Jahonnoma

OTASH QALB UCHQUNLARI
Jahongir Muhammadning “Samarqandni so’ginib” kitobiga o’ng so’z

Xaq so’z-istibdoddan kuchli.
Ayniqsa, shoirning, ijodkorning haq so’zi.
Bu yerda “ijodkorning haq so’zi” ifodasining ta’kidlanishi tasodifiy emas. Zero boshqa yurtlarda, boshqa zamonlarda bo’lgani kabi, O’zbekistonda bugungi kunlarda ham shoirlar, to’g’rirog’i, shoirlik da’vosini qilguvchilar, ijodkor yoki ijodkorlik da’vosini qilguvchilar ko’p. Ular bolshevizm davri ifodasi bilan aytadigan bo’lsak, ” so’z ustalari” dirlar. Shu xolos.

“So’s ustasi”- ijodkor yoki to’gri ma’nodagi shoir ma’nosini bermaydi.Ular so’zlarni chiroyli, o’rni-o’rniga qo’yib, tizabiladilar, ohangdorlik berabiladilar. Ammo barcha tizmalarida na haqiqat, na dard, na qalb o’rtanishlari, na iymon, na insoniyatga xos boshqa tuyg’ular o’z ifodasini topgan bo’ladi. Faqat so’zga ustaliklarini ishlatib haqiqatga, adolatga, xalq va Vatan manfaatlariga, g’ayriinsoniy kuchlarga, diktatura va dikatorga xizmat qiladilar. Shu yo’l bilan o’tkinchi dunyoda moddiy manfaat izlaydilar. Bu –bugungi kunda ko’rinib turgan haqiqat. Isbot talab qilmaydi yoki isbot istovchilar uchun bugungi o’zbek adabiyoti jarayoniga bir nazar tashlashning o’zi kifoya qiladi.

Ijodkorning, shoirning haq so’zi istibdoddan kuchli deganda, bunda “so’z ustalari”ni emas, haqiqiy ijodkor va haqiqiy shoirlarni nazarda tutib aytildi. Haqiqiy ijodkor va shoirlar hamma zamonlar va hamma yurtlarda ham ko’p bo’lmagan, ayniqsa O’zbekiston uchun eng og’ir sanalgan bugungi kunlarda-barmoq bilan sanagulik.
Istibdod kuchaygan barcha yurtlarda va barcha davrlarda iymonidan ayrilishni istamagan ijodkorlar, shoirlar tazyiqqa, ta’qibga uchraganlar. Nasimiy kabi terilari shilingan, Mashrab kabi dorga osilgan yoki quvg’in qilinganlar. So’nggi nafaslariga qadar haq so’zni aytishdan, istibdodga, adolatsizlikka qarshi qalb otashlarini o’q qilib otishdan, kurashishdan qaytmaganlar.

Ma’lumki, ruslar bolshevizim istibdodi sababli, avropaliklar fashizm- hitlerizm istibdodi sababli paydo bo’lgan o’z muhojirat adabiyotlari bilan g’ururlanadilar. Bu g’urur- o’rinli ekanini Ivan Bunin, Vladimir Nabokov, Marina Tsvetayeva, Merejkovskiy, Gippiuslar-20 asr rus adabiyotining o’zagi bo’lib qolganlari, Tomas Man, Bartold Brext, Nelli Saks, Paul Selan, Silviya Platt ijodlari faqat nemis adabiyotidagina emas, balki butun Avro’po adabiyotida asosiy yo’naltiruvchi kuch bolib kelayotganida ko’rish mumkin. Ular- bolshevizm va hitlerism istibdodiga qarshi turdilar, ijod erkinligini himoya qildilar, tazyiqqa, ta’qibga uchradilar, lekin istibdod ularning ovozlarini o’chirolmadi. Ko’rinib turibdiki, istibdod ijodkor va shoirlarni inson sifatida azoblashi, taszyiq va ta’qib ostiga olishi, quvg’inga solihsi, begona yurtlardan boshpana izlashga majbur qilishi mumkin, lekin ovozini so’ndirishga kuchi yetmaydi. Zero ijodkor va shoirning haq so’zi-har qanday istibdoddan, istibdod manbalari bo’lmish johil, davlat tepasiga tasodifan kelib qolgan o’tkinchi t “bosh”chilaridan kuchliroqdir.

Afsuski, o’zbek muhojirat adabiyoti haqida hozirga qadar ma’lumotimiz kam. Turkiyada, Amerikda yashagan vayashayotgan bir necha ijodkorlarni, shoirlarni, xususan, Turk dunyosining muhtaram donishi Boymirza Hayit ijodlari, hayotiy faoliyatlari bilan qisman tanishmiz, xolos. Albatta, bu o’zbek muhojirat adabiyoti ko’zga ko’rinarli bo’lmadi, degani emas. Ayb-o’zimizda. Ko’zlarimiz ojizlik qildi, bilolmadik, qalbimiz ojizlik qildi, his qilolmadik. Buning ustiga ustak-O’zbekistonda istibdod yanada avjiga chiqdi. Borni yo’q dek qildi… Ko’zlarimiz ojizligini oshirdi. Ijodkorlar, shoirlar ovozini yanada kuchliroq johillik bilan bo’g’ishga, o’chirishga urinish boshlandi. Lekin bu borada istibdod yana adashdi, mag’lubiyatga uchradi, adolattalab, haqtalab shoirlar ovozini so’ndirolmadi, bo’g’olmadi. Bu ovoz – bo’g’ishga uringanlari sari kuchliroq yangray boshladi. Muhojirat adabiyotining ya’ni, kuchli, ohangdor oqimlari paydo bo’ldi.

Yuqirorida rus va avro’pa muhojirat adabiyoti namoyondalarining bir qismini eslab o’tdik. Hoizrgi kunda ular o’z yurtlari g’ururiga aylanib qolganlari esalatildi, ularning har bir bir o’z o’rinlariga, o’z yo’llariga ega.O’zbek shoiri, yozuvchisi Jahongir Muhammadning ham anshunday o’z o’rni bor.
Shu yergacha ijodkor va shoir atamasini alohida-alohida ishlatdik. Gap Jahongir Muhammadga kelganda har ikki atama bir butunlik kasb etadi, mujassamlanadi.
Zero u shoir, u–ijodkor, yozuvchi, munaqqid, jurnalist, siyosatchi…
Sermahsulligi, mehnatkashligi bir bora, har bir so’zni teran his qilishi, yonib aytishi, hazin-hazin, dardli ovozi bir bora… ayniqsa samimiyati bilan kuchli.
“Shahidlar mozori” asari o’zbek adabiyotida janr sifatida ham, mazmun va badiiyati bilan ham yangi bir sado sifatida paydo bo’ldgan edi. Ketma-ket yuzaga kelgan romanlari esa navbatdagi ko’tarilish pog’onalari bo’ldi.

Xalq saylagan deputat, haqparvar siyosatchi, xalqparvar ijodkor, samimiy adolattalab, kurashchan ovoz…
Jahongir Muhammadning ko’p she’rlari radio to’lqinlari hamda qisman “Harakat” jurnali sahifalari orqali ko’pchilik she’r muxlislariga yetib bordi, sevib o’qildi, yod olindi. O’zbeklar she’rxon xalq emasmi, qo’lba –qo’l bo’ldi.

Uning so’nggi paytlarda yozgan eng nafis, dardli sh’erlarini bir jildga yig’ib, kitob qilishi-yangi bir quvonchli voqea.
Kitobga “Samarqandni sog’inib…” nomini beribdi.
Samarqand-Vatan. O’zbeklar uchun qadimiy Vatan ramzi.
Shoir qalbi esa Vatan, Vatan ramzi, ona yurt dardi, jafokash ona xalq dardi bilan bog’liq. Shu dard bilan yonadi, o’rtanadi, unga adolat istaydi va adolat uchun kurashga chorlaydi.

O’zbegim, deb yig’ladim,
Senga topinar ekan.
O’zbegim, deb yig’ladim,
Boshim chopilar ekan.
O’zligim deb hayqirdim,
Dovul, bo’ron essa ham.
O’zligim deb hayqirdim,
Qilich boshni kessa ham.

Yig’i va hayqiriq. Sirtdan qaraganda bir-biriga ziddek ko’rinadigan tushunchalar. Lekin shoir ifodasida ko’zida iztirob yoshlari bilan kurashga otlangan inson timsolining kuchli hayqirig’i mujasamlanadi. Jonli ramz.
” Boshim chopilar ekan” satrini ham shoir hayot yo’li bilan tanish bo’lmaganlar “shoirona mubolag’a” deya qabil qilishlari mumkin. Lekin taniganlar bu satrlar mubolag’a emas, bir necha bor ro’y bergan haqiqat ekanini, yurtimizdagi istibdod kuchlari ko’p bora uning boshida qilich o’ynatganlarini, shunda ham uning mag’rur boshini egishga, o’tli ovozini bo’g’ishga erisha olmaganlarini biladilar.
Shorning umri shunday:

Sog’inch sarg’ayib xazon to’kadi,
Sog’inch-umrginam,
Xazon-kunlarim.
Og’och bukchayib soya to’shaydi,
Og’och-vujudginam,
Soya-tunlarim.

Badiiy o’xshatmalar orqali chizilgan hayot manzarasi. Bukchaygan og’och vujud- o’zbek vujudi, istibdod zulmi sabab Vatandan yiroq, sog’inch to’la umr….

U:
Osmon-onaginam,
Osmon-Vatanim!
der ekan, har so’z ohangida anashu umid kurtaklarining shiviri qalbimizga quyilib kelaveradi.
Shoirning qator she’rlarida ona yurtining o’tmishi va bugungi fojiali ahvolining manzarasi uyg’unlashtirilgan va shu orqali falsafiy yechim topgan.

Qayda bugun Turkistonni allalagan nasmlar,
Amu daryo mavjlarida qotib qolgan rasmlar…

yoki:

Bu ne millat Turoni bir,
Turkistoni to’rttadir…

misralarida yurt boshiga tushayotgan halokatli voqelar zamiriga razm solingan bo’lsa:

Aybi aniq do’stini ham dushmanini tanimas,
O’ziga bek, o’ziga xon, yeru-yakson – bittadir…

deya bu baxtsizlikning ildizlarini bilishga va bildirishga jazm qiladi.
Kitobda ko’plab lirik kechinmali she’rlar ham o’rin olganki, bu umuiy sh’eriy manzara ta’sirchanligini yanada oshiradi, o’quvchini, kitobxonni shoir bilan barobar yondiradi.
Zero Jahongir Muhammad-otashqalb shoir.
Yonib yondiradi, kuyib kuydiradi.
“Samarqandni sog’inib”dagi she’rlar esa uning otash qalbidan sachragan uchqunlardir.

2001 yil.

Filed under: E'tirof |