaki tarsakini, musht mushtni olib boshlab keladi, degan gap bor. Zulm keyingi vaqtda o’ziga qarshi zulmni yaratamoqda. Bu esa unga qo’l keladi. Ana shuni tushunganlar o’z noroziliklarini tinch yo’l bilan ifodalashga urinmoqdalar.
Uchinchi jihati esa mavjud muxolif kuchlarning faoliyatidan qoniqmaslik ham boshqa bir harakatning paydo bo’lishiga yo’l ochadi.
Xullas, qanday jihatlarga bog’liq bo’lmasin yangi bir demokratik, ta’kidlayman demokratik harakat paydo bo’lsa, uni qo’llash va dastaklash kerak.

-4-

SAVOL:Bugun hech qayerga qo’shilmay turgan yoshlar juda ko’p. Shularni birlashtirib, bir partiya tuzib Karimov rejimiga qarshi yurish boshlatmaysizmi? (Ubaydulla, 30 Iyun).

JAVOB:Mening o’zimni rais deb e’lon qilib bundan rohatlanish yoki gadoy kabi eshikma-eshik yurib grant izlash ishtiyoqim yo’q. Bu gapning po’st kallasi. Qolaversa men 1994 yilda siyosiy faoliyatimni to’xtatganman.Shundan beri biror partiya yoki harakatga qo’shilganim yo’q.
Aslida yangi bir partiya tuzish takliflarini ko’p olaman va sizning ham bildirgan ishonchingiz uchun katta rahmat. Oldingi takliflarga yozgan javob xatlarimdagi gaplarimni qisqartirib yana bir bor aytmoqchiman. Kechagi va bugungi sharoitda bir partiya tuzib, a’zolarining ro’yxatini hukumatga topshirish bu o’z farzandlarining boshini jallodning kundasiga qo’yish bilan barobardir. Ayniqsa o’zim chetda bo’lgan holda mamalkatdagi navqironlarning hayotini tahlikag solish mening vijodinimga mos emas. Afsuski shunday hollar boshqlar tomonidan bo’ldi va bo’lmoqda.
Bugun Karimov rejimi bilan partiya tuzib, demokratik yo’lda kurashning hech qanday imkoni yo’q. Imkoni bor deb safsata sotib yurganlar ham buni biladilar va tirikchilik uchun bu gapni aytib turishga majburlar. Demokartik yo’l bilan kurashning imkoni yo’q ekan, nodemokratik, qurolli yo’l qoladi, men bunga qarshi bo’lganman va bundan keyin ham bu yo’lni tanlamayman. Chunki qurol gunohkor va gunohsizni ajrata olmaydi.
Shu sabab menga murojaat qilgan yoshlarga hozir butun diqqatni o’qishga, bilim olishga, oq va qorani tansihga sarflang, deb maslahat berishdan boshqa ilojim yo’q. Chunki jamiyatning kelajagi sizlarning qo’lingizda.
Xo’sh, kecha imkon yo’q edi, bugun ham yo’q, ammo bu ertaga ham bo’lmaydi degani emas. Shu bois o’zingizni ertangi imkoniyat kuni uchun hozirlang. Jallodlik abadiy emas, ezgulik abadiydir va sizning imkoniyatingiz ham ertaga oldingizga chiqadi. Ana o’shanda biz 1990 yillarning boshida boy berganimiz kabi siz ham dovdirab qolmasdan, bir-biringizni yoqavayron qilmasdan, jallodning oyog’i ostiga itqitmasdan ish ko’rsangiz bayroqni olib ketasiz.
Tayyorgarliksiz hech narsa bo’lmaydi. Shart emas nomi partiya bo’lishi. “Do’stlik klubi” deb atashingiz mumkin, “Gurung” deyishingiz mumkin, xullas, sizni birlashtiradigan bir guruh tuzing va ishni demokratiyani, dunyoni, asl tarixni o’rganishdan boshlang va bir kun kelib siz demokratiya o’rnatuvchisi bo’lasiz. Bugungi avlod kabi alamzada bo’lib, bir-birining go’shtini yeguvchi to’daga aylanib qolmaysiz.
Nasib etib, Vatanga qaytish imkoniyati mening ham oldimda paydo bo’lsa, o’shanda balki taklifingizni o’ylab ko’rishim mumkin. Chunki lider tashqarida emas, ichkarida bo’lishi kerak.

-5-

SAVOL: Siyosatga aloqasi bo’lmagan bir narsa so’ramoqchiman, Amerika filmlarini yoqtirasizmi yoki hind filmlarinimi?(Kamola, 5 Iyul).

JAVOB:Bolalikdan hind filmlarini tomosha qilib ulg’ayganmiz. Amerikaga kelib ham Bollivudda chiqqan har bir filmni ko’rishga harakat qilaman. Bugun chiqayotgan filmlar oldingilaridan mutloq farq qiladi. Hozir hindlar filmlarga katta ijtimoiy, siyosiy va madaniy muammolarni yuklashga intilmoqdalar va bu ularni dunyoda birinchi o’ringa olib chiqmoqda. Masalan, “Bog’bon”, “Ashok”, “Qafas”, “Dev” filmlari kabi klassik bo’lib qoladigan asarlar yaratishmoqda. Hind filmlari hali Hindistonda namoyish etilmasdan Amerikaga yetib keladi va ularni olib uyda tomosha qilsih imkoniyati juda ham qulay.
Bu degani Hollywood filmlarini ko’rmayman yoki yoqtirmayman degani emas. Aksincha deyarli barcha yangi filmlarni ko’rib boraman. Hind filmlarida maqsad asosan sizni dam oldirishga, hordiq chiqarishga qaratilgan bo’ladi. Shu bois ham ularni tez unutasiz. Amerika filmlari esa sizni o’ylashga, tarix, bugun va kelajak haqida bosh qotirishga undaydi. Keyingi paytda tarixiy, falsafiy filmlar juda ko’p chiqmoqda va ularni tomosha qilish yaxshi bir kitob o’qigan kabi huzur beradi.
Masalan, “Troya”, “Uzuklar ilohiysi” “Iso payg’ambarning hassosiyati”, “Qirol artur” kabi epik filmlar qatorida “Ertadan keyingi kun”, “Faranget-911” kabi dunyoviy dolzarb muammolar haqidagi filmlar qatorida ko’ngilochar asarlar ham borki, hind filmlaridan qolishadigan joyi yo’q. Shu o’rinda bir narsani eslatmqochi edim. Internet va Televideniye rivojlanishi kino san’atini o’ldiradi, degan taxminlar bor edi. Ammo bunday bo’lmadi. Raqobat yaxshi asarlar paydo bo’lishiga olib keldi. Televideniyelar ham bugun kinofilmlardan qolishmaydigan asarlar tayyorlamoqdalar. Shunga qaramay, Amerikada ming-minglab kinoteatrlar bor va ular doim liq to’la. Chunki film industriyasi mutloq erkin bo’lgani uchun xalqning dardi va tashvishlari bilan hamohang yashaydi. Hatto biroz oldinlab, ertangi kunni bashorat ham etadi.
Bir kun o’zbek filmlari haqida ham anashunday gapirishni juda va juda orzu qilaman. Lekin Sovet davrida o’zbek filmlari kommunistik g’oyaga xizmat qildirilgan bo’lsa, bugun esa bachkanalashib ketgan. Balki dunyoning eng buyuk kino asarlarini ko’rib borganim uchunmi Toshkentdan kimlar orqalidir keltirilgan filmlarni ko’rib, xuddi yuz yil oldin olingan filmlarni tomosha qilayotgandek bo’laman, yirik madaniy tarixga ega bo’lgan bir millatning san’ati hamon xor bo’layotganiga achinib ketaman.

-6-

SAVOL:O’zbek san’atkor, shoir, yozuvchi va jurnalistlaridan sizga ma’qul bo’lganlari ham bormi?(Otamirza, 9 Iyul).

JAVOB: Bor va oz emas. Har kimning o’z tanlovi bo’ladi. Masalan, bir taom kimgadir yoqadi va kimgadir yoqmaydi. Bu masala ham shunday, shaxsiydir. Men boshqalarning ham tanlovlarini hurmat qilaman.
Mening tanlovim: Masalan, san’atkorlardan Komiljon Otaniyozov(rahmatli), Faxriddin Umarov, Bobomurod Hamdamov, Dadaxon Hasan, Nasiba Abdullayeva, Ozoda va hokazo.
Yozuvchilardan, Mamadali Mahmudov(Evril Turon), Zohir A’lam, Hamid Ismoil, Sobit Madaliyev va boshqalar.
Shoirlardan, Yodgor Obid, Yusuf Juma, Jamol Sirojiddin, Abduvali Qutbiddin va hokazo.
Jurnalistlardan, Ahmadjon Muxtorov(rahmatli), Ahmad Ismoilov(rahmatli), Gulchehra Nurullayeva,(shoira sifatida ham ulug’dirlar-JM), Nosir Zokir, Karim Bahriyev va boshqalar.
Ismlarini sanashning o’zigina ko’p joy oladi. Ammo kelgusida ular haqida ham imkon qadar yozish niyatim bor.

-7-

SAVOL:Kitoblaringiz qaysi mamlakatlarda chiqqan?(Oysara, 14 Iyul).

JAVOB:Kitoblarim AQSH, Turkiya, Ozarbayjon va mustaqillikdan oldingi O’zbekistonda chiqqan. Bugun mana endi kitoblarimning ba’zilarini Internetda dunyoning istagan nuqtasidan turib o’qishingiz mumkin.

-8-

SAVOL:Internetdan qanday foydalanasiz va Internetni suiiste’mol qilayotganlar haqida nima deya olasiz?(Otabek, 2004 yil, 17 Iyul).

JAVOB:Internet… juda katta erkinlik maydoni.
Hayotda hamma narsaning meyyorini bilgan odam o’z maqsadlariga erisha oladi. Interenetni ham suiiste’mol qilmaslik kerak. Men Interenetga mukkasidan ketgan odam emasman. Ish yuzasidan va qiziqish yuzasidan kirib turaman va bu ko’p vaqt olmaydi. Men prinsip sifatida chatlar va mehmonlar kitoblarida qatnashmayman. Chunki u yerdagi mehnat suvga oqadi, yo’q bo’lib ketadi. Sarflagan vaqtingiz, chatnagan asabingiz qoladi. Oltin berib, axlat olgan bo’lasiz.
Internetdan foydalanish umumiy vaqtim bilan ham bog’liq. Ikki joyda ishlayman. Haftada kamida 60 soatlik rasmiy ishim bor va vazifamni birovlarga yuklamasdan bajaradigan odatim bo’lgani uchun deyarli bo’sh vaqtim yo’q. Uyda esa ijodiy ishlarimga ko’proq vaqt ajrataman. Filmlar ko’rish, yangi chiqqan kitoblarni o’qish va oila yumushlari deganday vaqt yetmay qoladi. Shu bois juda ko’p xabar og’irlikli web sahifalarga obuna bo’lganman va ular har kungi yangilik, tahlillarni elektron pochtamga yuboradilar. Bu mening web sahifalararo “yugurib” yurmasligim uchun katta imkoniyat.
Internetdan bugun odamlarning shaxsiyatiga hujum, nafsoniyatga tegish, haqorat, g’araz maqsadlarda qo’llanish, do’stlarning orasini buzish, nifoq sochish, nafrat uyg’otish, fitna uchun foydalanadiganlar ham bor. Jamiyat borki, uning sariq pechaklari ham bor. Jamiyat borki, uning andilari ham bor. Undaylar hatto o’zlarining kim ekanliklarini unutib, o’zlarini ham suiiste’mol qiladilar. O’zini suiiste’mol qilgan odamdan qanday qilib Internetni suiiste’mol qilmaslikni kutasiz?
Internet ham madaniyat ko’zgusi. Men Sovet davrida odamlarni so’kish bilan kun o’tkazadigan kazo-kazo joylarda ishlagan va o’ta madaniyatsiz bo’lgan bir kishini bilaman. U web sahifalarning mehmonlar kitoblariga kirib kurakda turmaydigan so’kinishlarni yozadi. Eski kasbidan kelib chiqib, birovlarning nomi, uslubini ishlatib yozadi. Ammo uni allaqachon ko’pchilik tanib oldi. Avvaliga uning qopqoniga tushganlar ham bugun uni bildilar. Undan hazar qiladigan bo’lishdi. Lekin u “kasbini” tashlamadi. Eshitishimcha, bugun ham “vazifasini” bajarib yurgan ekan. Bu kasallikka aylandi.(bu haqda o’qing-jm). Qush uyasida ko’rganini qiladi. Odamlarning iltimoslari, pandu nasihatlari va gaplarini olmadi. Navoiy hazrat iboralari bilan aytganda, “It birlan xo’tukka qancha qilma tarbiyat, it bo’lur eshshak bo’lur, bo’lmaslar aslo odamiy!” yoki. Zahar solmoq erur kasbi ilonning” degan gaplar unga aytilgandek edi. Lekin so’z erkinligi, demokratiyani bahona qilib minbarni anashundaylarga berib qo’yganlarning ham “narxi” ular bilan tenglashib qoladi.
Bugun o’zbek tilidagi yaxshi web sahifalar deyarli yo’q hisobi. Bu jabhada yoshlarga o’zlarini ko’rsatishlari uchun juda katta maydon bor. Internetga kirish imkoniyati bo’lganlarda mamlakatga, Vatanga, millatga, internetga kiraolmayotgan ming-minglab, millionlab odamlarga xizmat qilishni istaganlarga Internet cheksiz hududdir.

-9-

SAVOL:Amerikadagi o’zbeklar o’zaro uchrashib turasizlarmi? (Ma’rufjon, 19 Iyul).

JAVOB:Men ilgari Internet haqida yozganimda biroz bo’lsada vaqt masalasiga ham to’xtalgan edim. Amerikada odamligimni yo’qotmasdan yashayman deganlarda bekorchi vaqt, bo’sh vaqt bo’lmaydi. Bu yerda yashash darajasini o’zingiz tanlaysiz. Istasangiz hech qayerda ishlamasdan gadoylik bilan ham kun ko’rish mumkin. It yotish, mirza turish bilan ham bu dunyodan o’tib ketish mumkin. Ammo o’z uy-joyingiz, qulay transport vositangiz, texnik imkoniyatlardan foydalanish orzuingiz, har yili dam olishga borib kelish sharoitingiz, Amerikani tomosha qilish, bolalarni yaxhi oliygohlarda o’qitish niyatingiz bo’lsa, tinmay ishlash kerak. Chunki bularning hammasi pul va juda katta pul! Shuning uchun ham bu yerda “vaqt–pul” degan iborani tez-tez ishlatadilar. Bu masalaning bir tomoni.
Ikkinchi tomoni esa, xo’sh uchrashuvlar nima beradi? Quruq oldi qochdi gaplar, keyin orqavarotdan ig’volar, bir-birining ustidan bo’htonlar uyushtirishmi? Bir-biri bilan quchoqlashib, bir-biriga qarab jilmayib, birga ovqatlanib keyin bir-biriga dushmanlik qilsihmi? Tabiiyki buni siyosat deb bilguvchilarga masalaning ahamiyati yo’q. Ammo nafsoniyatingiz va g’ururingiz, o’z qarashingiz va o’z yo’lingiz bo’lsa bunday uchrashuvlarga qo’l siltaysiz.
Men ilk bor Amerikaning Oregon shtatiga kelganman. Keyin Virginia shtatiga ko’chdim. Bu yerda o’zbeklar, ayniqsa Afg’oniston va Turkiya orqali kelgan o’zbeklar ko’p edi. Dastlab bir hamkasbim bilan Turkistonliklar jamiyatini qurish uchun ko’p yugurdik. Jamiyatning asosini qurib bo’lganimizda har tomondan ta’na dashnomlar kela boshladi. Kimlardir bu jamiyatni Karimov rejimiga xizmat qildirishga kirishdi. Kimlardir jamiyatning qiroli bo’lishni istadi. Kimlardir bizni o’z manfaatini o’ylab ish qilmoqda deb aybladi. Yana kimlardir jamiyatni o’zlarining diniy maqsadlari yo’liga burmoqchi bo’lishdi. Qarasam bu jamiyatning istiqboli yo’q. O’zimni chetga oldim. Oradan to’rt yil o’tdi, ammo jamiyatning asosi o’sha holicha qoldi. Uzoqroqqa ko’chib ketdim.
Shundan beri bu yerdagi o’zbeklar bilan to’y va yoki ma’rakalarda ko’rishmasak, aloqamiz yoq. Bevosita O’zbekistondan kelgan o’zbeklar bilan ham shunday. Masalan, men taniganlardan, Abdurahim Po’latovni keyingi uch yilda deyarli ko’rganim yo’q. Uning ukasi Abdumannop Po’latovni esa shu davr ichida yaqinda bir kishining dafn marosimida ko’rib qoldim. U shu yilning boshida to’y qilgandi. O’sha kun uch joyda to’y bo’lgani va bir-birining orasida 50-100 kilometr masofa borligi bois uning to’yiga ham borolmagan edim. Bobur Malikovni esa to’rt yil avval bir ma’rakada ko’rgan edim, o’shanda bu yerda o’zbeklar to’planib turaylik, deb kelishdik, ammo bora olmadim. Sharoit istakdan ustun keldi va endi o’ylasam sharoit mendan yona bo’lgan ekan.
Boshqalar bilan bilan esa yaqin 3-4 yilda hatto to’y ma’rakalarda ham ko’rishganimiz yo’q va bu Amerika turmush tarzi nuqtai nazaridan juda normal hol. Bu haqda mening “O’zbeklar va o’zbeklar” deb nomlangan kitobimni o’qib chiqsangiz ko’p narsani tasavvur qilishingiz mumkin.
Ammo O’zbekistondan kelayotgan odamlar juda ko’p va ularning aksariyati bilan uchrashib turaman. Gohida uyda, gohida tashqarida bir piyola choy ustidagi suhbatlar soatlardan kunlarga ulanadi. Tejagan bo’sh vaqtlarimni anashunday uchrashuvlarga sarflayman. Men kelgan mehmonlarni eshitishga harakat qilaman, ular esa meni. Haftada bir shunday uchrashuv bor va bu menga juda ko’p narsa beradi, ayniqsa Vatan ruhi, Vatan nafasi bilan bog’lab turadi.

-10-

SAVOL:Siz O’zbekistonda yashayotgan eroniylar haqida ma’lumot berishingiz mumkinmi?(Mehribon, 20 Iyul).

JAVOB: Ma’lumki, dunyoda barcha xalqlar ko’chmanlikni boshdan kechirganlar. Bugun “Markaziy Osiyo” deb atalayotgan va qadimda yanada kengroq joyni o’z ichiga olgan Turonzaminda ayniqsa, ko’chmanchilik odat bo’lgan. Masalan, Turkning O’zbek qabilasi 15-16 asrlarga qadar ko’chmanchi bo’lgan va hokazo.
Bugun muqumiyat davrida Samarqand va uning yaqinlarida, (Jizzax, Buxoroda) “Eroniylar” deb bilingan turklar yashaydilar, ular azaldan va hozir ham turkiyzabondirlar. Uylaridagi so’zlashuvlarda Turkiya turkchasi kabi o’ziga xos lahchani saqlab qolganlar.
Erondan Turonga kelib joylashganlarning yana biri guruhiga “pirsionlar” deyishadi va ular bugunga qadar ham fors-tojik tilida gaplashadilar. O’zbekistonda bu masala yaxshi o’rganilmagani, tarix mukammal emasligi natijasida ba’zilar anashu nuqtada chalkashib qoladilar va tojik tili yoki fors madaniyati haqida gap ketayotganda “Eroniy”larni qo’shib yuboradilar.
Nafaqat Samarqandda, balki O’zbekistonning aksar qismida ham tarixning zayli bilan “Eroniylar” kelib joylashganlar. Xuddi “Qrim turklari” iborasi kabi “Eroniy” kalimasi ham bu xalqning o’ziga xos bir nomiga aylangan va ular buni yashirmaydilar, bundan uyalmaydilar, balki iftixor qiladilar. Chunki bu nom ularning bu zaminda tub aholi ekanliklarini ko’rsatib turadi.
Ularning bu zaminda muqim joylashganlarini to’rt davrga bo’lish mumkin.
BIRINCHI DAVR: Eron-Turon to’qnashuvlari davri. Hali Samarqand Sug’diyona, Maroqand kabi nomlar bilan atalgan kezlarda bu zaminga Erondan turklar ko’chib kelgandilar. Qadim Afrosiyob tarixi buning bir misolidir.
IKKINCHI DAVR: Bu Amir Temurning Eron, Iroq orqali Turkiyaga yurish davri. Bu davrda mazkur mintaqalarda yashagan turkiyzabonlar uning armiyasiga qo’shilganlar va shu mintaqadagi juda ko’p olimlar, ziyoli turklarni Amir Temur Samarqandga ko’chirgan. “Zafarnoma”, “Zafar yo’li”, “Temur Tuzuklari”da bu haqda juda ko’p ma’lumotlar bor.
UCHINCHI DAVR: Shayboniyxon Samarqandni bosib olishi va Mirzo Boburning Eron turklaridan, xususan Shoh Ismoildan yordam so’ragan payti. Bobir Mirzo Shoh Ismoilga maktub yo’llab, yordam so’rashlari natijasida qarib sakson ming Eron turki Samarqandga kelib, Boburiylar saltanatini, madaniyatini himoya etganlar. Bu haqda O’zbek Ensiklopediyasining yangi nashrida ham batafsil ma’lumot berilgan.
TO’RTINCHI DAVR: Bu Nodirshohning Samarqandni ishg’ol qilgan yillari. Nodir shoh chiqib ketarkan, bir qancha Eron Turklari va bir qism forsiyzabonlar ham bu yerda qolganlar. “Samarqand tarixi” kitobida yozilishicha ularning bir qismi Xorazm tomonlarga ko’chib ketishgan. Lekin ularning aksariyati bugunga qadar o’zlari dastlab joylashgan mintaqalarda yashayotganlarini kuzatish mumkin.
Abu Tohirxo’janing “Samariya” (Samarqandnoma) kitobida yana ham ilgarilab ketiladi va Samarqand shahrining paydo bo’lishi Eron shohi Kaykovus hukmronligi davriga bog’lanib, ilk ko’chishlar o’sha paytda bo’lgani aytiladi. Nima bo’lganda ham Eron Turklarining Samarqandga yirik-yirik ko’chishlari tarixda o’z izini qoldirgan.
Turon zamin aholisi tarixan ko’chmanchi bo’lganini hisobga olsak, bugunga kelib O’zbekistonda “Eroniylar’ deyilgan turklar tub xalqlardan biri ekanligini inkor qilish mumkin emas. Zotan Samarqandning O’zbekiston tarkibida qolishi ham ular bilan bog’liq. O’zbekiston tarkibida bo’lgan Tojikiston Avtonom respublikasi ajralib chiqishi jarayonida Samarqandni poytaxt qilib olishni so’rashadi va Eron Turklari bunga qarshi bosh ko’taradilar. Shundan keyin Stalin bu shaharda aholi ro’yxatini (1929 yilda) o’tkazadi va Eron Turklarining ziyolilari katta kampaniya yuritadilar va ular o’zlarini O’zbeklar deb yozdirishadi. Bu Samarqandning O’zbekiston tarkibida qolishida muhim rol o’ynaydi. Bu yerda yashagan tojiklar va eroniylar o’rtasida davom etib kelgan kuchli ziddiyat anashunga borib taqaladi.
Eron Turklari O’zbekistonning siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida juda katta rol o’ynab kelishgan. Birinchi O’zbek “Alifbo”sini yaratishdan tortib, turklik tuyg’usi va madaniyatini saqlab qolishga qadar ularning hissalari beqiyos. Shu boisdan ham mustaqil O’zbekistonning yangi tarixchilari uchun bu soha izlanishlar hududidir.

-11-

SAVOL:Boymirza otaning ahvollari qanday, bilasizmi?(Munira, 24 Iyul)

JAVOB:Turkiston milliy ozodlik kurashchisi Boymirza Hayit 86 yoshdalar va salomatliklari yaxshi emas. Telefonda gaplashib turamiz, gohida gaplari aniq va ravon, gohida anglash mushkul. O’zlarining aytishlariga ko’ra, bir qo’l va oyoqlari ishlamay qolgan. Insult bo’ldilar. Umr yo’ldoshlari ham og’ir kasal. Ikkalalari ham bir necha martadan jarrohlik amaliyoti kechirdilar. Olmoniya hukumati ularni xizmatchilar va doktorlar bilan ta’minlagan. Orada bir kasalxonada ham yotib chiqadilar. Men telefon qilishim bilan O’zbekistonda qanday yangiliklar bo’lganini so’raydilar va yozolmay qolganlaridan tashvishda ekanliklarini aytadilar.
Og’ir xasta ekanliklariga qaramasdan May oyi oxiri Iyun oyi boshida (2004) Turkiyaga borib keldilar. U yerdagi muhandislik Universitetining taklifini rad etolmasdan, nogironlar aravachasidan tusha olmasalar ham borib keldilar. U kishiga professor, doktorlik unvonini berishibdi. Shuni qabul qilib, qaytdilar.
Men kundalik ishlar bilan mashg’ul bo’lib qolsam, o’zlari telefon qiladilar va “Xavotir oldim, telefon qilishingizga o’rganib qolibman” deydilar. Boshqalar telefon qilayaptimi, desam, “Ba’zan New Yorkdan Anvarbek Turkistoniy telefon qiladi, boshqalarga esa keraksiz bo’lib qoldik” deb o’kinadilar.
Inson keksayganda yosh boladek bo’ladi va mehrga zorlanadi. Shu bois ularga e’tibor berish, bir og’iz iliq so’zimizni aytib turishimiz kerak. Agar imkoningiz bo’lsa u kishiga bir telefon qiling, telefon raqami Olmoniya kodi bilan boshlanadi:49-221-89-5378
Men bugun telefon qilsam, negadir hech kim olmadi va telesekretardagi magnit lentasiga yozilgan ovozda u kishining umr yo’ldoshi “Biz uyda emas” degan “gap” qoldiribdi. Ko’nglim g’ash bo’ldi. Ilohim, omon bo’lsinlar!

-12-

SAVOL:Men Amerikaga bormoqchiman, u yerda birorta odam menga yordam berishi mumkin-mi?(Qobiljon, 25 Iyul).

JAVOB: Bu “yordam” kalimasining Amerikada va O’zbekistonda ikki xil ma’ni tashiganini hisobga olib, sizning qanday yordan so’rashingizga bog’liq.
O’zbekistonda bir telefon qilib, o’qishga kiritib qo’yish, yotoq bilan ta’minlash, imtihonlardan o’tmaganda domlasiga ta’sir qildirish kabi tushunchalar ham “yordam”ga kiradi.
Amerikada esa bu “yordam” deganda birov non-suvsiz, och qolsa uni bir muddat oziq-ovqat bilan ta’minlash, yangi ko’chib kelgan odamga qo’llanilgan kiyim-kechak, mebel, tovoq-qoshiq to’plab berish, mashinasi bo’lmasa manziliga olib borib qo’yish tushunchalarini o’z ichiga oladi.
Bu narsa bu yerdagilarning madaniyatidan emas, balki turmush talabidan kelib chiqadi. Chunki bu yerda odamlar yakka, mustaqil saxs sifatida yetishgan va o’zining aksar muammolarini o’zi hal etadi.
Ammo Afg’oniston, Turkiya va O’zbekistondan kelib bu yerda yashayotganlar sizga yordam berishni istaydilar, lekin turmush talablari va bugunga qadar “yordam” berganlaridan eshitgan dashnomlari ularning qo’llarini “bog’lab” qo’ygan. Shu bois ularning yordamlari ham men sanagan darajada bo’ladi. Agar turmush talablaridan besh-to’rt dollar orttirsalar turli mamlakatlarda qiyin vaziyatlarda qolib ketgan qarindoshlari, tanishlariga ko’maklashishga intiladilar.
Yaqinda bir yigit keldi. Internetdan institut adresini topib, o’qishga kiribdi. Kelsa unga yotoqxona berishmabdi. Buning ustiga “O’qish uchun yiliga falon dollar berasan”, deyishibdi. U hatto bu yerda ovqatlanish uchun qancha pul ketishini yoki transport xarajatini ham nazarga olmagan. Vizasi bo’yicha ishlashi mumkin ekan. Ammo turar joy olishi uchun ijtimoiy sug’urta hujjati talab qilishadi. Bu hujjatni olishga kamida 15 kun kutishi kerak. Muammolar ichida qoldi. Ham uning jasurligiga havasing keladi ham uning mummolar bilan yuzma-yzu qolganiga rahming keladi. Bir muddatdan keyin oyoqqa turib oldi, lekin u omadli ekan, uni tasodiflar qutqazdi.
Ammo boshqa odam hech kimni tanimasligi yoki hech kimni topa olmasligi va ko’chada qolishi, yomon yo’llarga kirib ketishi hech gap emas. Shu bois kelar ekan, bu masalalarni hal etib, keyin yo’lga chiqish kerak.
Bu birinchidan, ikkinchidan esa ko’chadan kelgan tasodifiy bir odamga hamma ham eshik ochavermaydi. Kimdir uni josus deb o’ylashi, yana kimdir biror radikal diniy guruhga a’zo deb xayol qilishi mumkin va hokazo. Ayniqsa, bugun Amerikada bu masalaga jiddiy e’tibor beriladi.
Qisqa muddatli viza bilan kelib bu yerda qolib ketadiganlarga esa hozir hech kim yordam bermaydi. Ular o’z kelajaklarini xarob qiladilar. Chunki ularning ishi qonunlarga xilof harakat va bu yerda qonunni buzish og’ir oqibatlarga olib keladi. Qonunni buzib qo’ygan bo’lsangiz tanishingiz, hatto prezident bo’lsa ham oraga kira olmaydi. Anashunaqa gaplar!
Yana ham ko’proq narsa bilishni istasangiz mening “O’zbeklar va O’zbeklar” kitobimga nazar soling.

-13-

SAVOL:Siyosat jonimga tegdi. Siyosiy bo’lmagan bir savol bermoqchiman. Yaqinda bir xabarda 25-30 yilda dunyodagi 60 foyiz til yo’qoladi, deyilganini o’qidim. O’zbek tili nima bo’ladi deb o’ylaysiz? (Rustam, 8 Avgust).

JAVOB: Aslida bu eng katta siyosiy masala. O’zbek tili 25-30 yilda yo’q bo’lmasa ham uning bugungi ahvoli o’zgarmasa kelajagi fojealidir.
Bundan 30-35 yillar chamasi oldin dunyodagi eng yirik oltita tildan bir mushtarak til-Esperanto tili vujudga keltirilgan edi. O’shanda yarim asr ichida bu til dunyoning yagona gaplashiladigan tiliga aylanishi bashorat qilingandi. Lekin Esperanto “o’smay” qoldi. Ammo bu soxta til bilan ayni davrda Internet tili ham tug’ila boshladi va juda tez rivojlanmoqda. Bugunga kelib, Internet tilidagi so’z bo’yligi O’zbek tilining so’z boyligidan besh marotaba ko’pdir va bu tilni bemalol qo’llanadiganlar dunyodagi o’zbeklarning umumiy sonidan 2-3 marotaba ortiq.
Internet tilining bir qismini Ingliz tili tashkil etadi. O’tgan yillar davomida Fransiya, Xitoy va Rossiya Internet tilidagi kalimalarni o’zlarining tillaridagi so’zlar bilan almashtirishga urindilar. Lekin bu bilan “ulkan ishg’ol”ni to’xtata olmayaptilar va to’xtata olmasalar ham kerak.
Kelajakda dunyoda umumiy bir til vujuda kelishining zamirida Interent mavjud va shuning uchun ham yuz yillardan keyin butun dunyoda odamlar yagona Internet tilida bir-birlarini bemalol tushuna oladigan darajaga yetadilar. Bu o’z navbatida ularning ona tillarini tahlika ostiga qo’yadi.
O’zbek tiliga kelsak, bu til bugunning o’zida tahlika ostidadir. Biz til nuqtai nazaridan dunyodagi eng chalasavod guruhlar safiga kirishimiz mumkin.
Xalq tili, adabiy til va rasmiy til orasidagi keskin farq bu chalasavodlikning bir boisidir.
Internetdagi istagan bir o’zbek sahifani ochib ko’ring, istagan mehmonlar kitobiga kirib ko’ring, qani O’zbek tilining talab darajasiga javob beradigan yozuvlarni topa olasiz-mi? Imloviy xatolar yozuvlarni kompyuterga kiritish davomida yuz berishini inobatga olsak, qolganlari-chi? Oddiy jumlani tuza olmaslik, zamon fellaridagi chalkashlik, qo’shma gaplarning qovushmasligi, so’zlarni noto’g’ri o’rinlarda, noto’g’ri ma’nolarda qo’llanish, o’z fikrini ochiq tushuntira olmaslik… kabi manzarani nafaqat Interenetda balki kundalik matbuotda ham ko’rmoqdamiz. Afsus. Bu fojeaning bir jihati.
Ikkinchi jihati esa: ozgina aqlini tanigan o’zbeklar bugun Internetda asosan Rus tilida yoki Ingliz tilida muloqot qilishga o’tdilar. Ya’ni o’z gaplarini O’zbek tilida aytishdan ko’ra, boshqa tilda aytish ularga osonroq kelmoqda.
Fojeaning uchunchi jihati alifboga, yozuvga munosabat bilan bo’g’liq. Dunyoda biror-bir xalq o’z yozuvini 100 yilning ichida besh marta o’zgartirmagan. Lekin bizning xalqimizdan chiqqan siyosatchilar bu xalqning qadriyatlarini, o’zligini oyoq osti qilganlari kabi, ona tilini nafaqat himoya eta olmadilar, balki toptadilar, ruslarning talabi bilan yozuvini qayta-qayta o’zgartirdilar va bugun ham lotinu kiril yozuvlari orasida jonimiz talvasada. Bu esa ommaviy chalasavodlikka olib keldi.
Men har kuni turli odamlardan o’nlab “elektron” maktublar olaman. Hatto O’zbekistonda eng muhim idorada ishlaydigan tanishim ham xatini eplab yozolmaydi. O’zini bosh vazirlikka, oz qolsin prezidentlikka loyiq ko’radiganlardan olinadigan xatlar ham shu ahvolda. Keyingi bir yil ichida faqat Muhiddin degan yigitdan O’zbek tilining go’zal va mukammal yuzini ko’rsatadigan bir necha maktub oldim va havas qilib, odamlarga ko’rsatib yuribman. Ona tilimizdan anashunday uchqunlar qolayotgani achinarlidir.
Buning ustiga o’zbek ziyolilarining bugun yozgan asarlari bilan qilgan ishlari bir-biriga zid tushib qolgani xalqning matbuotdan, kitobdan yuz o’girishiga, ona tili xazinasidan uzoqlashishiga olib keldi.
Anashularning hammasini bir nuqtaga jamlaydigan bo’lsak, O’zbek tilining kelajagi zulmat ichida ekanligini tasavvur qilish qiyin bo’lmaydi. Ammo umid o’lgan emas. U holda nima qilish kerak?
Ishni O’zbek tilini o’rganishdan boshlash kerak. “Gaplasha olaman-ku!” deyishingiz mumkin. Bu esa “Tilimizdan “votti-votti”, asta sekin ketivotti” degan kinoyni eslatadi.

-14-

SAVOL: Shoir sifatida juda qisqa qilib, ayolga va uni kamsitganlarga qanday baho bergan bo’lar edingiz?(Zulfiya, 9 Avgust)

JAVOB: Ayyol… bu kalima qarshisida kishining ilhomi jo’sh uradi.
Ayolni ardoqlagan arshi a’loning zoti,
Ayolni kamsitganlar bu dunyoning isnodi!
ya’ni bizni shoiri zamon, oshiq’i jahon, komili davron, olimi karvon, hazrati inson, sohibi ehson, mardi mardon etgan ayoldir, uni kamsitmoq borliqni kamsitmqodir.
Ayol… ko’lzarida yosh tinmas ekan,
Ayol… ko’zlariga nur inmas ekan,
Erkakning erligi savoldir savol,
Ayolning boshiga baxt qo’nmas ekan.
Yani erkaklarning zug’umi bois bozorda mardikor, uyida nonga zor, qo’llari o’ziga dor, benomus dunyoda goh beor, goh nochor, o’tmishi zulmat, g’or, istiqbol yo’li tor, dilida o’lmagan kuni bor, erini tutgan yor, o’g’lini kutgan zor ayol! Uni kamsitmoq uchun odamlikdan chiqmoq kerak!

-15-

SAVOL:Davlat kotibi Kolin Povel bir musuhukni qabul qilmoqchi ekanligi haqida eshittim. Shu tog’rimi? (Dilshod, 10 Avgust).

JAVOB: To’g’ri. Mushukning ham nomi Kolin Povel. Davlat kotibiga hurmat sifatida mushukka uning nomi berilgan. Bugun 2004 yilning 10 Avgust, Juma kuni Davlat kotibining “qabulida bo’lishi”dan oldin bu “Bombay” turidagi hayvon “Yilning mushugi” unvonini ham olgan ekan. Bu borada xabarlar ham chiqdi.
Bilasizmi, G’arb va Sharq o’rtasida juda ko’p sohalarda farq bo’lganidek, hayvonlar masalasida ham jiddiy farqlar bor. Masalan, Amerikada bir kishi yaqin do’stini bemalol “It” deyishi mumkin. Bu uning yaqinligiga, sodiqligiga ishorat bo’ladi. Endi tasavvur qiling, bizda bir kishi boshqasini “It” deganini…
Sobiq prezident Reyganning motam marosimida uning farzandlaridan biri otasini xotirlar ekan, bolaligida balig’i o’lib qolganda, buning uchun dadasi maxsus ko’mish marosimi o’tkazganini, duolar o’qiganini eslagandi.
Yaqinda Demokratik partiyaning qurultoyida prezidentlikka nomzod Kerryning xislatlari haqida gapirib bergan qizi, bolaligida uning sichqoni nafas olmay qolganda, otasi CPR (Cardiopulmonary resuscitation -yurak urishi, nafas olishi toxtagan odamni ko’kragiga bosim berish bilan birga, uning burnini bekitib, og’ziga o’gizni qoyib havo yuborish tibbiy usuli, bu haqda makatblarda o’qitiladi)ni qo’llagan ekan.
Bizda bunday holni jirkanib, nafrat uyg’otish uchun aytish mumkin. Bu yerda bu hol hurmat uyg’otish uchun aytiladi. Masalan, bu yerda prezidentni “It” yoki “Eshak” desangiz maqtagan bo’lasiz, bizda esa shunday desangiz eng ozi umringiz qamoqda bitadi.
Amerikada har yil Shukron bayrami kuni kurka(qal-qal tovuq)lar so’yiladi. Shu kuni prezident Oq uyda maxsus marosim o’tkazib bu yerga olib kelingan bitta qal-qal tovuqni afv etadi. Yoki bu yerda prezidentlar doim o’z kuchuklari bilan yurganlari (bu kuchuklar Oq uyning eng aziz jonzoti hisoblanadi) mamlakat rahbarlarining hayvonot dunyosiga yaqinliklari deb baholanadi.
Ular kuchukning yuzidan o’padilar, kuchuk ham ularning yuzlarini yalab qo’yadi…
Xullas, bunday holga ajablanish kerak emas, balki tushunishga harakat qilsih lozim deb o’ylayman.

-16-

SAVOL: Siz nima uchun buncha Amerikani himoya qilib yozasiz? Men ham shu yerda yashayman, muslimaman, lekin Amerika uchun siz kabi advokatlik qilmayman. Nahotki siz Amerikani tushuna olmasangiz? (Iroda, 13 Avgust).

JAVOB:Malayziyadan bir O’zbek elektron xat yozdi: “ Menga maslahat bersangiz. Dunyoda 9-11 dan tashqari yana qayerda Ingliz tilini biladigan bir musulmon uchun erkin joy bor”. U 9-11 deganda AQSHni nazarda tutgan edi. Men darhol javob yo’lladim.” Hali ham 9-11 dan erkinroq joyni topa olmaysiz”. Javob yo’llaganimdan so’ng musulmon hamkasblarimdan biriga shunday maktub olganimni aytdim. U ham aynan men kabi javob qildi. Buni ko’pchilik ichi-ichidan e’tirof etadi. Ammo negadir amalda sir saqlashadi.
Boshqa davlatlardan kelib Amerikada yashayotganlarning ko’pchiligi bu yerga quyidagi maqsadlar bilan kelganlar.
-O’zi va oilasining hayotini diktatorlar zulmidan, urush girdobidan, diniy, etnik ta’qiblardan qutqarib qolish uchun.
-Erkin dunyo, rohat farog’at dasturxon va o’z mehnatiga yarasha haq olish uchun.
-O’qish, ilmli bo’lish, boylik orttirish, zamonaning oldingi odami bo’lish uchun.
Har uch toifa ham Amerikaga joylashar ekan, uning fuqaroligini qabul qilar ekan, endi bu zamin uning ham vatani ekanligini yurakdan his etadi. Ammo mardlik qilib buni ochiq aytadiganlar kam. Sababi esa u taniganlar va u bilganlarning okean naryog’ida qolganlari AQSHni sevmasliklarida yoki ertaga meni ham xoin, deb atashmasin, deb cho’chiganlarida.
Agar sizni Amerika qoniqtirmasa u holda nega bu yerdam ketmaysiz? Uni ichdan buzish uchun-mi? Unga ziyon yetkazish uchun-mi? Agar siz falastinlikni haq deb bilsang, u holda nega Amerikani tanladingiz, Falastinni emas? Bu ziddiyat. Bir tomondan Amerika sizni tahlikadan asrab qoldi, uni vatan qildingiz, ikkinchi tomondan undan hazar qilasiz. Bu sizning bugungi kundagi eng katta fojeangizdir. Bu bilan siz nafaqat o’zingizni, balki boshqa musulmonlarni ham yomon otliq qilayapmiz.
Toshkentaa yashab turgan muhojirlar to’planib, O’zbekistondan hazar qilib, miting o’tkazishini tasavvur qila olmayman. Hukumat u yoqda tursin, ko’chada o’tib qaytayotgan o’zbeklar bu muhojirlarning ta’zirini berib qo’yishi, “Uyinga yo’qol!” deyishi turgan gap. Ayni holatni barcha musulmon davlatlarida ham tasavvur qilish mumkin. Shunday ekan nega biz Amerikaga sevgimizni yashiramiz?
Axir mamlakatimizga xat yozganda, telefon qilganda u yerdagilar mehnatiga yarasha haq ololmayotgani, zulm ostida ezilayotgani, uy-joy, boylik orzu bo’lib qolayotganiga achinib “Amerikaga kelsang-chi!” demaymizmi? Lekin AQSH uchqichlari Afg’oniston uzra uchganda badbaxtlar musulmonlarni o’ldirishmoqda, deydigan ham ko’p. Vaholanki badbaxt aslida Usama bin Laden va uning tarafdorlari. Ularning AQSH ga qarshi nafratlari Islom bilan bog’liq emas, yo’qotgan boyliklari bilan bog’liq. Ular alamzadaliklarini yashirib o’z atroflarida odamlarni birlashtirish uchun ummatchilik o’yinini qildilar. Agar Usama Bin Laden samimiy bo’lganda “Butun Amerikaliklar dushmanlarimiz va ularni ko’rgan joyingizda o’ldiring” deb buyurmagan bo’lardi. Amerikada bir necha million musulmon borligini nima, u bilmaydimi? Bilardi va sizu bizdan yaxshi bilardi. Bu yerdagi musulmonlar dunyodagi eng erkin musulmonlar ekanligi va eng tez ko’payotganini ham yaxshi bilardi. U shuningdek, qonli hujumlaridan keyin bu musulmonlarga oson bo’lmasligini ham yaxshi bilardi. Shunday ekan, bu yerda Islom va binladenchilarni ajratib olish kerak.
2001 yilning 11 Sentyabr hujumi asli mohiyati bilan Amerikaga qarshi emas, Islomga, musulmonlarga qarshi hujum bo’lgandi. Mening maqsadim bunday battol hujumning muallifi Usama Bin Laden haqida yozish emas. Maqsadim Amerikadagi musulmon muhojirlar haqida yozishdir. Saudiya Arabistoni bo’ladimi, Liviya bo’ladimi, Suriya va yoki Eronu Iroq bo’ladimi, asl kelib chiqishingiz qayerdan bo’lsa o’sha joyni seving, bu sizga Amerika tarafidan berilgan erkinlik, lekin ayni paytda siz kelgan, quchoq ochib kutib olgan, qorningizni to’q, egningizni but qilgan Amerikaga ham sevgingizni darig’ tutmang!
O’zbeklarning bir maqoli bor: “Bir kun tuz yegan joyingga qirq kun salom ber”. Siz bu yerda qir kun emas, qirq yildan va undan ko’proq muddatdan beri non yemoqdamiz va bundan keyin ham yeysiz. Bu yerni siz vatan deb qabul qila olmasangiz, farazandlaringizning, nevaralaringizning vatani bu. Shunday ekan, o’zimiz tug’ilgan, ota bobolarimiz tug’ilgan zaminga mehrimiz bir chandon bo’lsa, bu zaminga sevgimiz o’n chandon bo’lishi kerak emasmi?
Bugun Amerika anashu sevgimizga muhtoj va biz uni ko’rsatishimiz kerak. Amerikadan nafrat qilsak, demak o’zimizdan nafrat qilgan bo’lamiz. Amerikada yashab, undan nafrat qilgan odam bir paytlar oz’i tashlab chiqib kelgan mamlakatini ham seva olmaydi. Uning gaplari yolg’o’n. Unday odamning samimiyatiga men shubha qilaman.
Men Malayziyadagi o’zbekka yana bir bor takrorlayman: agar siz erkin bir joy izlasangiz hali ham Amerikadan erkinroq joy topa olmaysiz. Faqat kelishingizdan oldin o’ylab ko’ring. Bu yerga kelsangiz, nafrat bilan emas, balki sevgi bilan keling.

-17-

SAVOL: Afinada o’tayotgan Olimpiada o’yinlarini ko’rib borayapsizmi? Amerika va O’zbekiston misolida nima deyishingiz mumkin? (Rasul, 18 Avgust).

JAVOB: Men hamma narsaga mantiq ko’zi bilan qaraganim uchun sportning ba’zi turlariga unchalik qiziqishim yo’q. Sport ham hayotning bir bo’lagi, hayot emas mening uchun.
Ammo Olimpiada o’yinlarini deyarli kuzatib boraman. Juda ko’p mamlakatlar qatori O’zbekistonda ham sportni siyosiy maqsadlarda foydalanish odat bo’lib bormoqda. Amerikada esa sport eng avvalo sportchining shaxsiy ishi, uning pul topish manbai. Shu bois ham xalqaro o’yinlar oldidan amerikalik sportchilar vatanim sharafini himoya qilishga bormoqdaman, deb ko’kraklariga urmaydilar. Bunday gaplarni ko’proq askarlar aytadilar. Sportchilar nima qilsam fam yutaman, bu mening hayotim, bu mening kelajagim, bu mening taqdirim, deb o’ylaydilar. Shu bois ular jo’nab ketar ekanlar, prezident yoki hukumat rahbarlari nutq so’zlamaydilar, yutganlarida telegrammalar yubormaydilar, xat yozmaydilar, ordenlar berish haqida farmon chiqarmaydilar, ularning ishiga aralashadigan Sport komiteti ham yo’q.
Bu degani sportga e’tibor yo’q degani, emas. Sport erkin soha va mustaqil tashkilotlar bajaradilar hamma ishni. Maktablar, oliy o’quv yurtlari bu masalaga katta e’tibor beradilar.
Olimpiada o’yinlarida Amerikaning eng ko’p yutuqlarni qo’lga kiritishi u yerga borgan har bir amerikalikning o’zi bir erkin Amerika ekanidadir. Qachonki Olimpiadaga boradigan har bir o’zbekistonlikning o’zi ham bir erkin O’zbekiston bo’lganda balki oltin, kumush, bronza medallari Toshkentga tomon “oqishi” mumkin.
Afina Olimpiadasida bunga qadar hali “vatan sharafini himoya qilayotgan” birorta o’zbekistonlik biror medal sovrini bo’lmadi. Bu yog’iga omad!

-18-

SAVOL: Yangitdan http://www.bbc.co.uk/uzbek sahifasi ochildi va http://www.ozodlik.org web sahifasi ham ishlamoqda. Ular haqida qanday fikrdasiz? (Nodira, 20 Avgust).

JAVOB: BBC radiosining o’zbek tilidagi web sahifasi yaqindan boshlab kundalik xabarlar, tahlillar, dolzarb ma’lumotlar bilan to’ldirila boshlangani quvonchli voqea va buni tabriklash kerak. Web sahifani yuritish oson ish emas, bunda BBC radiosining O’zbek xizmati zahmatkashlariga kuch-quvvat tilaymiz.
“Ozodlik” radiosining web sahifasi ham yaxshi va kundalik yangiliklar bilan to’la.
Bugun o’zbek tlidagi web sahifalariga ehtiyoj juda katta va bu bo’shliqni xolislik bilan to’ldirish uchun anashunday web sahifalar qancha ko’paysa shuncha yaxshi.
Ayni paytda mening bir taklifim bor edi. Har turli fikrlar bildirilishiga va qonunning amali kechiktirib kelinayotganiga qaramay O’zbekistonda baribir lotin alifbosiga o’tilmoqda va o’tiladi. Bu jarayonni to’xtatish mumkin emas.
Qolaversa, bugun Internetga kirayotgan yoshlarning ko’pchiligi lotin alifbosini o’rganishgan. Shuningdek, lotin alifbosidagi xabarlar dunyoning hamma joyida qiynalmay ochilishi imkoni ham mavjud.
Shularni hisobga olib, “BBC” va “Ozodlik” asta-sekin lotinga o’tishni ham yo’lga qo’ysalar, nur ustiga a’lo nur bo’lar edi. Buning yana bir ahamiyati shunda bo’lardi-ki, bugun Internetning o’zbek tilidagi web sahifalarida lotincha yozilgan matnlardagi chalasavodlik chuqurlashib ketmoqda. Agar “BBC” va “Ozodlik” lotinga ham boshlasalar bu chalasavodlikni tugatish uchun katta xizmat bo’lar edi.

-19-

SAVOL:Siz nega web sahifangizda “survey”-so’rovnomalar qo’ymaysiz, masalan qaysi partiyani qo’llaysiz, degan yoki boshqa mazmunda? (Zaynobiddin, 22 Avgust).

JAVOB: Men so’rovnomalarga ishonmayman. Ular haqiqatni aks ettirmaydilar. Hatto demokratik va rivojlangan davlatlarda ham so’rovnomalarga javob beruvchiar o’z manafaatlarini nazarda tutgan holda savolga boshqa javob berib, amalda boshqa ish qilishlari mumkin.
Internetda esa bu bir g’irrom siyosatga o’xshaydi. Y’ani boshqalarni ham, o’z-o’zini ham aldash. Masalan, so’rovnomani e’lon qilgan web sahifalarga kirib ko’ring va birortasida o’sha sahifa egalarining maqsadiga qarshi ko’proq ovoz berilganini ko’rmaysiz. Aksincha “o’zlarini” qo’llaganlar ko’p va raqiblarini qo’llaganlar kam. Buning sababi esa oddiy. Ular har kuni o’z sahifalariga kirganlarida o’zlari uchun ovoz berib qo’yaveradilar…
So’rovnomalar ikki xil bo’ladi. Birida siz faqat bir marta ovoz bera olasiz va siz ovoz bergan komputerdan boshqa signal qabul qilinmaydi. Ammo bu cheklov web sahifani yurituvchilarga taalluqli emas. Ikkinchisi esa juda sodda o’quvchilar uchun mo’ljallangan va istagan odam istagani qadar ovoz beraveradi.
Endi demokratiyaga o’tayotgan mamlakatlarda siyosiy partiyalar turli so’rov tashkilotlari orqali xalqni o’z orqalaridan ergashtirishga urinadilar. Masalan, so’rov natijalariga ko’ra falon partiya ko’p ovoz olibdi, mening ovozim nimani ham hal qilar edi, men ham unga qo’shilman, degan fikr uyg’otishni istaydilar. B’azan bunga muvaffaq bo’ladilar, ammo bora-bora odamlar so’rovlar natijalariga ishonmaydilar. Bu esa mazkur ish bilan shug’ullanadigan tashkilotlarni adolatli ishlashga chorlaydi. Amerikada shunday tashkilotlarning ishiga asosan saylov natijalariga qarab baho berishadi. Agar o’rtada katta farq chiqib qolsa, bu tashkilotning kelajagi bitadi.
Ana shularni hisobga olganda web sahifamda yolg’on minbarga hojat yo’q, deb providerim tomonidan taqdim etilgan “survey”-so’rovnomani o’rnatmadim.

-20-

SAVOL: Sizga yozish qiyin… yozmaslik oson… Nima uchun ovozingiz mungli? (Nizomiddin, 25 Avgust).

JAVOB: Yozish qiyin, yozmaslik oson bo’lishiga qaramay qiyin yo’lni tanlaganingiz meni quvontirdi. Ba’zan juda qisqa maktublar ham juda katta ma’nolarni tashiydilar.
Ovoz masalasida: xalqimiz o’zining eng og’ir kunlarini yashayotgan bir paytda memga yuzlanib, ovozingiz mamnuniyat bilan to’la, deganingizda balki ranjigan bo’lardim. Men quvonadigan holatni ko’rmayapman. Balki ko’rolmayotgandirman. Bir kun kelib ovozim mungdan ajralsa ne baxt?! Kim ham mungga bog’lanib qolishni istaydi? Kim ham quvonishni istamaydi?
Oddiy narsalardan quvonib, oddiy narsalardan ranjib yurish haqida gap borayotgani yo’q. Gap kishining o’zligiga rangi inuvchi ulkan dard haqida bormoqda. Bu biz ham bir parchasi bo’lgan xaqlning dardidir. Uni ko’ra olish, his qila bilish, yelkaga yuklash, uning azoblari qo’ynida ezilish ne darig’ki bizga “nasib etgan” etgan ekan.
Niyatimiz sof: kelajak avlod bu darddan, bu azobdan forig’ bo’lsin!
Ha, bizga yozish qiyin… yozmaslik oson… Lekin qiyin yo’lni tanlayotganlar soni ko’payib bormoqda. Bu esa yorug’ kunlarning, dardning chekinishining ibtidosidir.

-21-

SAVOL: Men bugunga qadar to’rtta savol yubordim va birortasiga ham javob bermadingiz. Nega? (Xurshid, 2004 yil, 26 Avgust).

JAVOB: Savollariga haliga qadar javob berolmaganim hurmatli o’quvchilardan uzr so’rayman. Hozir qo’limda ikki yuzga yaqin savol to’planib qolgan. Javob berishda dolzarblari, oldingi mavzu bilan bog’liqlari va darhol javob bergim kelganlari oldingi chiqmoqda. Savollarning yaqin orada eskirmaslari, ancha-buncha o’ylab ko’rishni yoki tadqiq qilishni talab etadiganlari, orada sovuqchilik uyg’otadiganlari, ilgari shu mavzuda javob berilganlari to’planib qolmoqda.
Ammo bular javob bermaslik uchun asos bo’la olmaydi. Shu bois hammasiga imkonim qadar javob bergim bor va meni to’g’ri tushungan holda uzrimni qabul qilishingizga umidvorman.

-22-

SAVOL: Siz Amerikaga kelgan juda ko’p o’zbeklar bilan uchrashib turaman, deb yozibsiz. Ular siz bilan uchrashishga qo’rqmaydilarmi?(Go’zal, 27 Avgust).

JAVOB: Men ham ko’plar qatori bir oddiy odamman, har holda qo’rqinchli bo’lmasam kerak.
Bu masalaning bir tomoni, bir tomoni esa shu-ki, men xalqimga, Vatanimga, insoniyatga qarshi biror jinoyat qilgan emasman va biror jinoyati uchun qochib yurgan odam ham emasman.
Bugunga qadar vijdonimga qarshi va vijdonimni qiynaydigan biror nomaqbul harakatga ham qo’l urganim yo’q. Vijdonim buyurganini aytganim, xalq va vatanga yaxshilik keladigan yo’lga tomon odimlaganim uchun kimlargadir yoqmadim. Quvg’in etishdi, to’hmat qilishdi, qora chaplamoqchi bo’lishdi. Ammo vaqt ko’rsatdi-ki, men jinoyat, qabihlik, adolatsizlik tomonida emas, balki adolat, haqiqat, rostgo’ylik tomonida turgan va shu yo’ldan hech qaytmasdan, ikkilanmasdan o’z so’zimni aytib kelayotgan bir oddiy fuqaro ekanman.
Hamma vaqt odamlarga jinoiy yo’lni emas, qonuniy yo’lni tavsiya etib keldim. Hamma vaqt diktaturani emas, diemokratiyani yoqladim. Bundan keyin ham shunday bo’ladi va buni bilganlarning ba’zilari men bilan uchrashishga qo’rqadilar va ba’zilari qo’rqmaydilar.
Ilgarilari “Uchrashib qolsak, keyin hukumat avlod-ajdodimiz bilan qiritib yuboradi” deb mulohazaga borganlar bo’lgan va bugun ham bor. Qo’rqqan hatto o’z soyasidan ham qo’rqadi. Menga bir kishi doim “Nega unday qilmaysiz? Nega bunday qilmaysiz?” deb xat yozadi. Ammo o’zi bir narsa yozish u yoqda tursin, hatto menga ismini ochiq aytishdan ham qo’rqadi. Albatta, bundaylar bilan uchrashishga menda ham xoxish yo’q.
Men bugunga qadar uchrashgan o’zbeklarning hammasini tergovga tortish, quvg’in qilish bilan shug’ullanganda hukumatning boshqa ishga vaqti qolmagan bo’lardi.
Qolaversa, keyingi paytda menga O’zbekistondan ochiq maktub yozayotganlar juda ko’payib ketgani va Amerikaga kelayotgan o’zbeklar men bilan uchrashishga intilayotganlari bu odamlarda ichki qo’rquv sinmasa ham sinish tomon borayotganini ko’rsatadi.
Yaqinda bir telejurnalist yigit keldi. Uning qaytib ketgandan keyin yozgan elektron xatidan bir parcha keltirmoqchiman, bu ko’p narsani oydinlashtiradi:
“Vatanga yaxshi yetib keldim. Hammasi joyida. Faqat qaytishim bilan bu yerdagi muhitga yana qayta moslashishim juda qiyin bo’ldi, rosti. Chunki O’zbekistonda aytarli o’zgarish bo’lmagan, xalqning ahvoli avvalgidan-da xaroblashgan, iqtisodiy qiyinchiliklar hamon davom etyapti. Kelib ko’rdimki, odamlar mavjud tuzumdan nihoyatda norozi, sabr kosalari to’lib borayotir. Hozirda 2 ta odam yig’ilsa, darrov siyosatdan gap ochiladi va ochiqchasiga yozg’irishayotganiga guvoh bo’lyapman. Oddiy qishloq odamidan tortib, manaman degan olim-u ziyolilargacha—hamma-hamma mavjud rejimdan nihoyatda norozi va buni yashirmaydilar ham. Xullas, vaziyat tobora izdan chiqib boryapti.
Mayli, bu gaplar siz uchun yangilik emas. Vatandan uzoqda bo’lsangiz-da bularni mendan yaxshiroq bilasiz. Sizni yaqin kelajakda Vatanda ko’rishni Xudodan so’raymiz, barchamiz. Shu jabrdiyda xalqning ahvolini o’z ko’zingiz bilan ko’rish nasib etsin, iloyim.
Siz bilan uchrashib, uyingizda mehmon bo’lganim haqida dadamga aytdim. Avvaliga qo’rqib ketdilar, keyin judayam xursand bo’ldilar. Jahongir Mamatovday odam bilan uchrashibsan, zo’r ish bo’pti, faqat buni hech kimga aytma, deb qattiq tayinladilar. Keyin siz haqingizda gapirib ketdilar. Bildimki, hali o’zbek xalqi sizni juda yaxshi eslarkan, eslagandayam minnatdor bo’lib, haqiqatgo’y odam edilar, deb xotirlarkan.
Men qattiq ishonamanki, vaziyat shundayligicha qolib ketmaydi. Hali haqiqiy ma’nodagi dorilomon kunlar albatta keladi”.

-23-

SAVOL: Xudoga, dinga ishonganini pesh qilish ham siyosat emas-mi? (Nazira, 28 Avgust).

JAVOB: Aslida hamma narsaning siyosiy tomonlari bo’ladi. Hatto nafas olish ham siyosat bo’lishi mumkin. Agar uning ortida qandaydir manfaat bekingan bo’lsa.
Xudoga ishonish masalasiga kelganda kimning qay darajada ishonishini Xudoning o’zi biladi. Bu xususda bandalari hakamlik qilish vakolatiga ega emas. Shunday ekan, “Men bu qadar ishonaman, sen esa u qadar” deyish ham Xudoning vakolatiga sheriklik qilish, ya’ni shak keltirish demakdir. Ammo bu masalani siyosiy maqsadlarda qo’llanuvchilarga buning farqi yo’q. Ular o’zlarini hakami mutloq deb hisoblaydilar va hatto bir begunohni ham dinsiz deb hukm chiqaraveradilar.
Bir rivoyat yodimga tushdi. Bandalardan biri har kuni ibodatlarini vaqtida qilar va boshqa farzlarni ham qoidasi bilan ado etar ekan, ammo qo’shnisi beparvo, o’z ishi bilan band ekan. Ibodatgo’y har kuni qo’shnisiga dakka berib, “Sen Xudoga ishonmaysan” der ekan va bu gapini mahalla kuyda ham takrorlab “Men ibodatimni vaqtida qilaman, falonchi esa qilmaydi” der ekan. Ular o’lganlaridan keyin ulamolardan biri, “Har holda ibodatgo’y jazosini olgan bo’lsa kerak?’ debdi. Uning bu gapiga hayron bo’lishibdi. Shunda fozil kishi: “U Xudoga ishonishini siyosatga aylantirgan edi-da. Agar vaqtida ibodat qilsa, bu, jumladan, Xudodan o’zining gunohlarini avf etishni so’rash, u dunyodan yaxshiroq joy olish uchun intilishdir, ya’ni mutloq o’zi bilan bog’liq vaziyat. Bu har kimning haqqi. Ammo u buni pesh qilib, qo’shnisini ayblagani bilan gunohga botdi” degan ekan.
Bu bir rivoyat. Lekin bir kishi Xudoga ishonganini, dinga ishonganini pesh qilib, amalda odamlarga yomonlik ravo ko’rsa, ig’vo bo’htonlarga zamin yaratsa, yaxshilikning ko’chasidan o’tmasa, faqat o’zini o’ylsa va boshqalarni Xudoga ishonmaydigan deb bilsa, u odamning siyosiy, oniy manfaatlari bordir. Yaxshilab o’rganib chiqsangiz u o’tmishda Xudoga qarshi chiqqan bo’lishi va kelajakda yana shu yo’liga qaytishi, yoki aksi bo’lishi mumkin.
Xullas, mening nazarimda Xudoga, dinga ishonganini pesh qilaverish kattagina siyosatdir.

-24-

SAVOL:Yaqinda Amerikaga san’atkor Yuldiz Usmonova borib keldi. Uning Amerika gastrolini qanday baholaysiz? (Abdurasul, 29 Avgust).

JAVOB: New Yorkda yashaydigan bir o’zbekdan Yulduz Usmonova kelib ketgani haqida eshitgandim. U Yulduzning “O’zbekiston demokratiyasi dunyodagi eng ibratli demokratiya ekani” haqidagi intervyusi borasida kuyunib gapirgandi. Bu shaharda yashaydigan buxorolik yahudiylar jamoasi tez-tez O’zbeksitondan san’atkorlarni olib kelib turadilar. Bu ularning an’anasiga aylangan. Shu bois bu gastrol emas.
Mazkur konsertida Yulduz Usmonova vatandan chiqib ketganlarni “xoinlar”, “vatanfurushlar”, “tuproqgadolar” deb atagan qo’shig’ini ham ijro ettimi, yo’qmi, bilmayman. Har holda ijro etmagan bo’lsa kerak…
Mening nazarimda Yuldus Usmonova san’atkorlar safidan chiqib, maddohlar sirasiga kirganiga bir necha yil bo’lgan. Faqat men uning bugunga qadar “O’zbekiston qahramoni” unvoni olmaganiga ajablanaman. Chunki madohhlik borasidagi xizmatlari oldingi “qahramon”lardan oshsa oshadi-ki, kam emas.
Uning bir paytlar “Shohni ham gadoni ham bir yo’lda ko’r, bir yo’lda” degan qo’shig’i bo’lardi. Bu qo’shig’i bilan hammani aqlga chaqirib, o’ziga qolganda boshqa yo’lni tanladi. Ya’ni mullaning aytgani boshqa, qilgani boshqa, degan kabi…
Xalq san’atkorlar, adiblar, ziyolilarga juda ishonadi. Buni bilgan zolim rejimlar xalqni aldashda ularni qo’llanadilar. Shu bois bir millatning boshiga og’ir kunlar tushgan bo’lsa, bu ofatning aravasini tortib kelganlar begona emas, shu millatning “gullari”, “yulduzlari” ekanligini ham bilish kerak.

-25-

SAVOL: Kechagi javobingizda aytganingiz kabi, Amerikaga borayotgan o’zbeklarni tanisangiz ham tanimasangiz ham uchrashaversangiz, ulardan ba’zilari MXX odami bo’lsa nima qilasiz? (Ahmad, 30 Avgust).

JAVOB: Avvalo men tanisam ham tanimasam ham uchrashaveraman, demagandim.
Qolaversa MXX da ishlaydiganlarni ko’p ham axmoq deb o’ylash kerak emas. Ular kimni qo’lga olish, kimni olish mumkin emasligini yaxshi bilsalar kerak. Bu birinchidan.
Ikkinchidan esa, agar har qanday odamlari kelgan taqdirda ham u mening qarashlarimni suyab turgan kuchli va mantiqli dalillarimdan keyin diktaturaga qarshi kurashchi bo’lib qolishidan, demokratiyaga yon bosishidan cho’chiydilar.
Uchinchidan, mening yashiradigan bir narsam yo’q. Aytadigan gapimning hammasini bu yerda ochiq aytmoqdaman va siz kabi ular ham bemalol o’qish imkoniga egadirlar.
To’rtinchidan, bunday usullarni Amerika darhol payqab qolishini ham biladilar. Demakki, ularning manfaatiga zid.
Shunday ekan, ortiqcha bosh og’rig’i nima uchun kerak, ularga?!

-26-

SAVOL:Mustaqillik bayramini qanday nishonlamoqdasiz? (Manzura, 31 Avgust, 2004 yil).

JAVOB: Men Mustaqillik bayramini 20 Iyunda nishonlagan edim. Chunki 1990 yilning shu kuni O’zbekiston Oliy Kengashi tomonidan Mustaqillik deklaratsiyasi e’lon qilingan va katta bayram bo’lgan edi. Men bu hodisaning bevosita ishtirokchisi bo’lganim va mazkur Deklaratsiyani qabul qilishda yetakchi bo’lganim uchun ham bu kunning ahamiyatini yaxshi anglayman.
Ammo oradan bir yil o’tib, bu masalani Islom Karimov ko’tarib chiqqanda hatto bir deputat ham qarsak chalmagandi. Shunda u “Nega qarsak chlamayapsizlar?” deb so’ragan ham edi.
Mustaqillik ilk e’lon qilinganda Sovet tuzumi hali oyoqda va bu odim jasorat, kurash, qullikka qarshi isyon ramzi edi. Shu bois hamma quvongandi, bayram qilgandi.
Ammo ikkinchi bor e’lon qiinganda, Sovet tuzumi yiqilib bo’lgan va bu odim qo’lga kiritilgan Mustaqillikni bir shaxsning mahriga bog’lash edi, shu bois ham hech kim quvonmagandi.
Men juda ishonamanki, kelajak bu bayram masalasida o’z qarorini baribir chiqaradi.
Biroq men 1 Sentyabar kunini Mustaqillikgacha va undan keyin ham yaqinlarim bilan birga bayram qilganman va bundan keyin ham shunday bo’ladi. Chunki shu kuni tug’ilgan kunim!

-27-

SAVOL: Rossiyadagi maktabda yuzlab bolalar o’ldirilgani fojeasiga qanday munosabat bildirasiz?(Orifjon, 4 Sentyabr).

JAVOB: Bir so’z bilan aytganda “Dahshat!” bu!
…Yaqinda AQSHning ABC televideniyesi “Jyuri xonasida” degan bir turkum ko’rsatuvlar boshlatdi. Mavzu suddagi voqealar va hukm chiqarishda xalq maslahatchilari(Jyuri a’zolari)ning o’rni haqida.
Ko’rsatuvlardan biridagi voqea shunday: bir ayol mashinasida ziyofatga boradi, ichkilik ichadi, mast bo’ladi va qaytayotganda qarshisidan kelayotgan motosklni urib yuboradi. Motosklda bo’lgan ota tirik qolib, 17 yoshli o’g’li halok bo’ladi. Ota yol’g’iz, bu dunyoda suyangan tog’i faqat shi o’g’li ekan. Xalq maslahatchilari mashina haydagan ayolni aybdor deb topib, umrbod qamoq jazosini talab qildilar. Sudga kelgan yolg’iz ota oxirida so’z olib, lablari titrab, ko’zida yosh halqalanib, “Ayolning gunohini men kechirdim, sizlar ham kechiringlar”, deb yolvordi.
Undan “Shu paytga qadar o’lim jazosi berilishini talab qilayotgan eding, nega endi gunohidan o’tishni istyapsan?” deb so’rashganida, u “Ayolning yoshgina qizchasi bor ekan, men uning ko’z yoshlariga chiday olmadim, yana bir bola xarob bo’lishini istamadim”dedi. Bu irodali, sog’lom inson ruhiyatining inikosi.
Putin Chechenistonda zulm mashinasini yurgizmoqda…
Chechen bolalari, onalari o’lmoqdalar…
Chechen xalqi qirilib ketmoqda. Bunga qarab turib bo’lmaydi. Buni butun dunyo qoralab kelmoqda.
Lekin buning uchun begunoh go’daklarni asir olish, uch kun suvsiz-ovqatsiz saqlash, ularga qarshi o’q otish… men buni tushuna olmayman va qabul ham qila olmayman. Buni qabul qiladigan insonning ruhiyatida qandaydir nuqs bor. Fransiyadagi hijob masalasining ilk bor maktabga borish quvonchini yashayotgan bolaga nima aloqasi bor?! Arablarning Chechen kelajagiga nima daxli bor? Qamoqqa olingan chechenlarning endi alifboni o’rganishga boshlagan go’dakka qanday taalluqli yeri bor?
Bolalarni garovga olish bilan Chechenistonni mustaqil qilish yo’lidagi g’ovni yanada kuchlantirishga xizmat qilinajagini tushunish uchun u qadar aqlli bo’lish ham talab qilinmaydi. Bunday harakatlar faqat nafrat olib keladi, zilmni kuchaytiradi, yana qon to’kilishi uchun zamin yaratadi.
Bolalar, go’dakalarni o’ldirib, ularning qoni bilan bo’yalgan mustaqillikning kimga keragi bor?
Mening bu savolim “Mustaqillik avval, jon keyin!” deydiganlarga yoqmaydi. Ammo men shunday shior bilan chiqqanlarning ko’pini ko’rdim, ular mustaqil bo’lgan o’lkalarini tashlab ketdilar, yoki tashlab ketmoq majburiyatida qoldilar. Nima uchun? Jonlarini saqlash uchun. Qancha-qancha mamlakatlarda ham odamlar mustaqil o’lkalarini tashlab qochmoqdalar, jonlarini saqlash uchun Demakki, inson joni, inson hayoti oldinda turar ekan…
Bir latifa yodimga tushdi.
Stalin “Vatan uchun ol’g’a!” degan ekan, hamma o’zini o’tga otibdi. Bir kishi akopda qolibdi.
-Sen nega Vatan uchun maydonga chiqmading?-deb so’rabdi undan yarador askar.
-Men ham o’lsam, Vatan kimga qoladi?-deb javob qilibdi u.
-Kimga? Stalinga!- deb jon bergan ekan yarador askar.
“Stalin”lar emin-erkin, farovon yashashi uchun begunoh bolalarni garovga olish va o’ldirishning nomi mustaqillik yo’lidagi kurash bo’ladigan bo’lsa, sizni bilmadimu lekin men bunday kurashni qoralayman!
Mxatma Gandi “Mustaqilik uchun kurashning qonsiz yo’li ham bor!” degandi. “Agar Sizga inson umrining ahamiyati bo’lsa, mening yo’limni tanlashingiz kerak!” degandi Gandi.
…Tabiiyki Putin kabilarning ham aybi katta. Putinlar ham Stalinlarning bir turi. Aks taqdirda shuncha bolani qutqarishning yo’lini topgan bo’lardilar. Ularga ham inson umrining ahamiyati qolmagan! Terrorchilar esa ularning tegirmoniga suv quymqodalar, zulmning tegirmon toshi yurib turishiga xizmat qilib bermoqdalar…

-28-

SAVOL: WEB sahifangizni yurtish uchun Amerikaning qaysi tashkilotidan grant olasiz? (Dildora, 8 Sentyabr).

JAVOB: WEB sahifamni o’zimning shaxsan mehnat qilib topgan pulim evaziga yuritaman. Ba’zilar kabi turli bahonalar qilib, grant ham olib yuritish mumkin. Lekin bu muttahamchilik bo’ladi. Agar jamoatchilik sahifasi bo’lganda ham boshqa gap edi. Bu mening shaxsiy sahifam bo’lgani uchun uning masraflari ham mening bo’ynimda bo’lishi kerak Agar yaxshilikka xizmat qilsa, haqiqatni topishda kimgadir, qandaydir foydasi tegsa demak shuning savobi yetadi.
Darvoqe, hech qanday pul sarflamasdan boshqalar yaratgan maydonlarda ham web sahifa ochish mumkin. Ammo unda ularga qaram bo’lib qolasiz. Masalan, reklamalarini suqadilar. Reklamalari qarashlaringizga zid bo’lsa ham hech narsa qila olmaysiz. Istagan paytda sizga tazyiq o’tkazishlari ham mumkin. Yoki sizning nomingizni qo’llanib ular grant olib yuradilar va hokazo.Qaram bo’lib yurmaslik esa har doim ham mushkul. Lekin baribir erkin bo’lishning gashti boshqacha.
Grant hisobiga yuritiladigan o’zbek tilidagi web sahifalar ko’p. Ammo ular pul talashi chiqib qoladi, deb bu haqda gap ochmaydilar. Ya’ni boshqalarni ishlatib, grantni esa o’zlarining mulklariga aylantirib olganlari ochilib qolishidan qo’rqadilar. Lekin baribir bir kuni hammasi ayon bo’ladi, xuddi Leninga revolutsiya qilishi uchun pul berganlarning ro’yxati tarix kitoblaridan o’rin olgani kabi.

-29-

SAVOL: Birinchi yozgan maqolangiz yoki she’ringizni eslay olasizmi, u nima haqda bo’lgan? (Zulfiya, 12 Sentyabr).

JAVOB: Aynan falon maqolam birinchisi edi yoki manabu she’rim ilk yozilgani, deb aytishim qiyin. Chunki ilk bor maqola yozganimda juda yosh edim. Aslida u maqola ham bo’lmagan. O’qituvchimiz qaysi bir mavzuda erkin ish yozdirgan va meniki sinfda eng yaxshi deb topilgandi. O’shanda hali maktabning o’rta sinfida o’qir edim va yozgan narsamni qaytadan qog’ozga tushirib pochtachi Hakim akaning yordami bilan Samarqand tumanining “Sharq tongi” gazetasiga yuborganman.
Gazetaning to’rtinchi sahifasida 3-4 qatorli bir narsa chiqqan va unga 44 tiyin qalam haqi ham kelgan. Shundan keyin maktabni tugatgunga qadar bu va viloyat, respublika gazetalarida besh yuzdan ziyod “yozganlarim” chiqqan.
O’sha kezlari Toshkent Davlat universitetining Jurnalistika fakultetiga kiruvchilardan matbuotda chiqqan maqolalarini to’plab, albom shaklida qabul komissiyasiga olib kelish qoidasi bor edi. Biz o’qishga kirgan yili keyinchlik bizga dars bergan domlamiz Muxtor Xudoyqulov qabul komissiyasida ekan va mening to’plab kelgan maqolalar, she’rlar, kichik hikoyalarimni ko’rib men bilan birga kelgan rahmatli onamga “O’g’lingiz o’qimasa ham bo’lar ekan, allaqachon yozish planini to’ldirib qoyibdi” degandi.
Maktabdagi “jurnalist”ligimdan bir voqea yodimga tushdi. Rasulov degan o’qituvchimiz bor edi va hamma undan qo’rqar edi. Bolalar nos, papiros chakishsa, lanka o’ynashsa, qo’ng’iroq chalinganiga qaramasdan darsga kirishmasa u hech narsa demasdan qo’lning qo’ltiqqa yaqin joyidan shunday chimchilar edi-ki, qutilub qochish mumkin bo’lmay, ko’zning kiprigi yulduzchalarga aylanib ketardi va qo’lning o’sha joyi ikki-uch haftaga qadar qop-qora bo’lib turar edi. Hamma bola, jumladan men ham Rasulovdan nafrat qilar edim.
Men yozganlarimni “Sharq tongi” gazetasining Madaniyat bo’lim mudiri Abdusalom Muhammadaliyevga olib borar edim. Bir borishimda Qishloq xo’jalik bo’limida ishlaydigan jurnalist Ergash Sultonov mendan maktabimizning makkajo’xori yetishtiradigan brigadasi haqida maqola yozishni so’radi.
Darsdan keyin dalaga bordim. Dala Toshket-Termez shoh yo’lining yaqinida edi. Borsam, bir oyoqyalang, semiz kishi boshini ro’molcha bilan bog’lab olib, makkajo’xorizorga suv quyayotgan ekan. Tanidim, Rasulov edi. Yoniga borgim kelmadi. Ammo u meni ko’rib qolib, chaqirdi va nimaga kelganimni so’radi. Qo’rqib, qaltirab maqsadimni ayttim. U meni qo’lbola supaga taklif qildi, u yerda o’nga yaqin bitiruvchilar dars qilib o’tirishgandi.
Rasulov menga bir piyola choy uzatib, erinmasdan ko’p narsani gapirib, tushuntirib berdi. Bolalar ko’zlarining tagidan menga qarab qo’yishardi. Ular darsdan keyin ishlab, maktabning yangi binosi uchun pul to’playotgan ekanlar. Rasulov ularga bitirish imtihonlariga tayyorgarlik qilish uchun imkon yaratib, ularning o’rniga o’zi ishlayotgan ekan.
Mening qo’limdagi 12 varaqlik daftarim to’lib ketdi. Biz gaplashib o’tirganda dalaning bir qismini suv bosibdi. Qo’rqib ketdim. Rasulov menga yaqinlashar ekan, hozir qo’limdan chimchib oladi, deb o’yladim, u esa boshimni silab:
-Qo’rqma, biz makkani silos uchun yetishtirayapmiz, suvlik bo’ladi,- deb jilmaydi.
Unga bo’lgan nafratim, hurmat tomonga og’a boshladi. Hozirga qadar birovdan nafrat qilsam shu voqea esimga tushadi va balki o’sha odamning hali men bilmagan yaxshi tomonlari bo’lsa-chi, deb o’ylab qolaman.

-30-

SAVOL: Keyingi yillarda yuz berayotgan dahshatli voqealar dunyoning oxiri kelganidan belgi emas-mi? (Rustam, 13 Sentyabr).

JAVOB: Men optimistman. Menimcha “Dunyoning oxiri kelmoqda”, deysih bu kelajakdan umidni uzishdir. Lekin Dunyoning oxiri kelib-kelmagani bizning qo’limizda emasligini va bizning qarashlarimizga bo’g’liq bo’lmaganini hisobga olsak, yana yaratganning o’zi biladi.
Keyingi yillarda yuz bergan dahshatli fojealar, ofatlar, halokatlar Dunyo paydo bo’lganidan beri u boshidan kechirganlari oldida hech narsadek gap. Qoradengiz ostida qolgan mamlakatdan boshlab, Orol tagida ko’milgan shaharga qadar qanchadan-qancha ofatlarda millionlab odamlar yo’qolib ketganlar. Zilzilalar, ko’chkilar va nihoyat tinimsiz urushlar…
Faqat bugun dunyoning bir burchagida suv ikki kishini oqizib ketsa ham darhol xabarini eshitamiz. Xabarning asosi voqea bo’lgani uchun har kuni, har soatda bir fojea haqida eshitib, o’qib bormoqdamiz. Buning ustiga voqeaning ipidan ignasigacha televideniyedan ko’rish imkoni ham mavjud. Buning inson ruhiyatiga ta’sri katta. Dunyo ulkan va to’yi bilan a’zasi yonma-yon. To’yi mavzu emas, a’zasi mavzu. Shu bois ba’zilarga Dunyoning oxiri kelgandek tuyuladi.
Tarix kitoblarini varaqlasangiz, bugungilardan ham dahshatli voqealar haqida o’qiysiz. Shunday millionlab misollardan faqat bittasi haqida Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiyning “Buxoro tarixi” kitobi(“Fan” nashriyoti,Toshkent,1996, 44 bet)da o’qishingiz mumkin. Muallif arablar bosqinchiligi haqida to’xtalar ekan, jumladan shunday misol keltiradi:
“Qutayba Xunbunga yetib kelganda, unga “Hisorning kishilari qo’zg’olon qilib, amirni o’ldirdi”, degan xabarni yetkazadilar. Qutayba lashkariga “Boringlar, Baykanni talon-taroj qilinglar, ularning qonlarini (to’kishni) va mollarini (olishni) halol qildim” deb buyruq berdi. (Qo’zg’olon) sababi shu edi: baykandlik bir kishining sohibjamol ikki qizi bor edi. Varqo ibn Nasr ikkalasini ham o’ziga oldi, shunda u kishi, “Baykand katta shahar, nima uchun sen butun shahardan faqat mening ikki qizimni tanlab olasan?”-dedi. Varqo javob bermadi, u kishi sakrab turib Varqoning kindigiga pichoq urdi, lekin bundan bir ish chiqmadi- Varqo o’lmay qoldi. Bu xabar Qutaybaga yetgach, u qaytib Baykandga keldi va u yerda kimki urushga yaroqli bo’lsa, hammasini oldirdi va qolganlarini asir qilib oldi, shunday qilib, Baykandda hech kim qolmadi va Baykand xarob bo’ldi…”
Xullas, Dunyo bizga qadar ham bor edi va bizdan keyin ham bo’ladi, tabiiyki fojealari bilan.

-31-

SAVOL: “Harakat” jurnalining oxirgi sonidagi [#3-(48)-2004] maqolada (Qarang: http://www.harakat.net/”Muxolifat nima qilishi kerk, nima qilmoqda qilmoqda?”)
“Amerika ovozi” radiosining Washingtondagi markaziy ofisida ishlaydigan o’zbek jurnalistlari esa O’zbekistondagi muxbirlariga “Muxolifatga yaqin bo’lsang ishdan haydaymiz” deb tahdid qilib turishdan ham cho’chishmagan” deyiladi. Shu gapga nima deysiz? Radio yopilib ketganiga qaramay bunga javob berishingiz mumkinmi? (Abrorxon, 14 Sentyabr).

JAVOB: Bu savolni radio yopilmasdan oldin berganingizda ham javob berish mumkin edi. Iddaoda qisman jon bor. Gap shundaki, radio kimlarningdir shaxsiy manfaatlari yo’lida qurol bo’lib qolmasin, deya barcha xizmatlarda ishlaydiganlarning mustaqil bo’lishi shart qilib qo’yilgan. Bu O’zbek xizmatiga ham taalluqli edi va men ham buni to’g’ri deb bilaman.
Men ishga o’tayotganimda ham ismim “Harakat” jurnali tahririyati a’zolari ro’yxatida bo’lgani uchun “do’st”larimizdan biri meni “Birlik” a’zosi (Men hech qachon “Birlik”ka a’zo bo’lgan emasman-JM), muxolifatga mansub, deb shikoyat qilgan va men rasman bu tahririyat a’zoligidan chiqish haqida bayonot e’lon qilish majburiyatida qolgan edim.
O’zbekistonda turib “Amerika ovozi” radiosi uchun ishlagan hamkorlardan ham doim mustaqil bo’lish, barcha guruhlarga birdek qarash, hukumat tomonida emas, haqiqat tomonida bo’lish talab qilingan va bu jurnalistika uchun normal holdir. Shunga qaramay ular doim muxolif guruhlar tomonida edilar. Ularning O’zbekiston hukumati tomonida bo’lganlari yoki hukumatning qarashlarini yoritgan birorta ham lavhalarini eslay olmayman.
Ma’lumki, O’zbekistonda muxolifat rasman yo’q. Lekin o’zini muxolifat deb yurgan guruhlar bor. Menimcha, “Amerika ovozi” kabi boshqa radiolar ham bu guruhlarni qachon chetlab qo’ymayaptilar. Agar bitta-ikkita “daho”dan interviyu olinmay qolingan bo’lsa, bu qaysi bir guruhni chetlash ma’nosiga kelmaydi.
“Harakat”dagi maqolada xorijiy radiolarga ta’sir qilib turilmasa, O’zbekistondagidan farqi qolmas edi, degan juda katta iddao ham o’rtaga otilgan. Bu jurnalistika nimaligini bi’lmaydigan odamning gapi.
Xo’sh, “Harakat” mustaqil axborot agentligi degan nom ostida berilayotgan xabarlarni bir tahlil qilib ko’ring. Yarmidan ko’pi O’zbekiston matbuotidan olingan yoki uning ruhida. Buning uchun men uni tayyorlaganlarni ayblamayman. Qozonda bori cho’michga chiqadi. Jamiyat baribir hamma joyda o’z inikosini ko’rsatadi. Shu bois yuqoridagi balandparvoz uddao o’rniga xorijiy radiolardagi ba’zi xodimlar turli muxolif guruhlarga yon bosadilar, tarafkashlik qiladilar, deb tanqid qilinganda ancha to’g’ri bo’lgan bo’lar edi.
Xullas, bizda hali o’z manfaatidan qarashlarini, ishonchini, haqiqatni ustun qo’yadigan jurnalistlar, jurnalistlikka da’vogar “muxolif”lar barmoq bilan sanarli. Lekin ularni ham ayblovchilar ko’p. Chunki manfaatdan ham ustun narsalar borligiga ko’pchilik ishonmay qo’ygan.

-32-

SAVOL: “Shohimardon kimniki?” degan va buzg’unchilikka olib boradigan bayonotlarni siyosatshunos sifatida qanday baholaysiz?(Zafar, 15 Sentyabr).

JAVOB: Biror kishi yoki guruhning buzg’unchiligini baholash mening ishim emas.Lekin dunyoda yuz berayotgan voqealarga nisbatan oddiy bir inson sifatida o’z fikrimni bildirib kelmoqdaman va bundan keyin shunday bo’lsa kerak, deb o’ylayman.
Bilasizmi, 1988-1989 yillarda ham ba’zi odamlar va guruhlar anashunday tortishuvlar chiqargan edilar. Samarqand, Buxoro, O’sh kimniki degandek… Bu esa qonli voqealarga olib kelgan edi. Keyin ma’lum bo’lishicha bu ishlarning ortida mash’um SSSRning KGB degan tashkiloti turgan ekan.
O’zimizning qo’lbola “sodda”lar KGBning musiqasiga o’ynab berishgan o’shanda. O’sha mudhish kunlarning oqibati shunga olib keldiki, turkning bolasi, qon-qardosh bo’lgan qirg’izlar va o’zbeklar orasiga rahna solindi.
Menimcha, yana qandaydir planlar bor va bunda manfaatparast guruhlar ustalik bilan qo’llanilmqoda. Aks taqdirda SSSRning butunligi uchun qayg’urib, oyoqyalang yugurganlarga qolardimi bu ish?
Turli Internet sahifalarida o’zbekni qirg’izga, qirg’izni o’zbekka qarshi qayrayotgan bu odamlar turk millatining qoni bilan o’ynashni bas qilsihlari kerak. Butun bir mamlakat Rossiyaning qo’l ostiga o’tib ketishi xavfi bo’la turib, bu kuchlar odamlarning diqqatini boshqa tomonga burib, aka va ukaning bir-biriga qayrash bilan ovora bo’layotganlari ham 1988-1989 yillardagi provakatsiya qaytib kelmoqdami degan savolni yaratadi.
Nima bo’lganda ham bunday o’yindan ehtiyot bo’lish kerak va bir muammo chiqqan taqdirda ham ikki tomonning zukko odamlari shov-shuv qilmasdan dialog yo’li bilan masalani hal etishlari darkor. Bu esa bugun SSSRni tiklash ishtiyoqida bo’lgan putinlarning ayg’oqchilariga yaxshigina tarsaki bo’ladi.

-33-

SAVOL:Bir javobingizda Ahmad Ismoilov degan jurnalistni eslagansiz. Men uning nomini eshitmagan ekanman, qo’shimcha ma’lumot berishingiz mumkin-mi?

JAVOB: Albatta! Iste’dodli va zahmatkash jurnalist Ahmad Ismoilovning so’nggi ish joyi “Toshkent haqiqati” gazetasi edi. U olamdan o’tganda juda ko’p jurnalistlar qatori men ham ko’zimda yosh bilan uni mangu yo’lga kuzatib qolganman.
1974 yilda Toshkent Davlat universitetining Jurnalistika fakultetida o’qigan paytimda, iqtisodiy sharoitim og’irlashib, ish qidirib qoldim. 17-18 yoshli, tajribasiz yigitni kim ham ishga olardi? Sarson bo’lganimni va qiyin sharoitga tushganimni ko’rgam men yashayotgan uyning egasi Ilyos aka qo’shni mahallada istiqomat qiladigan jurnalist Rasul Rahmonov bilan tanishtirdi. U menga ertaga tush payti Navoiy teatri yoniga borishimni uqtirdi. Ertasiga borsam u bir o’rta bo’yli, kulcha yuzli, hayli semiz odam bilan favvora yonida gaplashib turgan ekan. Salom berib, uzoqroqda to’xtadim. Rasul aka u odamga bir narsalar degandan keyin u menga yaqinroq kelib:
-Bitta savol beraman, javobing yoqsa, ishga olinding, bo’lmasa o’zingdan ko’r,-dedi.
Shoshib qoldim. Buning ustiga Rasul aka:
-Bu kishi Ahmad Ismoilov bo’ladilar, eshitgan bo’lsang kerak,-dedi.
Ahmad Ismoilov nomini ko’p eshitganim, har kuni “Toshkent haqiqati” gazetasining to’rtinchi sahifasida uning nomiga ko’zim tushib turgani uchun dovdirab qoldim.
-Qani ayt-chi, jurnalist degani o’zi kim?-dedi Ahmad aka.
O’qishga kirgan yilim birinchi darsda domlamiz Muxtor Xudoyqulov shu mavzuga yaqin erkin ish yozdirgan edi va men “Jurnalist-davlat arbobi” deb yozganim yodimga tushdi va shunday dedim.
Ahmad aka biroz o’ylab turdi-da, keyin Rasul akaga qarab:
-Ko’rdingiz-mi, yoshlarning fikri xazina bo’ladi,-dedi va menga yuzlanib:
-Borib E’tirbor opangga ayt, seni ishga oldim, ish soatlaringni o’qishingga moslab, rejalab qo’ysin,- dedi.
E’tibor opa gazetaning Korrektura bo’limida rahbar ekan. Shu bilan “Toshkent haqiqati”da ishlay boshladim. Bu maskanda Soat Musayev, Nazarmat, Ergash Muhammedov kabi juda ko’plab jurnalistlar, adiblar ham xuddi Ahmad aka kabu menga quchoq ochib, ish o’rgatishgan.
Ahmad aka chapaqay edi va bir qarashda maqolaning qandayligini bilib oladigan mahoratga ega edi. U chap qo’llab, qizil qalam bilan qo’ygan sarlavhalar hammani hayratga solardi.
Bir kuni u meni chaqirib:
-Yoshlardan birortasi bilan korrekturada o’tirib tur, birozdan keyin Sharof aka keladilar, u kishi o’zlari gap qo’shmaguncha gapirma,-dedi.
Biz ishlayotgan bino yangi bo’lib, Sharof Rashidov ziyoratga kelayaotgan ekan. Korrekturada grankalarni o’qib o’tiraverdik. Xonamiz yo’lakka yaqin bo’lgani uchun Rashidov va hamrohlari bizning xonaga kirishdi. Biz bosh ko’tarmasdan ishimizni qilaverdik.
-Assalomu alaykum,-deya Rashidov kelib bizlar bilan ko’rishdi va bino haqida so’radi.
Rashidovni kuzatib qo’yishgach, Zarif aka degan hazilkash jurnalist kelib, bizning qo’limizdan o’pdi va:
-Qani hamma bu oltin qo’llardan o’psin!,-deya hazil qildi.
Orqadan Ahmad aka kelib qoldi va:
-Davlat arboblari ham shunaqa hazil qiladi-mi?-dedi.
Men uning kinoyasini tushunmadim. Kechga tomon u meni chaqirib:
-Tabriklayman, mana bunga qara!-dedi.
Birinchi sahifaning xomakisida “JURNALIST-DAVLAT ARBOBI” degan so’zlar katta harflar bilan yozilgandi. Keyin bilsam, o’shanda Rasul Rahmonov bilan Ahmad aka Sharof Rashidovning nutqi haqida gaplashayotgan va mening gapim ularga ma’qul bo’lgach, nutqqa qo’shishgan ekan. Rashidov jurnalistlar dargohini ziyorati barobarida majlisda bu nutqni irod qilgach, hamma gazetalarda bu gap sarlavhaga aylanib ketdi. Ahmad aka doim shu haqda gapirib yurdi.
Uning bir odati bor edi. Yoshlarga katta pul berib, kichik bir narsa olib kelishni buyurar edi va qaytimini olmas, “Ertaga boshqa narsa buyurman” der edi. Ertaga esa boshqa pul berardi. U yoshlarning g’ururiga tegmayin, deb shu yo’l bilan ularni dastaklar edi.Umuman u yoshlarni juda qo’llaydigan odam edi.
Aytishlaricha, Sharof Rashidov “Qizil O’zbekiston” gazetasida bosh muharrir bo’lganda, Ahmad aka ma’sul kotib ekan. O’shanda Rashidov u kishini “Pulning qadriga yetmaydigan odamsiz” deganini eshitganlar bor ekan. Lekin hammada ham anashunday xislat bo’lavermas ekan, u pulning qadriga yetmasa ham odamlarning qadriga yetadigan jurnalist, davlat arbobi edi.
“Toshkent haqiqati” gazetasi Ahmad Ismoilov bosh muharrir bo’lgan yillari O’zbekistondagi eng o’qimishli, eng savodli nashr edi. Buni barcha jurnalistlar chin dildan e’tiorf etishardi.

-34-

SAVOL: Men chet elda yashab yurgan dindorman, vatanga qaytib borsam, dindorligim uchun qamalib ketaman-mi deb qo’rqaman. Boshpana so’rasam, berishlari mumkin-mi, yoki chiqarib yuboradilar-mi bilmayman? Amerikada bo’lmasa, Avropada, masalan Anglyada boshpana olishim mumkin-mi? Maslahat bersangiz? (Farg’oniy, 2004 yil, 27 Sentyabr).

JAVOB: Boshqa bir mamlakatdan boshpana so’rash bu shunchalik shaxsiy masalaki, hatto uylangandagidan ham nozikroqdir. Chunki har kimning muammosi har turli va sizga boshpana beradi, unga esa bermaydi, deb aytish mumkin emas. Zero demokratik davlatda sudning qarorini hech kim oldindan aytib berolmaydi.
Ayniqsa, 2001 yil voqealaridan keyin bu masala juda jiddiylashgan. Masalan, “Vashington post” gazetasining yaqinda yozishicha, Amerikada 2003 yilda boshpana berish yugirma foyizga kamaygan. Murojaat qilganlarning soni esa ko’paygan. Demak, rad javobi olayotganlar ko’p. Ammo Amerikadagi sudlarda turli sabablar bilan yutib chiqayotganlar ham anchagina. Hatto “Men “Usmon Haqnazarov” nomi bilan Internetda maqolalar yozganman, Karimovning qizi haqida yozganman, endi qaytib borolmayman” deb siyosiy boshpana olgan odamlar haqida ham eshittik.
Amerikada kimlarga boshpana berilishi mumkinligi haqida juda ko’p rasmiy Internet sahifalari mavjud. Bu yerda viza muddati o’tib ketgan va qonunsiz yashayotganlar ishi sudga topshiriladi va sud chiqarib yuborilsin deb qaror bersa, shundan keyin bu amalga oshiriladi.
Avropada, xususan, Anglyada qonunlar talabi qandayligini bilmayman. Lekin bu mamlakatlarning qonuniy shartlari haqida ham Internetdagi rasmiy web sahifalaridan ma’lumot topish qiyin emas. Shuningdek, bu soha bilan bevosita shug’ullanadigan advokatlargina ishning bo’lib-bo’lmasligini taxmin qilishlari mumkin.
Umuman esa, agar bir kishining adolatga yo’li bekitilgan, quvg’inlar va ta’qiblar tufayli uning hayoti haqiqatdan ham tahlika ostida qolgan bo’lsa, unga boshpana berishni demokratik davlatlarda darhol rad etilmaydi. Batafsil o’rganib chiqiladi.
Ammo bu borada maslahat berish yana takror aytaman, mumkin bo’lmagan masala. Chunki har kimning boshiga tushgani o’ziga ayon va o’zining kimligini har kimning o’zidan yaxshi biladigan odam yo’q.
Shu bois Sizga ma’qul bo’ladigan gap ayta olmagan bo’lsam, uzrimni qabul qiling.

-35-

SAVOL: Siz veb sahifangizni qariyb to’rt yildan buyon ishlatib turibsiz. Unda har kuni bo’lmasa ham kun ora bir yangi narsa o’qish mumkin. Bugun shunday xususiy sahifalar ko’paymoqda, o’quvchilaringiz soni kamayib ketishidan cho’chimaysiz-mi? (Saodat).

JAVOB: Yo’q. Bu ham tanlov. Yuztasini ko’rib bittasini olasiz. Shu nuqtai nazardan mustaqil va xususiy veb sahifalar qancha ko’p bo’lsa, shuncha yaxshi. Men o’zim doim yoshlarga murojaat qilib, xizmatni veb sahifa ochishdan boshlang, deb aytib kelmoqdamanu nega endi ularning ko’payishidan cho’chir ekanman?
Veb sahifalar ko’paysa, ularni yopib qo’yish qiyinlashadi. Qolaversa, turli fikrlar va turli qarashlar ko’payadi va bu hurfikrlilikka, qul bo’lmaslikka yo’l ochadi.
To’g’ri, mustaqil veb sahifani yuritish oson emas. Jamoatchilik asosidagi veb sahifalarni ko’rayapsiz, aksariyati Internet dunyosining u chetidan, bu chetidan xabar, maqolalar ko’chirib olib qo’yish bilan veb sahifa yuritmoqdamiz, deb o’zlarini aldab, pullarini bekorga sarflab yuribdilar.
Xususiy veb sahifada esa hamma narsani o’zingiz va shaxsan o’zingiz yozishingiz kerak. Agar menga o’xshab ikki joyda ishlaydigan bo’lsangiz, buning ustiga uyda Internetni asosan o’quvchi bolalaringiz ishg’ol qilib turishsa (Amerikada o’quvchilarga har kuni uyda bajarish uchun tadqiqot ishlari beriladi va ular aksar vaqtlarini kompyuter oldida o’tkazadilar) ishingiz yana ham qiyinlashadi, navbat kutishingizga to’g’ri keladi.
Ma’lumki, xususiy veb sahifalar kundalik xabar manbai emas, balki vaqt bo’lganda bemalol o’tirib, bir narsa o’qiydigan joy bo’lishi kerak.
Lekin bugungi o’quvchi har kuni bir yangi gap eshitgisi keladi. Bu talabni qondirib borish esa juda mushkul. Yirik asarlarni o’qib o’tirishga uning vaqti bo’lmaydi. Chunki Internetdagi har bir soniya uning uchun qimmatli. Agar juda qiziqsa, print qilib oladi. Bu narsalar mendan ham ko’proq sizning o’zingizga ayon. Men esa muxtasar qilib , cho’chimasligim, balki yangi veb sahifalar ochilaversa, quvonishimni aytmoqhiman, xolos.

-36-

SAVOL: Sizning “BBC” va “Ozodlik” veb sahiflari haqidagi savolga javobingizni o’qidik. “Birlik”, “Harakat”, “Erk”, “Erkinyurt”, “Tribune”, “Zamon”, “Islom” kabi veb sahifalar haqidagi fikringiz qanday? Agar yana meni so’kishga boshlaydilar, deb qo’rsangiz, mayli javob bermang (Xayrullo).

JAVOB: Bu veb sahifalarning hammasida emas, ba’zilarida menga qarshi so’kish kampaniyalari bo’lib turadi. Lekin har doim bundan ular yutqazdilar. Shunday kampaniyalardan keyin “Erk” partiyasi ikkiga ham emas, uchga bo’linib, parchalanib ketdi. “Birlik” ichida ham uning rahbariyatiga qarshi norozilik kayfiyatlari kuchaydi. Ulardan tashqari yozgan bir ikki kishining kimligi ham hammaga ayon bo’lib qoldi. Shu bois qo’rqishga o’rin yo’q va savolingizga dilimdagini yashirmasdan, ochiq javob beraman. Bu balki mazkur veb sahifalar faoliyatiga yordam bo’lishi mumkin.
Avvalo shuni aytishim kerakki, bu sahifalarga muntazam kirib turishga vaqtim yetmaydi va baz’ilarini siz yozgandan keyin ko’rib chiqdim va tanqid-takliflarimni muxtasar tarzda quyidagicha siralashim mumkin.
1.Qachongacha kirilga yopishib qoladilar? 1990 yillarning boshida lotin tarafdori bo’lganlariga qaramay aksariyatlari haliga qadar rus akalaridan voz kecholmagandek kirildan ham qutula olmayaptilar.
Karimov o’zi o’rgana olmagani, qizlari ham rus tilida yozib chizishgani uchun lotinning yo’liga to’g’anoq bo’lmoqda. Ammo uning muxoliflari-chi?
2.”Birlik” veb sahifasiga bekorga kirib, vaqtingzini yo’qotasiz. Hech qanday yangilik bo’lmaydi. U yerga qo’yilgan kundalik xabarni esa allaqachon “Harakat”dan o’qib olgan bo’lasiz. “Harakat” web sahifasi paydo bo’lgandan keyin “Birlik”ka o’rin qolmadi, hisob. Shunchaki tarixiy bir noaktiv manba sifatida turishi mumkin. “Harakat” esa “UzA”ning Karimov falon joyga bordi, falonchini falon ishga tayin etti kabi xabarlarini ko’chirib bosishdan qutulsa yomon bo’lmas edi.
3.”Erkinyurt” sahifasi chiqqandan beri esa “ERK” web sahifasiga hojat qolmadi. Ular Hasan-Husan kabi bir-birini takrorlamoqdalar. Hasan-Husanlarning ko’rinishi boshqa bo’lishi mumkin, ammo bu web sahifalar bir xil. Hasan-Husanlarning ichki dunyosi boshqa bo’lishi mumkin, ammo bu sahifalarning ichak-chvog’ida ham farq yo’q.
“Erkinyurt” xuddi O’zbekiston televideniyesiga qarshi tashkil etilgan veb sahifaga o’xshaydi. U yerdagi buzuqliklar, poraxo’rliklar va hokazolar haqida o’nlab maqolalar e’lon qilingan. Bu yaxshi. Lekin shunday voqealar prezident devonida, vazirlar mahkamasida, Oliy majlisda yo’qmi? Nega bu haqda yozmaysizlar? Televideniyeni yozing, radiochi, gazetalar-chi? Agar xolis bo’lsangiz nega ularni ham “mushtlab” turmaysiz degan haqli savol tug’iladi.
4.”Tribune”ning o’zbek tilidagi mulohazalari yomon emas, Nurulla Ostonovning maqolalari tobora umumiylikdan aniq gaplarga aylanib, nishonga urayotgani quvonarli. Ammo veb sahifaning xabarlari turli joylardan ko’chirilgan. Xuddi “ERK”dagi maqolalar yig’indisiga o’xshaydi.
5.”Zamon” esa rus tilida allaqachon hammayoqda yozilgan narsalarni berayotganini ko’rdim. Yangilik topmadim.
6.”Islom” sahifasi bo’lsa hukumat tomonidan sobiq muftiga ochib berilgani o’z nomidan, ya’ni yonidagi “uz” belgisidan ko’rinib turibdi. Demak bu ham hukumatning nazoratida va chegaradan chiqmasdan shu hukumatga xizmat qiladi degan fikr uyg’ondi. Adashgan bo’lsam vaqt tuzatadi. Ammo sobiq muftining hukumatga yona bayonotlarini ham nazarda tutganda bu veb sahifadan bir narsa kutish mushkul.
Xullas, biz erkin matbuot haqidagi istagimizni 14 yildan beri aytib kelamiz. Hukumat yo’l bermaydi. Lekin Internetda bunga imkoniyat bor. Ammo buni deyarli eplay olmayapmiz. Bu esa o’ylab ko’rishimiz uchun juda muhim masala.

-37-

SAVOL: Kuzatishimcha siz SIYOSATCHI so’zini yoqtirmaysiz. Nega? (Sharofiddin).

JAVOB: Falon so’zni yoqtiraman, falon kalimani esa yoqtirmayman, deb aytganimni eslay olmayman. Ammo siyosatni “siyosat”ga aylantirib yurganlar haqida ko’p yozganman va balki savolingiz paydo bo’lishiga bois shudir.
Siyosatni har kim har xil tushunadi va o’z ko’rpasiga qarab unga bo’y beradi.
Hech esimdan chiqmaydi, O’zbekistonda qama-qama borayotgan, juda og’ir qatag’on bir payt edi. O’shanda yulduzi porlay boshlagan, bugunga kelib so’nib qolgan “siyosat”chilardan biri bilan bu masalani gaplashish uchun yoniga borsam, o’zi haqida yozilgan narsalarni to’plab o’tirgan ekan. Bir oy davomida qachon bormayin uning mashg’uloti shu bo’ldi. Keyin bir kuni u muqovasida o’zining rasmi bo’lgan kitobchani hadya qildi. Qarasam o’sha to’plab o’tirgan narsalarini bir kitob holiga keltiribdi. Buning yomon joyi yo’q. Ammo kitob uning ichidagilarni o’qib ham ko’rmagan boshqa bir odamning nomidan chiqqandi.
-Nega o’z nomingizdan chiqaravermadingiz, o’zingiz tayyorlaganingizni yozsangiz, samimiyroq, ishonchliroq bo’lardi,-dedim.
-Siz siyosatni tushunmaysiz.Odamlarga hamma vaqt muxlislar, izdoshlar, atrofda yugurib yurganlarni ko’p qilib ko’rsatmasangiz siz bilan hisob-kitob qilmaydilar,-dedi u sovuqqonlik bilan.
Keyin ham ko’p guvohi bo’ldim, u o’zi haqida o’zi kitoblar, maqolalar tayyorlab boshqalarning nomidan chiqarar, matbuotda o’zi haqida suhbatlar tashkil etar, xalqni ozod qilaman, deb to’pilgan mablag’larni shu yo’lga sochar va keyin bulardan ustalik bilan foydalanar edi.
Ha, u “siyosatchi” edi. Ammo bunday “siyosat”dan yiroq bo’lganlar biladilar-ki, siz quvg’inda bo’lsaniz va dunyoning turli burchaklarida siz haqingizda yozilganlarni sizdan boshqa odam mukammal ravishda to’plab borolmaydi. Shu bois “Muxlislari va shogirdlari” deb yoki boshqa imzo qo’ygandan ko’ra, “O’zim haqim”da deb yozaversa, bu uning soxta siyosatchi emas, balki samimiy inson ekanligini ko’rsatishga xizmat qiladi. Tabiiyki samimiylik qonida bo’lsa…
Boshqa bir misol. Muhojir tarixchi olim Boymirza Hayit o’zi haqida Sovetlar yozgan besh yuzga yaqin maqolani to’plab, Turkiyaga olib keldi. Noshir bilan gaplashib o’tirgandik:
-Kitobga o’z ismingizni qo’yibsiz, shuni boshqa odam nomidan chiqarsak, nima deysiz?,-dedi noshir.
Haq so’zning yo’ldoshi bo’lgan Boymirza otaning rangi o’zgarib ketdi va :
-Men yolg’onchilik qila olmayman, bularni umr bo’yi yig’ib yurganman, ko’plarini arxivlarga borib o’zim to’pladim, ba’zi nusxalarini sotib oldim, boshqa birov bu ishni qilmasligini hamma biladi, haqiqatni buzmasligimiz kerak,-dedi.
Oradan qariyb o’n yil o’tdi. Haligi “siyosatchi”ning kitobi o’sha joyning o’zida qolib ketdi. Hatto nomini eslay olmadim. Ammo Boymirza otaning o’zi haqida chiqqan maqolalarni to’plagan kitobi juda katta, og’ir bo’lishiga qaramasdan, qayerga ko’chsam, yonimda. Bu qimmatli, tarixiy va poydevori “siyosat” emas, haqiqatdan bo’lgan kitob chunki..
Hech o’ylab ko’rganmisiz, siyosat so’zining o’zagi “SIYO”, ya’ni “QORA” bo’lganini.

-38-

SAVOL: Turli sabablar bilan Vatandan chiqib ketgan o’zbeklarning boshini bir joyga qovushtirib bir xalqaro jamiyat tuzish haqida juda ko’p gaplar bo’ladi, shu ishni siz boshlamaysiz-mi?(Qobil).

JAVOB: Tukiyada bu ishni boshlashga urinib ko’rganmiz, keyin Amerikaga kelganda ham bu haqda ba’zi odimlar otilgan. Tug’ri har ikki holda ham gap faqat o’zbeklar haqida borgan emas, Turkiyada Turonzamindan chiqib ketganlarning madaniy jamiyati haqida o’ylagan bo’lsak, Amerikada turkistonliklar ittifoqi borasida bosh qotirilgan edik. Lekin New York atrofida yashayotganlarning “Turkistonliklar jamiyati” mavjudligi uchun bizning harakatlarimiz bilan boshlangan urinish Vashington atrofidagi turkistonlik-amerikaliklar jamiyatini tuzish bilan cheklangan. Kelishuv nuqtasini topish muhskul bo’lgan. Har kim o’ziga bek va o’ziga xon.
Masalan, nizomga inson haqlari masalasini qo’shaylik desangiz bir guruh odamlar “O’zbekistonga borib kelishimiz qiyinlashadi” deb qarshi bo’lishgan. Madaniy aliqalar masalasi ko’tarilganda ba’zilar “Ota bobomiz raqqosa o’ynatmagan, bu ish bizga qoldimi?” deyishgan, ayrimlar esa bunday jamiyatni diniy tomonga burib yuborishga harakat qilishgan va hokazo.
Xullas, ikki qo’chqorning boshi bir qozonda qaynashi mumkin, lekin ikki o’zbek bir oraga kelolmaydi, deganlari kabi bu ish yurmagan. Buning ustiga ana uning kelib chiqishi tojik, mana buniki afg’on, bu o’zbek emas, u turk emas kabi iddaolar chiqqan.
Keyin esa “Birlik” web sahifasining “Mehmonlar kitobi” orqali xorijdagi o’zbeklarning orasini buzib yuborish uchun Islom Karimov ham qila olmagan darajada buzg’unchilik qilindi. Qolgan-qutgan munosabatlarga ham darz ketdi.
Lekin bular bo’lgan va bundan keyin ham bo’ladi. Tarix bo’yi hech kim bizning boshimizni qovushtira olmagan, aksincha juda osonlik bilan oramizini buzishgan. Doim ichki nizolar bizni xarob etgan.
Xuddi anashu bois ham birlashish haqidagi harakatni to’xtatmaslik va qon-qonimizga singib ketgan tarixiy illatdan qutulish choralarini topishimiz zarur.
Menimcha, demokratik tamoyillar uchun yoki madaniy, ijtimoiy rivojlanish yo’lida birlashish mumkin. Chunki bunday qadriyatlar umuminsoniy bo’lib, ko’p odamni o’ziga jalb eta oladi.
Bu faqat bir kishiga bog’liq narsa emas. Ko’pchilik bo’lib kirishmoq kerak. Boshqacha aytganda nizomini yozib, shunday tashkilot tuzudik, falonchi prezidenti degan bilan ish yurmaydi. Hamma o’ylab ko’rib bu yo’nalishda nima qila olsihini o’rtaga qo’ysa ana o’shanda bir narsa bo’lsihi mumkin.
Menimcha, ishni bir nech tilda, jumladan Ingliz tilida ham chiqadigan bir web sahifa tuzib, xorijda yashayotgan Markaziy osiyoliklar hayoti haqidagi tanishuv lavhlaridan boshlasa yomon bo’lmaydi.
Imkoni borlarga bu bir taklif. Men ham qo’limdan keladigan xizmatga tayyorman.

-39-

SAVOL: “Birlik” rahbarlari 1991 yilgi saylovda qatnashgani uchun “ERK”ni ayblashgan edi, endi o’zlari 2004 yilgi saylovda qatnashmoqdalar, mening shu haqdagi savolimga “birlik”chilar javob berishmadi, buni siz qanday baholaysiz va saylov borasidagi qarashlaringiz qanday? (Rustam).

JAVOB: Men kimning savoliga kim javob berib-bermagani haqida bir narsa deya olmayman. Buning turli sabablari bo’lishi mumkin.
Saylov borasidagi o’z qarashlarimni ham ancha ilgariroq bayon etgan edim.
Bugungi vaziyatga qaraydigan bo’lsak, bir kun kelib ba’zi “birlik”chilar biz shu yo’l bilan saylovning g’ayridemokratik o’tganini isbotladik, deyishsa bunga ham ajablanmayman…
Birov to’y qilayapti. U mahalladan birini aytmadigina emas, balki to’yga kelishini istamasligini bildirdi. Lekin u to’yga kirib bordi. Nima bo’ladi? Quvilmasa ham sassiq gap eshitishga muyassar bo’ladi. Unga eshittirib, “Itning keyingi oyog’i bo’lmay o’l” deyishlari ham mumkin. U osh yegisi kelganini aytolmasa ham to’yga quruq suyak uchun kelmaganini bilishadi.
Darvoqe, saylovni to’yga qiyoslab oshirib yubordingiz, deyishingiz mumkin. Aslida saylov butun xalqning eng katta to’yi bo’lishi kerak. Lekin bugun xalq uchun emas, Karimov uchun bu to’y. (“To’y”dan ham “Tomosha” degan so’z mavjud holatni yaxshiroq ifodalaydi).
Karimov bu tomoshada ko’pchilikni ko’rishni istamaydi. U o’z ko’nglini qondirish, xalqaro jamoatchilikni chalg’itish uchungina bu tomoshani tashkil qilmoqda. Musiqani ham o’zi buyurgan, raqqosani ham. “Birov yaqinlashib qolmasin”, deb ularning atrofiga soqchilar ham qo’ygan. Tomosha muallifi ham o’zi, tomosha rejisseri ham, to’yga aytilganlar ro’yxatini oldindan tuzib tasdiqlagan ham o’zi.
Demak, u yerga borgan aytilmagan odam boshqa musiqa buyura olmasligi oldindan aniq. Faqat uning musiqasiga o’ynash qoladi. Kimdir shuni istagan ekan, bu uning haqqi, lekin jamiyatga keladigan salbiy tomonlari haqida savol berish va javob qildirish ham sizning haqqingiz.
Gapning lo’ndasi esa shuki, saylovlar haqidagi qonunlar nodemokratikdir. Buni “birlik”chilar ham yozib kelmoqdalar. Hamma ham bilib qoldi. Demak, shu qonunlar asosida saylovga kirsangiz, uni tan olgan bo’lasiz, kechagi gapingizdan qaytgan bo’lasiz. Bunday paytda sizni beburd desalar xafa bo’lmang.
“Birlik”chilardan ba’zilari urinib, sudlashib ko’rishdi, lekin ro’yxatga olish o’rniga ularni “terrorist” deb e’lon qilishdi. Jiddiy bir bayonot bilan chiqishmadi, balki Islom Karimov adashib shunday deb yubordi, deya o’zlaini ovutishdi.
Murosa murosa istagan bilan qilinadi. Hech qachon bir tomonlama murosa bo’lmagan. Ba’zilar saylovda qatnashish ham murosa, deya o’zlarini kulgiga qo’yish barobarida diktaturaning musiqasiga o’ynab berayotganlarini bilmaydilarmi? Bilmaydilar desak ularni kamsitgan bo’lamiz. Biladilar desak yana kamsitgan bo’lamiz. Xullas, bu ularning tanlovi.
Lekin bu voqealar mening ko’pdan beri O’zbekistonda jiddiy muxolfat yo’q, degan fikrmini yana bir bor isbotlamoqda. Jiddiy muxolifat bo’lganda, tomosha boshlanmasdan oldin bir blokka birlashib, g’ayridemokratik rejimnining g’ayri demokratik qonunlari va tadbirlarini demokratik yo’l bilan baykot qilgan bo’lar edi.
Bu mening shaxsiy qarashim va kimlargadir yoqmasligi mumkin. Lekin na chora, dunyo shunaqa. Har kimning qarashi har kimga ham yoqavermaydi.

-40-

SAVOL: Keyingi paytda she’r yozmay qo’ydingiz-mi? Nega yangilarini e’lon qilmayapsiz?(Jamila, 26 Oktyabr, 2004 yil).

JAVOB: She’r yozish uchun belgilangan jadvalim yo’q. Ammo ko’nglimga bir narsalar kelganda qoralab qo’yaman. Hozir “Dakota yo’li”da bir qator she’rlar yozayapman.
Avval “Aldanishga moyil..” degan bir siyosiy she’rdan keyin anashi yangi uslubdagi qoralamalardan ham bir ikki namuna o’qishingiz mumkin.

Aldanishga moyil o’zbek shoiri,
Bir orden bukadi alif qaddini,
She’ru dili boshqa, boshqa zohiri,
Go’rkov chizib berar oxir haddini.

Aldanishga moyil o’zbek hofizi,
Shohning ko’kragiga boshini qo’yar.
Haq istab chiqsa gar o’g’li yo qizi,
Bir unvon xotiri ko’zini o’yar.

Aldanishga moyil o’zbek rassomi,
Tillaqosh medalga dunyosin sotar,
Egnida jandami, qo’lda hassomi?…
“Mona Liza” bilan qovushib yotar.

Aldanishga moyil o’zbek o’g’loni,
Yolg’onni bilsa ham huzur bilan yer.
Yurtboshi “Bolam”, deb aytgan zamoni,
Otasin unutib, uni “Otam”, der.

Aldanishga moyil o’zbek qizlari,
Fahish hadyasini gulnorim, deydi.
Zulm zindonida qoldi izlari,
Shunda ham na yorim, na orim deydi.

Aldanishga moyil aslida har kim,
O’zligin yemirib qilarkan ado.
Vatangado eding, endi-chi, xalqim,
Vatanda gadosan,Vatanda gado!

****

Dakota yo’lida…

Qattiq jang boradi,
qon sig’may ketadi ariqlariga,
o’qlar chil-chil etar muz devorlarni,
maydon kengayadi,
maydon torayadi,
ko’z kosasida.
Qattiq jang boradi,
mening qalbimda,
dushman qaysi yonda,
do’stim qay tomon?…
Bilmayman, ko’rolmayman,
o’q yulib ketgan qorachig’imni…

****
Bag’rimda vulqon bor,
biqir-biqir qaynagani qaynagan,
na so’nmas,
na portlab meni so’ndirmas!

****
Oqshom uxlaysan
sahar uyg’onaman, deb,
sahar uyg’onasan,
kunduz mudramayman, deb,
mudrab uxlab qolasan yana,
uyg’ona olmaysan…
Uyg’ona olmaysan,
uyqu dori ichgansan,
ixtiyoring qo’lingdan ketgan…

-41-

SAVOL: Siz bir javobda “Tribune-uz”ning muxbiri Nurulla Ostonovni maqtagansiz. Uning yozganlarini topib o’qidim. U ham bildirmay hukumatga topinayotgan, oldinga o’q, orqaga … otayotgan xasaki jurnalistga o’xshadi. Nahotki uning ikir-chikirlardan boshqa narsani yozmayotganini ko’rmasangiz? (Alisher).

JAVOB: Ikir-chikirlardan qurilgan hukumatni ikir-chikirlar yiqitadi.
Islom Karimovning adolatsizlikka asoslangan rejimiga qarshi bosh ko’targanlar orasida Milliy Universitetning Jurnalisitika fakulteti sobiq talabalari anchagina. Shu bois ham rejim vaqti-vaqti bilan bu dargoh boshida qilich o’ynatib turadi.
Nurulla Ostonov bilan birga anashu qutlug’ dargohda o’qiganmiz. Talantli yigit.
Men O’zbekiston televideniyesida rahbar bo’lganimda u televideniyening Samarqand viloyat bo’yicha muxbiri edi. Bir kini nogiron oilaning sansalorlikka uchragani haqida ikki daqiqalik “qalampirmunchoq” tanqidiy reportaj hozirlagandi. Materilani darhol efirga qo’ydik. Ko’p o’tmay Karimov telefon qildi:
-Nima Samarqandda shu ikki ko’rdan boshqa odam yo’q-mi?-dedi u “qalampirmunchoq” ta’siridan jahli chiqib.
-Balki bordir, balki yo’qdir, lekin gap ular haqida emas, ularni sarson qilganlar haqida,-dedim men uning shunga ham aralashganidan hayratlanib.
-Ularning uyini remont qilmadi, deb butun boshli hokimiyatani ayblaysizlar-mi? Televideniye ko’rlarga emas, xalqning xizmatida bo’lgan hukumatga xizmat qilishi kerak. Chunki televideniyening pulini hukumat berayotganini ham unutmang….
Karimov hukumat xalqning puliga xo’jayinlik qilayotgani, hukumatning o’zi ham xalqning puliga yashayotgani, o’sha ko’zi ojiz nogironlar ham xalq ekanligini unutgan edi. Mayli bu boshqa masala. Lekin men Nurullaning o’ziga materialni maqtadim va umumiy majlisda ham bu reportajni boshqalarga o’rnak qilib ko’rsattim.
Mana oradan 13 yil o’tib Nurillaning yozganlari “Tribune-uz”da chiqmoqda. Tog’ri, ba’zi maqolalarida hukumatga yon bosayotgan kabi satrlar uchraydi. Buning ham sababi bo’lishi mumkin. Shuningdek, uning yozganlarida ba’zan uchqich qo’nalg’aning ustida aylanaverib, qo’na olmasdan qaytib ketgani kabi, “tog’dan va bog’dan” juda ko’p misollar keltirib, asosiy, kerakli gapni ayta olmaslik holatini ham ko’rish mumkin (Mana tanqid kerak bo’lsa, uni tanqid ham qilib qo’ydim-JM). Lekin umumiyatla u oddiy xalqning ayanchli ahvolini Chexovga xos bir uslubda ko’rsatish bilan hukumatning tinkasini quritmoqda, va Islom Karimovning bechora xalqni qanchalik ezayotganini ko’rsatib bermoqda.
Nurullani yaxshi bilaman, u falakning charxi aylanib, Karimov bilan shaxmat o’ynab qolsa va Karimov menga qarshi ko’zbo’yamachilik qilayapti, deb o’ylasa, shaxmat taxtasini otib yuborib, shoh bilan piyodani tenglashtirib ketadigan xislatga ega. Bugun o’zbek jurnalistikasiga anashunday qo’rqmas, dovyurak qalamkashlar zarur.

-42-

SAVOL: Amerika xalqi urush tarafdorimi, nega Bushni sayladi? (Malik).

JAVOB: Saylovda urush masalasi hal qiluvchi masala emas edi.
Ma’lumki, bugunga qadar Amerika saylovlarida aksariyat hollarda iqtisod masalasi hal qiluvchi, ya’ni ko’pchilikni birlashtiruvchi rol o’ynagan. Chunki bu yerda individualizm kuchli bo’lgani uchun har kim o’z manfaati nuqtai nazaridan harakat qiladi. Bu holda iqtisod yakka shaxslarni birlashtiruvchi mohiyat kasb etadi.
Ammo 2004 yilning 2 Noyabrida o’tgan saylovda iqtisod ikkinchi o’ringa tushdi. Uchinchi o’rinda esa terrorizmga qarshi kurash va urush masalasi turdi.
G’arb davlatlari orasida Amerika eng dindor va eng muhofazakor davlat sanaladi. Shu bois ham saylov taqdirini hal qilgan birinchi omil axloqiy qadriyatlar masalasi bo’ldi. Buning tarkibiga jumladan qiyidagilar kirdi:
BIRINCHI: Keyingi yillarda Amerikaning bir qator shtatlarida (jumladan demokratik nomzod John Karry senator bo’lgan Massachussets shtatida) ayni jinsdan bo’lganlarning oila qurishlari, ya’ni erkakning erkak bilan yoki ayolning ayol bilan rasmiy nikohdan o’tishlari boshlandi. Bu jamiyatda katta norozilik uyg’otdi. Ba’zi mahalliy hokimlar va sudlarning bu xususdagi qarorlarini yuqori mahkamalar bekor qildilar.
Prezident Bush oila muqaddasdir, bu ayol va erkakning birlashuvi, birgalikda farzand dunyoga keltirishlari uchun Tangri tanlagan yo’ldir, degan gapni mahkam ushlab, Konstitutsiyaga ayni jinsdagilarning birgalikda oila qurishlarini man etuvchi qo’shimcha kiritishni taklif qildi.
Endi ikkinchi tomon va ularni qo’llagan demokratlar noroziligi boshlandi. Ular demokratik erkinlik bo’lsin, ozchilikdagi homoseksualistlar, ya’ni besoqolbozlaru lezbiyanlarning ham huquqlari tan olinsin, degan talablarni o’rtaga qo’ydilar.
Bu jamiyatni ikkiga bo’ldi. Saylov arafasidagi tortishuvlar markazida ham shu masala bo’rtib turdi. Saylov kuni bir qancha shtatlarda ayni jinsdagilarning oila qurishlarini man etish borasida referendum ham o’tkazildi va ko’pchilik bunga qarshi bo’lish barobarida nafaqat Bushni sayladi, balki kongresning Senat hamda Namoyondalar palatasidagi o’rinlarga ham muhofazakor respublikalachilarni yo’lladi.
IKKINCHI: Uzoq yillardan beri dindorlar abort, ya’ni bola oldirish masalasiga qarshi chiqib kelganlar va bu Konstitutsiyaviy sud idorasidan qaytib turgan. Bush davrida bu masala qayta qo’zg’aldi va katta tortishuvlarga olib keldi. Dindorlarning “Ona qornidagi bola tirik va uni abort qilish bu qotillik, Xudoning yaratganini o’ldirishdir” degan iddaolarini Bush ham qo’lladi. Natijada saylovlarda faol qatnashmaydigan dindorlar bu safar oyoqqa qalqdilar.
Mamlakatning eng ko’zga ko’ringan san’at arboblari, taniqli shaxslar esa abortni ta’qiqlash uchun qilinadigan qonuniy harakatni erkinlikni bo’g’ish deya Bushga qarshi ochiq targ’ibot yurgizdlar, bu esa oddiy xalq va oddiy dindorlarda aks ta’sir uyg’otdi.
Saylov kuni belgilangan vaqt tugashiga qaramasdan millionlab odamlar ovoz berish uchun navbatda turganlari ana shundan edi.
Oddiy bir odam bilan gaplashganimda u “Abortni ta’qiqlash bu fohishabozlikni yo’q etishga olib keladi. Eng asosiysi bu SPID kabi halokatli epidemiya yo’lini to’sadi” degan gapni aytdi.
Demokratlar ovoz berishga qancha ko’p chiqishgan bo’lishsa, respublikachilar undan ham ziyod chiqishdi va Bush hamda Kerry orasidagi ovoz farqi qarib 4 millionga yeti.
UCHINCHI: Inson embrionlarini tibbiy maqsadlarda qo’llash masalasi ham Bush davrida tortishuvlarda yo’l ochdi. Bush bu borada cheklov bo’lishi va axloqiy chegaralar buzilmasligi kerakligini aytib, ilmiy tadqiqotlarni nazortga olish zarurligini uqtirdi. Muhofazakorlar. inson embrionlarini labaratoriyalarda qo’llanish bu odamni nusxalashga qadar olib boradi va Xudoning yaratuvchiligiga qarshi gunoh bo’ladi, degan jabhadan turib xulosa qildilar.
Urush haqidagi gaplardan ana shunday axloqiy qadriyatlar masalasi og’irliq qildi. Bu individual shaxslarni birlashtirgan omillardan biri bo’ldi. Shaharlarda yashaganlarning ko’pchiligi Kerriga va qishloqlarda yashaganlarning aksariyati Bushga ovoz berganlari ham buning bir misoli edi.
Amerika tarixida hech bir prezident Bush olgan ovoz qadar ko’p saylovchini o’ziga torta olmagani ma’lum bo’ldi. Boshqacha aytganda, Bush Arximedning “tayanch nuqtasi”ni topdi va xalq kuchini o’zi tomonga ag’dardi.
Tabiiyki, qolgan ikki masala ham, o’z kuchini ko’rsatdi va 59 millondan ziyod kishi Bushga, 55 milliondan ziyod kishi Kerriga ovoz berishi ortida anashu omillar ham bor edi.
Xullas, Amerika xalqi falon narsaga qarshi yoki manabu narsaga tarafdor, deya butun xalq haqida xulosa chiqarish to’g’ri emas. Saylov natijasi ham shuni ko’rsatib turibdi.

-43-

SAVOL: Hamma narsani pul hal qiladimi yoki vijdon-mi? (Shoira).

JAVOB: Agar hamma narsa vijdonga qolganda bugun dunyo butunlay boshqacha bo’lar edi. Yoki teskarisi, hamma narsa pulga qolganda yana bugun dunyo hozirgisidan boshqacha bo’lardi. Lekin bugunga kelib pul vijdondan ancha ustunlik qilmoqda.
Ko’p hollarda vijdonni pul bilan sotib olish mumkin bo’lmoqda, ammo vijdon bilan pulni rad etish hollari deyarli yo’qolmoqda. Masalan, O’zbekistonda vijdonsiz bo’lsangiz ham pulingiz bo’lsa, har qanday ishni qila olasiz. Hukumatdagi istalgan vazifani sotib olishdan tortib, odamlarning fikrini o’zgartirishga qadar.
Ammo pulingiz bo’lmasdan faqat vijdon bilan yashasangiz hatto do’stlaringiz, yaqinlaringizdan ham ajralib qolishingiz hech gap emas. Xo’sh nima qilish kerak? Vijdondan voz kechib faqat pul topish kerak-mi? Masalan, men bu yo’lni tanlamagan bo’lardim. Balki shuning uchun ham bugun O’zbekistonda emasman.
Yaqinda bir tanishim tanlagan yo’lidan voz kechib eski, o’zi rad etgan joyga qaytdi. Qaytdigina emas, xat yozib uzr ham so’radi. Bu uning vijdoniga xilof edi. Shu bois undan:
-Nega bunday qildingiz?-deb so’radim.
-Nima qilay? Birovning uyida ijarada turaman, pulini to’lash kerak. Bolalarimni boqish kerak, ish yo’q, bosh urmagan joyim qolmadi, bular esa bizga qaytsangiz va buni rasman e’lon qilsangiz pul berib turamiz deyishdi. Majbur bo’ldim. Agar siz yordam qilib tursangiz shu vijdon azobidan qutulgan bo’lar edim,- deb mening o’zimni mot etgan holda javob qildi.
Yoki yana bir misol. Bir g’oyadosh do’stim ahvoli og’irligi va har oy falon miqdorda pul yuborib turishimni so’rab xat yozdi. Men unga ahvoli unikidan ham og’irlar borligi va ularga qilayotgan yordamimni to’xtata olmasligim, qolaversa, Amerikada ham pul daraxtning tagiga to’kilgan xazon emasligini tushuntirishga harakat qildim. Lekin u meni tushunishi u yoqda tursin, mendan yuz o’girib ketdi.
Bular kichik misollar. Lekin atrof pulning hukmdorligi haqidagi katta misollar bilan to’lib ketgan.

-44-

SAVOL:Muxolifatni baykotga chaqirganingizdan keyin muxolifat saylovda qatnashishdan bosh tortdi. Xursandmisiz?(Rustam).

JAVOB: Birinchidan, men boykotga chaqirganim yo’q. Ikkinchidan, sizning savolingizga javob berib, o’z fikrimni bayon ettim va hozirgi sharoitda saylovda qatnashish hukumatning g’ayriqonuniy harakatlarini va nodemokratik qonunlarni tan olish ekanligini urg’uladim, xolos. Shu bois bu xursand bo’lish yoki xursand bo’lmaslik maqsadini nazarda tutmagan.
Bilasizmi, yosh bir joyga kelib qolganda ko’pchilikda ko’z xiralasha boshlaydi va do’xtirlar ko’zoynak taqishni tavsiya qiladilar. Birov yaqinni yaxshi ko’radi, yana birov uzoqni. Oldinda bitta beton devor turganda salomatlik darajasi bir xil bo’lsada vaziyatni baholash ikki xil bo’ladi.
Uzoqni ko’radigan odam bu devor yaxlitligini va eshik yoki darichasi u yoqda tursin, hatto teshigi ham yo’qligini aytadi. Yaqinni ko’rib, uzoqni ko’rolmaydigan esa aksini iddao etadi, to boshi bilan borib o’sha devorga urilganga qadar. Ammo bu urilish yo boshni yorishi yoki ishdan chiqarishi ham mumkin.
Shukur qilish kerak-ki, ba’zilar boshlari qattiq lat yemasdan beton devordan o’tadigan joy yo’qligini ko’rdilar.

-45-

SAVOL:”Yigitlik sarguzashtlari” degan web sahifada Erkin Vohidovning she’rlaridan misol keltirilib, shoirimiz rejimni mardlarcha fosh etmoqdalar, deyilgan. Siz esa aksini iddao etgan edingiz? Bunga nima deysiz? (Ma’rufjon).

JAVOB: Savolingizga javob berishdan oldin http://author.handalak.com/uz/archives/102004/000632
“Bizlar arra tortmoqdamiz…” deb nomlangan mazkur mulohazani to’la keltirmoqchiman:

“Tunov kuni bitta yosh yigitcha bilan tasodifan suhbatlashib qoldim. Uning gapi bo’yicha, O’zbekistondagi “muammolar”ga Prezidentning dahli yo’q emish – axir u o’zining nutqlarida poraxo’rlik va h.k.z.lar haqida kuyunib gapiradi-ku.
Sodda yigitcha bilan suhbatni davom etishni ravo ko’rmadim-u, o’sha suxbatdan ilhomlangan fikrlarimni sahifamda chop qilishni ep ko’rdim.
Haqiqattan ham, sodda ko’z uchun Prezidentimiz O’zbekistondagi muammolarni egar-jabduqlash uchun qo’llaridan keladigan ishni qilayotganga o’xshaydilar. Nogoh, esimga Erkin Vohidovning quyidagi she’ri tushdi:

Bizlar arra tortmoqdamiz,
Arramizning tishi yo’q.
Nega arrang tishi yo’q –
Deb so’raydigan kishi yo’q.

Chunki bizlar anoyimas,
Pishib ketgan ko’zimiz.
Arra tushgan o’sha shohda,
O’tiripmiz o’zimiz.

Sodda ukam yuqoridagi misralardan hikmat topsa ajab emas.
Ilova: Erkin aka o’zlarining “Yaxshidir achchiq haqiqat” to’plamlarida siyosiy tizim va uning boshidagilarning nuqsonlarini mardlarcha fosh qilganlar. Undagi “Eski hammom – eski tos”, “Xipchin” asarlari, ayniqsa, e’tiborga loyiqdir.” (Sh. Ruzmetov).

Ma’lumki, bir gapni bir necha yo’l bilan aytish mumkin. Balki Sherzod Ruzmetovning ham maqsadi Erkin Vohidovni maqtash emasdir? Balki “mardlarcha” degan kalimani qo’shtirnoqqa olishni unutgan bo’lsa ne ajab?! Chunki Sherzod mulohazaga boy va qobiliyatli yigit ekani uning yozganlaridan sezilib turibdi.
Lekin shu narsa aniq-ki, Erkin Vohidov Karimov rejimining muhim “gayka”laridan biri. U Karimovga ta’sir qila olishi mumkin bo’lgan “qahramon gayka”. Masalan, Karimovning yoniga kirib:
-Islom aka, agar shu Mamadali Mahmudovni ozod qilib yuborsangiz butun dunyo sizga tasanno aytadi, aslida uning sizga dushmanligi yo’q, vatansevar, xalqsevar yigit, uni sizga yomon qilib ko’rsatishgan, bunga mana men kafilman,-desa, Karimov darrov bu ishni bajaradi. Chunki u maddohlarini doim bir narsa bilan siylab turadigan odam. Ammo Erkin Vohidov kimgadir yoki xalqqa foyda keltiradigan gapni emas, balki buning o’rniga o’ziga yo orden, yoki yana bir kitob chiqarish uchun yordam olish yo bo’lmasa yaqinlaridan birini kattaroq ishga joylab qo’yishni so’raydi. Bu saroyda ildiz otgan odat.
Endi uning rejimni fosh qiladigan she’rlariga kelsak, Karimov ham har majlisda rejimni tanqid qiladi. Erkin Vohidovlar gaplarini “xamirga o’rab” she’rga yashirsalar Karimov ochiq aytadi va ulardan yuz marta oshirib qiladi bu ishni. Bu 15 yildan beri davom etib kelmoqda. Hukumat korrupsiya botqog’iga botgani, rahbarlar poraxo’r bo’lib ketgani, matbuot tanqid qilishni bilmasligi, xalqning ahvoli og’irlashib borayotgani… hammasi Karimovning aytganlari.
Lekin aytib, amalda teskarisini qilib kelmoqda. Erkin Vohidov ham o’z xo’jayinidan ibrat olmoqda. She’rlarida boshqa narsa, amalda boshqa. Bu diktaturaning eng mashhur “hunar”laridan biri.

-47-

SAVOL: O’zbekistonning juda ko’p joyida sizning shifangizni ochdim, lekin sizchalik tanqid qilmasalarda boshqa muxolif sahifalarni ocha olmadim. Sizga biror imtiyoz berilgan-mi? (Shamsiddin).

JAVOB: O’zbekiston hukumati barcha muxolif veb sahifalarni hamma joyda doim bekitib turishning ilojini topa olmaydi. Bu mushkul masala. Bu ishni hatto Xitoy ham eplay olmayapti.
Bir qator sahifalarning ochilmasligi yoki qiyinchilik bilan ochilishi sababi haqida ilgari ham qisman yozgan edim. Hozir veb sahifalarni mazmunan boyitish emas, balki yaxshiroq bezash (dizayn qilish) modaga aylangan, ya’ni bu asosiy maqsad bo’lib qolgan.
Turkiyada minglab gazetalar chiqadi. Hammasi rangli va rasmlarga boy, ammo o’qiyman desangiz jiddiy gap topa olmaysiz. Amerikaga kelganda esa unaqa gazetalarni juda oz uchratdim va ularni “ko’cha” nashrlari deyishadi. Yirik va jiddiy gazetalar ola-bula emas, balki biz azaldan bilgan qora-oq rangda chiqadi. Vaholanki agar rangli chiqaramiz deyishsa, ularning juda katta imkonlari bor. Ammo jiddiylikni saqlab, ayni paytda iqtiosdiy maqsadni ham ko’zlashadi.
Internetda ham sahifaga qancha texnik oro berish yuqori bo’lsa asl maqsad shuncha uzoqlashadi. Har bir chiziq va har har jilo, har bir rasm va suvratni komputer o’qib olishi uchun kuch, xotira va vaqt sarflashi kerak.
Yangi uslubdagi bezaklarni esa eski komputerlar “o’qimaydi”. O’zbekistonda arzon bo’lsin, deya aksariyat joyda eski komputerlar qo’llaniladi. Ammo eng yangilari ham ba’zan qiynaladi. Masalan, menining komputerimda “Windows XP 2004” dasturi. Ammo shu ham yangi uslubda qilingan “super dizaynli” sahifalarni ilk ochishda boshi bir zum “aylanib qoladi”.
Men ana shularni hisobga olib sahifamda ko’p ramkalar, jiloyu jim-jimalar va rasmlarga o’rin bermadim. Sahifam ro’yxatga olingan idora taklif etgan maxsus veb sahifa chizmasi juda ham chiroyli va “professional”. Ammo uni qo’ysam O’zbekistonda ochilishi amri mahol bo’ladi. U yerdagi komputer to bosh sahifani o’qib olguncha o’quvchining toqati toq bo’lib, bu sahifaga senzura qo’yilgan ekan deb boshqasiga “o’tib” ketadi.
Shu boisdan ham maqsad yozilganlarni odamlarga o’qitishdan iborat bo’lsa, hali sodda sahifalar yo’lidan borish kerak. Maqsada kim yaxshi kiyinadi kabi, kim yaxshi bezakli sahifa qila oladi (ya’ni “Onangni otangga bepardoz ko’rsatma” maqoliga amal qilish)dan iborat bo’lsa unda bu boshqa masala.
Nihoyat yana bir masala, men asosan lotinda yozganim ham sahifalar ochilishini qulaylashtiradi.
Buning ustiga komputerning qaysi programmada ishlashi va veb sahifaning qaysi dasturga moslanishi ham muhim. Masalan, “Explorer”ga moslangan sahifalar “Netscape communicator”da ochilmasligi ham mumkin va hokazo.
Xullas, mening nazarimda ana shuncha sabab bor. Men bilmagan yana qancha sabablar bo’lishi mumkin.

-48-

SAVOL: Amerikada ham shoirlar siyosatga aralashadilar-mi? (Nargiza).

JAVOB: Shoirlarning siyosatga aralashishlari ko’proq Sharqqa xos bo’lgan xususiyatdir. Azaldan shohlar yo she’r yozganlar yoki shoirlar podsho bo’lganlar.
Qizig’i Islomda shoirlar ulug’lanmagani holda Sharqdagi xalqlar hamma vaqt shoirlarni ulug’lab kelganlar.
Amerikada shoir deganda darveshnamo, dunyo bilan u qadar ishi bo’lmagan, ichkilikni, kayfu safoni sevadigan bir obraz paydo bo’lgan. Lekin bu degani jiddiy shoirlar ham yo’q degani emas. Ular ham o’zlarini eng erkin odamlar deb hisoblaydilar, siyosatga kirishni esa o’zlariga ep ko’rmaydilar. Ular o’zlarini chirkin siyosatdan yuqori qo’yadilar.Xalqning dardini ochiq yozadilar va prezidentga madhiyabozlik qilmaydilar.
Bu yerda shoirlar emas, balki kinoyulduzlarining ko’proq siyosatga aralashganlarini kuzatishingiz mumkin. Ular shoirlarga qaraganda siyosiy jihatdan ko’proq faoldirlar. Bu faollik 1950 yillardan keyin boshlangan. Kinoyulduz John Lodgening gubernator bo’lishiyu boshqa kinoyulduz George Murphyning senatorlikka saylanishi hamda yana bir kinoyulduz Ronald Reyganning prezidentlikka qadar yetib kelgani buning bir misolidir.
Jurnalistlar olamida ham siyosatga kirmaslik kuzatilmoqda. Siyosatni tashlab jurnalistlik qilayotganlar ko’paymqoda. Masalan, Klinton davrida prezident maslahatchiligidan voz kechib, televideniyega oddiy sharhlovchi bo’lib o’tgan siyosatdon George Stephanopolous bugun Amerikaning eng mashhur jurnalistlaridan biridir.

-49-

SAVOL: Hozirgi kunda qaysi mamlakatda demokratiyaning haqiqiy ko’rinishi mavjud? Chunki hozirgi bo’layotgan voqealardan keyin, menda shunday ishonch hosil bo’ldiki, dunoyda hech qanday demokratik mamlakat qolmagandek. Bunga siz nima deysiz? (Sardor).

JAVOB: Agar demokratiya xalq boshqaruvi desak, demak hozirgi kunda dunyoning juda ko’p joyida shunday tuzumlar mavjud. Ammo demokratiyaning haqiqiy qolipi qanday bo’lishini hech kim bilmaydi. Lekin bugungi tuzumlar orasida insonning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirishga eng yaqin bo’lgani mavjud demokratik deganimiz tuzumlardir va ularda mezonlar turlichadir.
Demokaratiyani har kim har turli tasavvur qiladi va shu bois ham hukumatlar almashganda ba’zan demokratik boshqaruvda ham oz’garish yuz beradi. Lekin tamal mustahkam bo’lsa, vaqtinchalik boshqaruvni qo’lga olgan hukumatlar yoki siyosiy partiyalar demokratiyaga zarar yetkazishlari mumkin ammo uni butunlay yo’qota olmaydilar.
Men Internetni demokratiyaning ramziy suvrati deb o’ylar edim. Ammo vaqt o’tishi bilan bu suvratning ham mukammal bo’lmagan jihatlari ko’rinmoqda. Ya’ni insonning moddiy va ma’naviy foydasi bilan bir qatorda moddiy va ma’naviy zarariga ham “ishlay” boshladi. Bu Internetning kamchiligi emas, balki inson xislatidagi kamchilikning Internetdagi inikosidir.
Xuddi shunday inson xislatidagi kamchiliklar har qanday tuzumlarda ham o’z aksini ko’rsatadi. Internet har qancha mukammal bo’lib borgani bilan “xaker”lar ham shu qadar “zukko”lashib borganlari kabi demokratik jamiyatlar har qancha soflashib borsalar, dog’ tushiradigan unsurlar ham shu darajaga yetishga urinadilar.
Men bitta shaxs tomonidan emas, balki xalq erkin saylagan erkin parlament tomonidan qabul qilingan va xalq muhofazasida bo’lgan Asosiy qonun bilan boshqariladigan demokratiya tarafdoriman.
Atrofga yaxshilab nazar solsak, ana shunday asosdagi mamlakatlar bor va ular bo’ladi ham.

-50-

SAVOL: “Dakota yo’lida” yozilgan ba’zi sh’erlaringizni o’qidik, yana e’lon qilishingiz mumkin-mi? (Nasiba).

JAVOB: Zotan ular bir majmua holiga kelganda e’lon qilish niyatim bor. Bu qofiyabozlikdan ko’ra ko’proq qo’shma gapga o’xshaydi. Ammo aytilmagan qo’shma gaplar.
Hissiyotni o’ziga o’ragan qo’shma gaplar.
Yurakaning tubida cho’kib yotgan qo’shma gaplar…
Qo’shma gap bo’lmagan qo’shma gaplar…
Keling, suxaningiz sinmasin, mana bir nechtasi:

Qul eding,
Qul bo’lding,
Va lek…
Xudoning qoshida emas.

Pul deding,
Pul yeding,
Va lek…
Hallolning oshidan emas.

Gul deding.
Gul olding,
Va lek…
Qabrning boshida emas.

***

Inson qariganda
Qulon bo’ladi.
To’lg’anaverib,
Yotgan to’shagida,
Ilon bo’ladi.

***
Quvonganda
uyqu qochadi,
xafa bo’lsang,
yana uyqu qochadi,
arosatda qolgan kuningda
uyqu eshiklarin ochadi.

***

Umr o’rmonini
yoqib ketibsan,
daryoning tushida,
oqib ketibsan,
o’zing bilmaysan.

Dunyoni bir pulga
sotib ketibsan,
do’stingni qiyratib
otib ketibsan,
o’zing bilmaysan.

Ko’zing ko’r,
quloqlaring kar,
bag’ring so’qir,
Yana…
O’zing bilmaysan.

****

Shoh deydi:
Tur!
O’tir!
Yot!
O’l!

Xalq deydi:
To’r!
Ket!
Qot!
Dod!

Xo’sh… Tangri-chi?
Tangri nima deydi?
Huzuriga borganda bilamiz…
Agar borsak,
Borolsak!

***

ITXONA GURUNGI

Itboshi:
Men dong’imni taratganman,
Ko’kni yerga qaratganman,
Sizni ham men yaratganman,
Hov! Hov! Hov!
Hov! Hov! Hov!

Qanjiqlar:
Siz dong’ingiz taratgansiz,
Bizni kuzda sayratgan Siz,
Yaratgan ne, yaratgan Siz,
Vov! Vov! Vov!
Vov! Vov! Vov!

Itvachchalar:
Siz bizlarni yayratgansiz,
Elni bizga qaratgan Siz,
Yaratganni yaratgan Siz,
Ak! Ak! Ak!
Ak! Ak! Ak!

-51-

SAVOL: Mana AQSH Davlat kotibi Kolin Povel ham ishdan ketdi, u bechoraning kelajagi nima bo’ladi, endi, ahvoliga maymunlar yig’lasa kerak? (Ismoil, 2004 yil, 16 Noyabr).

JAVOB: Birinchidan, u bechora emas. U Davlat kotibi lavozimiga kelgunga qadar ham hamma tanigan odam edi. Ikkinchidan, AQSHda hukumatdan ketish fojea emas, balki katta imkoniyatdir, omad va erkinlik uchun ochilgan yo’ldir.
Bunday paytda bir eshikning yopilishi o’nlab eshiklarning ochilishiga olib keladi. Hozirning o’zida Kolin Povel faqat uyidan turib maslahatchi bo’lishi uchun hukumatdagi maoshining o’n baravarini to’laydigan kompaniyalar, oyda bir leksiya o’qishi uchun istagan qadari pul berishga rozi ilmiy dargohlar yoki yozadigan kitobini oldindan 10 million dollarga sotib olish uchun shartnomaga hozir turgan nashriyotlar vakillari uning izidan quvib yuribdilar.
Anashunday hol bo’lgani uchun ham bu yerda rahbarlar dadil turib iste’fo beradilar va kecha-kunduz tinmay ishlashdan erkinlik dunyosiga chiqish imkoniyatini qo’lga kiritadilar..
O’zbekistonda esa rahbarlikdan, hukumatdan ketgan odamni odam hisoblamaslik odatimiz bor. Bu bizning eng katta fojealarimizdan biridir. Shu bois ham hukumatga kelgan odam ketgisi kelmaydi va hamma narsaga rozi bo’lib, hatto qo’li qonga belansa ham ketmay o’tiraveradi.

-52-

SAVOL: Chetga ketganlar qachon qaytadilar? (Nuriddin).

JAVOB: Ketganlar qaytmaydilar.
G’aznaviy zulmi davrida bosh olib chiqib ketganlar Avropa ostonasiga qadar yetib borishdi va Usmonli, keyin Turkiyani qurib o’sa yoqlarda qolib ketishdi.Qaytishmadi.
Shayboniyxon dastidan Afg’onistonga ketgan Bobur Mirzolar Hindistonga qadar borishdi va o’sha yoqlarda qolib ketishdi. Qaytishmadi.
Rus istilosi davrida chiqab ketganlar “Bugun qaytamiz, ertaga qaytamiz, Turkiston mustaqil bo’lsa qaytamiz, O’zbekiston mustaqil bo’lsa qaytamiz” deya o’zlarini aldashdi. Qaytishmadi. O’zbekiston mustaqil bo’lgandan keyin ham orzulari sarobligicha qoldi.
Kechayu kunduz G’arbni qarg’ab (nonini yeb tuzlugiga tupurib) yuradigan, oilasi bilan Karimovning oyog’ini o’padigan bir oilaga Toshkentda uy-joy ham qilib berishdi, qaytishmadi.
Karimov qatag’oni paytida chiqib ketganlar ham qaytmaydilar.
Yaqinda Amerikada besh yil o’qib Toshkentga borib, keyin butunlay AQSHga qaytib kelgan bir yigit bilan gaplashdim. U shunday hikoya qilib berdi:
“Aka bu yerdaligimda Vatan har kuni tushimga kirardi. Asal qovunlari, shirin tarvuzlari, tashna bosar suvlari, to’yimli nonlari, mehmondo’st odamlari, go’zal qizlari, gashtakchi yigitlari… xullas, chang ko’chalari, to’ylariyu kuylariga qadar sog’inardim. Tezroq o’qishim bitsayu qaytsam der edim.
O’sha kun yetib kelganda o’zimni burgutdek his qildim. Jannatga borayotgandek bir hissiyot bilan bordim Vatanga. Lekin tarvuzim qo’ltig’imdan tushdi. Hamma narsa o’zgargan edi. Hatto suvi ham menga begona edi. Ichsam ichgim kelmasdi. Nonini yesam, tavba qildim, xuddi kesak tishlagan kabi bo’lardim. Bu yerning suvi, bu yerning noniga o’rgangan ekanman. Qovunidan yesam zaharlandim, tarvuzidan yesam zaharlandim…
To’ylar ham boshqacha, yo’llar ham boshqacha, hatto odamlar ham boshqacha, jamiyat butunlay buzilgan, axloq izdan chiqqan, odamgarchilik tamom bo’lgan, televideniye ham boshqa, gazetalar ham xabarlar ham boshqa, hatto…
Har qadamda o’zimni kamsitilgan his qildim. Mirshablar har kuni yo’lda to’xtatib do’q urganda bu yerda besh yilda bir marta ham polisga ishim tushmaganini esladim, odamlar avtobusda turtib ketganda, bu yerda men bilmay turtib yuborgan odam mendan uzr so’raganini xotirladim…yashay olmadim, ish ham yo’q edi. Pora bermasangiz ish yo’q. Pora bersangiz keyin o’g’irlik qilishingiz kerak. Men esa halol mehnat qilib yashashga o’rgan edim. Xullas, Vatan menga begona edi.
Shunda men ilgari ketganlar nega qaytmaganlarini angladim. Qaytganlari ham qisqa vaqt mehmon bo’lib yana ketib qolishganini tushindim…”
Bunday achchiq hikoyalarni bir kishidan emas, ko’plardan eshitmoqdaman.
O’z uyim, o’lan to’shagim, degan gap bor. Ketganlar qayerlardadir o’z uylarini qurdilar. O’sha yerning tilini, madaniyatini, sharoitini o’rgandilar. Mehnat qilib, halol yashash, mehnatlariga yarasha haq olish mumkinligini ko’rdilar.
Endi o’zlari qaytsalar ham bolalari qaytmaydi. Bolalari qaytmadi-mi tarixiy Vatan ularga torlik qiladi va yana ortga yo’l oladilar.
Bir ketgandan keyin qaytish oson emas. Qaytish bu qayta tug’ilish, hamma narsani qayta boshlash demakdir. Bu esa tabiatning qonunlariga zid. Hamma ham tabiatning qonunlarini buzib yashashga qodir emas. Qaytganlar qahramonlardir! Qahramonlar esa juda oz, hatto barmoq bilan sanarli darajada oz bo’ladi. Bugunga qadar esa hali bunday qahramonlar chiqmadi.

-53-

SAVOL: Bugungi O’zbek “muxolifati” tarkibini qanday baholash mumkin. (Otabek).

JAVOB: Har kim har turlicha baholashi mumkin. Masalan men quyidagi uch guruhga ajratgan bo’lardirm.
Birinchi guruh: Rejimga qarshi kurashib uni o’zgartirish tarafdori bo’lgan, millat va mamlakat kelajagiga befarq qaray olamgan kishilar.
Ikkinchi guruh: Kundalik turmushuni o’tkazish uchun “muxolifat” ko’rinib, asl maqsadi esa grant, pul topishdan iborat bo’lganlar.
Uchinchi guruh: Bir muddat “muxolifat”chi ko’rinib yoki uning yoshlar qanotiman yoki a’zosiman deb yurib, aslida chet ellardan siyosiy boshpana olishni nazarda tutganlar.Keyingi yillarda bundaylar ko’pchilikni tashkil qilmoqda.

-54-

SAVOL: Bugun “muxolifat lideri”, “demokratik kuchlar lideri” kabi unvonlar ko’payib ketdi, bunga nima deysiz?(Sarvar).

JAVOB: Bilasizmi, vaziyatni Chexovning “Oltinchi palata” hikoyasidan ilhomlanib baholaydigan bo’lsak, bugun biror jinnixonaga borsangiz u yerda ko’plab, “Napoleon”, “Kutuzov”, “Stalin’, “Brejnev” va hatto “Karimov”larni ham uchratish mumkin.
Ular o’zlarini shu nomlar bilan ataydilar va haqiqat shunday ekanligiga chin dildan ishonadilar.
Do’xtirlar ham, palatadoshlari ham ularni shu nom bilan chaqiradilar. Hatto o’lganda shu nomlarini aytib, duo ham qilgan hollarini eshitganmiz.
Shunday ekan, ajablanishga o’rin yo’q: dunyoning bir qismi jinnixonadir!

-55-

SAVOL: “Ketganlar qaytmaydilar” debsiz. Demak, siz ham qaytmas ekansiz-da? (Kamol).

JAVOB: Men Vatanda quvg’inga uchrab yoki shunga o’xshash sabablar bilan chetga chiqib ketganlar haqidagi bir savolga javob berib, “ketganlar qaytmaydilar” der ekanman tarix va bugungi voqelikka nazar solib, bor haqiqatni eslatgandim, xolos.
Lekin bu degani eshiklar taqa-taq yopildi, degani emas. Qolaversa, o’sha javobning oxirida Vatanga qaytish, millatga xizmat qilish qahramonlik ekanligini qayd etgandim. Ajabmas, shunday qahramonlar chiqsa, lekin bugunga qadar chiqmadi, afsus.
O’zimning qaytish rejalarim haqida hali yaqinda bir savolga javob berayotib, to’xtalgan edim. Shu bois takrorlab o’tirishga hojat bo’lmasa kerak.

-56-

SAVOL: “Amerika ovozi”dagi bir suhbatingizda jurnalist Ismat Xushev O’zbekistondan chiqib ketdi, yo’qolib qoldi, degan edingiz, topildimi? (Akram).

JAVOB: Aslida u yo’qolmagan edi va Moskvada siyosiy boshpana uchun hujjatlarini rasmiylashtirayotgani bois hayotiga tahlika tug’ilmasligi nuqtai nazaridan suhbat davomida uning qayerdaligini aytmagan edik. Endi esa manzili aniq.
Uning chet eldan turib menga yozgan ilk xatidan parcha keltirish bilan savolingizga javob bergan bo’laman:
“Assalomu alaykum hurmatli Jahongir aka. Nihoyat Kanadadan Sizga xat yozayapman. London deb atalmish go`zal bir shaharga kelib joylashdik.
Bu yerdan Nyu-Yorkgacha mashinada uch soatlik yo`l ekan. Aholisi tahminan 350-400 ming atrofida. Yurtdoshlar juda kam.
O`zbekistondagi malomat va fisqu-fasodlardan, ta`qib va xaqoratlardan bezgan o`ksik va alamzada dillar uchun ayni malham – tinch va osuda bir chahar. O`tgan umr yo`llarini sarhisob qilib, hafas rostlash uchun yaxshi bir bekat…
Hullas sekin-asta ko`nikayapmiz. Keliningiz bilan ingliz tili kursiga qatnayapmiz. Bolalar maktabga borishyapdi. Yangam va bolalarga bizdan salom deng. Iloji bo`lsa ularni olib Londonga – mehmonga keling. Sizga hurmat va ehtirom bilan Ismat KHUSHEV”.

-57-

SAVOL: AQSHning IROQda olib borayotgan demokratiya siyosatini, Yevropa mamlakatlari neft uchun bo’layotgan kurash deyishmoqda, hamda AQSH hukumati bo’lsa, hali IROQda demokratiyani o’rnatib bo’lmasdan Eronda demokratiya o’rnatishni istab qoldi, yana nima desa bo’ladi, bu meni fikrim, agar AQSHda 2001 yil, 11 sentyabr voqeasi bo’lmaganda, Afg’onistonda, Iroqda va qolgan qashshoqlashgan mamlakatlarda demokratiya o’rnatilmas edimi? (Qirg’izboy).

JAVOB: 2001 yildan oldin ham AQSH bir qator mamlakatlarda demokratiya o’rnatish siyosatiga ega edi. Chunki bu uning manfaatlaridan kelib chiqadi. 2001 yil esa ana shu siyosatning ayrim nuqtalari, harakat turlari hamda jug’rofiy yo’nalishini o’zgartirdi.
AQSHga ham qiyin. Biror diktator yoki yakkahokim rejimni tanqid qilsa, “Gap bilan ish bitarmidi!” deyishadi. Masalan, o’zimining muxolif qarashdagilar haliga qadar AQSHni Karimovga nisbatan yumshoq davranishda ayblab keladilar. Aslida esa, AQSH Karimovni 10 yil oldin qanday tanqid qilgan bo’lsa, bugun ham tanqidning tuzi pasaygan emas. Bunga AQSH Davlat departamentining har yili bir marta e’lon qiladigan Inson huquqlari bo’yicha hisobotini olib, yilma-yil solishtirsangiz ishonch hosil qilasiz. Keyingi yillarda tanqid hatto kuchlanib, ba’zi hollarda iqtisodiy sanksiyalar darajasiga qadar yetganini ham ko’rasiz.
Ammo diktatorlar bunday siyosatni oyoq uchi bilan ko’rsatsalar, mensimasalar, xo’sh nima qilish kerak? Bir tomonda chora ko’r deganlar, ikkinchi tomonda mensimaganlar. Falakaning charxi aylanib, AQSH Karimovga qarshi urush ochib qolsa bormi, bugun uning dushmani bo’lganlar ham uni himoya qila boshlaydilar. “Bu Muruntov oltini uchun bo’ldi”, “Bu o’zbek paxtasi uchun bo’ldi” hatto “Bu Maqsudiylar uchun bo’ldi” deganlar ham topiladi. Xullas, siyosat mana shunaqa. Kosovoda musulmonlar qatliom qilinganda butun dunyo jim ekan, AQSH himoyaga borganda mayli, ammo diktator Saddamni ag’darsa, yo’q! Bu ham siyosat! Amerikaning o’zida ham bu siyosat qutblashmaga olib keldi va odamlar har kuni shu mavzudan bosh chiqarmaydilar. Mana siz bilan biz ham shuni gaplashayapmiz.
Eron borasidagi xavotiringizga kelganda esa, men Vashington Tehronga urush ochishiga ishonmayman. Chunki Bushning to’rt yili qoldi. Keyin ketadi. U “Yo’q” deb turibdi, hatto istaganda ham kongres izn bermaydi. Chunki u ketgandan keyin kongres qoladi va saylovga chiqadi. Ha, “Kongresda Bushning partiyasi hukmron-ku” deyishingiz mumkin. Demokratik rejimda bu u qadar vahima emas. Yaqinda Bushning xavfsizlik borasidagi qonun-taklifiga birinchi bo’lib demokratlar emas, respublikachilar qarshi chiqishgani va Bush ular bilan murosaga borgani buning bir misolidir.
Butun dunyo gapirayotgan va o’nlab kitoblarga sig’mayotgan mavzuni qisqa bir savol-javobga joylash qiyin. Muxtasar qilib aytganda esa bu ishni AQSH bajaradimi, o’sha xalqlarning oz’lari bajaradilarmi, lekin baribir demokratiya yoyila boradi. Buni to’xtatish mumkin emas. Chunki odamlar oq va qorani tanib olishmoqda. Ilgarigi kabi dunyo bir fikrli, yoki ikki fikrli emas, balki pluralizm davridir bugun. Hatto Saudiya Arabistonida ham demokratiya istab, yaqinda namoyishlarga chiqishgani Xudo hokimiyatni Fahdlar va Karimovlarga berib qo’ymaganini oddiy odamlar tushuna boshlaganlaridan dalolatdir.
Men har qanday urushlar va qon to’kilishlariga qarshiman. Buni yuragimga sig’dira olmayman. Ha, bu reallik emas, xayol, utopiyadir. Demak, men utopist ekanman. Ammo ayni paytda yorug’ kelajakka ishonaman. Afg’oniston va Iroq bugun katta yo’qotmoqda, lekin zulmatdan yorug’likka tomon katta kelajakni qo’lga kiritmqoda.

-58-

SAVOL: Agar liderlikka da’vogar bo’lmaganlarida so’ramas edim. Muhammad Solih va Abdurahim Pulat keyingi 10 yilda qayerlarda ishlaganlar, ishlamoqdalar? Bu haqda saytlaridan ham javob topolmaysiz. Aslida yozib qo’yishlari kerak. Ular bilan suhbat qilgan radiomuxbirlar ham bu haqda savol bermaydilar. Saytlariga yozganim bilan ham javob yo’q, siz bu haqda biror narsa bilasizmi? Yoki chet elda qanday qilib ishlamay yashash mumkin, balki bu ham davlat siridir? (Olimjon).

JAVOB: Bo’lishi mumkin. Lekin men ham anashi 10 yil davomida ular qayerda ishlaganlari haqida hech qiziqqanim yo’q. Chunki shaxsan menga hech qizig’i yoq. Shu sababdan savolingizning bu qismiga batafsil javob bera olmaganim uchun uzr.
Savolingizning “Qnday qilib, chet ellarda ishlamay yashash mumkin?” degan qismiga esa shunday javob qilishim mumkin. Agar biror-bir mamlakatdan siyosiy boshpana olsangiz, oldingizda ikki yo’l ochiladi. Biri ishlamasdan, taklif qilingan ishlardan turli bahonalar bilan qochib, qashshoqlarga beriladigan yordam bilan ochdan o’lmasdan, it yotish mirzo turish qilib, yashab yurish.
Ikkinchisi, ishga kirib, (Bu yerda ishlashning uyati yo’q, aksincha, qayerda bo’lmasin, mehnat qilganlar hurmat qilinadilar-JM) katta imkoniyatlar va imtiyozlarni ham qo’lga kiritish. Xullas, bu ham tanlov.

-59-

SAVOL: Oldingi savolimga yaxshi javob oldim. Siz aytgancha b’azi taraflarini o’ylamagan ekanman. Endigi savolim: chet e’llarga chiqib ketgan yoshlarni ba’zilari vatanga qaytib borishni o’ylamoqda, ba’zilari umuman vatanga qadam bosish niyati yo’q, shunga sizni ularga beradigan maslahatlaringiz? Oldindan javob uchun RAHMAT… (Sardor).

JAVOB: Agar o’qishlarini bitirgan bo’lsalar va istiqbol uchun zarra qadar imkon ko’rsalar qaytishlarini maslahat bergan bo’lar edim. Ilgari ko’pchilikka qaytib yurmang, o’qishingizni davom ettiring, bilim oling, der edim. Lekin endi diktaturaning umri bitib borayotgani va u so’nggi yillarini yashayotgani uchun, Karimovning ham shiri ketib, piri qolgani bois, Vatanga qaytib, kelajak uchun fundament tashlash kerak deb o’ylayman. Chet ellarda boshpana topib, ildiz ota boshladingizmi, qaytish masalasi savolga aylanadi.
Biroz oldinroqdagi savol-javoblarga nazar tashlasangiz bu haqda ancha batafsil fikr yuritilgan.

-60-

SAVOL: Bu safar savol mendan. Chunki sahifamga kelgan bu galgi savol, to’g’rirog’i yurakni o’rtagan savollar majmuasi edi va javoblari ham o’zi bilan birga. Ularni ajratmoqchi va har biriga alohida to’xtalmoqchi ham bo’ldim. Ammo qarasam, hammasi bir-biriga bog’liq, mukammal. Qisqartirmaslikka, o’zgartirmaslikka qaror berdim. Bu holda savolning o’zi anchagina joy oladi. Shu bois savolning o’rnini men egalaldim va javobning o’rnini ismini nima sababdan yozmaganini ham ilova etgan mazkur muallifga berdim. Faqat uning men haqimdagi iliq so’zlarini bundan keyin ham demokratiya uchun kurashni to’xtatmaslika chorlov deb qabul qildim. Yo qabul qilmasligim kerakmidi? (Jahongir, 2004 yil, 26 Dekabr).

SAVOL va JAVOB: Assalomu alaykum Jahongir aka! Nimadan boshlashni ham bilmayman. Men iqtisodchiman, hali talabaman, yoshman. Mavjud dunyoqarashimu fikrlash doiramni sizning ijodingiz mahsullari, aniqroq aytilsa, boshdan kechirganlaringiz umuman o’zgartirip yubordi.
Sizdek sheryurak demokrat bu qizg’unlarni dodini bera olmabtimi, demak, bular katta kuch! Meni bir fakt juda hayron qoldiradi, Islom Abdug’anievich mavjud kamchiliklarni yashirishga urinib, vaziyatni yanada tahlikali ko’rinishga olip kelayotganini nahotki tushunishmasalar?
Yig’ilgan boyliklaru, harom mol dunyo kimga vafo qilgan? Xalqning sabrini o’lchashga qaror qilishganmi? Tushunarsiz…
Hozir Shavkat Mirziyoyev yoki Erkin Xalilov o’rnida sizning nomingiz bo’lishi mumkin edi. U holda men va menga o’xshagan hozircha faqat tomoshabinlar bilan elektron pochta orqali fikrlaship ham o’tirmas edingiz. Umuman Jahongir Muhammad degan Jaloliddindek qahramon ham yuzaga kelmas edi. Xo’sh, sizni bu harakatga undagan ichki olov ularda yo’qmi? Yoki sizning ”olov”ingizni sotip ola olishmaganmi? Bunga pullari yetmaganmi? O’zi kishining ”narxi” mavjudmi? Sizni ham ”rozi” qilish mumkinmidi? Yiroqda unga qarshi kurashgandan o’z xizmatida bo’lishingiz uning uchun manfaatliroqmasmidi? Sizni nima majbur qildi? Ularda shu “nimadir” mavjudmi, yoqmi?
Mamlakatni shu ahvolga olib kelib, “oxirgi to’rt besh yil ichida mamlakat iqtisodiyotida misli ko’rilmagan o’sish kuzatildi” deya bayonot berish kimga kerak?
Jahon Valyuta Jamg’armasigami, Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Bankigami? Ularni o’z axborot manbaalari mavjudligini bayonotni e’lon qiluvchi bilmaydimi? Buning uchun aql kerakmi? Yoki “mamlakat iqtisodiyoti” so’zi “mansabdorlarning shaxsiy boyliklari” so’zi bilan almashtirip yuborilganmi? Tushunarsiz…
Ko’rinib turibtiki, ba’zi bir muxolifatchilar bilan taqqoslaganda siz ancha jiddiy “donasiz”. Agar xavfni bartaraf qilish maqsadida “yo’q qilish” harakati boshlansa, siz ro’yxat boshida bo’lishingiz aniq. Ammo emishki, “uning boshi falon kronaga baholanmish”. Yolg’on imidjdan kimga foyda? Senariy boshidan oxirigacha kim tomonidan sahnalashtirilganiyu, kimning asariligi ko’rinib turiptiku? Shunday muxolifatlarimizni, ularning garchi mamlakatdan quvg’inda bo’lsada hamjihat emasliklarini ko’rgan jahon jamoatchiligi ”o’zbeklar diktaturaga moyil, aks holda milliy nizolarni hal qilib berishdan boshimiz chiqmaydi” degan xulosaga kelishmaydimi?
Manfaatlar birlashganda ham kishilar birlashmasligi mantiqsiz holdir, hatto ”o’rmon qonuni” da agar vaziyat og’irlaship ochlik boshlansa shoqollar ham kattaroq o’ljalarga birga hujum qiliship, uni ovlamaguncha bir-birlariga pand bermaydilar, aksincha hamma baholi qudrat ovga hissa qo’shadi. Fikrimcha muxolifatimiz oldin ”monopol” bo’lib olip keyin, hukumatga qarshi kurashmoqchi. Birinchi kurashda asosiy kuch yo’qotilsa, ikkinchi, hal qiluvchi kurashdan nima kutamiz? Bu ham tushunarsiz…
”Evil is when good people do nothing” epigrafi bilan boshlanadi Adolf Hitler hayoti haqidagi badiiy film. Biz ham hozir olamda muqobili mavjud bo’lmagan diktator yaratdik, bu o’z-o’zidan bo’lmagani hech kimga sir emas. Nahotki hokimyat tepasida unga ta’sir o’tkaza olgan kishi bo’lmagan? Nahotki shunday “qobilyatlilarni” yo’q qilishdan boshlangan bo’lsa ish? Buni bila turib ham unga xizmat qilishga hozirlar mavjudmi? Manqurtlardan iborat boshqaruv tizimi istiqbolini ko’ra olish uchun munajjim bo’lish shartmi? Qachongacha shu zaylda davom qildirishmoqci? Tushunarsiz…
Men sizga ochiqdan ochiq xat yozishga qo’rqaman. Bu sizga ishonmasligimni bildirmaydi! Axir siz meni Islom Abdug’aniyevichga “sotib” nima foyda topasiz? Men o’zimdan o’zim qo’rqaman! Faqatgina O’zbeklarda mavjud “devorning ham qulog’i bor” kabi maqollar ushbu doimiy ishonchsizligimiz mentalitetimizga tarixdan merosligini yaqqol namoyish etadi.
Xo’sh men kimdan qo’rqaman? Biz kimdan qo’rqamiz? Nega birlaship bu qo’rquvni daf eta olmaymiz? Bizga bu ishni kim qilib beradi? Keyin biz o’shaning xizmatini qilamizmi? Bu qachongacha davom etadi? Tushunarsiz…
Vaqt ajratib, fikirlarimizga javob berayotganligingiz uchun katta rahmat. Ishonamanki, bu harakatlar albatta o’z natijasini beradi. Barchamizga Olloh madadkor bo’lsin! (Ismini yozmagan muallif).

-61-

SAVOL: Sahifangizni yangilabsiz ancha ranglarga boy web-sahifa tayyorlanibdi. Siz ham ancha ozgaribsiz, yani yillar o’tgan va ko’rinishingiz ham ancha xorijlik yani amiriqoliklarga oxshabdi, shunga bir savol: avvalgi rasmingiz ancha ravshan va tiniq edi, lekin bu sahifangizdagi suratingiz xiraroq, nimaga shunday ekan-a? Sizni ravshan suratingizni korishni istagan muhlisingizdan. (Farmon).

JAVOB: Bu menga yoqqan savollardan biri. Chunki haqiqat va kinoya juda ustalik bilan, o’zbekona uslubda bayon etilgan savol. Avvalo shuni aytayki, shu kabi xatlar bois takror suratning eskisini qo’ydim. Chunki yangi surat mening komputerimda yaxshi ko’ringan holda. boshqa joylarda xira ko’rinibdi. Hatto Farmonbek yozganlaridek, surat emas rasm bo’lib ko’ringan. Aslida rasm suratga nisbatan xira bo’ladi. Lekin meniki rasm emas edi-da.
Qolaversa buning ham ko’p sabablari bor. Ba’zan komputer eski bo’ladi. B’azan ko’zimizga ko’zoynakni taqmasdan qarashimiz mumkin.Yoki yillar ko’zimizdagi nurni biroz o’girlab qo’yganini sezmay qolamiz…
Meining amriqolikka o’xshab qolganim haqidagi gapga esa uncha qo’shilmayman. Chunki juda ko’p mamlakatlarda yerli xalqlarning o’ziga xos, milliy ko’rinishlari mavjud, hatto Avropadagi juda ko’p mamlakatlarning odamlarini yuzlaridan tanishingiz mumkin. Ammo Amerikada bunday emas. Amerika xalqi butun dunyodan kelgan odamlardan tashkil topgan. “Amriqolik” degan ko’rinish yo’q. Agar asl amerikaliklar bo’lgan qizil tanlilarni nazarda tutgan bo’lsangiz ularning kelib chiqish nuqtasi bilan turklarniki ayni-Oltoy. U holda aslimizga o’xshab qolgan bo’lsak nur ustiga a’lo nur.
Gap shundaki, rasm xira bo’lishi mumkin, ko’rinishda o’zgarishlar yuz berishi tabiiy. Ammo tafakkur, zehniyat, dunyoqarash va o’zlikda, voqelarga munosabatda, kelajakka boqishda xiralik bo’lishidan Tangri asrasin.
Shu bois sizdan iltimos, kelgusida sahifamga yana ko’plab qo’yadiganim–suratimga u qadar e’tibor qilmang, balki siyratimga nazar soling va yozganlarimda xira nuqtalar bo’lsa, meni voqif eting. Bu bilan menga ulkan yordam bergan bo’lasiz.

-62-

SAVOL: MXXdan sziga ham “yangi yil tabrigi” bordimi? (To’lqin)

JAVOB: Ha, yangi yil oqshomida turli shaxslarning elektron pochtlaridan ularning tanishlariga haqoratli xatlar va viruslar jo’natildi. Bu uch kun davom etti. Bayram kunlari birovlarning kayfiyatini buzish, oilasiga noxushlik olib kirish Karimovning malaylariga xos narsa bo’lib qolganiga bu ham bir misol.
Masalan, menga O’zbekiston jurnalistlar haq-huquqlarini himoya qilish tashkiloti rahbari Yusuf Rasulov nomidan ana shunday haqoratli xatlar kela boshladi. Men bu xatlarni u yozganiga ishonmadim. Chunki u juda madaniyatli yigit va bu qadar past ketmaydi hamda haqorat yozishi uchun asosning o’zi yo’q edi. Karimov malaylari xuddi ana shu yerda adashgan edilar. Lekin adres uniki edi. Keyin shunday xatlar O’zbekiston Inson huquqlari jamiyatining raisi Tolib Yoqubov nomidan kela boshladi.
Men Toshkentga televon qilsam, Yusufning ham Tolib akaning ham bundan xabarlari yoq, ular hatto bayram kunlari Toshkentda bo’lmaganlar.
Yusuf Rasulov uyida Interenet yo’qligi va uydagi telefoni ham uzib qo’yilganini aytib, uzr so’radi. Lekin uzrga o’rin yo’q. Bu uning ishi emasligi ayon. Ma’lum bo’lishicha uning nomidan boshqalarga ham shunday haqoratli maktublar borgan.
Biz Vashingtondan turib tekshiruv o’tkazdik. Menga kelgan maktublardan biri AQSHning ichidan yozilgan va qolganlari Toshkentdan.
Yusuf Rasulov bilan gaplashib, unga yozgan kabi bir maktub jo’natgandik, Yusuf uyida bo’lgani holda darhol haqoratli javob qaytdi va bu safar matn inglizcha edi.
Yo Yusufning passvord(parol)ini o’g’irlashgan yoki hukumat xakerlik yo’li bilan barcha elektron maktublarni o’qishga boshlagan va hatto endi juda qaltis ig’vogarlik kampaniyasini yuritmoqda. Bu esa insonlarning muqaddas hisoblangan shaxsiy ma’lumotlariga hujumdir va qattiq qoralanishga loyiq. Bunday harakat uchun xalqaro miqyosda qonuniy jazolar mavjudligini ham eslatmoq kerak.
Tolib Yoqubov Toshkentga qaytgach va Yusuf Rasulov passvordini, yani pochtani ochish kalimasini o’zgartirgandan keyin oqim to’xtadi. Lekin qanchaga?
Albatta, bu savolga javobni vaqt ko’rsatadi. Lekin chiqariladigan xulosa shuki, bugunga qadar turli veb sahifalarning mehmonlar uchun ajratilgan kitoblarida odamlarni haqorat qilish bilan ularning oralarini buzganlar endi yangi, qaltisroq hunar topganga o’xshaydilar. Bundan hamma ogoh bo’lishi kerak va shunday maktublar paydo bo’lganda vahimaga tushmasdan, jahlni bosgan holda bosiqlik bilan ish qilish zarur.
Karimov malaylarining tuzog’iga tushib qolmang.

-63-

SAVOL: O’zi tashqarida bo’la turip ba’zi muholifatchilar xalqni ko’tarilishga chorlashyapti, ayniqsa, saylovlar arafasida buni ko’p kuzatdik. Sizningcha bu to’g’rimi? (O’zbek yigiti, 2005 yil, 9 Yanvar).

JAVOB: Yo’q, bu to’g’ri emas. Saakashvilli xalqni ko’tarilishga chorlaganda Avropada emas, Tbilisida edi, Timoshenko va Yushchenkolar ham Amerikada emas, Kiyevda edilar… Xalqni ko’tarilishga tashqaridan turib chorlash bu faqat o’z-o’zini, o’z hirsini qoniqtirishdir. Xalqni ichidan turib ko’tarmasangiz u o’zicha, ayniqsa diktatura sharoitida, qo’zg’almaydi.
Bozorini ko’chirsangiz, yerini olsangiz, uyini buzsangiz qo’zga’alishi mumkin, ammo bu oddiygina va’da bilan yotqiziladigan ko’tarilishdir. Bu siyoisy ko’tarilishga qadar o’sib chiqishi uchun u bilan yonma-yon turib, uni bosharish kerak.
Tashqaridan turib, xalqni ko’tarilishga chorlash “Sen oshni pishib qo’y, men borib yeyman!” degan falsafaning mahsuli. Bu falsafa faqat xotinga o’tishi mumkin, xalqqa emas.

-64-

SAVOL:”Farangeyt 9/11” hujjatli filmini ko’rdingizmi, undagi Bush haqidagi gaplar to’g’ri deb o’ylaysizmi? (Sardor, 2005 yil, 14 Yanvar).

JAVOB: Ko’rgan edim, bundan qariyb olti oy oldin. Unda shu qadar ko’p narsa borki, unisi to’g’ri bunisi notog’ri deb baho berish uchun butun boshli FBI kabi bir tashkilotning kuchi kerak bo’ladi. Zotan muallif Maykl Murning o’zi ham filmga baho berib, “Bu mening shaxsiy qarashlarim” degandi.
Film muallifga 200 million dollardan ziyod foyda keltirish bilan birga xalqaro Kan kinofestivalida g’olib chiqdi. Hali o’tgan hafta esa Amerikaning 21 million fuqarosi ovoz bergan “Xalq tanlovi” konkursining ham sovrindori shu film bo’ldi va yilning eng yaxshi asari, deb e’lon qilindi.
Ayni paytda film Bushga ham saylov arafasida foyda keltirdi. Ko’p odam Amerikada demokratiya bug’ilmoqda, tanqidga toqat yo’qolmoqda, deb turgan bir paytda Bushni yerdan olib ko’kka uloqtirgan, ko’kdan olib yerga urgan hujjatli film mamlakatning kinoteatrlarida uzoq muddat namoyish etildi va disk sifatida kino prokatlarga chiqdi. Amerika tarixida eng ko’p tomosha qilingan hujjatli filmga aylandi. Film bahonasida Bush haqida tanqidiy mulohazali chiqishlar hozirlamagan matbuot vositasi qolmadi.
Yana bir qiziq detal: film hamma joyda namoyish etilib, tortishuvlar borayotgan bir paytda Bushning tarafdorlari respublikachilar partiyasining qurultoyiga to’plandilar. “USA Today” gazetasi resbulikachilarning g’azzabini uyg’otgan film muallifi Maykl Murdan ana shu qurultoyda qatnashib, reportajlar yozishni so’radi. U qurultoydan yo’llagan reportajlari ham filmi qadar achchiq, tanqidiy edi.
Bunday holni boshqa joyda tassavvur qila olasizmi?
Bu ham demokratiyaning bir ko’rinishi.

-65-

SAVOL: Men barcha savollarga javoblaringizni o’qib chiqdim, ko’p fikrlaringizga qo’shilaman, lekin ba’zi narsalarga qo’shilmadim, masalan Amerika haqidagi gaplaringizga, nega Iroqni ishg’ol qilib turgan Amerikani buncha maqtaysiz? (Sahiy, 2005 yil, 15 Yanvar,).

JAVOB: Bilasizmi, Amerika haqida butun amerikaliklar tinmay gaplashishgani bois ko’proq O’zbekiston haqida bahslashishni istar edim, lekin savol berilgani bois baholu qudrat javob berganman.
Mening javoblarim qat’iy qoidalar emas. Bu mening shaxsiy qarashlarim. Kimgadir yoqishi yoki kimgadir yoqmasligi tabiiy. Yoki bir yil oldingi javobim bugungisiga zid tushib ham qolishi mumkin. Chunki shu bir yilda dunyo o’zgargani kabi inson ham, uning qarashlarida ham o’zgarish bo’lishi mumkin.
Ammo fundamental qarashlar mavjud va ular osonlikcha o’zgarmaydi. Shulardan biri mening demokratiya haqidagi qarashlarimdir. Men 20 yil oldin ham demokratiya tarafdori edim va bundan keyin ham shunday bo’lib qolishiga qat’iy ishonchim mavjud. 20 yil oldin ham O’zbekistonda Islomiy davlat qurish butun xalqning irodasiga zid tushadi degan qarashda edim va bugun ham fikrim o’zgargan emas.
Bilasizmi, Karimov yomon deb O’zbekistonni, o’zbek xalqini haqorat qilish to’g’ri bo’lmaganidek, ma’lum bir voqealardan kelib chiqib (masalan, Iroq voqeasi) butun boshli Amerikani qoralashga ham men aslo qo’shilmayman va bunday holda Amerikani himoya qilaman.
Demokratiya sharoitida hukumatlar va rahbarlar kelib ketuvchilardir, demokratiya va mamlakat esa qoluvchidir.
Odil bo’lishimiz kerak. Agar:
-Qutayba askarlari O’rta Osiyoni bosib olgandi, qon to’kilmagan xonadon qolmagandi, xalqning dinini oz’gartirish uchun har bir uyda bittadan arabni qilich bilan qo’yishgandi va ular yosh go’dak qizlarni zo’rlagandilar, besoqolbozlikni yoygandilar, deya Islomni ayblasalar nima degan bo’lar edingiz?
-Amir Temur Turkiyani ishg’ol qilgan edi, mamlakatni qonga bo’yagandi, deya bugun turklar O’zbekistonni qoralasalar yoki o’zbeklarni haqoratlasalar qanday javob qilardingiz?
-Bobir Hindistonni bosib olgandi, deya hindlar o’zbeklarni qotillar deb e’lon qilishsa o’zingizni qanday his qilgan bo’lardingiz?
-Mesxet turklarini O’zbeklar quvib chiqardilar, deb aytishganda nega jahlimiz chiqadi?
Chunki tashhiz noto’g’ri.
Mening qarashlarim qoidadir, istaysizmi yo’qmi, shu haqdir, desam, u holda diktatorlardan farqim qolmaydi. Mening fikrlarimga qo’shilmaslik esa sizning ham o’z qarashingiz borligini ko’rsatadi va menda birinchidan, sizga nisbatan hurmat uyg’onsa, ikkinchidan, qarashlarim, fikrlarim o’ziga xos ekan, deya xursand bo’laman.
Qarashlar uchun sud qilmaydilar, qarashlar uchun hurmat qiladilar. Bu demokratiyaning xosiyatidir.

Eslatma: Amerika haqida hamma gapni matbuotdan yoki Internet tarmog’idan topish mumkin. Bu ochiq jamiyat. Tanqidni ham, maqtovni ham, tahlilni ham, xulosani ham bizdan oshirib yozib qo’yishgan va yozishmoqda ham. Lekin O’zbekistonda bunday emas, O’zbekiston yopiqli qozon. Shu bois ko’proq ana shu haqda gaplashsak yomon bo’lmasdi.

-66-

SAVOL: Bir davrada o’tirib, qolib “SART” degan so’z qayerdan kelib chiqqaniga talashib qoldik, shu so’zga aniqlik kiritsangiz, chunki tarxhni ancha yahshi bilasiz. Mani fikrimda, oldinlari qozoqlarni qozoq desak, ular bizga ey sart deb javob qaytarishar edi, shunga menga bu so’z xuddi haqorat so’zdek tuyladi… shunga siz nima deysiz? (Sardor, 2005 yil, 17 Yanvar).

JAVOB: Tarixni yasxhi bilish mushkul. Chunki tarix shu qadar buyuk ummonki, uning bir qatrasini tomosha qilish uchun ming umr yetmaydi…
Endi savolingizga kelsak, Sovet davridagi tarixiy asarlarda “sart” kalimasida ikki ma’no bo’lgani yozilardi. Masalan, “O’zbek tilining izohli lo’g’ati”da shunday deyiladi:
“SART(sanskript)tarixiy.
1.Ko’chmanchilikdan o’troq holga o’tib, qabila, urug’chilik munosabatlariga barham bergan o’zbeklarning ayrim qismiga revolutsiyadan oldin berilgan nom.
2.Revolutsiyadan ilgari hozirgi O’zbekiston territoriyasidagi mahalliy xalqqa yevropaliklar tomonidan berilgan nom.”
Rasmiy-ilmiy qarash shunday edi. Hatto O’zbekistonga nom berish jarayonida “Sartiya” nomi ham qattiq muhokama etilgan va oz qolsin shunga qaror ham bermoqchi bo’lishgan.
Xalq orasida shaharliklar o’zlarini yuksak mavqeda ko’rib, “o’zbek”, qishloqliklarni esa kamsitib “o’zbak” deyishsa, qishloqliklar shaharlarda yashaganlarga past nazar bilan qarab “sart” deyishgan. Xuddi shunday qozoqlar ham o’zbeklarga nisbatan “sart” kalimasini ishlatishganda ana shunday maqsadni ko’zlashgan.
Sovet davridan oldingi manbalarda ham “sart” kalimasi ko’p uchraydi. Masalan, Herman Vamberining ‘Turkiy xalq” (1885 yil, Leyptsk) degan asarida sartlar alohida bir xalq sifatida tasvirlanadi. Ular turkiy tilda gapiradigan oriylar ekanligi aytilib, o’zbeklar bilan tili bir bo’lishiga qaramasdan bir-biridan uzoq turishi zikr etiladi.
“O’zbeklar sart deganda ayyor, ishonchsiz odamni tushunganday ularga past nazar bilan qarashadi. O’zbeklar sartlar bilan kamdan kam qarindosh bo’ladi…Sart degan nom 800 yildan beri mavjud. Sartlar boshqa millat sifatida tojiklardan farq qiladi, shuning uchun hech shubhasiz aytish mumkinki, sartlar o’tgan ming yillardayoq turkiy tilda gapirayotgan va turklar bilan aralashgan holda mavjud bo’lishgan… sartlarning jug’rofiy tarqalishi: qadimiy Farg’ona va O’rta Yoqsartda zich bo’lib yashagan…(“O’zbegim”, 1992, Toshkent, olmonchadan Turdiboy Shodmonov tarjimasi).
Zaki Validiy “O’zbek urug’lari” haqida yozar ekan, uning 92 ta ayri nomlangan bovi (qabilasi) bo’lgan deydi.
Tarixning ichiga qarab ketaversangiz, ummonda bo’g’ilgan kabi nafas ololmay qolasiz. Bo’g’ilmaslikning yo’li esa tarixdan to’g’ri xulosa chiqarsihdir. Aks holda maydalashib, o’zingizni mayda urug’ning mansubi sifatida ko’rib, bo’g’ilib qolasiz. Afsuski, hali to’g’ri xulosa chiqarish darajasiga yetilmadi, shu bois ham oddiy bahslar oxiri yoqavayronlikka boradi.
Balki shundan bo’lsa kerak, ikki o’zbek uchrashib qolsa, yoki bir davrada o’tirib qolsa, asosiy vaqtini kimning qayerdan, qaysi qishloq, qaysi urug’dan ekanligini surishtirish uchun sarflaydi. Oxirida kimdir sart, kimdir andi, kimdir qora qirg’iz, kimdir eroniy, kimdir nayman, arg’in, ming, yuz, qirg, ungajit, qipchoq, busloq, churchut, olchin, mang’it… va hokazo va hokazo bir-biriga raqib bo’lib chiqadi.
Shu boisdan ham turkning orasida birlik yo’q.
Shu boisdan ham Karimov, Nazarboyev, Niyozov kabilar osongina bu odamlarni bir-biriga dishman qilib qo’yishmoqda.
Qachonki ana shu “mayda-chuydalikdan” qutulib, buyuk turklik his qilinsa va men turk degan kalimadan iftixor qilinadigan bo’linsa, o’shandagina bu xalqlar katta millatga aylanadi va bu millatning quyoshi porlaydi.

-67-

SAVOL:Qayerdadir “Tanlov” degan yoshlar tashkiloti borligi haqida o’qib qoldim. Lekin O’zbekiston yoshlarining ko’pchilik qismi bu tashkilotning nomini ham eshitmagan bo’lsa kerak. Bu tashkilotning tuzilishi revolyutsiya eksportining 1-muvaffaqqiyatsiz qadamimi? Bundan keyingi harakatlar qanday bo’lishi haqida fikrlaringizni o’rtoqlashsangiz.(Bahrom, 2005 yil, 18 Yanvar).

JAVOB: Uzr, bunday tashkilot haqida menda ham batafsil ma’lumot yo’q.
Revolutsiya eksporti ro’yxatlarida esa O’zbekiston bo’lmasa ham kerak. Chunki oddiygina odam ham bu mamlakatda har qanday urinish kuch bilan bostirilishini va begunoh odamlar qonga bo’yalishini yaxshi tassavvur qila oladi.
Men ilgari ham bu haqda yozib, tinch yo’l bilan bo’ladigan inqilob uchun faqat Qirg’izistonda qisman zamin borligini ta’kidlagandim. Ammo qo’shni diktatorlar bosimi ostida bu zaminning ham yo’qqa chiqarilishi uchun urinilmoqda.

-68-

SAVOL: Tsunamidan keyin Indoneziyada, jumladan Ahexda machitlar buzilmay qolganini “Xudoning mo’jizasi” deb yozishmoqda. Nega Xudo odamlarni emas, jonsiz machitlarni asradi ekan? Nima deb o’ylaysiz? (Nosirxon, 2005 yil, 21 Yanvar)

JAVOB: Bu hayit kuni berilgan shaytoniy savol, deb javob qilmasam ham bo’lardi. Lekin qachongacha shaytoniy savollardan qochish mumkin?
Bilasizmi, Xudoning ishlarini bandasi tushuna olmaydi, taxmin ham qila olmaydi. Bunga hatto payg’ambarlar ham qodir bo’lmaganlar. Shu bois qaysi narsa mo’jiza va qaysi biri mo’jiza emasligini ham aytish qiyin. Sizu menga mo’jiza bo’lib tuyulgan narsa labaratoriyada o’tirgan bir olimga oddiy hol bo’lib tuyulishi ham mumkin.
Siz aytgan mavzu ham dunyo matbuotida, jumladan AQSH matbuotida ham ko’p yozildi va xuddi siz bergan savolning tug’ilishiga sabab bo’ldi. Qayerdadir “Faqat machitlar omon qoldi”, deyilgan va televideniyelarda ko’rsatilgan bo’lsa, qayerdadir buzilmay qolgan cherkov namoyish etildi, hatto cherkovda o’yinchoqlariga qadar suv tegmagan bezatilgan archani ko’rsatib, “Bu Xudoning mo’jizasi”, deyishdi.
Shundan keyin ba’zi odamlar ochiqdan-ochiq siz kabi “Nega Xudo begunoh bolalarni, onalarni emas-da binolarni qutqazdi?” deya savol bera boshladilar. Agar bu shaytoniy savol bo’lsa, demak mavzu shaytonga qo’l kelib qolgan. Bu esa mazkur xabarlarni diniy tomonga yo’ygan odamlarning bilib-bilmay qilib qo’ygan “xizmat”lari.
Buzilmay qolgan machitlar yoki cherkovni teppadan, vertoletdan turib olingan hikoyasini tomosha qilgan boshqa va yoniga borib masalani idrok qilgan boshqa.
“Chunki bu binolar asosan aylana ustunlar ustidadir va ichkari kenglik, tashqaridan kelgan suvning ikkinchi tomondan chiqib ketishi qulay bo’lgani bois qarshilik kuchu sinadi. Zamonaviy dunyoda suvning qarshiligini sindirish uchun “aylana” qoidasidan foydalaniladi” dedi buzilmay qolgan binolar yoniga borgan bir olim.
U minoralar buzilmay qolishida ham shu narsa rol o’ynagan bo’lishi mumkinligini, shuningdek, ibodatgohlar ko’pchilk kirib-chiqadigan joy bo’lgani uchun ancha mustahkam qurilganini ham aytdi. Dalil esa ko’plab kichik ibodatgohlarni suv olib ketgani va faqat bir nechta yiriklari qolgani ekan. Bunga javoban, “Xudo endi faqat katta ibodatgohlar istamqoda” deyishdi. Hatto “Odam qolmagan bo’lsa bu binolarda ruhlar ibodat qiladimi?” deganlar ham bo’ldi.
Shu darajaga borildi-ki, “Xudo bu bilan odamzotni jazoladi”, deb yozishdi ham. Bunga javoban esa “Jazolasa nega endi kambag’al bechoralarni tanladi?” degan savol berildi.
Ayrimlar esa AQSHda ob-havoning buzilib ketgani oqibatida yuz bergan tabiiy ofatlarga ishora qilib, “Mana endi Xudo AQSHni jazolamqoda” deyishdi. Lekin AQSHda yuz bergan o’nlab tabiiy ofatlarda barmoq bilan sanarli darajada oz kishi halok bo’ldi. Shunday narsa boshqa joylarda yuz berganda bilmadim, natijasi qanday bo’lardi?
“Hammasi Xudodan, istasa suv bilan yuvib ketadi, istasa asrab qoladi” deb hech narsa qilmay turadigan odam oqib ketishi va biror narsaga osilib jonini qutqazishga intilgan kishi omon qolishi mumkin, degan falsafa ham mavjud. Xullas, bular ham gap. Elning o’g’zini bog’lab bo’ladimi?!
Nima bo’lganini (ba’zi olimlar ham bilar) va nima bo’lishini Tangrining o’zi biladi.
Mening qo’limdan keladigan narsa esa, sizni, barcha o’quvchilarimni, jamiki iymon keltirganlarni, Ibrohim alayhisalom avlodlarini va avlodi bo’lmasalar ham ishonganlarni Qurbon hayiti bilan qutlashdir: bayrmingiz muborak bo’lsin!

-69-

SAVOL: Siz nomlanishida xatoga yo’l qo’yilganini aytganingizdan keyin Sherzod Ruzmetovning “Yigitlik sarg(o’)zashtlari” web-kundalik sahifasi nomi “Yigitlik sarg(u)zashtlari” deb tuzatildi. Ammo muallif bu aslida xato emas, forschada tog’ri deb yozgan. Shunday ekan, tuzatishga nima hojat bor edi? (Aslida bu savolim sizga emas, unga) Sizga esa savolim quyidagicha: umuman o’zbek tilida mana shunday xato kirib qolgan so’zlarni tuzatib borgan yaxshi emasmi, nega bunga qarshilik qilgansiz? (Ma’rufjon, 2005 yil, 20 Yanvar)

JAVOB: Al-qissa:
Xatoni tan olmagan er, ermas,
Xatoni tan olmoq oson ermas…
Albatta xatolar tuzatib borilgani yaxshi. Lekin har qanday so’zning etimologiyasiga nazar tashlaganda bir tildan ikkinchi tilga o’tishida nima uchun o’zgarishga yuz tutganini o’rganmasangiz yana ham katta xatoga yo’l qo’ygan bo’lasiz.
Masalan, “sarguzasht” bilan bo’lgani kabi.
Haqiqatan ham men Sherzod Ruzmetovga quyidagi maktubni yozdim:

Jahongir – 2005-01-19
Salomlar…
Sahifangizda til haqida yaxshi mulohazalar mavjud. Endi uning nomidagi “o'” harfini “u” qilib tuzatsangiz, nur ustiga a’lo nur bo’ladi. Chunki “Yigitlik sargo’zashtlari” emas, balki “Yigitlik sarguzashtlari” yozilsa, til nuqtai nazaridan to’g’ri bo’ladi.

Bunga web sahifa muallifining javobi:
“Sherzod Ruzmetov – 2005-01-19
Rahmat!
O’zbek tilidagi imlosida shubham bo’lgani uchun fors tilidagi talaffuziga suyangandim. Shu kunlarda tuzataman!”

Shundan keyin u yana sahifasida quyidagini e’lon qildi:

“Sarguzasht”mi yoki “sargo’zasht”?
Sana: 2005-01-19T13:04:29
Muallif: Sherzod Ruzmetov
Ta’luqli iboralar: sar
Al-qissa: sarguzasht = sar + go’zashtan
Ushbu maqola yozilish arafasida sahifamning nomi “Yigitlik sargo’zashtlari” edi. O’quvchilarimdan biri “sargo’zasht” so’zining imlosida xato qilganimni aytib o’tti.
O’zbek tilining imlo lug’atida bu so’z “sarguzasht” shaklida yozilgan bo’lishi mumkun va bu qoidani xurmat qilishimiz shart! Tarixan esa “sarguzasht” so’zi Fors tilidagi “sar” va “go’zasht” so’zlaridan olingan. Xuddi shu bog’liqlik meni yanglishtirdi.
“Sar” so’zi o’zbek tiliga “bosh”, “kalla” tarzida tarjima qilinadi. “Go’zasht” esa fors tilidagi “go’zashtan” fe’lining o’tgan zamon shakli bo’lib, O’zbek tilidagi “o’tmoq”, “kechmoq” fe’llariga ma’no jihattan yaqindir. Demak “sarguzasht” so’zining asl tarixiy ma’nosi “boshdan kechirilgan”, “boshidan o’tgan” deganidir.
Tilining har bir so’zi ko’hna tarixdan hikoya qiluvchi millat ko’hna millatdir. Uni tubanlikda ko’rish ichimni o’rtaydi, qonimni qaynatadi”.

Ma’lumki, fors tilidagi ba’zi so’zlar istilolar paytida, davlat ishlari shu tilda olib borilgan paytlarda va ba’zilari tojik tili orqali kirib kelgan. Umuman tillar bir-biridan (ayniqsa, qo’shnilarning tilidan-JM) o’zlashtirilgan tartibda yoki aynan ko’chirma olgan holda boyib boradi va bunga tilshunoslikda tabiiy hol deb qaraladi. Buning oldini olish mumkin emas, chunki og’zaki til adabiy tildan oldin yuradi va xalq ishlatgan so’zlar baribir yozma tilga ham ko’chadi. Shu sabab so’zlar oldin o’g’zaki so’zlashuvdan va so’ngra adabiy tildan o’rin topishi ana’naviy rivojlanuv yo’li hisoblangan. Jumladan, turkiy kalimalar ham fors va arab tillariga kirib borgan. Hatto rus tilining 37 foyizini ana shu tillardan olingan so’lar tashkil etadi.
Shundan kelib chiqsak, yuqorida bahs boisi bo’lgan so’zning o’zbek tilidagi yozilishiga nisbatan ona tilini biladigan odamda hech qanday shubha tug’ilmasligi zarur. Chunki mazkur so’z tojik tilida “sarguzasht” shaklida yoziladi. (Qarang: “Farhangi zaboni tojiki”; Moskva, 1969, 278-bet, “Tadjiksko-russkiy slovar”; Moskv, 1954 yil, 106-bet, “Standard Tajik-English dictionary”; Star Publication, 2000-yil, 55-bet va hokazo). Agar yuqoridagi so’z fors tilida “sargo’zasht” deb yozilgan taqdirda ham tojik tilida “sarguzasht” deb olgan bo’lardilar. Chunki ularda “go’z” so’zi orqadan gaz chiqarish ma’nosini bergani va tojik tilida og’zaki talaffuzda “t” harfi tushib qolgani sabab “sargo’zash(t)” “Bosh o’sirog’i” (uzr, tahlil nuqtai nazaridan bu kalimani ishlatishga majburman-JM) ma’nosiga to’g’ri kelib qolgan bo’lardi. Bu so’zning forschada yozilishi “goz”, lekin tojik tilida “goz” tok qaychi ma’nosini beradi. Ana shunday omillar ham ba’zan so’zlarni o’zgartirib o’zlashtirshga olib keladi.
Ana endi muallifning fors tilida to’g’riyu, lekin “O’zbek tilining imlo lug’ati”da shunday bo’lishi mumkin” degan kinoyasiga kelsak, shunu ta’kidlamoq lozimki, men bu kalima qanday yozilishiga yuz foyiz amin bo’lganim uchun “O’zbek tilining imlo lug’ati”ga qaraganim ham yo’q. Chunki bu keng muomalada va har qanday o’zbek bilishi kerak bo’lgan so’zlardan biri. Chunki zarguzasht asarlarini o’qimagan bolani topish mushkul. Sherzod Ruzmeton asarlariga tez-tez murojaat qilib turadigan Navoiy hazratlari ham bu kalimani “sarguzasht” deb ishlatganlar. (Qarang: Navoiy asarlari lug’ati, Toshkent, G’afur G’ulom nashriyoti,1972, 548-bet).
Lekin fors tilidan anchagina xabardor bo’lganim bilan baribir xato qilmaslik uchun bilganimni manbalardan tekshirib chiqdim. Fors tilida yozilish shakli “gozasht” bo’lib, ba’zi mintaqalarda yozilgani kabi talaffuz qilinsa-da aksariyat Eronda “guzasht” deyiladi. (Qarang: “Persian-English dictionary”, Farhang Moaser publisher, Tehron, 2002, 771 bet.)
Bunga qo’shimcha ravishda yana shuni aytish mumkin-ki, qo’shni Afg’onistonda keng qo’llanilgan dari tilida ham “guzasht” shaklida yozilib xuddi shu shaklda talaffuz qilinadi. (Qarang “Dari-English”, University of Nebraska,1993, 604 bet.)
Ilmiy ishlarimning keyingi besh yildagi qismi tilshunoslikning leksikorafiya jabhasidan iborat bo’lgani uchun so’zlarning etimologiyasi ustida ko’p bosh qotirishimga to’g’ri keladi. “Yigitlik sarguzashtlari” veb sahifasida yaxshi mulohazalar bilan birga anchagina yanglish talqinlar ham mavjud. Ba’zilariga kompyuterga kiritishda yo’l qo’yilgan xatolar deya ko’z yumishga majburmiz. Bunday xatolar mening sahifamda ham oshib-toshib yotgan bo’lishi mumkin.
Lekin gap veb sahifaning nomidan kelib chiqqani va bu xato doim jig’imga tekkani uchun ikki enlik xat yozgandim. Aslida muallifning urinishlari maqtovga loyiq va bunday intilishlarni qo’llamoq kerak. Chunki shunday urinishlardan haqiqat maydonga keladi va yanglishlar tuzatiladi.
So’zlar etimologiyasi haqida so’z yuritganda “Ming eshitgandan bir ko’rgan afzal” iborasiga asoslanib, masalaga biroz ilmiyroq yondashilsa, qissadan hissani “handalak”ona chiqarmasdan, Sherzod aytmoqchi bo’lganidek, tilimizni tubanlikdan qutqazish va ichimiz yonib yurmasligi uchun zamin yaratiladi.
Aks taqdirda 1990 yillarda lotin tilidan olingan va xalqaro muomalaga kirgan juda ko’p kalimalarni “ruscha” deya arabcha yoki forscha so’zlar, yanglish ma’no yuklangan iboralar bilan almashtirilgani kabi nafaqat kulgili, ilmiy balki siyosiy xatolarga ham yetib borish hech gap emas.

-70-

SAVOL:O’zbekiston Islomiy Harakati rahbari Tohir Yo’ldoshevning AQSH Markaziy Razvedka xodimi bilan uchrashgani haqida Internetda
http://www.centrasia.ru/news.php4?st=1106549400
http://www.CentrAsia.org/newsA.php4?st=1106012700
maqolalar chiqdi, shunday hol yuz berishi mumkinmi?(Yusuf, 2005 yil, 24 Yanvar).

JAVOB: Men bunday narsalarga ishonmayman. Bular AQSHni Holivud (Hollywood) filmaridagi kabi tassavur qilganlarning to’qimalari bo’lishi mumkin. Aslida esa bugun bunday hol yuz berishi uchun hech qanday imkon ham ehtiyoj ham yo’q.
Birinchidan, O’IH AQSH Davlat departamentining terroristlar ro’yxatiga kiritilgan va hozir respublikachilar hamda demokratlar orasida jiddiy tortishuvlar mavjud bir paytda shunday voqea yuz bersa, bu juda katta shov-shuvga aylanib ketardi.
Ikkinchidan, Markaziy Razvedka boshqarmasi rahbarlari almashtirildi va kongress bu idorani jiddiy ravishda elakdan o’tkazmoqda, nazoratda ushlab turibdi. Shunday paytda MRBning bunday qaltis o’yinlarga kirishini hech kim tasavvur qila olmaydi.
Uchinchidan, AQSHning bunga hech qanday ehtiyoji yo’q. Aytganini Karimov kabi “asp”lar “labbay”deb bajarib turgan bir paytda shaxmat taxtasidan olib tashlangan “piyoda”lar bilan ish ko’rarmidi?!

-71-

SAVOL: Qo’rqoqlik zehniyatdagi narsa, deb ko’p yozasiz, tashqaridan turib yozish, shunday xulosa qilish oson, lekin ichkaridagi vaziyat bu narsa zehniyat bilan emas, balki sharoit bilan bog’liqligini ko’rsatadi? Bu haqda o’ylab ko’rmaganmisiz? (Abror, 2005 yil, 25 Yanvar)

JAVOB: Qo’rqoqlik zehniyati haqida ilgari yozgan gaplarimni takrorlab o’tirmasdan, shuni aytmoqchimanki, tashqarida bo’lasizmi ichkarida bo’lasizmi agar zehniyatingizda qo’rqoqlik bo’lsa, tizzangiz qaltirayveradi, hamma narsaga shubhalanasiz, jasoratga yaqin bora olmaysiz.
Bitta misol. Uzoq yil Karimovga chin dildan xizmat qilib, oxiri umidlari sarobga aylangan bir ijodkor Amerikadan boshpana olibdi. Ajab?! U menga pochta orqali yuborgan asarida Karimovni oz qolsin payg’ambar darajasiga yetkazib qoygandi. Shu bois undan uzoq turdim. Ammo u tez-tez telefon qilar va mening yozganlarimdan orfografik kamchiliklar topganini, ayni paytda o’qib ko’zi ochilganini, saroydagi o’yinlardan voqif bo’lib, uxlay olmayotganini takror va takror aytar edi. Keyin-keyin u meni passivlikda ayblay boshladi, “Nimadir qilish kerak?”, “Bu zulmga qachongacha chidash mumkin?”, “Umringizni shunday o’tkazib yuborasizmi, faolroq harakat qilmaysizmi?”, “Vatanni qutqazish zarur! Bu ishni biz qilmasak, kim qiladi?” kabi dashnomlarni undan tez-tez eshitib turdim.
Avvaliga unga men vijdonim buyurgan gapni Vatanda ham, tashqarida ham aytishdan bir zum to’xtamaganimni, Karimov bo’ladimi, Eshmat yoki Toshmat bo’ladimi, qarshisida qaltirab, qulluq qilmasdan yuragimdagi gapni ochiq aytib kelayotganimni tushuntirishga urindim. Bu uning uchun kam edi.
“Turonzamin” jurnalini tashkil qilish arafasida unga faxriy tahririyat a’zoligini taklif qildim. Shu kuniyoq undan elektron maktub keldi va jurnalda Karimov nomini ishlatmaslik, faqat “rejim” degan gap bo’lishi kerakligi, odamlar mening Karimovda shaxsiy alami bor, deyishayotgani haqida uzundan-uzoq pand nasihat bergandi.
Men uning faxriy tahririyat a’zolari ro’yxatida nomi turishdan vahimaga tushganini sezdim va qo’shmadim. U yana eskisi kabi meni jasoratga chaqira boshladi. Shunda unga bir elektron maktub yo’llab, o’zi istagan mavzuda, faqat rejimni fosh qiladigan, demokratiyaga xizmat qiladigan bir maqola yozib berishni hamda istasa buni bir taxallus ostida e’lon qilish mumkinligini aytdim.
Bilasizmi, javob nima bo’ldi, “Onam o’sha yerda, bu yil ham o’tgan yildagi kabi onamni ko’rishga borishim kerak!…”
U yerdagilar kimning qanday yozishini uslubiga qarab bilib oladilar, degan vahima bor edi uning ichida. Vatanda turib Karimov haqida yozib, o’z ismini ochiq aytayotganlar qo’rqmasayu, AQSHdan boshpana olgan bu odamning bahonasini (sharoit!) qarang!
Mana qo’rqoqlik zehniyati. Men uning ismini yozmadim, yozmayman ham. Yuragi xurujlab, bir-kor hol yuz berishi hech gap emas. Voqeani batafsil bayon qilganimning o’zidan ham u qo’rqib ketishi mumkin. Uzr so’rayman. Aks taqdirda qo’rqoqlik zehniyatini ko’rsatish qiyin bo’lardi.
Bunday misollar minglab… Ismini boshqa qo’yib, adresini boshqa qo’yib, mendan jasorat talab qilganlar juda ko’p.
Men yuqoridagi odamdan xafa bo’lmaganimdek, ulardan ham ranjimayman. Chunki bu ularning qo’lida emas, bu ularning zehniyatida. Qo’rquvni yengib, o’z zehniyatini boshqara olish hammaga ham nasib etavermaydi. O’z zehniyatiga sohib chiqqanlar esa vatanda bo’ladimi, tashqarida bo’ladimi vijdonlari buyurganini birovlarga buyurmasdan o’zlari bajaradilar.

-72-

SAVOL: Gruziya va Ukraina prezidentlarining Nobel mukofotiga ko’rsatilishiga munosabatingiz qanday?(Shoira, 2005 yil, 26 Yanvar).

JAVOB: Menimcha, yaxshi bo’ldi va ular olishlari uchun katta imkoniyat mavjud.
AQSHning afsonaviy qahramonlaridan senator Makein (John McCain) va sobiq prezident Klintonning rafiqasi senator Klinton (Hillary Clinton)lar tomonidan nomzodi Nobel Tinchlik mukofotiga ko’rsatilgan Mixail Saakashvilli va Viktor Yushchenko demokratiyani tinchlik yo’li bilan ustivor qilishgan xalqlarning ramziga aylanganlari rost.
Ularning shaxsiyatlari borasida tortishish mumkin. Hatto agar demokratik yo’llar bitsa, boshqa yo’lni tanlashga ham tayyor ekanliklari borasida bahs yuritsa bo’ladi. Lekin gap faqat ularning shaxsida emas, ularni oldinga olib chiqqan muhitda, Gurjiston va Ukraina xalqlarining urush, qon yo’lini tanlamagani, balki tinchlik yo’li bilan o’z kuchini ko’rsata olganidadir.
Bu esa, boshqa xalqlarga ham ilhom berishi, o’rnak bo’lishi turgan gap. Shu jihatdan bunday taklifga nafaqat qo’shilaman va balki qo’llab quvvatlayman ham.
Bu demokratiyaning tinch yo’l bilan yoyilishini qo’llash demakdir.

-73-

SAVOL: Hujjat tayyorlab kollejga topshirdim. Viza almashtirish uchun USCISga ham hujjatlarimni yubordim. Hozirda hujjatlarim tekshirilyapti. F1 student visa berilishi kerak. Men o’qishni tugatib orqaga qaytmoqchi emasman. Agar kollejni tugatsam, AQSHda qolishimga biror sabab topilishi, ya’ni ish vizasi olishim mimkinmi? Yoki yana boshqa yo’llari bormi?(Farhod).

JAVOB: Eng yaxshi yo’li bir advokat bilan maslahatlashishdir va qonuniy yo’lini ko’rishdir. Uzr, men bu boradagi qonunlardan to’la xabardor emasman. Chunki o’zgarishlar bo’lib turibdi.

-74-

SAVOL: “ERK” qayta-qayta piketga chiqmoqda, ko’pi bilan 10-15 kishi qatnashmoqda, xolos. Bunga “Turonzamin” jurnalida ham misol keltirlibdi. Xo’sh, xalq nega ergashmayapti, deb o’ylaysiz? (Zafar).

JAVOB: Urinish va harakat yomon narsa emas. Lekin bugun O’zbekistonda Gurjiston yoki Ukrainadagi kabi hol yuz bermasligi sababini ko’ra olmaslik ham siyosiy ojizlikdir. Men ilgari bir savolga javob berishda bu borada batafsil yozgan edim.
Yana shuni qo’shimcha qilish mumkinki, Gurjiston va Ukrainadagi kabi vaziyat O’zbekistonda 1991 yilda va 1992 yilda yuzaga kelgandi. 1991 yilda 7-sessiyada Karimovni ketkazib, o’rniga Mirsaidovni olib kelish rejalanganda huquq-tartibot idoralari xodimlari orasidan ham qo’shilganlar ko’p bo’lgan. Ammo Karimov bir kun oldin kechki ziyofatda Mirsaidov va Muhammad Solihni qo’lga olish bilan yenggandi.
Mirsaidov sessiyada “Menga mansab kerak emas” desa, Muhammad Solih esa bizni tanqid qilib chiqqandi.
Keyin 1992 yil 2 Iyulda ish boshlagan sessiyada Karimovning nutqini indamay o’tkazgan holda, unga yomon ko’rinib qolgan Oliy Majlis raisi Shavkat Yo’ldoshevni chetlashtirib, uning o’rniga qo’yilgan yangi rais orqali yangitdan saylov belgilashni mening uyimda to’planib, kelishib olgandik. To’plangan deputatlar orasida Muhammad Solih ham bor edi. U 2 Iyulga belgilangan mitinglarni bizga noma’lum bo’lgan sabablar bilan qoldirgani bir tomon, kelishuvni buzgan holda sessiyada Karimovga savol bermoqchi bo’ldi va bundan foydalangan Yo’ldoshevning “Salay Madaminov o’rningizda o’tiring” degan gapiga jahl qilib, iste’fo berib yubordi. Bu bilan barcha rejalarimizni puchga chiqargan edi. Bugun endi unga xalq ergashmayotganining juda ko’p sabablaridan bir ana shu.

-75-

SAVOL:Men Londondan qaytib kelib, tushkunlikka tushib qolgandayman. Chunki men “Vatan”ga qaytib kelganimdan pushaymon chekmoqdaman. Menga maslahatingiz kerak. Internetda asarlaringizni ochish qiyin bo’lib bormoqda. Sizning kitoblaringizni O’zbekistondan topishning iloji bormi? (Ravshan).

JAVOB: Yo’q, mening kitoblarimni O’zbekistondan topa olmaysiz.
Ha, Internet orqali o’qishingiz ham qiyinlashib qolmoqda. Chunki borgan sayin O’zbekiston hukumati sahifalarni ochishni mushkullashtirmoqda. Shunga qaramay, anonymizer.com, anonymouse.ws, safeproxy.org, kub.kz, proxyone.com, guardster.com kabi serverlar orqali ochishingiz mumkin.
Yoki qidiruv sahifalariga o’zbekcha so’zlar va ismlar yozish orqali ham topishingiz mumkin.

-76-

SAVOL: AQSHni hozirgi kundagi qilayotgan xatolari haqida nima deya olasiz?(Farrux).

JAVOB: AQSH katta mamlakat va qaysi ishi yutuq va qaysi ishi xato ekanligini har kuni kongres muhokama qilib boradi hamda matbuot ham har kuni fikrini bildiradi. Hatto qiziqchilar ham har kunligini har kun masxara qilib turadilar. Ilgari ta’kidlaganimdek, bu ochiq jamiyat. Menimcha, sizu-biz ko’proq O’zbekiston kabi yopiq jamiyat haqida fikr yuritsak foydali bo’ladi.

-77-

SAVOL: Saytingizdagi qiziqarli savol-javoblarni o’qib, men ham o’zimni qiziqtirgan, bevosita Amerikaga ham aloqador bo’lgan narsani so’ramoqchi edim. “Free Mason”lar haqida nimani bilasiz? Ular haqida aytilayotgan fikrlarga qo’shilasizmi? Amerikani masonlar boshqaradi, deyishadi shu to’g’rimi?(Masud).

JAVOB: Bir paytlar SSSRni yiqitgan ham masonlar, Gorbachev ham mason, hatto niqob kiyib, ularning majlislarida qatnashadi, deb oddiy odamlar emas, mashhur rus va belorus yozuvchilari iddao qilishgandi.
Turkiyada yashaganimda esa, matbuot va yozilgan kitoblardan shunday fikr kelib chiqardiki, bu mamlakatni tuzgan ham, bugunga qadar boshqarib kelgan ham masonlar ekan, deb o’ylab qolardingiz. Turkiyada masonlarning “loja”lari yopiq shaklada ish olib borardi.
Amerikaga kelganimdan keyib bildimki, bu yerda masonlar ochiq ish olib borar ekanlar va hech narsani yashirmas ekanlar. Bu dunyoni ma’rifat va madaniyat asosida, bir butun holda ko’rishni istagan odamlarning jamoasi ekan va endi xayriya faoliyatiga ega bo’lgan bir jamiyat holiga tushib qolibdi.
Ammo ilgari yashirin jamiyat nomini olgan va turli mish-mishlarga bois bo’lgan ekan. Bugun turli qarashdagilar yoki turli sohadagilarni birlashtirib, lobbichilik ishlarini olib boradigan bunday guruhlar juda ko’p. Masalan, “Kalla suyagi” guruhini kuchli va Amerikani boshqara oladi, deb ishonganlar ham yo’q emas va hatto bu haqda film ham qilishgan.
Demokratiya sharoitida siyosiy partiyalar mavjud ekan, bundan jamoalarning kuchiga ehtiyoj qolmaydi. Ammo xuddi urush faxriylari, ovchilar, ersiz xotinlar, hatto besoqolbozlarning jamiyatlari bo’lgani kabi, turli qarashlarga ega bo’lganlarning har xil guruhlari bo’lishi mumkin, ammo ular mamlakatni boshqarish darajasiga qadar ko’tarila olmaydilar. U holda siyosiy partiyalarga ehtiyoj qolmagan bo’lardi.

-78-

SAVOL:Ayni paytda Osiyoda, xususan Iroq va Falastinda qirg’inbarot urushlar bo’layotgani, Markaziy Osiyo va Afg’onistonda urush tahlikasi, Qozog’iston va Turkmanistonning O’zbekiston bilan hududiy masalada musht tirab turishgani, endigina esdan chiqa boshlagan ”sovuq urush” alangalarining Markaziy Osiyoda ko’zga tashlana boshlagani, Xitoyning Rossiya tomonidan imtiyozlar evaziga qiruvchi samalyotlar bilan qurollantirilayotgani, qurollanish poygasi, Eron va AQSH munosabatlari… bular sizga nimani anglatadi? Nahotki sovuq urush bo’lishi muaqqaq va buning oldini olishning iloji yo’q? Bu masalalarning umumiy jihati bormi yoki shunchaki tasodifmi?(Yigit).

JAVOB:Bunday geopolitik hodisalar hamma vaqt bo’lgan va bo’ladi. Ularning oldinga bo’rtib chiqishi informatsiya jabhasining kengaygani bilan izohlanishi mumkin. Agar O’zbekistonda bo’lsangiz bularning kopidan bexabar o’tirar edingiz. Ammo chetda bo’lsangiz yoki mamlakatda bo’lib Internetga har kuni kira olish imtiyozingiz bo’lsa, tabiiyki bunday voqealar qarshisida o’ylanib qolasiz.
Bir paytlar katta-katta mamlakatlar suv ostida qolib ketganda va urushlar xalqlarning tinkasini quritib yuborganda dunyoning yarmidan ko’pi bundan bexabar bo’lgan.
Bugun esa qayerdadir qizi onasini xizmatkor qilb ishlatgani haqidagi xabarni o’qib, bir mulla ana dunyoning oxiri keldi, qiyomatga yaqin qoldi, deb va’z aytganini ham eshitganlar bor…

-79-

SAVOL:Eshitishimcha g’oyibiy, “mashxur”, “tillarda doston siyosatchi” Usmon Haqnazarov taniqli o’zbek jurnalisti Ismat Xushevmish, aniqrog’i, Ismat Xushev ”Men Usmon Haqnazarov taxallusi bilan I.A. Karimov kirdikorlarini fosh qildim” deya siyosiy boshpana olganmish. Shu haqda biror ma’lumotga egamisiz?(O’zbek).

JAVOB: Yo’q, biror ma’lumotga ega emasman. Shu bois ham xatingizni Ismat Xushevga yuborgan edim va uning javobi quydagicha bo’ldi: “Bunaqangi bema`ni va asossiz savollar javob berishga arzimaydi.”
Ammo men har qanday savollarga javob beraman, deb va’da qilganim bois savolingizni e’tiborsiz qoldirmadim. Yuqoridagilarga shuni qo’shimcha qila olishim mumkinki, AQSHdagi sudlarda tarjimon bo’lib qatnashgan bir tanishimning aytishiga ko’ra, “Usmon Haqnazarovlar ko’payib ketdi”.
Aslida “Haqnazarov”larning da’vosiga ishonganlar ham anqov. Chunki Usmon Haqnazarov imzosi ostida Karimov fosh qilingan emas, balki unga xizmat ko’rsatilgandi. Bu haqda anchagina yozgan ham edik.

-80-

SAVOL: Muxolifat liderlarini juda ko’p odamlarga siyosiy boshpana olishda ularga tavsiyanona yozib bergan deb aytishadi, bu biznesning “rahmati” qancha turadi? Siz ham ularning ichida bormisiz?(Maqsud).

JAVOB:Mening kimlarga tavsiyanoma yozib berganimni AQSH muhojirat idorasi orqali tekshirtirishingiz mumkin. Zotan “do’stlar”dan biri ustimdan yozgan yumaloq xatlardan keyin rasman tekshirib ham chiqishgan bo’lishsa kerak.
Men o’z tashabbusim bilan birovga tavsiyanoma yozganim yo’q. Faqat ishlari sudda bo’lganda, yoki boshpana olishayotganda iltimos bilan murojaat qilishgani bois, Xayrulla Ismatullayev, Avazxon Muxtorov, Halima Usmonova, Navbahor Imomovaga yozib berganman. Bu qadar.
Shunda ham ularning shaxsi haqida emas, balki O’zbekistondagi rejimning har qanday odamga tahlikasi haqida yozganman. Bu ularga foyda berganmi yo’qmi, buni bilmayman. Men ulardan rahmat kutganim yo’q. Zotan ular bilan hech qanday aloqada ham emasman.
Muxolifat nomidan unga ham, bunga ham “muxolifatchi” deya tavsiyanoma yozib, “ish” ko’rib yurganlar haqida men ham ko’p eshitganman. Lekin quloq bilan eshitgan gapga emas, qo’l bilan ushlagan narsaga ishonish kerak. Oyni etak bilan yopib bo’lmaydi. Agar shunday gaplar rost bo’lsa, bir kun undan ham xabardor bo’lib qolarmiz.

-81-

SAVOL:Men bugun saytingiz haqida bir boshqa saytdan ma`lumot olib, qiziqib kirib qoldim. E`tiborimni ancha narsalar tortdi. O`zingizga ma`lumki, O`zbekistonda bunday saytlarga ban qo`yilgan. Bundan oldin bir- ikki muxolif partiyalar va harakatlarnining ham sahifasini kuzatgan edim.
Ammo ochiq tan olish kerakki, mani ko`nglim to`lmadi. O`zbekistondan AQSHga yaqinda keganimni hisobga olsak, bu sistemani tamomila sindirishga arziydigan kuchlar bor, deb ishongan edim. Ammo, bilmadim… Manga sezildiki, hali darajaga chiqmagan.
Endi savolimga kelsak, siz nima deb o`ylaysiz, bizni oppozitsiya yetildi deb hisoblaysizmi? Boshqacha aytganda, shu bugungi oppozitsiya amaldagi hukumatni o`rnini egallashga haqlimikin? (Hikmat).

JAVOB: Xush kelibsiz, AQSHga va hamda mening sahifamga. Toshkent hukumati web sahifaga ban qo’ygani bois hozir vatandagi o’quvchilarga (hozircha 2136 adresga) yangi narsalarni elektron pochta orqali yuborishni yo’lga qo’yganman. Kelgusida ular kitoblarni ham olishlari mumkin.
Endi bevosita so’rovingizga kelsak, agar savol-javoblarning birinchi kitobga jamlangani va shu yerdagilarini ko’rib chiqishga vaqt topa olsangiz savolingizga ham to’la javob topgan bo’lasiz. Chunki shu yo’sindagi savollarga bir necha marta javob berishimga to’g’ri kelgan.

-82-

SAVOL: Din hukmron bo’lgan sharoitda demokratiya rivojlanadimi yoki demokratiya sharoitida dinga keng o’rin beriladimi?(Sobit, 7 Fevral, 2005 yil).

JAVOB: Ba’zi ulamolarning umumiy gaplariga quloq solsangiz din hukmron bo’lganda hamma haqlar ustivor bo’ladi, deydilar va bu demokratiyadan ham afzal ekanligini aytadilar. Bugunga qadar bu xayol tarzida qolmoqda va amalga ko’chishini ham Xudo biladi.
Mavjud hayotga qarasangiz mamlakatni din asosida yuritayapmiz, deb iddao qilgan barcha davlatlarda yakkahokimlik, diktatura, zulm hukmron. Masalan, Saudiya Arabistoni va umuman juda ko’p Yaqin Sharq o’lkalari. Pokiston ham shunday mamlakatlardan biri. Albatta, o’zini demokratik tuzum deb atagan ba’zi davlatlarda ham shunday holni ko’rish mumkin. Masalan, O’zbekiston, Belorus, Turkmaniston va hokazo.
Bir qator dindorlar esa haqiqiy diniy erkinlikni, erkin ibodat qilishni va bu borada o’ylaganlarini qo’rqmay ayta olishni demokratik davlatlardagina topganlarini yoki ko’rish mumkinligini aytadilar.
Xullas, bu borada har kallada har xayol.
Ammo mavjud tuzumlar orasida insonga eng maqbuli demokratik tuzum ekanligini hech kim inkor eta olmaydi.

-83-

SAVOL: Sizni hech kimni maqtamaydi, deb aytdi yaqinda sobiq bir hamkasbingiz. Masalan, 10 kishi haqida shu yerda bir jumladan qilib maqtov gap aytishingiz mumkinmi? (Sherzod, 2005 yil, 9 Fevral).

JAVOB: Maqtov eng noyob ne’matlardan biri bo’lishi kerak, deb bilaman. Albatta, yurakdan chiqqan samimiy maqtovni. Ammo mansabiga qarab yoki kichik bir manfaat uchun tug’iladigan maqtovlar vujudiga tushgan qurt kabi millatni yemiradi.
Mening maqtovimni qozonganlar faqat 10 kishi emas, balki minglab. Modomiki siz 10 kishi istagan bo’lsangiz, marhamat!
BOYMIRZA HAYIT, saksonning manzilida, shol bo’lib, to’shakka mixlanib qolganlariga qaramay yaqinda yana bir kitob chiqardilar. “Milliy Turkiston hurriyat da’vosi” nomida. Hozir esa xotiralarini yozmoqdalar. Kehca telefon qilganimda 700 sahifa bo’ldi, dedilar. Qoyil qolish kerak bunday jasoratga!
TOLIB YOQUBOV, jussasi kichik, nogiron, ammo ruhi yuksak, yengilmas inson!
MERIT WARNEKING, Oregonda menga mehribon ona bo’lgan va ketishimda vokzalda hungrab yig’lab qolgan, menga Amerika va amerikaliklarni sevdirgan, saksonda ham sakrab yurgan tolmas aya.
EVRIL TURON (Mamadali Mahmudov), Sovetlar davrida mustaqillik deya ochiq hayqirgan yakkayu yagona adib, mustaqil O’zbekistoning zindonband etilgan arslon o’gli…
RASIM EKSHI, umrining so’nggi kunlarini Amir Temur maqbarasi yonida o’tkazishni orzu qilgan turk alpomishi, Temur bilan jangda yengilgan Yildirim Boyazidning evarasi.
NAZIR RAJABOV, O’zbekistonga birinchi prezident bo’lish uchun tug’ilgan, ammo Gdlyan va Karimovnng zulmiga uchragan ulkan tashkilotchi va beqiyos adolatsevar.
YODGOR OBID, oilasi vatanda bo’lishiga qaramay Karimov haqida haqiqatni sh’erga solgan ulug’ shoir.
GULCHEHRA NURULLAYEVA, “Oq saroy”ning biqinida turib, uning qora saroyga aylanganini fosh etgan qahramon adiba.
YUSUF JUMA, Erkinlar va Abdullolar obro’sini to’kkan o’zbek adabiyotiga jon ato etib turgan O’zbekiston qahramoni!
SAMANDAR QO’QONOV, Karimovning yuziga tik qarab, o’zbekning ajalisan, degan va qariyb 15 yildan beri qamoqda yotgan buyuk iroda sohibi…
Va yana qanchalar…

-84-

SAVOL: “Bilmaganni so’rab o’rgangan olim, Orlanib so’ramagan o’ziga zolim”(Alisher Navoiy). Tahririyatdan: “Turonzamin” jurnalining navbatdagi soni uchun Toshkentdan yuborilgan bu ikki maqola dolzarb bo’lgani bois oldindan e’lon qilmoqdamiz. Muallifning o’ziga xos yozish uslubi saqlab qolindi. http://jahongir.org/jurnal/uyin.html sahifasidan olingan ushbu matndagi ajratib ko’rsatilgan jumla ma’nosini izohlab bersangiz. Mualliflik huquqi va uning saqlanishi haqida bilardim, ammo uslub va uning saqlanishi yoki paymol qilinishi (saqlab qolinmasligi) haqida eshitmagan ekanman. Hurmat bilan (O’zbek, 2005 yil, 10 Fevral).

JAVOB: Bu yerda muallifning jumla qurishi, ba’zi nomlarni kichik harf bilan yozishi, nuqtadan keyin kichik harf bilan yozishi va yoki nuqta qo’ymay yozish kabi uslub hamda bugun O’zbekistonda rasman qabul qilingan lotincha yozuv tarzida emas, balki internetda qo’llanilayotgan “qo’lbola” lotincha bilan yozilgani kabi o’ziga xoslik haqida gap bormoqda.
Haqiqatdan ham bugun bir qator yozuvchilar jumla bitgandan keyin nuqta qo’ymay yoki nuqtadan keyin kichik harf bilan yozgan holda, joylar nomini kichik harflarda bitib, kitoblar nashr etmoqdalar. Bu ham bir yozuv uslubi sifatida qabul qilinmoqda. Jurnal tayyorlanishi jarayonida muallif yozganlarining ma’nosiga tegmasdan silliqlanib chiqishi va rasmiy yozuv shakliga tushirilishi mumkin edi. Lekin asl holida saqlashga qaror qildik.
Hozircha hech kim arz qilgan emas. Balki bu qulaylik yoki noqulaylik uyg’otar. Har holda o’quvchilarning fikrlari bu borada yakunlovchi xulosadir.
Men “xatlar” sahifasida ham mualliflarning turli shakldagi uslublari va hatto xatolariga ham tegmayotanim shundan. Bu balki tabiylikni ta’minlar va ayni paytda mualliflarning o’zbek tili yozuvi borasidagi bilimlari darajasini ham ko’rsatishda o’ziga xos bir yo’l bo’lishi mumkin.
Qolaversa, 1970 yillarning oxirida O’zbekiston radiosida ishlaganimda bir kuni yozganlarimni G’aybulla Asatullayev degan kishi tahrir qiladigan bo’lib qoldi. U chizg’ichni satrlar ustiga qo’yib, to’g’ri chiziq tortib, hamma narsani qaytadan yozib chiqdi. Bu mening g’ururimga tegdi.Jahlim chiqdi va yozganlarimni hamda uning tahriridan keyingi matnni ko’tarib, kattaroq boshliq Ortiqali Tilovberdiyev yoniga bordim. U G’aybulla akani chaqirdi:
-Jumla qurilishlari teskari ekan,-dedi u.
Men har kimning o’z uslubi bo’ladi, deya mahkam turib oldim va boshliq mening asl matnimni ko’rib, qo’l qo’yib berdi.
Shu voqea menga dars bo’lgan. Boshqalarning ham “men”ini hurmat qilish kerak deb hisoblayman.

-85-

SAVOL:Sizning til olamida ko’pgina narsalar va kimsalar, va ularning tarixlarini bilishingizni bilaman. Men bir narsa haqida kup to’xtalib qoldim. Bizning xalqimizga ma’qul bulgan Eronlik yoki Forsiy davlatlardan chiqqan fan arboblari (olimlari) , va ularning hayoti haqida qisqa bulsa ham ma’lumot bering, iltimos.(Sharmandiy, 2005 yil, 16 Fevral).

JAVOB: Siz javobi hatto bir kitobga ham sig’maydigan savol beribsiz. Menimcha, faqat ba’zi nomlarni eslashning o’zi ko’p narsani anglatadi. Abulqosim Firdavsiydan Abdullo Rudakiyga, Umar Xayyomdan Hofiz Shiroziyga, Abdulla Ansoriydan Nosir Xisravga, Kamol ul Mulkdan Muhammad Shahriyorga qadar uzangan yillar zanjirida yana qancha-qancha nomlar borki, sizning savolingizga o’zlarida o’nlab kitoblarni mujassam etganlar.
Shaxsan menga kelganda esa, men uchun Eronda turkiy tilda yozish u yoqda tursin turkiyda so’zlashuv qatag’on qilingan bir paytda bu tilning latofati ila dillarni zabt etgan biyuk shoir Shahriyor eng ulug’ allomma hisoblanadi. Turkning tili bu qadar latofatli, tog’lardan ingan irmoqlar sadosi kabi yoqimli, dilning vulqonini satrlarda bayroq qilguvchi isyonkor ekanligini isbotlagan ulug’ Turk shoiridir u.
Bir vaqtlar “SHAHRIYOR” degan bir sh’er yozgandim:

Mani hur moniy demang,
Zindon manimdur.
Mani eroniy demang,
Eron manimdur.
Mani shohga tan demang,
Turkon manimdur,
Mani bevatan demang,
Turon manimdur!
Eslatma o’rnida:
1.Moniy-o’zini hur degan, idealistik monizm falsafasi tarafdori.
2.Turkon- turklar degani, Turkon ismi ilgari mashur bo’lgan. Amir Temurning xotinlaridan birining ismi ham Turkondir.

-86-

SAVOL:Men juda vahimali savollar berishga unchalik shoshilganimcha yo’q, iloji bo’lsa meni emailimni savol-javob bo’limidan berib bormasangizda to’g’ri javob berib qo’ya qolsangiz, agar javob berishim shart emas desangiz ham o’zingiz bilasiz, ko’pchilikka men kelajakda berishim mumkin bo’lgan savollar qandaydir bir tamonlama, bachkana tuyilishi mumkin.
O’zbek xalqini siz ham, men ham yaxshi bilamiz va hozir O’zbekistonda hukm surayotgan vaziyatni ham har-bir yosh bolagacha yaxshi biladi. Har kim, har narsa deydi, ammo O’zbekistonda avj olgan o’g’rilik, poraxo’rlik, talonchiliklarga chek qo’ymay turib, xalqni ahvolini o’zgartirib bo’larmikin?
O’zbekistonda oddiy militsiya xodimidan tortib, katta-katta amaldorlargacha xalqdan biron narsa undirish bilan ovora. Xalqimiz ham o’rganib qolgan shekilli, agar siz biron joyda ishlayman, deb aytib qolsangiz birinchi beriladigan “savol” “tushum bormi?” bo’ladi. Shu ahvolda bu iflosgarchiliklarga chek qo’yib buladi, deb o’ylaysizmi? Xalq poraga nashavand bo’lib qolmadimikin?
Siz mana shuncha yil har-xil mansablarda ishlab kelgan insonsiz, siz hozir yana biron kursini egallab qolsangiz faoliyatingizni nimadan boshlayman, deb o’ylaysiz, aytaylik “bosh vazir” darajasini egalladingiz. Poraxo’rlik hukm surayotgan tuzumga qarshi qanday kurashgan bulardingiz? Menimcha amaldorlarning hammasini qamoqqa tiqish to’g’ri yo’l bo’lmasa kerak, deb o’ylayman, siz nima qilish kerak, deb o’ylaysiz? Balki chet el Investitsiyasini ko’proq jalb qilib, ish o’rinlari yaratish yo’li bilan xalqni sotsial ahvolini ozroq o’zgartirib, keyin kurashish kerakdir “iflosgarchilikka” qarshi.
Va nihoyat, Siz O’zbekistonda ishlagan vaqtingizda poraxo’rlikni ko’rib turib ko’z yumganmisiz, yoki siz ham shu ishni qilishga majbur bo’lganmisiz? (Yevropalik O’zbek, 2005 yil, 19 Fevral).

JAVOB: Darhaqiqat, jamiyatni demokratik yo’lga qo’ymay turib, siz aytgan illatlarga qarshi kurashish mushkul. Avval aytganingiz kabi poraxo’rlikning ildizni kesadigan zamin yaratmoq kerak.
Agar odamlar mehnatlariga yarasha haq olsalar, sharoitlari ehtiyojlarini qondirsa va o’z insoniy qadrlarini anglasalar nega o’zlarini kamsitib pora berib pora olsinlar?!
Qolaversa, bunga imkon beradigan tuynuklar qonun yo’li bilan bekitilishi va eng avvalo huquq tartibot organlarining o’zi halollikka o’rgatilishi kerak. Buning uchun birinchi galda ochiq minbar, erkin matbuot zarur. Inson fitrati aslan yomonlikka yona emas, balki yaxshilikka yonadir. Agar topgani o’ziga yetsa u nima uchun pora olib, hayotini tahlikaga qo’ysin?!
O’zbekistonda ishlagan yillarim 700dan ziyod tanqidiy maqola va feletonlarim chiqqan matbuotda. Doim bechoralardan, g’ariblardan yona bo’lganman. Pulim o’zimga yetarli bo’lgan. Tort besh joyga yozib turganim uchun yaxshi qalam haqi olar edim.
Karimov va uning malaylari ko’p izlashgan, agar bir joydan bir narsa topganlarida “bayroq” qilsihardi. Topolmaganlari uchun ham tuhmatdan boshqa choralari qolmagan. Bu tuhmatni Karimovning qo’lidan o’zini muxolifatchiman deb yurgan ba’zi hezalaklar ham oldilar. Lekin tuhmat tuhmatligini ko’rsatar ekan, o’zlari sharmanda bo’ldilar.
Men o’zini, vijdonini poraga sotadiganlardan ustun bo’lganim uchun ham o’zimni baxtiyor deb bilaman. Bir odam o’zligini pulga sotishini tasavvur qila olmayman! Pora olganimda qachonlardir o’lib ketgan bo’lardim, olmaganim uchun ham tirik qolganman. Porani qaytarganim, menga hayotimni qaytargan. Bu haqda kitoblarim “Quvg’in” va “IAK”da batafsil o’qishingiz mumkin.

-87-

SAVOL: Kecha bir jurnalist domlam bilan gaplashganimda u Chori Avaz degan odam haqida gaprib qoldi, veb sahifangizda u haqda ma’lumot berishingiz mumkinmi? (Abduvohid, 2005 yil, 21 Fevral).

JAVOB: Xudo rahmat qilsin, xokisor, iste’dodli, kamtar, zahmatkash jurnalist, yuragi dardga to’la bir shoir edi. U adolatsizlikka, istibdodga va zulmga she’rlari bilan isyon etgan, rejimga muxolif shoir edi. U bevaqt olamdan o’tgandi. Bevaqt o’lim bir noyob shoirni eldan yulib ketgan bo’lsa, uning aksi bo’lgan bir shoirani yetishtirdi.
Ilgari zulmdorlar raqiblarini o’ldiirb, ularning bolalarini o’zlarining yo’llarida tarbiyalar ekanlar. Bugungi rejim ham ana shunday badbaxt va badkordir!
Chori Avazning mehriga zor bo’lib, bugungi jamiyatning tarbiyasida ungan, hali Qarshidagi maktab-internatni bitirmagan bo’lsa ham, bugungi rejimni ulug’lovchi bir qancha kitoblari chiqqan Guli Nigor Avazovaning mana bu she’rlari fikrimizga dalildir.

PREZIDENT BOBOMGA

Burgutga havasim keladi,
Shijoat, kuch – g`ayrat timsolidir u.
Bo`ronlar pisandmas, tig`day tiladi,
Yuksak – yuksaklari ko`zlab uchar u.

Siz burgut misoli mard -u ulug`vor,
Baland uchayapsiz kelajak tomon.
Yomon ko`zning Sizga yetmo`g`i dushvor,
O`zbegim baxtiga bo`lgaysiz omon!

EHTIROM
(A. Oripovning 60 yoshli tavalludiga)

Siz misli quyoshsiz, she’rlaringiz – nur.
Zamin – qalb yorishib ketadi undan.
Siz – mening g’ururim, qalbimda surur,
Dilim obodligi, bobojon, shundan.

Har bitta she’ringiz o’tdir, olovdir,
Harorati hatto toshni eritar.
Har bitta yurakda sheringiz jodir,
Qotgan tuyg’uni – da mumdek elitar.

She’ringiz oqiyman, uning sehridan,
Qalbim ozorlar erib ketadi.
Mangu siymongizning ajib mehridan
Osmonvor umidim gullab ketadi.

Qutlug’ oltmish dovon oshdingiz, bobom,
Ardoqlab yashaymiz Siz bosgan izni.
Bugun yuragimda jo’shib ehtirom,
Chori Avaz bo’lib qutlayman Sizni!
Guli Nigor Avazova.

VASHINGTON: 2004-2005

Filed under: Ҳамма китоблар |