11 феврал, 2012 йил, Жаҳонгир Муҳаммаднинг уйида.
Хориждагилар
САВОЛ׃ Чет элга чиққан ўзбеклар ҳақида кўп ёзгансиз. Уларнинг Ватанга қайтиш истаклари ҳақида ҳам ёзганларингиздан ўқиганмиз. Хориждаги ўзбекларнинг яқин келажакда Ватанга қайтиш имконлари бор деб ўйлайсизми? Бор бўлса қачон ва қай шароитда? Йўқ бўлса, уларни нима кутади? Булар социологик муаммолардир. Лекин бу масалада фикрингизни айтсангиз. (Аброр Ўлмасов).
ЖАВОБ׃ Илгари бир жавобда ўзбекларнинг четга кетиш сабабларини бир тизимга солгандим. Аслида кўп нарса ўша чиқиб кетиш сабаблари билан боғлиқ. Лекин модомики четда эканмиз, бугунга қадар босиб ўтилган йўлга назар солиб, келажакни тахмин қилиш, башорат эмас, тахмин қилиш мумкин. Минг афсуски ҳали ҳам беш йил олдинги фикримдаман. Кетганларнинг аксарияти қайтишмайди. (Баъзилари бориб-келиб юрадилар. Балки саноқли кишиларгина доимий қайтишлари мумкиндир.) Илоҳим акси бўлсин. У ҳолда тарихнинг анъанасидан устун келган бўлинади.
Мени жуда ҳам ачинтирадиган нарса шуки, бугун хорижга чиққан ўзбекистонликлар ҳам илгари Шарқ мамлакатлари орқали Ғарбга сиғинган салафларининг йўлидан кетмоқдалар. Бу қирқ йил олдин ҳам, беш йил олдин ҳам, бугун ҳам айни.
Борган жойда мустаҳкам илдиз отмаслик ўзи яшаган жамиятда энг кейинги одам бўлиб қолиш ва ўз ўрнини ўз қўли билан йўқотишга интилиш бўлиб қолади.
Бугун Ғарб мамлакатларига назар солсангиз, биздан келганлар аксарият ҳолда ғариб, унутилган бир вазиятдалар. Ораларида давлат арбоблари, таниқли олимлар, дунёга сўз айта оладиган шахсиятлар, сиёсатчилар йўқ.
Бунинг сабабларидан бири шундаки, хорижга келганлар бу ернинг эркинлигидан гангиб қоладилар. Оилалари ва фарзандларини йўқота бошлагандек бир ҳиссиёт гирдобига тушадилар. Натижада анаъналар, одатлар, оила ва фарзандлар тарбиясини мамлакатдагидек сақлаб қоламан деб ўзларини тўрт томонга урадилар. Депрессив бир ҳолатга кириб қоладилар. Ўзбекистондаги аҳвол Ғарбдагидан ҳам барбод бўлганини тан олгилари келмайди. Бутун ношудликларини демократияга ағдарадилар. Демократияни айблай бошлайдилар.
Баъзи ҳолатларда аста-секин меъёр бузилади ва фанатик бир инсонга айланилади. Бора-бора жамиятдан ажралиб қоладилар. Ўз дўкончалари, оддийгина бир ишлари ва шунчаки умргузаронлик қилувчи давралари билан ўралашиб, болаларини ҳам шу аснода тутишга уринадилар. Болалари ўқишдан, илмдан, сиёсат ва жамиятдан узоқ қолиб, кўринишда мўмин қобил, меҳнаткаш, лекин аслида бошқа бир инсонга айланади.
Ота-она барибир ватанга қайтаман, деб ўзини овутади ва фарзандларининг келажагини ўйламайди. Бир кун келиб, орзулари саробга чиқа бошлаганини кўргач, асабийлашади, оиласи бузилади, дунёдан норози, ёлғиз бир кимсага айланади.
Бугунга қадар Ғарбга Афғонистон ва Туркия орқали минг-минглаб ўзбеклар келганлар. Биз бугун бир неча кишини айтмаганда қолганларининг номларини ҳам билмаймиз. Қаерларда яшаб, қаерларда қолиб кетдилар, номаълум. Фарзандлари эса жамиятнинг иккинчи эмас, учинчи даражали одамига айланиб қолдилар.
Юқорида айтганимдек, минг афсуски, бугунги авлоднинг ҳам аксар кўпчилиги шу йўлдан кетмоқда. Бугун ҳар қанча дод-вой дейилгани билан йиллар ўтгач, бутунлай Ватанга қайтилмайди. Ҳатто икки фуқаролик берилганда ҳам бутунлай қайтадиган одам оз топилади.
40-50 йил Ватаннинг озодлиги учун жонларини таҳликага қўйганлар Ўзбекистонга мустақиллик келганда, бориб, дарҳол ортга қайтганлари бунинг бир мисолидир.
Чунки йиллар давомида бошқа одамга айланасиз. Борсангиз ҳамма нарса бегонадек туюлади. Энг асосийси сизга бегонадек қарашади. Чунки бегона бўлиб қолгансиз-да. У ерда энди Ғарбда сиз топган эркинликнинг мингдан бирини ҳам тополмайсиз.
Ҳатто Ўзбекистон демократик давлатга айланганда ҳам бутунлай қайтадиганлар саноқли бўлади. Улар ҳам бир муддатдан кейин ортга йўл соладилар. Бу мен яратган янгилик эмас. Бу социология илмининг хулосаларидир.
Ўтган дан олиш кунлари(11-12 феврал, 2012 йил) Нью Йорк, Нью Жерсей шталарига Ўзбекистондан янги келганлардан бир гуруҳи уйимизда меҳмонда бўлишди. Чойлашдик, дардлашдик, уларга мен Америка ўз ватанидан таъқиблар туфайли қувилганлар, ўз ватанида иқтисодий, сиёсий, диний ва маданий сабаблар туфайли ночор қолиб чиқиб кетганларида бошпана бўлган, шу йўл билан оёққа турган мамлакат эканлигини айтдим. Бу ерда оёқларини қанчалик мустаҳкам қўйсалар, Американи иккинчи ватанлари деб қарасалар, фарзандларини ўқитиб бу жамиятнинг илғор қисмига кирсалар ўшандагина ўзларининг тарихий ватанлари бўлмиш Ўзбекистонга ёрдам бера олишларини урғуладим. Сиз Америкада мардикорга айланиб қолманг, балки ҳақиқий америкалик бўлиб жамиятнинг бир мустаҳкам қисмига айланинг дедим. Бу гапим уларга маъқул келди.
Кимагадир ёқмаслиги ҳам мумкин, лекин дилимдагини айтиш бу менинг ҳуқуқим.
Шунинг учун қолганларга ҳам демоқчиманки, бугун четга чиқиб, вақтингизни беҳуда ўтказманг. Ўқинг, илм олинг, жамиятга қўшилинг, изланинг ва ўзингиз яшаётган жамиятингизда ўз ўрнингизни топинг.
Filed under: Kundalik, Savol-Javob |
Jahonnoma 
Ассалому алайкум Жаҳонгир ака, сизнинг ёзганларингизни 3 йилдан буён мунтазам ўқиб боришга ҳаракат қиламан, фикрларингизни ҳурмат қиламан. Биз ҳозирги Ўзбекистон ёшлари Каримов тизимида кўзи кўр, қулоғи кар бўлиб, бутунлай нотўғри дунёқараш билан тарбияланаётганимизни сизнинг мақола ва китобларингизни ўқиб тушунганман. Ҳаттоки биринчи марта ИАК романингизни ўқиганимда кўзларимдан ёш қуйилган. Ноҳотки бизлар қарийб доҳийга чиқараёзган, 28 миллион халқни бошқараётган одам жиноятчи мафия бошлиғи бўлса!
Мени энг қувонтирган нарса сиз ёзган инглизча-ўзбекча луғат бўлди. Чунки бундай мукаммал луғат ҳали ўзбек тили тарихида бўлмаган. Ҳозирги вақтда интернетда GOOGLE да кўплаб тилларда онлайн таржимонлар бор. Туркий тиллардан бўлган турк ва озарбойжон тилида ҳам ҳам бор. Чунки ҳозирда асосий ўзбекларнинг ушбу китобни сотиб олишга имконияти йўқ. Имконияти бўлганлар ҳам Ўзбекистонда сотиб олишолмайди. Чунки муаллиф сиз бўлганингиз учун тақиқ қўйилиши турган гап. Бизлар инглиз тилини ўрганишимиз учун рус тилидаги луғатлардан фойдаланишимизга тўғри келмоқда.
Менинг сизга айтмоқчи бўлган саволларим:
1. Ёзган инглизча-ўзбекча луғатингизни интернетга киритиш бўйича ҳам режаларингиз борми? Бўлса буни қачонга режа қилмоқдасиз?
2. Ҳозирги вақтда бизлар ўзбек (туркий) адабий тилининг асосчилари деб билган Навоий ва Бобурларни википедияда инглиз, немис ва бошқа тилларда мўғуллар деб ёзишмоқда. Улар ижод қилган тилни эса чиғатой тили деб айтилмоқда. Навоий ва Бобурларнинг ҳозирда биз айтаётган ўзбек деган миллатга мансуб бўлишганликларини ўзлари ҳам билишмаганлиги ҳаммамизга аён. Лекин чиғатой тили дейилишига фикрингизни билмоқчи эдим. Аслида шундай номдаги тил тарихша бўлганми?
3. Ўзбекистон номини Каримовдан кейин (балки яна бир икки коммунистлар алмашар) Туркистон деб алмаштириш мумкинми? Ҳеч бўлмаганда Голландияни Нидерландия деб икки ном билан атагандай Ўзбекистон ва Туркистон деб атай бошласа. Бўлган тақдирда буни Ўзбекистон халқи ва жаҳон ҳамжамияти қандай қабул қилиши мумкин деб ўйлайсиз?
Жавобингиз учун олдиндан раҳмат. Ҳурмат билан, Алижон
Агар ёзганларимдан нимадир Сизга маъқул келган бўлса, бахтиёрман.
Саволларингизга келсак׃
1.Инглизча-Ўзбекча мукаммаллашган луғатнинг интернет варианти устида ҳам ишлаяпмиз. Ҳозир уни Киндлга юклаш мумкин ҳолга келтирдик. Келажакда, табиийки, интернетда ҳам бўлади. Бу вақт, меҳнат ва сармоя талаб қиладиган иш ва буни қилаяпмиз.
2.Дунё тарихини қайта ёзиб бўлмайди, аммо тузатиб бориш мумкин. Ҳали ҳам Ибн Сино, Берунуй, Хоразмий…ларни араб олимлари деб ёзишмоқда. Навоий ва Бобурларни “мўғул” дейишда давом қилишади. Чунки улар ўзбек ҳам эмас. Бизнинг айтганимиз билан улар ўзбекка айланиб қолишмайди. Улар туркдирлар ва биз қачон ўзимининг туркий қавм эканлигимизни англаб етсак, ўшанда уларнинг меъросига даъвогарлик қилишимиз мумкин.
Ҳа, улар ёзган тил катта тарихга “Чиғатой тили” номи билан кирган. Бу “Чиғатой улуси” дейилган жуғрофий ном билан боғлиқдир.
Бундан кейин ҳам Ғарбда Чиғатой тили деб ёзишади ва ўша давр одамларини “мўғуллар” деб аташда давом қилишади. Икки йил олдин буни тузатиш кераклиги ҳақида америкалик олим Ф.Стар катта мақола ёзганди.Бу бошланиши деб ўйлаган эдим. Лекин ҳеч ким давом эттирмади. Олимлар тарих масаласида жуда консерватив бўлишади.Улар кечаги кунни тузатиш мумкин эмас, деб ўйлайдилар ва олдинга қараб кетаверадилар. Биз эса бу ерда тарафмиз. Демак, Ўзбекистонда бу масалада Ғарб олимлари иштирокида фундаментал ишлар қилиниб, дунё миқёсига олиб чиқиш керак.
3.1990 йилларда Ўзбекистон номини Туркистон номи билан алмаштириш учун таклифлар бўлганди.Лекин кўпчилик буни қўлламаганди. Мен ҳам шахсан Туркистон номи тарафдори эдим. Балки келгусида бу амалга ошар. Лекин бугунги режимларнинг “ўзбекчилик”, “қирғизчилик”, “қозоқчилик” ва бошқа “…чилик,…чилик” сиёсатлари давом этса, биз миллатчилик бандига айланиб қоламиз.
Бугунги шароитда бу нарса мутлоқ амалга ошмайдиган бўлиб кўринмоқда. Аммо келажакни ҳеч ким аниқ айтиб беролмайди.