Jahonnoma

Savollarga javoblar

Boshqalarning ko’rganlariga ehtiyoj

SAVOL: O’z kamchiliklaringizni ham ko’rasizmi yoki faqat boshqalarning kamchiligini qidirasizmi? (Aslambek).

JAVOB: “Do’st achitib aytadi” degan ham biz, “Tanqid otangga ham yoqmaydi” degan ham biz…

Birovning kamchiligini ko’rib, aytmay ketishlikni o’sha odamga nisbatan dushmanlik qilish deb bilaman. Bu hisni ko’tarib yurolmayman. Aytaman va engil tortib yo’limda davom etaveraman.  Bu-xarakterim va buni o’zgartira olmasligimni ham bilaman. Kamchiligimni aytganlardan birortasidan xafa bo’lgan emasman, aksincha hurmat qilaman. Lekin tuhmat qilishsa, nohaqlik qilishsa bunga ham ko’z yumib ketmayman. Ko’z yumish qo’rqoqlik.

Ammo bugunga qadar kim tuhmat qilgan bo’lsa,  jazosini Allohdan oldi va olmoqda. Bu kuch beradi. Demak, buyuk ADOLAT mavjud.

Shunday bo’lsada tuhmat qilganlarning basharasini ko’rgim kelmaydi. Shundaylardan biri “Siz siyosatchi emas, kulib, quchoqlashib, yaqin bo’lib yuravermaysizmi, vaqti kelganda oyog’ining ostidan narvonni olib qo’yasiz” degandi. Agar shu siyosat bo’lsa, demak rostdan ham siyosatchi emasman!

Orqadan fitna qilishni emas, ochiq kurashni tanlaganman. Sirtdan gapirganlarning gapiga emas, yuzimga, ochiq gapirganlarning gapiga e’tibor qilaman.

Inson o’z kamchiliklarini o’zi ko’ra olganda u mukammal zot bo’lur edi. Afsuski, shunday emas. Shu bois har kimning ham  boshqalarning ko’rganlariga ehtiyoji bor. 2004.

Gavhar va gav-xar

SAVOL: Siz bugun muxolifat yo’q debsiz. Lekin ba’zilar “Bugun butun xalq muxolifatdir” deb yozishmoqda. Bunga nima deysiz? (Baxtiyor).

JAVOB: Albatta bunday gap o’zlari muxoliflikni uddalay olmagan kishilardan chiqadi. Keyingi 15 yilda bu gapni ko’p eshitdik. Lekin hech qachon  rejimlarni  butun xalq o’zgartirmagan, uning bir qismi o’zgartirgan.

Hatto keyingi paytda eng ko’p misol qilinadigan Serbiya va Gurjistonda ham inqiloblarda xalqning faqat bir qismi, juda oz qismi ishtirok etdi. Shuning uchun butun xalq muxolifat va rejimni uning o’zi o’zgartiradi deyish bu menga nima, degandek gap.

Bugun erkin saylov bo’lganda ham xalqning anchagina qismi Karimovga ovoz berishi turgan gap, chunki xalq juda ishonuvchan va karimovchilar esa yolg’onni rostdek qilib gapirishga usta.

Bolalar ota-onasiga ishonmasligi mumkin, lekin o’qituvchisiga ishonadi. “Bu gap yolg’on” desangiz ham, “Yo’q, o’qituvchim aytdi, bu rost” deb turaveradi. Xuddi shunday gazetalarga, radio va televidenielarga ham ishonuvchan odamlar talaygina. Stalin o’lganda endi nima qilamiz deb ho’ngir-ho’ngir yig’laganlar bo’lgani kabi Karimov o’lganda ham aza tutadiganlar topiladi. Karimov ana shundaylarga “stavka” qilmoqda.

Shu muxoliflik haqida gap ketganda xalq deb emas,  ba’zilar yoki xalqning bir qismi, yo bo’lmasa xalqning aksar qismi degan iborani ishlatishlari kerak deb o’ylayman. Karimovning  “Butun xalqning nomidan gapirayapman” deganidek ko’zbo’yamachi vaziyatga tushib qolmaslik zarur.

Muxolifat xalqning siyosiy jihatdan etishgan bir bo’lagidir. Muxolifat harakati esa xalqning siyosiy jihatdan etishgan qismini birlashtirish uchun urinishdir.

Birlashtirgan gavhardir, parchalagan gav-xardir!

2004.

Harakatda ma’ni bor

SAVOL: O’zbekistonda  boshqa bir harakat tuzilishiga qanday qaraysiz? (Alisher).

JAVOB:Dunyoning turli qonunlari bor. Shulardan biri bo’shliqning to’ldirishi haqidagi qonundir. O’zbekistonda muxolifat qatag’on qilinishi bilan uning o’rnida bo’shliqlar vujudga kela boshladi va turli tuman kuchlar buni to’ldirishga urinmoqdalar. Bu masalaning birinchi tomoni.

Ikkinchi jihati esa shuki, tarsaki tarsakini, musht mushtni boshlab keladi, degan gap bor. Zulm keyingi vaqtda o’ziga qarshi zulmni yaratmoqda. Bu esa unga qo’l keladi. Ana shuni tushunganlar o’z noroziliklarini tinch yo’l bilan ifodalashga urinmoqdalar.

Uchinchi jihati esa mavjud muxolif kuchlarning faoliyatidan qoniqmaslik ham boshqa bir harakatning paydo bo’lishiga yo’l ochadi.

Xullas, qanday jihatlarga bog’liq bo’lmasin yangi bir demokratik, ta’kidlayman demokratik harakat paydo bo’lsa, uni qo’llash va dastaklash kerak.

2004.

Lider tashqarida emas, ichkarida bo’lishi kerak

SAVOL: Bugun hech qaerga qo’shilmay turgan yoshlar juda ko’p. Shularni birlashtirib, bir partiya tuzib Karimov rejimiga qarshi yurish boshlatmaysizmi? (Ubaydulla).

JAVOB: O’zimni rais deb e’lon qilib, bundan rohatlanish yoki gadoy kabi eshikma-eshik yurib grant izlash ishtiyoqim yo’q. Bu gapning po’st kallasi.

Lekin yangi bir partiya tuzish takliflarini ko’p olaman va sizning ham bildirgan ishonchingiz uchun katta rahmat. Oldingi takliflarga yozgan javob xatlarimdagi gaplarimni qisqartirib yana bir bor aytmoqchiman. Kechagi va bugungi sharoitda bir partiya tuzib, a’zolarining ro’yxatini hukumatga topshirish bu o’z farzandlarining boshini jallodning kundasiga qo’yish bilan barobardir. Ayniqsa, o’zim chetda bo’lgan holda mamlakatdagi navqironlarning hayotini tahlikaga solish vijdonimga mos emas.

Bugungi rejimi sharoitida partiya tuzib, demokratik yo’lda kurashning hech qanday imkoni yo’q. Imkoni bor deb safsata sotib yurganlar ham buni biladilar va tirikchilik uchun bu gapni aytib turishga majburlar. Demokratik yo’l bilan kurashning imkoni yo’q ekan, nodemokratik, qurolli yo’l qoladi, bunga esa qarshi bo’lganman va bundan keyin ham bu yo’lni tanlamayman. Chunki qurol gunohkor va gunohsizni ajrata olmaydi.

Shu sabab murojaat qilgan yoshlarga hozir butun diqqatni o’qishga, bilim olishga, oq va qorani tanishga sarflang, deb maslahat berishdan boshqa ilojim yo’q. Chunki jamiyatning kelajagi sizlarning qo’lingizda.

Kecha imkon yo’q edi, bugun ham yo’q, ammo bu  ertaga ham bo’lmaydi degani emas. Shu bois o’zingizni ertangi imkoniyat kuni uchun hozirlang.

Jallodlik abadiy emas, ezgulik abadiydir va sizning imkoniyatingiz ham ertaga oldingizga chiqadi. Ana o’shanda biz 1990 yillarning boshida boy berganimiz kabi siz ham dovdirab qolmasdan, bir-biringizni yoqavayron qilmasdan, jallodning oyog’i ostiga itqitmasdan ish ko’rsangiz bayroqni olib ketasiz.

Tayyorgarliksiz hech narsa bo’lmaydi. Shart emas nomi partiya bo’lishi. “Do’stlik klubi” deb atashingiz mumkin, “Gurung” deyishingiz mumkin, xullas, sizni birlashtiradigan bir guruh tuzing va ishni demokratiyani, dunyoni, asl tarixni o’rganishdan boshlang va bir kun kelib siz demokratiya o’rnatuvchisi bo’lasiz. O’shanda bugungi avlod kabi alamzada bo’lib, bir-birining go’shtini eguvchi to’daga aylanib qolmaysiz.

Nasib etib, Vatanga qaytish imkoniyati mening ham oldimda paydo bo’lsa, o’shanda balki taklifingizni o’ylab ko’rishim mumkin. Chunki lider tashqarida emas, ichkarida bo’lishi kerak.

2004.

Xor bo’lgan san’at

SAVOL: Siyosatga aloqasi bo’lmagan bir narsa so’ramoqchiman, Amerika filmlarini yoqtirasizmi yoki hind filmlarinimi?(Kamola).

JAVOB: Bolalikdan hind filmlarini tomosha qilib ulg’ayganmiz. Amerikaga kelib ham Bollivudda chiqqan har bir filmni ko’rishga harakat qilaman. Bugun chiqayotgan filmlar oldingilaridan mutloq farq qiladi. Hozir hindlar filmlarga katta ijtimoiy, siyosiy va madaniy muammolarni yuklashga intilmoqdalar va bu ularni dunyoda birinchi o’ringa olib chiqmoqda. Masalan, “Bog’bon”, “Ashok”, “Qafas”, “Dev” filmlari kabi klassik bo’lib qoladigan asarlar yaratishmoqda. Hind filmlari hali Hindistonda namoyish etilmasdan Amerikaga etib keladi va ularni uyda tomosha qilish imkoniyati juda ham qulay.

Bu degani Hollivud filmlarini ko’rmayman yoki yoqtirmayman degani emas. Aksincha aksar yangi filmlarni ko’rib boraman. Hind filmlarida maqsad asosan sizni dam oldirishga, hordiq chiqarishga qaratilgan bo’ladi. Shu bois ham ularni tez unutasiz. Amerika filmlari esa sizni o’ylashga, tarix, bugun va kelajak haqida bosh qotirishga undaydi. Keyingi paytda tarixiy, falsafiy filmlar juda ko’p chiqmoqda va ularni tomosha qilish yaxshi bir kitob o’qigan kabi huzur beradi.

Masalan, “Troya”, “Uzuklar ilohiysi” “Iso payg’ambarning hassosiyati”, “Qirol artur” kabi epik filmlar qatorida “Ertadan keyingi kun”, “Faranget-911″ kabi dunyoviy dolzarb muammolar haqidagi filmlar qatorida ko’ngilochar asarlar ham borki, hind filmlaridan qolishadigan joyi yo’q.

Shu o’rinda bir narsani eslatmoqchi edim. Internet va televidenie rivojlanishi kino san’atini o’ldiradi, degan taxminlar bor edi. Ammo bunday bo’lmadi. Raqobat yaxshi asarlar paydo bo’lishiga olib keldi.

Televidenielar ham bugun kinofilmlardan qolishmaydigan asarlar tayyorlamoqdalar.

Shunga qaramay, Amerikada ming-minglab kinoteatrlar bor va ular doim liq to’la. Chunki film industriyasi mutloq erkin bo’lgani uchun xalqning dardi va tashvishlari bilan hamohang yashaydi. Hatto biroz oldinlab, ertangi kunni bashorat ham etadi.

Bir kun o’zbek filmlari haqida ham ana shunday gapirishni orzu qilaman. Lekin Sovet davrida o’zbek filmlari kommunistik g’oyaga xizmat qildirilgan bo’lsa, bugun esa bachkanalashib ketgan. Balki dunyoning eng buyuk kino asarlarini ko’rib borganim uchunmi Toshkentdan kimlar orqalidir keltirilgan filmlarni qarab, xuddi yuz yil oldin olingan kinolentalarni tomosha qilayotgandek bo’laman, yirik madaniy tarixga ega bo’lgan bir millatning san’ati hamon xor bo’layotganiga achinib ketaman.

2004.

Tanlov oz emas

SAVOL: O’zbek san’atkor, shoir, yozuvchi va  jurnalistlaridan sizga ma’qul bo’lganlari ham bormi? (Otamirza).

JAVOB: Bor va oz emas.  Har kimning o’z tanlovi bo’ladi. Masalan, bir taom kimgadir yoqadi va kimgadir yoqmaydi. Bu masala ham shunday, shaxsiydir. Men boshqalarning ham tanlovlarini hurmat qilaman.

Mening tanlovim: Masalan, san’atkorlardan Komiljon Otaniyozov(rahmatli), Faxriddin Umarov, Tavakkal Qodirov, Bobomurod Hamdamov…

Qariyb o’ttiz yildirki Tavakkal Qodirovning Furqat g’azaliga aytgan “Sayding qo’yaber sayyod”ini deyarli har oqshom tinglayman. U mening “uyqu dorim”ga aylangan.  Ba’zi qo’shiqlarni bir marta yoki ko’p marta eshitib “to’yib qolasiz”. Lekin “Sayding qo’yaber…” ularga o’xshamaydi.  U qo’shiqdan beg’ubor osmonga, kenglikka aylanib ketadi.

Manimcha bugungacha bu ashulani Tavakkal Qodirov darajasiga etkazib boshqa birov aytolmadi. Aytgan bo’lsa ham men eshitganim yo’q. “Toshkent ushshog’i” ham uning ijrosida har qanday odamni  eritib yuboradi. Ming marta tinglasam ham yana tinglagim keladi. Uyda ham, yo’lda ham, safarda ham…

Faxriddin Umarovning qo’shiqlari haqida ham shunday fikrdaman. U hatto Po’lat Mo’minning “qip-qizil, sovetcha” so’zlariga ham sehr berib, ularni jozibador satrlarga terib yuboradi.

Yozuvchilardan: Abdulla Qodiriy, Mamadali Mahmudov(Evril Turon), Zohir A’lam, shoirlardan Jamol Sirojiddin, Abduvali Qutbiddinu jurnalistlardan  Ahmadjon Muxtorov, Ahmad Ismoilov va boshqalar haqida to’xtalishim mumkin. Zotan ularning har biri haqida anchagina yozganman. Ismlari bu yerda yozilganlardan tashqari yana ko’plab ijod ahli-iste’dodli shaxsiyatlar borki, ularni ham qadrlayman.

Demoqchimanki, tanlov oz emas. Har qanday rejimlar davrida ham xalqning ardoqli farzandlari etishgan va har qanday insonda kimnidir qadrlash tanlovi bo’lgan.

2004.

Kitoblarim

SAVOL: Kitoblaringiz qaysi mamlakatlarda chiqqan?(Oysara).

JAVOB: Albatta, kitob chiqishi muhim voqea emas. Balki kitobning nima haqdaligi muhim. Bugunga qadar millionlab, balki trillionlab kitoblar nashr etilgan. Aksari juda silliq, obi-tobida yozilgan. Masalan, Stalindan Islom Karimovga, Muborakdan Qaddofiyga, Saddamdan Brejnevgacha minglab zolimlar nomidan chiqqan va mahorat bilan yozilgan qanchadan qancha kitoblar bor. Yo bo’lmasa ularga xizmat qilgan, ularning maddohlari bitgan qanchadan-qancha kitoblar chiqqan. Ularga qulay va yo’l ochiq. Asrlardir shunday bo’lib kelgan.

Bugunga kelib ko’p narsalar o’zgardi. Endi istagan odam o’z kitobini nashr eta oladi. Etarki muallifda bir fikr va odamlarga aytadigan gapi va shijoati bo’lsin. O’qiydiganlar topiladi. Demak, bugun faqat saralangan toifaning emas, xalqning kitoblari ham chiqadigan zamon.

Kaminaga kelsak, yozganlarim kitob holida AQSh, Turkiya, Ozarbayjon va mustaqillikdan oldingi O’zbekistonda  ham chop etilgan.

Bugun mana endi kitoblarimni internetda dunyoning istagan nuqtasidan turib o’qishingiz mumkin.

Ayni paytda AQShda tilshunoslikka oid bir necha ilmiy kitoblarim ham nashr etilgan.

Qiziq bir kuzatishni aytmoqchiman. Yozganlarimni kamsitib yuradigan bir-ikki kishi bor. Ularning ba’zi qoralamalariga qarasam, Karimov rejimining dastlabki yillaridagi bevosita o’zim guvoh bo’lgan voqealar tafsilotini kamina yozganlaridan “aylantirib”, o’g’irlab olishgan. “Osh bo’lsin”! O’g’irlamasdan, ochiqdan-ochiq ham olaverishlari mumkin, zotan xalqqa yozilgan dasturxon bu!

Aslo, ularga tosh otmoqchi emasman, aksincha kitoblarim hatto raqiblarimga ham kerakli ekanligidan mamnuniyat hissi tuyganimni ta’kidlamoqchiman, xolos.

2004.

Internet…

SAVOL:Internetdan qanday foydalanasiz va Internetni suiiste’mol qilayotganlar haqida nima deya olasiz? (Otabek).

JAVOB: Internet… juda katta erkinlik maydoni.

Hayotda hamma narsaning me’yorini bilgan odam o’z maqsadlariga erisha oladi. Internetni ham suiiste’mol qilmaslik kerak.  Internetga mukkasidan ketgan odam emasman. Ish yuzasidan va qiziqish yuzasidan kirib turaman va bu ko’p vaqt olmaydi. Printsip sifatida chatlar va mehmonlar kitoblarida qatnashmayman. Ishim va xavfsizlik ham bunga imkon bermaydi. Qolaversa, u yerdagi mehnat suvga oqadi, yo’q bo’lib ketadi. Sarflagan vaqtingiz, chatnagan asabingiz qoladi. Oltin berib, axlat olgan bo’lasiz.

Internetdan foydalanish umumiy vaqtim bilan ham bog’liq. Ikki joyda ishlayman. Haftada kamida 60 soatlik rasmiy ishim bor va vazifamni birovlarga yuklamasdan bajaradigan odatim bo’lgani uchun deyarli bo’sh vaqtim yo’q.  Uyda esa ijodiy ishlarimga ko’proq vaqt ajrataman.  Filmlar ko’rish, yangi chiqqan kitoblarni o’qish va oila yumushlari deganday… vaqt etmay qoladi. Shu bois xabar og’irlikli vebsahifalarga obuna bo’lganman va ular har kungi yangilik, tahlillarni elektron pochtamga yuboradilar. Bu veb sahifalararo “yugurib” yurmaslik uchun katta imkoniyat.

Internetdan bugun odamlarning shaxsiyatiga hujum, nafsoniyatga tegish, haqorat, g’araz maqsadlarda qo’llanish, do’stlarning orasini buzish, nifoq sochish, nafrat uyg’otish, fitna  uchun foydalanadiganlar ham  bor.  Jamiyat borki, uning sariq pechaklari ham bor. Jamiyat borki, uning andilari ham bor. Undaylar  hatto o’zlarining kim ekanliklarini unutib, o’zlarini ham suiiste’mol qiladilar. O’zini suiiste’mol qilgan odamdan qanday qilib internetni suiiste’mol qilmaslikni kutasiz?

Internet ham madaniyat ko’zgusi. Sovet davrida odamlarni so’kish bilan kun o’tkazadigan kazo-kazo joylarda ishlagan va o’ta madaniyatsiz bo’lgan bir kishini bilaman. U  vebsahifalarning mehmonlar kitoblariga kirib kurakda turmaydigan so’kinishlarni yozadi. Eski kasbidan kelib chiqib, birovlarning nomi, uslubini ishlatib yozadi. Ammo  uni allaqachon ko’pchilik tanib oldi. Avvaliga uning qopqoniga tushganlar ham bugun uni bildilar. Undan hazar qiladigan bo’lishdi. Lekin u “kasbini” tashlamadi. Eshitishimcha, bugun ham “vazifasini” bajarib yurgan ekan. Bu ham kasallik.

Qush uyasida ko’rganini qiladi. Odamlarning iltimoslari, pandu nasihatlari va gaplarini olmadi.  “It birlan xo’tukka qancha qilma tarbiyat, it bo’lur eshak bo’lur, bo’lmaslar aslo odamiy!”  yoki “zahar solmoq erur kasbi ilonning” degan gaplar unga aytilgandek edi.

Bugun o’zbek tilidagi yaxshi vebsahifalar deyarli yo’q hisobi. Bu jabhada yoshlarga o’zlarini ko’rsatishlari uchun juda katta maydon bor. Internetga kirish imkoniyati bo’lganlarda mamlakatga, vatanga, millatga, internetga kiraolmayotgan ming-minglab, millionlab  odamlarga xizmat qilishni istaganlarga bu cheksiz hududdir.

2004.

O’zimiz bilan o’zimiz…?

SAVOL: Amerikadagi o’zbeklar o’zaro uchrashib turasizlarmi?  (Ma’rufjon).

JAVOB: Internet haqida yozganimda biroz bo’lsada vaqt masalasiga ham to’xtalgan edim. Amerikada odamligimni yo’qotmasdan yashayman deganlarga bekorchi vaqt, bo’sh vaqt bo’lmaydi.

Bu yerda yashash darajasini o’zingiz tanlaysiz. Istasangiz hech qaerda ishlamasdan gadoylik bilan ham kun ko’rish mumkin. It yotish, mirza turish bilan ham bu dunyodan o’tib ketish mumkin. Ammo o’z uy-joyingiz, qulay transport vositangiz, texnik imkoniyatlardan foydalanish orzuingiz, har yili dam olishga borib kelish sharoitingiz, Amerikani, dunyoni tomosha qilish,  bolalarni yaxshi oliygohlarda o’qitish niyatingiz  bo’lsa,  tinmay ishlash kerak. Chunki bularning hammasi pul va juda katta pul! Shuning uchun ham bu yerda “vaqt–pul” degan iborani tez-tez ishlatadilar. Bu masalaning bir tomoni.

Ikkinchi tomoni esa, xo’sh uchrashuvlar nima beradi?  Quruq oldi qochdi gaplar, keyin orqavarotdan ig’volar, bir-birining ustidan bo’htonlar uyushtirishmi? Bir-biri bilan quchoqlashib, bir-biriga qarab jilmayib, birga ovqatlanib keyin bir-biriga dushmanlik qilishmi? Tabiiyki buni siyosat deb bilguvchilarga masalaning ahamiyati yo’q. Ammo nafsoniyatingiz va g’ururingiz, o’z qarashingiz va o’z yo’lingiz bo’lsa bunday uchrashuvlarga qo’l siltaysiz.

Ilk bor Amerikaning Oregon shtatiga kelganman. Keyin Virjiniya shtatiga ko’chdik. Bu yerda o’zbeklar, ayniqsa Afg’oniston va Turkiya orqali kelgan o’zbeklar ko’p. Dastlab bir hamkasbim bilan Turkistonliklar jamiyatini tuzish uchun ko’p yugurdik. Jamiyatning asosini qurib bo’lganimizda har tomondan ta’na-dashnomlar kela boshladi. Kimlardir bu jamiyatni Karimov rejimiga xizmat qildirishga kirishdi. Kimlardir jamiyatning “qiroli” bo’lishni istadi. Kimlardir bizni o’z manfaatini o’ylab ish qilmoqda deb aybladi. Yana kimlardir jamiyatni o’zlarining diniy maqsadlari yo’liga burmoqchi bo’lishdi. Qarasam bu jamiyatning istiqboli yo’q. O’zimni chetga oldim.  Oradan yilllar o’tdi, ammo jamiyatning asosi o’sha holicha qoldi.

Shundan beri bu yerdagi o’zbeklar bilan to’y va yoki ma’rakalarda ko’rishmasak, unchalik aloqamiz yo’q.

Bevosita O’zbekistondan kelgan o’zbeklar bilan ham shunday.  Uchrashib turamiz. Hozirga kelib o’zbeklar ko’payib qoldi. O’zbekiston bilan bordi-keldilar boshlandi. Boshqacha aytganda har kimning o’z davrasi paydo bo’lmoqda. AQShga ilk kelgan o’zbeklar yillar davomida “marg’ilonliklar”, “toshkanliklar”, “buxoroliklar”, “samarqandliklar”… kabi guruhlarga bo’linib ketishgan. Yangi kelganlar ham shu yo’ldan ketadiganga o’xshaydilar. Kamina bunday mahalliychilikni yoqtirmayman.

O’zbekistondan kelayotgan odamlar ko’p va ularning ayrimlari uchrashib turamiz. Gohida uyda, gohida tashqarida bir piyola choy ustidagi suhbatlar soatlardan kunlarga ulanadi. Tejagan bo’sh vaqtlarni ana shunday uchrashuvlarga sarflaymiz. Qolaversa, atrofimizda boshqalar ham ko’p. Ular bilan uchrashib turish ham qiziqarli va mazmunli.

Xullas, bugungi tezlikda davom etsa, bir kuni Amerika o’zbeklar uchun ham vatan bo’ladi, o’zbekning o’zbek bilan uchrashib turishi savol mavzusidan chiqadi.

Qaysi bir buyuk odamning gapi bor, “qadam qo’yganim ozod tuproq vatanimdir” degan. O’zbeklar dunyoga yoyilmoqda, tilagim, qadamlari ozod tuproqlarga etsin! O’zlari bilan o’zlari bo’lib qolishdek qobiqni engib chiqsinlar!

2004.

Eroniylar o’zbekmi, o’zbeklar eroniymi?

SAVOL: Siz O’zbekistonda yashayotgan eroniylar haqida ma’lumot berishingiz mumkinmi?(Mehribon).

JAVOB: Ma’lumki, dunyoda barcha xalqlar  ko’chmanchilikni boshdan kechirganlar. Bugun “Markaziy Osiyo” deb atalayotgan va qadimda yanada kengroq joyni o’z ichiga olgan Turonzaminda ayniqsa, ko’chmanchilik odat bo’lgan.  Masalan, Turkning O’zbek qabilasi ham 15-16 asrlarga qadar ko’chmanchi bo’lgan.

Bugun muqumiyat davrida Samarqand va uning yaqinlarida, (Jizzax, Buxoroda) “Eroniylar” deb bilingan  turklar yashaydilar, ular azaldan va hozir ham turkiyzabondirlar.  Uylaridagi so’zlashuvlarda Turkiya turkchasiga yaqin o’ziga xos lahjani saqlab qolganlar.

Erondan Turonga kelib joylashganlarning yana bir guruhiga “pirsionlar” deyishadi va ular bugunga qadar ham fors-tojik tilida gaplashadilar. O’zbekistonda bu masala yaxshi o’rganilmagani, tarix mukammal emasligi natijasida  ba’zilar ana shu nuqtada  chalkashib qoladilar va tojik tili yoki fors madaniyati haqida gap ketayotganda  “Eroniy”larni qo’shib yuboradilar.

Nafaqat  Samarqandda, balki O’zbekistonning aksar qismida ham  tarixning zayli bilan Eronning Tabriz bo’lgasi, baezi davrlarda Xuroson deb ataladigan joydan “Eroniylar” kelib joylashganlar. Xuddi  “Qrim turklari” iborasi kabi “Eroniy” kalimasi ham bu xalqning o’ziga xos bir nomiga aylangan va ular buni yashirmaydilar, bundan uyalmaydilar, balki iftixor qiladilar. Chunki bu nom ularning bu zaminda tub aholi ekanliklarini ko’rsatib turadi.

Ularning bu zaminda muqim joylashganlarini to’rt davrga bo’lish mumkin.

BIRINChI DAVR: Eron-Turon to’qnashuvlari davri. Hali Samarqand So’g’diyona, Maroqand kabi nomlar bilan atalgan kezlarda  bu zaminga Erondan turklar ko’chib kelgandilar. Qadim Afrosiyob tarixi buning bir misolidir.

IKKINChI DAVR: Bu   Amir Temurning Eron, Iroq orqali Turkiyaga yurish davri. Bu davrda mazkur mintaqalarda yashagan turkiyzabonlar uning armiyasiga qo’shilganlar va shu mintaqadagi juda ko’p olimlar, ziyoli turklarni Amir Temur Samarqandga ko’chirgan. “Zafarnoma”, “Zafar yo’li”, “Temur Tuzuklari”da bu haqda ko’p ma’lumotlar bor.

UChINChI DAVR: Shayboniyxon Samarqandni bosib olishi va  Mirzo Boburning Eron turklaridan, xususan Shoh Ismoildan yordam so’ragan  payti. Bobir Mirzo Shoh Ismoilga maktub yo’llab, yordam so’rashi natijasida qariyb sakson ming Eron turki Samarqandga kelib, Boburiylar saltanatini, madaniyatini himoya etganlar. Bu haqda O’zbek Entsiklopediyasining yangi nashrida ham batafsil ma’lumot berilgan.

TO’RTINChI DAVR: Bu Nodirshohning Samarqandni ishg’ol qilgan yillari. Nodir shoh chiqib ketarkan, bir qancha  Eron turklari va bir qism forsiyzabonlar ham bu yerda qolganlar. “Samarqand tarixi” kitobida yozilishicha, ularning bir qismi Xorazm tomonlarga ko’chib ketishgan. Lekin aksariyati bugunga qadar o’zlari dastlab joylashgan mintaqalarda yashayotganlarini kuzatish mumkin.

Abu Tohirxo’janing “Samariya” (”Samarqandnoma”) kitobida yana ham ilgarilab ketiladi va Samarqand shahrining paydo bo’lishi Eron shohi Kaykovus hukmronligi davriga bog’lanib, ilk ko’chishlar o’sha paytda bo’lgani aytiladi. Nima bo’lganda ham Eron turklarining Samarqandga  yirik-yirik ko’chishlari tarixda o’z izini qoldirgan.

Turon zamin aholisi tarixan ko’chmanchi bo’lganini hisobga olsak, bugunga kelib O’zbekistonda “Eroniylar’ deyilgan turklar tub xalqlardan biri ekanligini inkor qilish mumkin emas. Zotan Samarqandning O’zbekiston tarkibida qolishi ham ular bilan bog’liq. O’zbekiston tarkibida bo’lgan Tojikiston Avtonom respublikasi ajralib chiqishi jarayonida Samarqandni poytaxt qilib olishni so’rashadi va  Eron turklari bunga qarshi bosh ko’taradilar. Shundan keyin Stalin bu shaharda aholi ro’yxatini (1929 yilda) o’tkazadi. Eron turklarining ziyolilari katta kampaniya yuritadilar va o’zlarini “O’zbek” deb yozdirishadi. Bu Samarqandning O’zbekiston tarkibida qolishida muhim rol o’ynaydi. Bu yerda yashagan tojiklar va eroniylar o’rtasida davom etib kelgan ziddiyat ana shunga borib taqaladi.

Eron turklari O’zbekistonning siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotida juda katta rol o’ynab kelishgan. Birinchi O’zbek “Alifbo”sini yaratishdan tortib, turklik tuyg’usi va madaniyatini saqlab qolishga qadar ularning hissalari beqiyos. Shu boisdan ham mustaqil O’zbekistonning yangi  tarixchilari uchun bu soha izlanishlar hududidir.

Qolaversa, keyingi paytda o’zbeklarning kelib chiqishi Tabrizdan degan ma’lumotlar paydo bo’ldi. Shu paytga qadar ingliz va boshqa tillarda mavjud bo’lgan ilmiy ma’lumotlarni o’zbekchada ham qabula qilina boshlashdi. Masalan, Wikipedianing “O’zbeklar” deb nomlangan qismida quyidagi satrlar bor׃

„O’zbek“ so’zi XIII—XIV asrlarda yashagan Juvayniy va Rashididdinlarning asarlaridan ham bizga ma’lum. Jumladan, Eron tarixchisi va geografi Hamidulloh Qazviniy „Tarixi Guzida“ nomli tarixiy asarida 1335 yilda Ozarbayjonga yurish qilgan askarlarni „o’zbeklar“ degan etnik nom bilan ataydi” deyiladi.

Mazkur internet entsiklopediyasining inglizcha “Uzbeks” bo’limida Oxford universiteti 2002 yilda o’tkazgan genetikani aniqlash sohasida o’tkazgan tadiqiqotlarga tayanib, “o’zbeklar, uyg’urlar va dunganlar geni Kavkaz aholisi hamda Sharqiy Osiyo va Janubiy Sibirga yaqin ekanligi” aytiladi׃(qarang).

Ana endi dunyo xaritasiga nazar solsangiz, Eronning Tabriz qismi  Kavkaz mintaqasiga kirishini ko’rasiz. Demak, tarixchilarning oldiga savol chiqmoqda׃ o’zbeklar eroniymi, eroniylar o’zbekmi?

2004.

“Amiri kor”ga kelmoqchi bo’lsangiz

SAVOL: Men Amerikaga bormoqchiman, u yerda birorta odam menga yordam berishi mumkin-mi?(Qobiljon).

JAVOB: Bu “yordam” kalimasining Amerikada va O’zbekistonda ikki xil ma’no tashiganini hisobga olib, sizning qanday yordam so’rashingizga bog’liq.

O’zbekistonda bir telefon qilib, o’qishga kiritib qo’yish, yotoq bilan ta’minlash, imtihonlardan o’tmaganda domlasiga ta’sir qildirish kabi tushunchalar ham “yordam”ga kiradi.

Amerikada esa “yordam”  birov non-suvsiz, och qolsa uni bir muddat oziq-ovqat bilan ta’minlash, yangi ko’chib kelgan odamga qo’llanilgan kiyim-kechak, mebel, tovoq-qoshiq to’plab berish, mashinasi bo’lmasa manziliga olib borib qo’yish tushunchalarini o’z ichiga oladi.

Bu narsa  madaniyatdan emas, balki turmush talabidan kelib chiqadi.  Chunki bu yerda odamlar yakka, mustaqil shaxs sifatida etishgan va muammolarini tinmay ishlab o’zlari hal etadilar. “24/7″ degan mashhur ibora bor. Bu degani haftaning etti sutkasida ham tinmay ishlash degani. Samarqandlik tojik do’stlarimiz hazillashib Amerikani  “Amiri kor” deyishadi.  Bu-ishning, mehnatning amri, yo’li bilan yashash.

Ammo Afg’oniston, Turkiya va O’zbekistondan kelib bu yerda yashayotganlar sizga yordam berishni istaydilar, lekin turmush talablari  va bugunga qadar “yordam” berganlaridan eshitgan dashnomlari ularning qo’llarini “bog’lab” qo’ygan. Shu bois ularning yordamlari ham men sanagan darajada bo’ladi. Agar turmush talablaridan besh-to’rt dollar orttirsalar turli mamlakatlarda  qiyin vaziyatlarda qolib ketgan qarindoshlari, tanishlariga ko’maklashishga intiladilar.

Yaqinda bir yigit keldi. Internetdan institut adresini topib, o’qishga kiribdi. Kelsa unga yotoqxona berishmabdi. Buning ustiga “O’qish uchun yiliga falon dollar berasan”, deyishibdi. U hatto bu yerda ovqatlanish uchun qancha pul ketishini yoki transport xarajatini ham nazarga olmagan. Vizasi bo’yicha ishlashi mumkin ekan. Ammo turar joy olishi uchun ijtimoiy sug’urta hujjati talab qilishadi. Bu hujjatni olishga kamida 15 kun kutishi kerak. Muammolar  ichida qoldi. Ham uning jasurligiga havasing keladi, ham uning muammolar bilan yuzma-yuz qolganiga rahming keladi. Bir muddatdan keyin oyoqqa turib oldi, lekin u omadli ekan, uni tasodiflar qutqazdi.

Ammo boshqa odam hech kimni tanimasligi yoki  hech kimni topa olmasligi  va ko’chada qolishi, yomon yo’llarga kirib ketishi hech gap emas. Shu bois kelar ekan, bu masalalarni hal etib, keyin yo’lga chiqish kerak.

Bu birinchidan, ikkinchidan esa ko’chadan kelgan tasodifiy bir odamga  hamma ham eshik ochavermaydi. Kimdir uni josus deb o’ylashi, yana kimdir biror radikal diniy guruhga a’zo deb  xayol qilishi mumkin va hokazo. Ayniqsa, bugun Amerikada bu masalaga jiddiy e’tibor beriladi.

Qisqa muddatli viza bilan kelib bu yerda qolib ketadiganlarga esa hozir hech kim yordam bermaydi. Ular o’z kelajaklarini xarob qiladilar. Chunki ularning ishi qonunlarga xilof harakat va  bu yerda qonunni buzish og’ir oqibatlarga olib keladi. Qonunni buzib qo’ygan  bo’lsangiz tanishingiz hatto prezident bo’lsa ham oraga kira olmaydi. Ana shunaqa gaplar!

Yana ham ko’proq narsa bilishni istasangiz  “O’zbeklar va O’zbeklar” kitobimga nazar soling.

2004.

O’zbek tili va Internet tili

SAVOL: Siyosat jonimga tegdi. Siyosiy bo’lmagan bir savol bermoqchiman. Yaqinda bir xabarda 25-30 yilda dunyodagi 60 foiz til yo’qoladi, deyilganini o’qidim. O’zbek tili nima bo’ladi deb o’ylaysiz? (Rustam).

JAVOB: Aslida bu eng katta siyosiy masala. O’zbek tili 25-30 yilda yo’q bo’lmasa ham  uning bugungi ahvoli o’zgarmasa kelajagi fojealidir.

Bundan 30-35 yillar chamasi oldin dunyodagi eng yirik oltita tildan bir mushtarak til-Esperanto tili vujudga keltirilgan edi. O’shanda yarim asr ichida bu til dunyoning yagona gaplashiladigan tiliga aylanishi bashorat qilingandi. Lekin Esperanto “o’smay” qoldi. Ammo bu soxta til bilan ayni davrda Internet tili ham tug’ila boshladi va juda tez rivojlanmoqda. Bugunga kelib, Internet tilidagi so’z boyligi O’zbek tilining so’z boyligidan besh marotaba ko’pdir va bu tilni bemalol qo’llanadiganlar dunyodagi o’zbeklarning umumiy sonidan 2-3 marotaba ortiq.

Internet tilining bir qismini Ingliz tili tashkil etadi.  O’tgan yillar davomida Frantsiya, Xitoy va Rossiya Internet tilidagi kalimalarni o’zlarining tillaridagi so’zlar bilan almashtirishga urindilar. Lekin bu bilan “ulkan ishg’ol”ni to’xtata olmayaptilar va to’xtata olmasalar ham kerak.

Kelajakda dunyoda umumiy bir til vujuda kelishining zamirida Internet  mavjud va shuning uchun ham yuz yillardan keyin butun dunyoda odamlar yagona Internet tilida bir-birlarini bemalol tushuna oladigan darajaga etadilar. Bu o’z navbatida  ularning ona tillarini tahlika ostiga qo’yadi.

O’zbek tiliga kelsak, bu til bugunning o’zida tahlika ostidadir. Biz til nuqtai nazaridan dunyodagi eng chalasavod guruhlar safiga kirishimiz mumkin.

Xalq tili, adabiy til va rasmiy til orasidagi keskin farq bu chalasavodlikning bir boisidir.

Internetdagi istagan bir o’zbek sahifani ochib ko’ring, istagan mehmonlar kitobiga kirib ko’ring, qani O’zbek tilining talab darajasiga javob beradigan yozuvlarni topa olasiz-mi? Imloviy xatolar yozuvlarni kompyuterga kiritish davomida yuz berishini inobatga olsak, qolganlari-chi? Oddiy jumlani tuza olmaslik, zamon fe’llaridagi chalkashlik, qo’shma gaplarning qovushmasligi, so’zlarni noto’g’ri o’rinlarda, noto’g’ri ma’nolarda qo’llanish, o’z fikrini ochiq tushuntira olmaslik… kabi manzarani nafaqat Internetda balki kundalik matbuotda ham ko’rmoqdamiz. Afsus. Bu fojeaning bir jihati.

Ikkinchi jihati esa: ozgina aqlini tanigan o’zbeklar bugun Internetda asosan Rus tilida yoki Ingliz tilida muloqot qilishga o’tdilar. Ya’ni o’z gaplarini O’zbek tilida aytishdan ko’ra, boshqa tilda aytish ularga osonroq kelmoqda.

Fojeaning uchinchi jihati alifboga, yozuvga munosabat bilan bog’liq. Dunyoda biror-bir xalq o’z yozuvini 100 yilning ichida besh marta o’zgartirmagan. Lekin bizning xalqimizdan chiqqan siyosatchilar bu xalqning qadriyatlarini, o’zligini oyoq osti qilganlari kabi, ona tilini nafaqat himoya eta olmadilar, balki toptadilar, ruslarning talabi bilan yozuvini qayta-qayta o’zgartirdilar va bugun ham lotinu kiril yozuvlari orasida jonimiz talvasada. Bu esa ommaviy chalasavodlikka olib keldi.

Men har kuni turli odamlardan o’nlab “elektron” maktublar olaman. Hatto O’zbekistonda  eng muhim idorada ishlaydigan odam o’zbekcha xatini eplab yozolmaydi. O’zini bosh vazirlikka, oz qolsin prezidentlikka loyiq ko’radiganlar ham shu ahvolda. Keyingi bir yil ichida faqat Muhiddin degan yigitdan O’zbek tilining go’zal va mukammal yuzini ko’rsatadigan bir necha maktub oldim va havas qilib, odamlarga ko’rsatib yuribman. Ona tilimizdan ana shunday uchqunlargina qolayotgani achinarlidir.

Buning ustiga o’zbek ziyolilarining bugun yozgan asarlari bilan qilgan ishlari bir-biriga zid tushib qolgani xalqning matbuotdan, kitobdan yuz o’girishiga, ona tili xazinasidan uzoqlashishiga olib keldi.

Ana shularning hammasini bir nuqtaga jamlaydigan bo’lsak, O’zbek tilining kelajagi zulmat ichida ekanligini tasavvur qilish qiyin bo’lmaydi. Ammo umid o’lgan emas. U holda nima qilish kerak?

Ishni O’zbek tilini o’rganishdan boshlash kerak. “Gaplasha olaman-ku!” deyishingiz mumkin. Bu esa “Tilimizdan “votti-votti”, asta sekin ketivotti” degan kinoyani eslatadi.

2004.

Ayolni kamsitmoq uchun odamlikdan chiqmoq kerak!

SAVOL: Juda qisqa qilib, ayolga va uni kamsitganlarga qanday baho bergan bo’lar edingiz?(Zulfiya).

JAVOB: Ayol… bu kalima qarshisida kishining ilhomi jo’sh uradi.

Ayolni ardoqlagan arshi a’loning zoti,

Ayolni kamsitganlar bu dunyoning isnodi!

ya’ni bizni shoiri zamon, oshiqi jahon, komili davron, olimi karvon, hazrati inson, sohibi ehson, mardi mardon etgan ayoldir, uni kamsitmoq borliqni kamsitmoqdir.

Ayol… ko’zlarida yosh tinmas ekan,

Ayol… ko’zlariga nur inmas ekan,

Erkakning erligi savoldir savol,

Ayolning boshiga baxt qo’nmas ekan.

Ya’ni erkaklarning zug’umi bois bozorda mardikor, uyida nonga zor, qo’llari o’ziga dor, benomus dunyoda goh beor, goh nochor, o’tmishi zulmat, g’or, istiqbol yo’li tor, dilida o’lmagan kuni bor, erini tutgan yor, o’g’lini kutgan zor ayol! Uni kamsitmoq uchun odamlikdan chiqmoq kerak!

2004.

Sadoqatga qarang!

SAVOL: AQSh Davlat kotibi bir mushukni qabul qilmoqchi ekanligi haqida eshitdim. Shu to’g’rimi? (Dilshod).

JAVOB: To’g’ri. Mushukka uning nomini berishgan ekan. Adashi bilan ko’rishmoqchi. Bugun 2004 yilning 10 Avgust, juma kuni Davlat kotibining “qabulida bo’lishi”dan oldin bu “Bombay” turidagi hayvon “Yilning mushugi” unvonini ham olgan ekan. Bu borada xabarlar ham chiqdi.

Bilasizmi, G’arb va Sharq o’rtasida juda ko’p sohalarda farq bo’lganidek, hayvonlar masalasida ham jiddiy farqlar bor. Masalan, Amerikada bir kishi yaqin do’stini bemalol “It” deyishi mumkin. Bu uning yaqinligiga, sodiqligiga ishorat bo’ladi. Endi tasavvur qiling, bizda bir kishi boshqasini “It” deganini…

Sobiq prezident Reyganning motam marosimida uning farzandlaridan biri otasini xotirlar ekan, bolaligida balig’i o’lib qolganda, buning uchun dadasi maxsus ko’mish marosimi o’tkazganini, duolar o’qiganini eslagandi.

Yaqinda Demokratik partiyaning qurultoyida prezidentlikka nomzod Kerrining xislatlari haqida gapirib bergan qizi, bolaligida uning sichqoni nafas olmay qolganda, otasi CPR (yurak urishi, nafas olishi to’xtagan odamni ko’kragiga bosim berish bilan birga, uning burnini bekitib, og’ziga og’izni qo’yib havo yuborish tibbiy usuli, bu haqda maktablarda o’qitiladi)ni qo’llagan ekan.

Bizda bunday holni jirkanib, nafrat uyg’otish uchun aytish mumkin. Bu yerda hurmat uyg’otish uchun aytiladi.

Amerikada har yil Shukron bayrami kuni kurka(qal-qal tovuq)lar so’yiladi. Shu kuni prezident Oq uyda maxsus marosim o’tkazib bu yerga olib kelingan bitta qal-qal tovuqni avf etadi. Bu yerda prezidentlar doim o’z kuchuklari bilan yurganlari (bu kuchuklar Oq uyning eng aziz jonzoti hisoblanadi) mamlakat rahbarlarining hayvonot dunyosiga yaqinliklari deb baholanadi.

Ular kuchukning yuzidan o’padilar, kuchuk ham ularning yuzlarini yalab qo’yadi… Sadoqatga qarang. Kimlarnidir eslatdi-a, sizga?

2004.

Sevgini darig’ tutmang!

SAVOL: Siz nima uchun buncha Amerikani himoya qilib yozasiz? Men ham shu yerda yashayman, muslimaman, lekin Amerika uchun siz kabi advokatlik qilmayman. Nahotki siz Amerikani tushuna olmasangiz? (Iroda).

JAVOB: Malayziyadan bir o’zbek elektron xat yozdi: ” Menga maslahat bersangiz. Dunyoda “9-11” dan tashqari yana qaerda ingliz tilini biladigan bir musulmon uchun erkin joy bor”. U “9-11” deganda AQShni nazarda tutgan edi. Men darhol javob yo’lladim.” Hali ham “9-11” dan erkinroq joyni topa olmaysiz”. Javob yo’llaganimdan so’ng musulmon hamkasblarimdan biriga shunday maktub olganimni aytdim. U ham aynan men kabi javob qildi. Buni ko’pchilik ichi-ichidan e’tirof etadi. Ammo negadir amalda sir saqlashadi.

Boshqa davlatlardan kelib Amerikada yashayotganlarning ko’pchiligi bu yerga quyidagi maqsadlar bilan kelganlar׃

-o’zi va oilasining hayotini diktatorlar zulmidan, urush girdobidan, diniy, etnik ta’qiblardan qutqarib qolish;

-erkin dunyo, rohat farog’at dasturxon va o’z mehnatiga yarasha haq olish;

-o’qish, ilmli bo’lish, boylik orttirish, zamonaning oldingi odami bo’lish uchun.

Har uch toifa ham Amerikaga joylashar, uning fuqaroligini qabul qilar ekan, endi bu zamin uning ham vatani ekanligini yurakdan his etadi. Ammo mardlik qilib buni ochiq aytadiganlar kam. Sababi esa u taniganlar va u bilganlarning okean naryog’ida qolganlari AQShni sevmasliklarida yoki ertaga meni ham xoin, deb atashmasin, deb cho’chiganlarida.

Agar sizni Amerika qoniqtirmasa u holda nega bu yerdan ketmaysiz? Uni ichdan buzish uchun-mi? Unga ziyon etkazish uchun-mi? Agar siz falastinlikni haq deb bilsangiz, u holda nega Amerikani tanladingiz, Falastinni emas? Bu ziddiyat. Bir tomondan Amerika sizni tahlikadan asrab qoldi, uni vatan qildingiz, ikkinchi tomondan undan hazar qilasiz. Bu sizning bugungi kundagi eng katta fojeangiz. Bu bilan nafaqat o’zingizni, balki boshqa musulmonlarni ham yomon otliq qilayapsiz.

Toshkentda yashab turgan muhojirlar to’planib, O’zbekistondan hazar qilib, miting o’tkazishini tasavvur qila olmayman. Hukumat u yoqda tursin, ko’chada o’tib qaytayotgan o’zbeklar bu muhojirlarning ta’zirini berib qo’yishi, “Uyinga yo’qol!” deyishi turgan gap. Barcha musulmon davlatlarida ham shunday. Demak,  nega biz Amerikaga sevgimizni yashirishimiz kerak?

Axir mamlakatimizga xat yozganda, telefon qilganda u yerdagilar mehnatiga yarasha haq ololmayotgani, zulm ostida ezilayotgani, uy-joy, boylik orzu bo’lib qolayotganiga achinib “Amerikaga kelsang-chi!” demaymizmi? Lekin AQSh uchqichlari Afg’oniston uzra uchganda “Badbaxtlar musulmonlarni o’ldirishmoqda”, deydigan ham ko’p. Vaholanki badbaxt aslida binladenchilar va ularning tarafdorlari. Ularning AQSh ga qarshi nafratlari islom dini bilan bog’liq emas, yo’qotgan boyliklari bilan bog’liq. Ular alamzadaliklarini yashirib o’z atroflarida odamlarni birlashtirish uchun ummatchilik o’yinini qildilar. Agar binladenchilar samimiy bo’lishganda “Butun har amerikalik dushmanimiz va uni ko’rgan joyingizda o’ldiring” deb buyurmagan bo’lishardi. Amerikada bir necha million musulmon borligini nima, u bilmaydimi? Bilardi va sizu bizdan yaxshi bilardi. Bu yerdagi musulmonlar dunyodagi eng erkin musulmonlar ekanligi va eng tez ko’payotganini ham yaxshi bilardi. U shuningdek, qonli hujumlaridan keyin bu musulmonlarga oson bo’lmasligini ham yaxshi bilardi. Shunday ekan, bu yerda islom dini va binladenchilarni ajratib olish kerak.

2001 yilning 11-sentyabr hujumi asli mohiyati bilan Amerikaga qarshi emas, islomga, musulmonlarga qarshi hujum bo’lgandi. Maqsadim bunday battol hujumning mualliflari haqida yozish emas. Maqsadim Amerikadagi musulmon muhojirlar haqida yozishdir. Saudiya Arabistoni bo’ladimi, Liviya bo’ladimi, Suriya va yoki Eronu Iroq bo’ladimi, asl kelib chiqishingiz qaerdan bo’lsa o’sha joyni seving, bu sizga Amerika tarafidan berilgan erkinlik, lekin ayni paytda siz kelgan, quchoq ochib kutib olgan, qorningizni to’q, eganingizni but qilgan ikkinchi vatanga ham sevgingizni darig’ tutmang!

O’zbeklarning bir maqoli bor: “Bir kun tuz egan joyingga qirq kun salom ber”. Siz bu yerda qirq kun emas, qirq yildan va undan ko’proq muddatdan beri non emoqdasiz va bundan keyin ham eysiz. Bu yerni siz vatan deb qabul qila olmasangiz, farzandlaringizning, nevaralaringizning vatani bu. Shunday ekan, o’zimiz tug’ilgan, ota bobolarimiz tug’ilgan zaminga mehrimiz bir chandon bo’lsa, bu zaminga sevgimiz o’n chandon bo’lishi kerak emasmi?

Bugun Amerika ana shu sevgimizga muhtoj va biz uni ko’rsatishimiz kerak. Amerikadan nafrat qilsak, demak o’zimizdan nafrat qilgan bo’lamiz. Amerikada yashab, undan nafrat qilgan odam bir paytlar o’zi tashlab chiqib kelgan mamlakatini ham seva olmaydi. Uning gaplari yolg’on. Unday odamning samimiyatiga shubha qilaman.

Malayziyadagi o’zbekka yana bir bor takrorlayman: agar siz erkin bir joy izlasangiz hali ham Amerikadan erkinroq joy topa olmaysiz. Faqat kelishingizdan oldin o’ylab ko’ring. Bu yerga kelsangiz, nafrat bilan emas, balki sevgi bilan keling. O’shanda bu mamlakatda o’z o’rningizni topasiz va uning bugun hamda kelajagida ishtirok etasiz.

2004.

Sport va siyosat

SAVOL: Olimpiada o’yinlari haqida Amerika hamda O’zbekiston misolida nima deyishingiz mumkin? (Rasul).

JAVOB: Hamma narsaga mantiq ko’zi bilan qaraganim uchun sportning ba’zi turlariga unchalik qiziqishim yo’q. Sport ham hayotning bir bo’lagi, hayot-maot  emas.

Ammo Olimpiada o’yinlarini kuzatib boraman. Juda ko’p mamlakatlar qatori O’zbekistonda ham sportni siyosiy maqsadlarda foydalanish odat bo’lib bormoqda. Amerikada esa sport eng avvalo sportchining shaxsiy ishi, uning pul topish manbai. Shu bois ham xalqaro o’yinlar oldidan amerikalik sportchilar vatanim sharafini himoya qilishga bormoqdaman, deb ko’kraklariga urmaydilar. Bunday gaplarni ko’proq askarlar aytadilar. Sportchilar nima qilsam ham yutaman, bu mening hayotim, bu mening kelajagim, bu mening taqdirim, deb o’ylaydilar. Shu bois ular jo’nab ketar ekanlar, prezident yoki hukumat rahbarlari nutq so’zlamaydilar, yutganlarida  telegrammalar yubormaydilar, xat yozmaydilar, ordenlar berish haqida farmon chiqarmaydilar, ularning ishiga aralashadigan Sport komiteti ham yo’q.

Ba’zan ba’zi siyosatchilar sportdan ham foydalanib qolishga urinib turadilar.

Lekin sport erkin soha va uni mustaqil tashkilotlar boshqaradilar. Maktablar, oliy o’quv yurtlari, ota-onalar bu masalaga katta e’tibor beradilar. Sportda ham salomatlik, ham daromadlik yonma-yon.

Olimpiada o’yinlarida Amerikaning eng ko’p yutuqlarni qo’lga kiritishi u yerga borgan har bir amerikalikning o’zi bir erkin Amerika ekanidadir. Qachonki Olimpiadaga boradigan har bir o’zbekistonlikning ham o’zi bir erkin O’zbekiston bo’lganda balki oltin, kumush, bronza medallari Toshkentga tomon “oqishi” mumkin.

Kelajakda O’zbekistondan ham dunyo taniydigan kuchli sportchilar chiqishiga ishonaman.

2004.

So’roqnomlar

SAVOL: Internet saytlaridagi “survey”-so’rovnomalar  haqida nima deya olasiz (Zaynobiddin).

JAVOB: Bu ham bir rangba-ranglik. Lekin so’rovnomalarga ishonmayman. Ular haqiqatni aks ettirmaydilar. Hatto demokratik va rivojlangan davlatlarda ham so’rovnomalarga javob beruvchiar o’z manafaatlarini nazarda tutgan holda savolga boshqa javob berib, amalda boshqa ish qilishlari mumkin.

Internetda esa bu bir g’irrom siyosatga o’xshaydi. Ya’ni boshqalarni ham, o’z-o’zini ham aldash. Masalan, so’rovnomani e’lon qilgan veb sahifalarga kirib ko’ring va birortasida o’sha sahifa egalarining maqsadiga qarshi ko’proq ovoz berilganini ko’rmaysiz. Aksincha “o’zlarini” qo’llaganlar ko’p va raqiblarini qo’llaganlar kam. Buning sababi esa oddiy. Ular har kuni o’z sahifalariga kirganlarida o’zlari uchun ovoz berib qo’yaveradilar…

So’rovnomalar ikki xil bo’ladi. Birida siz faqat bir marta ovoz bera olasiz va siz ovoz bergan kompyuterdan boshqa signal qabul qilinmaydi. Ammo bu cheklov veb sahifani yurituvchilarga taalluqli emas. Ikkinchisi esa juda sodda o’quvchilar uchun mo’ljallangan va istagan odam istagani qadar ovoz beraveradi.

Endi demokratiyaga o’tayotgan mamlakatlarda siyosiy partiyalar turli so’rov tashkilotlari orqali xalqni o’z orqalaridan ergashtirishga urinadilar. Masalan, so’rov natijalariga ko’ra falon partiya ko’p ovoz olibdi, mening ovozim nimani ham hal qilar edi, men ham unga qo’shilaman, degan fikr uyg’otishni istaydilar. Ba’zan bunga muvaffaq bo’ladilar, ammo bora-bora odamlar so’rovlar natijalariga ishonmaydilar. Bu esa mazkur ish bilan shug’ullanadigan tashkilotlarni adolatli ishlashga chorlaydi. Amerikada shunday tashkilotlarning ishiga asosan saylov natijalariga qarab baho berishadi. Agar o’rtada katta farq chiqib qolsa, bu tashkilotning kelajagi bitadi.

Qisqa qilib so’rovnomalarni so’roq(“?”)nomalar deya izohlash mumkin.

2004.

Yozish qiyin… yozmaslik oson…

SAVOL: Sizga yozish qiyin… yozmaslik oson… Nima uchun ovozingiz mungli? (Nizomiddin).

JAVOB: Yozish qiyin. Yozmaslik oson bo’lishiga qaramay qiyin yo’lni tanlaganingiz quvonarli hol. Ba’zan juda qisqa maktublar ham juda katta ma’nolarni tashiydilar.

Ovoz masalasida: xalqimiz o’zining eng og’ir kunlarini yashayotgan bir paytda sizga yuzlanib, ovozingiz mamnuniyat bilan to’la,  desa balki ranjigan bo’lardingiz.  bugun quvonadigan holat oz. Balki ko’rolmayotgandirmiz. Bir kun kelib ovoz mungdan ajralsa ne baxt?! Kim ham mungga bog’lanib qolishni istaydi? Kim ham quvonishni istamaydi?

Oddiy narsalardan quvonib, oddiy narsalardan ranjib yurish haqida gap borayotgani yo’q. Gap kishining o’zligiga rangi inuvchi  ulkan dard haqida bormoqda.  Bu biz ham bir parchasi bo’lgan xalqning dardidir. Uni ko’ra olish, his qila bilish, elkaga yuklash, uning azoblari qo’ynida ezilish ne darig’ki bizga “nasib” etgan ekan.

Niyatimiz sof: kelajak avlod bu darddan, bu azobdan forig’ bo’lsin!

Ha, bizga yozish qiyin… yozmaslik oson… Lekin qiyin yo’lni tanlayotganlar soni ko’payib bormoqda.

Bu esa yorug’ kunlarning, dardning chekinishining ibtidosidir.

2004.

Qo’rquv sinmoqda

SAVOL: Siz Amerikaga kelgan juda ko’p o’zbeklar bilan uchrashib turaman, deb yozibsiz. Ular siz bilan uchrashishga qo’rqmaydilarmi?(Go’zal).

JAVOB: Kamina ham ko’plar qatori bir oddiy odam, har holda qo’rqinchli bo’lmasam kerak.

Bu masalaning bir tomoni, ikkinchi  tomoni shu-ki, xalqimga, Vatanimga, insoniyatga qarshi biror jinoyat qilganim yo’q va biror jinoyati uchun qochib yurgan odam ham emasman.

Bugunga qadar vijdonimga qarshi va vijdonimni qiynaydigan biror nomaqbul harakatga qo’l urganim yo’q. Shukur Xudoyimga! Vijdon buyurganini aytganim, xalq va vatanga yaxshilik keladigan yo’lga tomon odimlaganim uchun kimlargadir yoqmadim. Buning uchun o’ksinmayman. Quvg’in etishdi, tuhmat qilishdi, qora chaplamoqchi bo’lishdi. Ammo vaqt ko’rsatdi-ki, jinoyat, qabihlik, adolatsizlik tomonida emas, balki adolat, haqiqat, rostgo’ylik tomonida turgan va shu yo’ldan hech qaytmasdan, ikkilanmasdan o’z so’zini aytgan odam ajrini shu hayotdaligdayoq olarkan.

Hamma vaqt odamlarga jinoiy yo’lni emas, qonuniy yo’lni tavsiya etdim. Hamma vaqt diktaturani emas, demokratiyani yoqladim. Bundan keyin ham shunday bo’ladi va buni bilganlarning ba’zilari uchrashishga qo’rqadilar, ba’zilari qo’rqmaydilar. Bu ularning vakolatiga oid. Shukrki, qo’rqmaydiganlar ko’paymoqda.

Ilgarilari “Uchrashib qolsak, keyin hukumat avlod-ajdodimiz bilan quritib yuboradi” deb mulohazaga borganlar bo’lgan va bugun ham balki bor bordir? Qo’rqqan hatto o’z soyasidan ham qo’rqadi. Bir kishi doim “Nega unday qilmaysiz? Nega bunday qilmaysiz?” deb xat yozadi. Ammo o’zi bir narsa yozish u yoqda tursin, hatto ismini ochiq aytishdan qo’rqadi. Albatta, bundaylar bilan uchrashishga ham xoxish yo’q.

Biz bilan uchrashgan o’zbeklarning hammasini tergovga tortish, quvg’in qilish bilan shug’ullanganda hukumatning boshqa ishga vaqti qolmagan bo’lardi.

Qolaversa, keyingi paytda O’zbekistondan ochiq maktub yozayotganlar juda ko’payib ketgani va Amerikaga kelayotgan o’zbeklar uchrashishga intilishlari odamlarda ichki qo’rquv sinmasa ham sinish tomon borayotganini ko’rsatadi.

Yaqinda bir telejurnalist yigit keldi. Uning qaytib ketgandan keyin yozgan elektron xatidan bir parcha keltirmoqchiman, bu ko’p narsani oydinlashtiradi:

“Vatanga yaxshi etib keldim. Hammasi joyida. Faqat qaytishim bilan bu yerdagi muhitga yana qayta moslashishim juda qiyin bo’ldi. Chunki O’zbekistonda aytarli o’zgarish bo’lmagan, xalqning ahvoli avvalgidan-da xaroblashgan, iqtisodiy qiyinchiliklar hamon davom etyapti. Kelib ko’rdimki, odamlar mavjud tuzumdan nihoyatda norozi, sabr kosalari to’lib borayotir. Hozirda 2 ta odam yig’ilsa, darrov siyosatdan gap ochiladi va ochiqchasiga yozg’irishayotganiga guvoh bo’lyapman. Oddiy qishloq odamidan tortib, manaman degan olim-u ziyolilargacha—hamma-hamma mavjud rejimdan nihoyatda norozi va buni yashirmaydilar ham. Xullas, vaziyat tobora izdan chiqib boryapti.

Mayli, bu gaplar siz uchun yangilik emas. Vatandan uzoqda bo’lsangiz-da bularni mendan yaxshiroq bilasiz. Sizni yaqin kelajakda Vatanda ko’rishni Xudodan so’raymiz, barchamiz. Shu jabrdiyda xalqning ahvolini o’z ko’zingiz bilan ko’rish nasib etsin, iloyim.

Siz bilan uchrashib, uyingizda mehmon bo’lganim haqida dadamga aytdim. Avvaliga qo’rqib ketdilar, keyin judayam xursand bo’ldilar. Jahongir Mamatovday odam bilan uchrashibsan, zo’r ish bo’pti, faqat buni hech kimga aytma, deb qattiq tayinladilar. Keyin siz haqingizda gapirib ketdilar. Bildimki, hali sizni juda yaxshi eslarkan, eslagandayam minnatdor bo’lib, haqiqatgo’y odam edilar, deb xotirlashakan.

Men qattiq ishonamanki, vaziyat shundayligicha qolib ketmaydi. Hali haqiqiy ma’nodagi dorilomon kunlar albatta keladi”.

Ovmin! Shu muhtaram, qobiliyatli ukamizning aytgani kelsin! Aslida savolga javob ham shu ukamizning xatida mujassam.

2004.

Oraga manfaat kirsa…

SAVOL: Xudoga, dinga ishonganini pesh qilish ham siyosat emas-mi? (Nazira).

JAVOB: Aslida hamma narsaning siyosiy tomonlari bo’ladi. Hatto nafas olish ham siyosat bo’lishi mumkin. Agar uning ortida qandaydir manfaat bekingan bo’lsa.

Xudoga ishonish masalasiga kelganda kimning qay darajada ishonishini Xudoning o’zi biladi. Bu xususda bandalari hakamlik qilish vakolatiga ega emas. Shunday ekan, “Men bu qadar ishonaman, sen esa u qadar” deyish ham Xudoning vakolatiga sheriklik qilish, ya’ni shak keltirish demakdir. Ammo bu masalani siyosiy maqsadlarda qo’llanuvchilarga buning farqi yo’q. Ular o’zlarini hakami mutloq deb hisoblaydilar va hatto bir begunohni ham dinsiz deb hukm  chiqaraveradilar.

Bir rivoyat yodimga tushdi. Bandalardan biri har kuni ibodatlarini vaqtida qilar va boshqa farzlarni ham qoidasi bilan ado etar ekan, ammo qo’shnisi beparvo, o’z ishi bilan band. Ibodatgo’y  har kuni qo’shnisiga dakki berib, “Sen Xudoga ishonmaysan” der va bu gapini mahalla ko’yda ham takrorlab “Men ibodatimni vaqtida qilaman, falonchi esa qilmaydi” der ekan. Ular o’lganlaridan keyin ulamolardan biri, “Har holda ibodatgo’y  jazosini olgan bo’lsa kerak?’ debdi. Uning bu gapiga hayron bo’lishibdi. Shunda fozil kishi:  “U Xudoga ishonishini siyosatga aylantirgan edi-da. Agar vaqtida ibodat qilsa, bu, jumladan, Xudodan o’zining gunohlarini avf etishni so’rash, u dunyodan yaxshiroq joy olish uchun intilishdir, ya’ni mutloq o’zi bilan bog’liq vaziyat. Bu har kimning haqqi. Ammo buni pesh qilib, qo’shnisini ayblagani bilan gunohga botdi” degan ekan.

Bu bir rivoyat. Lekin bir kishi Xudoga ishonganini, dinga ishonganini pesh qilib, amalda odamlarga yomonlik ravo ko’rsa, ig’vo bo’htonlarga zamin yaratsa, yaxshilikning ko’chasidan o’tmasa, faqat o’zini o’ylasa va boshqalarni Xudoga ishonmaydigan deb bilsa, u odamning siyosiy, oniy manfaatlari bordir. Yaxshilab o’rganib chiqsangiz u o’tmishda Xudoga qarshi chiqqan bo’lishi va kelajakda yana shu yo’liga qaytishi yoki aksi ham bo’lishi mumkin. Chunki manfaat odamni turli kuylarga soladi. Oraga manfaat kirganda samimiylik yo’qoladi.

Xullas, nazarimda Xudoga, dinga ishonganini pesh qilaverish kattagina siyosatdir.

2004.

Ovozi yoqimli

SAVOL:Yaqinda san’atkor Yulduz Usmonova Amerikaga borib keldi. Shu haqda so’ramoqchi edim… (Abdurasul).

JAVOB: Yulduz Usmonova kelib ketgani haqida eshitgandim. Uning “O’zbekiston demokratiyasi dunyodagi eng ibratli demokratiya ekani” haqidagi intervyusi borasida ham eshitgandim. Amerikada yashaydigan buxorolik yahudiylar jamoasi tez-tez O’zbekistondan san’atkorlarni olib kelib turadilar. Bu ularning an’anasiga aylangan.

Kontsertida Yulduz Usmonova vatandan chiqib ketganlarni “xoinlar”, “vatanfurushlar”, “tuproqgadolar” deb atagan qo’shig’ini ham ijro etdimi, yo’qmi, bilmayman.

U bir “sapchib” maddohlar sirasiga kirganda “O’zbekiston qahramoni” unvoni olmaganiga ajablangandim. Chunki maddohlik borasidagi xizmatlari oldingi “qahramon”lardan oshsa oshdi-ki, kam emas.

Uning bir paytlar “Shohni ham gadoni ham bir yo’lda ko’r, bir yo’lda” degan qo’shig’i bo’lardi. Bu qo’shig’i bilan hammani aqlga chaqirib, o’ziga qolganda boshqa yo’lni tanladi.

Xalq san’atkorlar, adiblar, ziyolilarga juda ishonadi. Buni bilgan zolim rejimlar xalqni aldashda ularni qo’llanadilar. Shu bois bir millatning boshiga og’ir kunlar tushgan bo’lsa, bu ofatning aravasini tortib kelganlar begona emas, shu millatning “gullari”, “yulduzlari” ekanligini ham bilish kerak.

Ammo Yulduz bugun zamin, ertaga osmon, bugun suv, ertaga olov. Qolaversa, ovozi yoqimli. Hamma ham yoqimli narsadan yuz  o’giravermaydi. 2004.

Kimning kimligini biladilar

SAVOL: Amerikaga borayotgan o’zbeklarni tanisangiz ham tanimasangiz ham uchrashaversangiz, ulardan ba’zilari MXX odami bo’lsa nima qilasiz? (Ahmad).

JAVOB: Avvalo tanisam ham tanimasam ham uchrashaveraman, demagandim.

Qolaversa MXX da ishlaydiganlarni ko’p ham axmoq deb o’ylash kerak emas. Ular kimni qo’lga olish, kimni olish mumkin emasligini yaxshi bilsalar kerak. Bu birinchidan.

Ikkinchidan esa, agar har qanday odamlari kelgan taqdirda ham u qarashlarimni suyab turgan kuchli va mantiqli dalillarimdan keyin  diktaturaga qarshi kurashchi  bo’lib qolishidan, demokratiyaga yon bosishidan cho’chiydilar.

Uchinchidan,  yashiradigan bir narsam yo’q. Aytadigan gapimning hammasini ochiq aytmoqdaman va siz kabi ular ham bemalol o’qish imkoniga egadirlar.

To’rtinchidan, bunday usullarni  Amerika darhol payqab qolishini ham biladilar. Demakki, ularning manfaatiga zid.

Shunday ekan, ortiqcha bosh og’rig’i nima uchun kerak, ularga?!

2004.

Kelajakning bayrami

SAVOL: Mustaqillik bayramini qanday nishonladingiz? (Manzura).

JAVOB: Mustaqillik bayramini 20 iyunda nishonlagan edim. Chunki 1990 yilning shu kuni O’zbekiston Oliy Kengashi tomonidan Mustaqillik deklaratsiyasi e’lon qilingan va katta bayram bo’lgan. Men bu hodisaning bevosita ishtirokchisi bo’lganim uchun ham bu kunning ahamiyatini yaxshi anglayman.

Ammo oradan bir yil o’tib, bu masalani Islom Karimov ko’tarib chiqqanda  hatto bitta deputat ham qarsak chalmadi. Shunda u “Nega qarsak chalmayapsizlar?” deb so’ragan ham edi.

Mustaqillik ilk e’lon qilinganda Sovet tuzumi hali oyoqda va bu odim jasorat, kurash, qullikka qarshi isyon ramzi edi. Shu bois hamma quvongandi, bayram qilgandi.

Ammo ikkinchi bor e’lon qilinganda, Sovet tuzumi yiqilib bo’lgan va bu odim qo’lga kiritilgan Mustaqillikni bir shaxsning mahriga bog’lash edi, shu bois ham hech kim quvonmagandi.

Ishonamanki, kelajak bu bayram masalasida o’z qarorini baribir chiqaradi.

2004.

Stalinchilar

SAVOL: Rossiyadagi maktabda yuzlab bolalar o’ldirilgani fojeasiga qanday munosabat bildirasiz?(Orifjon).

JAVOB: Bir so’z bilan aytganda “Dahshat!” bu!

…Yaqinda AQShning Ey-bi-si televideniesi “Jyuri xonasida” degan bir turkum ko’rsatuvlar boshlatdi. Mavzu suddagi voqealar va hukm chiqarishda xalq maslahatchilari(jyuri a’zolari)ning o’rni haqida.

Ko’rsatuvlardan biridagi voqea shunday: o’rta yoshli ayol mashinasida ziyofatga boradi, ichkilik ichadi, mast bo’ladi va qaytayotganda qarshisidan kelayotgan mototsiklni urib yuboradi. Mototsiklda bo’lgan ota tirik qolib, 17 yoshli o’g’li halok bo’ladi. Ota yolg’iz, bu dunyoda suyangan tog’i faqat shu o’g’li ekan. Xalq maslahatchilari mashina haydagan ayolni aybdor deb topib, umrbod qamoq jazosini talab qildilar. Sudga kelgan yolg’iz ota oxirida so’z olib, lablari titrab, ko’zida yosh halqalanib, “Ayolning gunohini men kechirdim, sizlar ham kechiringlar”, deb yolvordi.

Undan “Shu paytga qadar o’lim jazosi berilishini talab qilayotgan eding, nega endi  gunohidan o’tishni istayapsan?” deb so’rashganida, u “Ayolning yoshgina qizchasi bor ekan, uning ko’z yoshlariga chiday olmadim, yana bir bola xarob bo’lishini istamadim”-dedi. Bu irodali, sog’lom inson ruhiyatining in’ikosi.

Putin Chechenistonda zulm mashinasini yurgizmoqda…

Chechen bolalari, onalari o’lmoqdalar…

Chechen xalqi qirilib ketmoqda. Bunga qarab turib bo’lmaydi. Buni butun dunyo qoralab kelmoqda.

Lekin buning uchun begunoh go’daklarni asir olish, uch kun suvsiz-ovqatsiz saqlash, ularga qarshi o’q otish… buni tushuna olmayman va qabul ham qila olmayman. Buni qabul qiladigan insonning ruhiyatida qandaydir nuqs bor. Frantsiyadagi hijob masalasining ilk bor maktabga borish quvonchini yashayotgan bolaga nima aloqasi bor?! Arablarning Chechen kelajagiga nima daxli bor? Qamoqqa olingan chechenlarning endi alifboni o’rganishga boshlagan go’dakka qanday taalluqli eri bor?

Bolalarni garovga olish bilan Chechenistonni mustaqil qilish  yo’lidagi g’ovni yanada kuchlantirishga xizmat qilinajagini tushunish uchun u qadar aqlli bo’lish ham talab qilinmaydi. Bunday harakatlar faqat nafrat olib keladi, zulmni kuchaytiradi, yana qon to’kilishi uchun zamin yaratadi.

Bolalar, go’daklarni o’ldirib, ularning qoni bilan bo’yalgan mustaqillikning kimga keragi bor?

Bu savolim “Mustaqillik avval, jon keyin!” deydiganlarga yoqmaydi. Ammo  shunday shior bilan chiqqanlarning ko’pini ko’rdim, ular mustaqil bo’lgan o’lkalarini tashlab ketdilar yoki tashlab ketmoq majburiyatida qoldilar. Nima uchun? Jonlarini saqlash uchun. Qancha-qancha mamlakatlarda ham odamlar mustaqil o’lkalarini tashlab qochmoqdalar, jonlarini saqlash uchun  Demakki, inson joni, inson hayoti oldinda turar ekan…

Bir latifa yodimga tushdi.

Stalin “Vatan uchun olg’a!”- degan ekan, hamma o’zini o’tga otibdi. Bir kishi okopda qolibdi.

-Sen nega Vatan uchun maydonga chiqmading?-deb so’rabdi undan yarador askar.

-Men  ham o’lsam, Vatan kimga qoladi?-deb javob qilibdi u.

-Kimga? Stalinga!- deb jon bergan ekan yarador askar.

“Stalin”lar emin-erkin, farovon yashashi uchun begunoh bolalarni garovga olish va o’ldirishning nomi mustaqillik  yo’lidagi kurash bo’ladigan bo’lsa, sizni bilmadimu lekin bunday kurashni qoralayman!

“Mustaqilik uchun kurashning qonsiz yo’li ham bor!… Agar Sizga inson umrining ahamiyati bo’lsa, mening yo’limni tanlashingiz kerak!”- degandi Gandi.

Tabiiyki Putin kabilarning ham aybi katta. Putinlar ham stalinlarning bir turi. Aks taqdirda shuncha bolani qutqarishning yo’lini topgan bo’lardilar. Ularga ham inson umrining ahamiyati qolmagan! Terrorchilar esa ularning tegirmoniga suv quymoqdalar, zulmning tegirmon toshi yurib turishiga xizmat qilib bermoqdalar…

2004.

Sayt haqida

SAVOL: Saytingizni yuritish uchun Amerikaning qaysi tashkilotidan grant olasiz? (Dildora).

JAVOB: Sahifamni shaxsan mehnat qilib topgan pulim evaziga yuritaman. Ba’zilar kabi turli bahonalar qilib, grant olib ham yuritish mumkin. Lekin bu  muttahamchilik bo’ladi.  Agar jamoatchilik sahifasi bo’lganda ham boshqa gap edi. Bu shaxsiy sahifam bo’lgani uchun uning masraflari ham o’z bo’ynimda bo’lishi kerak  Agar yaxshilikka xizmat qilsa, haqiqatni topishda kimgadir, qandaydir foydasi tegsa  demak shuning savobi etadi.

Darvoqe, hech qanday pul sarflamasdan boshqalar yaratgan maydonlarda ham veb sahifa ochish mumkin. Ammo unda ularga qaram bo’lib qolasiz. Masalan, reklamalarini suqadilar. Reklamalari qarashlaringizga zid bo’lsa ham hech narsa qila olmaysiz. Istagan paytda sizga tazyiq o’tkazishlari ham mumkin yoki sizning nomingizni qo’llanib ular grant olib yuradilar va hokazo.Qaram bo’lib yurmaslik esa har doim ham mushkul. Lekin baribir erkin bo’lishning gashti boshqacha.

Grant hisobiga yuritiladigan o’zbek tilidagi veb sahifalar ko’p. Ammo ular pul talashi chiqib qoladi, deb bu haqda gap ochmaydilar. Ya’ni boshqalarni ishlatib, grantni esa o’zlarining mulklariga aylantirib olganlari ochilib qolishidan qo’rqadilar. Lekin baribir bir kuni hammasi ayon bo’ladi, xuddi Leninga revolyutsiya qilishi uchun pul berganlarning ro’yxati tarix kitoblaridan o’rin olgani kabi.

2004.

Yomondan yaxshiga

SAVOL: Birinchi yozgan maqolangiz yoki she’ringizni eslay olasizmi, u nima haqda bo’lgan? (Zulfiya).

JAVOB: Aynan falon maqolam birinchisi edi yoki mana bu she’rim ilk yozilgandi, deb aytishim qiyin. Chunki ilk bor maqola yozganimda juda yosh edim. Aslida u maqola ham bo’lmagan. O’qituvchimiz qaysi bir mavzuda erkin ish yozdirgan va meniki sinfda eng yaxshi deb topilgandi. O’shanda hali maktabning o’rta sinfida o’qir edim va yozgan narsamni qaytadan qog’ozga tushirib pochtachi Hakim akaning yordami bilan Samarqand tumanining “Sharq tongi” gazetasiga yuborganman.

Gazetaning to’rtinchi sahifasida 3-4 qatorli bir narsa chiqqan va unga 44 tiyin qalam haqi ham kelgan. Shundan keyin maktabni tugatgunga qadar bu va viloyat, respublika gazetalarida besh yuzdan ziyod “yozganlarim” chiqqan.

O’sha kezlari Toshkent Davlat universitetining Jurnalistika fakultetiga kiruvchilardan matbuotda chiqqan maqolalarini to’plab, albom shaklida qabul komissiyasiga olib kelish qoidasi bor edi. Biz o’qishga kirgan yili keyinchalik bizga dars bergan domlamiz Muxtor Xudoyqulov qabul komissiyasida ekan va to’plab kelgan maqolalar, she’rlar, kichik hikoyalarimni ko’rib birga kelgan rahmatli onamga “O’g’lingiz o’qimasa ham bo’larkan, allaqachon yozish planini to’ldirib qo’yibdi” degandi.

Maktabdagi “jurnalist”ligimdan bir voqea yodimga tushdi. Rasulov degan o’qituvchimiz bor edi va hamma undan qo’rqardi. Bolalar nos, papiros chekishsa, lanka o’ynashsa, qo’ng’iroq chalinganiga qaramasdan darsga kirishmasa u hech narsa demasdan qo’lning qo’ltiqqa yaqin joyidan shunday chimchilar edi-ki, qutilib qochish mumkin bo’lmay, ko’zning kiprigi yulduzchalarga aylanib ketardi. Qo’lning o’sha joyi ikki-uch haftaga qadar qop-qora bo’lib turardi. Hamma bola, jumladan men ham Rasulovdan nafrat qilardim.

Yozganlarimni “Sharq tongi” gazetasining Madaniyat bo’lim mudiri Abdusalom Muhammadalievga olib borardim. Bir borishimda Qishloq xo’jalik bo’limida ishlaydigan jurnalist Ergash Sultonov maktabimizning makkajo’xori etishtiradigan brigadasi haqida  maqola yozishni so’radi.

Darsdan keyin dalaga bordim. Dala Toshkent-Termez shoh yo’lining yaqinida edi. Borsam,  bir oyoqyalang, semiz kishi boshini ro’molcha bilan bog’lab olib, makkajo’xorizorga suv quyayotgan ekan. Tanidim,  Rasulov edi. Yoniga borgim kelmadi. Ammo u ko’rib qolib, chaqirdi va nimaga kelganimni so’radi. Qo’rqib, qaltirab maqsadimni aytdim. U qo’lbola supaga taklif qildi, u yerda o’nga yaqin bitiruvchilar dars qilib o’tirishgandi.

Rasulov  bir piyola choy uzatib, erinmasdan ko’p narsani gapirib, tushuntirib berdi. Bolalar ko’zlarining tagidan menga qarab qo’yishardi. Ular darsdan keyin ishlab, maktabning yangi binosi uchun pul to’playotgan ekanlar. Rasulov ularga bitirish imtihonlariga tayyorgarlik qilish uchun imkon yaratib, ularning o’rniga o’zi ishlayotgan ekan.

Qo’limdagi 12 varaqlik daftarim to’lib ketdi. Biz gaplashib o’tirganda dalaning bir qismini suv bosibdi. Qo’rqib ketdim. Rasulov yaqinlashar ekan, hozir qo’limdan chimchib oladi, deb o’yladim, u esa boshimni silab:

-Qo’rqma, biz makkani silos uchun etishtirayapmiz, suvlik bo’ladi,- deb jilmaydi.

Unga bo’lgan nafratim, hurmat tomonga og’a boshladi. Hozirga qadar birovdan nafrat qilsam shu voqea esimga tushadi va balki o’sha odamning hali men bilmagan yaxshi tomonlari bo’lsa-chi, deb o’ylab qolaman.

2004.

To’yi mavzu emas, azasi mavzu

SAVOL: Keyingi yillarda yuz berayotgan dahshatli voqealar dunyoning oxiri kelganidan belgi emas-mi? (Rustam).

JAVOB: Optimistman. Menimcha “Dunyoning oxiri kelmoqda”, deyish bu kelajakdan umidni uzishdir. Lekin Dunyoning oxiri kelib-kelmagani bizning qo’limizda emasligini va bizning qarashlarimizga bog’liq bo’lmaganini hisobga olsak, yana Yaratganning o’zi biladi.

Keyingi yillarda yuz bergan dahshatli fojealar, ofatlar, halokatlar Dunyo paydo bo’lganidan beri u boshidan kechirganlari oldida hech narsadek gap. Qora dengiz ostida qolgan mamlakatdan boshlab, Orol tagida ko’milgan shaharga qadar qanchadan-qancha ofatlarda millionlab odamlar yo’qolib ketganlar. Zilzilalar, ko’chkilar va nihoyat tinimsiz urushlar…

Faqat bugun dunyoning bir burchagida suv ikki kishini oqizib ketsa ham darhol xabarini eshitamiz.

Xabarning asosi voqea bo’lgani uchun har kuni, har soatda bir fojea haqida eshitib, o’qib bormoqdamiz. Buning ustiga voqeaning ipidan ignasigacha televideniedan ko’rish imkoni ham mavjud. Buning inson ruhiyatiga ta’siri katta. Dunyo ulkan va to’yi bilan azasi yonma-yon. To’yi mavzu emas, azasi mavzu. Shu bois ba’zilarga Dunyoning oxiri kelgandek tuyuladi.

Tarix kitoblarini varaqlasangiz, bugungilardan ham dahshatli voqealar haqida o’qiysiz. Shunday millionlab misollardan faqat bittasi haqida Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far  Narshaxiyning “Buxoro tarixi” kitobi(“Fan” nashriyoti,Toshkent,1996, 44 bet)da o’qishingiz mumkin. Muallif arabl bosqinchiligi haqida to’xtalar ekan, jumladan shunday misol keltiradi:

“Qutayba Xunbunga etib kelganda, unga “Hisorning kishilari qo’zg’olon qilib, amirni o’ldirdi”, degan xabarni etkazadilar. Qutayba lashkariga “Boringlar, Baykanni talon-taroj qilinglar, ularning qonlarini (to’kishni) va mollarini (olishni) halol qildim” deb buyruq berdi. (Qo’zg’olon) sababi shu edi: baykandlik bir kishining sohibjamol ikki qizi bor edi. Varqo ibn Nasr ikkalasini ham o’ziga oldi, shunda u kishi, “Baykand katta shahar, nima uchun sen butun shahardan faqat mening ikki qizimni tanlab olasan?”-dedi. Varqo javob bermadi, u kishi sakrab turib Varqoning kindigiga pichoq urdi, lekin bundan bir ish chiqmadi- Varqo o’lmay qoldi. Bu xabar Qutaybaga etgach, u qaytib Baykandga keldi va u yerda kimki urushga yaroqli bo’lsa, hammasini oldirdi va qolganlarini asir qilib oldi, shunday qilib, Baykandda hech kim qolmadi va Baykand xarob bo’ldi…”

Xullas, Dunyo bizga qadar ham bor edi va bizdan keyin ham bo’ladi, tabiiyki fojealari bilan.

2004.

Ishonch yo’qolgan

SAVOL: “Harakat” jurnalidagi ”Muxolifat nima qilishi kerak, nima  qilmoqda?” [3-(48)-2004]  degan maqolada: “Amerika ovozi” radiosining Vashingtondagi markaziy ofisida ishlaydigan o’zbek jurnalistlari esa O’zbekistondagi muxbirlariga “Muxolifatga yaqin bo’lsang ishdan haydaymiz” deb tahdid qilib turishdan ham cho’chishmagan” deyiladi. Shu gapga nima deysiz? Radio yopilib ketganiga qaramay bunga javob berishingiz mumkinmi? (Abrorxon).

JAVOB:  Bu savolni radio yopilmasdan oldin berganingizda ham javob berish mumkin edi. Iddaoda qisman jon bor. Gap shundaki, radio kimlarningdir shaxsiy manfaatlari yo’lida qurol bo’lib qolmasin, deya barcha xizmatlarda ishlaydiganlarning mustaqil bo’lishi shart qilib qo’yilgan. Bu O’zbek xizmatiga ham taalluqli edi va buni to’g’ri deb bilaman.

Radioga shga o’tayotganimda ismim “Harakat” jurnali tahririyati a’zolari ro’yxatida bo’lgani uchun “do’st”larimizdan biri meni “Birlik” a’zosi (hech qachon “Birlik”ka a’zo bo’lgan emasman-JM), muxolifatga mansub, deb shikoyat qilgan va bu tahririyat a’zoligidan chiqish haqida rasman bayonot e’lon qilish majburiyatida qolgan edim.

O’zbekistonda turib “Amerika ovozi” radiosi uchun ishlagan hamkorlardan ham doim mustaqil bo’lish, barcha guruhlarga birdek qarash, hukumat tomonida emas, haqiqat tomonida bo’lish talab qilingan va bu jurnalistika uchun normal holdir. Shunga qaramay ular doim muxolif guruhlar tomonida edilar. Ularning O’zbekiston hukumati tomonida bo’lganlari yoki hukumatning qarashlarini yoritgan  birorta ham lavhalarini eslay olmayman.

Ma’lumki, O’zbekistonda muxolifat rasman yo’q. Lekin o’zini muxolifat deb yurgan guruhlar bor. “Amerika ovozi” kabi boshqa radiolar ham bu guruhlarni  hech qachon chetlab qo’ymayaptilar. Agar bitta-ikkita “daho”dan intervyu olinmay qolingan bo’lsa, bu qaysi bir guruhni chetlash ma’nosiga kelmaydi.

“Harakat”dagi maqolada xorijiy radiolarga ta’sir qilib turilmasa, O’zbekistondagidan farqi qolmas edi, degan juda katta iddao ham o’rtaga otilgan. Bu jurnalistika nimaligini bilmaydigan odamning gapi.

Xo’sh, “Harakat” mustaqil axborot agentligi degan nom ostida berilayotgan xabarlarni bir tahlil qilib ko’ring. Yarmidan ko’pi O’zbekiston matbuotidan olingan yoki uning ruhida. Buning uchun uni tayyorlaganlarni ayblamayman. Qozonda bori cho’michga chiqadi. Jamiyat baribir hamma joyda o’z in’ikosini ko’rsatadi. Shu bois yuqoridagi balandparvoz iddao o’rniga xorijiy radiolardagi ba’zi xodimlar turli muxolif guruhlarga yon bosadilar, tarafkashlik qiladilar, deb tanqid qilinganda ancha to’g’ri bo’lgan bo’lar edi.

Xullas, bizda hali o’z manfaatidan qarashlarini, ishonchini, haqiqatni ustun qo’yadigan jurnalistlar, jurnalistlikka da’vogar “muxolif”lar barmoq bilan sanarli. Lekin ularni ham ayblovchilar ko’p. Chunki manfaatdan ham ustun narsalar borligiga ko’pchilik ishonmay qo’ygan.

2004.

Zukko odamlar shov-shuv qilishmaydi

SAVOL: “Shohimardon kimniki?” degan va buzg’unchilikka olib boradigan  bayonotlarni  siyosatshunos sifatida qanday baholaysiz?(Zafar).

JAVOB: Biror kishi yoki guruhning buzg’unchiligini baholash mening ishim emas. Lekin dunyoda yuz berayotgan voqealarga nisbatan oddiy bir inson sifatida o’z fikrimni bildirib kelmoqdaman va bundan keyin shunday bo’lsa kerak, deb o’ylayman.

Bilasizmi, 1988-1989 yillarda ham  ba’zi odamlar va guruhlar ana shunday tortishuvlar chiqargan edilar. Samarqand, Buxoro, O’sh  kimniki degandek… Bu esa qonli voqealarga olib kelgan edi. Keyin ma’lum bo’lishicha, bu ishlarning ortida mash’um SSSRning KGB degan tashkiloti turgan ekan.

O’zimizning qo’lbola “sodda”lar KGBning musiqasiga o’ynab berishgan. O’sha mudhish kunlarning oqibati shunga olib keldiki, turkning bolasi, qon-qardosh bo’lgan qirg’izlar va o’zbeklar orasiga rahna solindi.

Menimcha, yana qandaydir planlar bor va bunda manfaatparast guruhlar ustalik bilan qo’llanilmoqda. Aks taqdirda SSSRning butunligi uchun qayg’urib, oyoqyalang yugurganlarga qolardimi bu ish?

Turli internet sahifalarida o’zbekni qirg’izga, qirg’izni o’zbekka qarshi qayrayotgan bu odamlar turk millatining qoni bilan o’ynashni bas qilishlari kerak. Butun bir mamlakat Rossiyaning qo’l ostiga o’tib ketishi xavfi bo’la turib, bu kuchlar odamlarning diqqatini boshqa tomonga burib, aka va ukaning bir-biriga qayrash bilan ovora bo’layotganlari ham 1988-1989 yillardagi provokatsiya qaytib kelmoqdami degan savolni yaratadi.

Nima bo’lganda ham bunday o’yindan ehtiyot bo’lish kerak va bir muammo chiqqan taqdirda ham ikki tomonning zukko odamlari shov-shuv qilmasdan dialog yo’li bilan masalani hal etishlari darkor. Bu esa SSSRni tiklash ishtiyoqida bo’lgan putinlarning ayg’oqchilariga yaxshigina  tarsaki bo’ladi.

2004.

Ahmad Ismoilov

SAVOL: Ahmad Ismoilov degan jurnalistni eslagansiz. Uning nomini oldin eshitmagan ekanman, qo’shimcha ma’lumot berishingiz mumkin-mi?

JAVOB: Albatta! Iste’dodli va zahmatkash jurnalist Ahmad Ismoilovning so’nggi ish joyi “Toshkent haqiqati” gazetasi edi. U olamdan o’tganda juda ko’p jurnalistlar qatori kamina ham ko’zimda yosh bilan uni mangu yo’lga kuzatib qolganman.

1974 yilda Toshkent Davlat universitetining Jurnalistika fakultetida o’qigan paytimda, iqtisodiy sharoitim og’irlashib, ish qidirib qoldim. 17-18 yoshli, tajribasiz yigitni kim ham ishga olardi?

Sarson bo’lganimni va qiyin sharoitga tushganimni ko’rgan yashayotgan uyimning egasi Ilyos aka qo’shni mahallada istiqomat qiladigan jurnalist Rasul Rahmonov bilan tanishtirdi. U yertasiga tush payti Navoiy teatri yoniga borishimni uqtirdi. Borsam u bir o’rta bo’yli, kulcha yuzli, hiyla semiz odam bilan favvora yonida gaplashib turgan ekan. Salom berib, uzoqroqda to’xtadim. Rasul aka u odamga bir narsalar degandan keyin u menga yaqinroq kelib:

-Bitta savol beraman, javobing yoqsa, ishga olinding, bo’lmasa o’zingdan ko’r,-dedi.

Shoshib qoldim. Buning ustiga Rasul aka:

-Bu kishi Ahmad Ismoilov bo’ladilar, eshitgan bo’lsang kerak,-dedi.

Ahmad Ismoilov nomini ko’p eshitganim, har kuni “Toshkent haqiqati” gazetasining to’rtinchi sahifasida uning nomiga ko’zim tushib turgani uchun dovdirab qoldim.

-Qani ayt-chi, jurnalist degani o’zi kim?-dedi Ahmad aka.

O’qishga kirgan yilim birinchi darsda domlamiz Muxtor Xudoyqulov shu mavzuga yaqin erkin ish yozdirgan edi va “Jurnalist-davlat arbobi”  deb yozganim yodimga tushdiyu shunday dedim.

Ahmad aka biroz o’ylab turdi-da, keyin Rasul akaga qarab:

-Ko’rdingiz-mi, yoshlarning fikri xazina bo’ladi,-dedi va menga yuzlanib:

-Borib E’tibor opangga ayt, seni ishga oldim, ish soatlaringni o’qishingga moslab, rejalab qo’ysin,- dedi.

E’tibor opa gazetaning Korrektura bo’limida rahbar ekan. Shu bilan “Toshkent haqiqati”da ishlay boshladim. Bu maskanda Soat Musaev, Nazarmat, Ergash Muhammedov kabi juda ko’plab jurnalistlar, adiblar ham xuddi Ahmad aka kabi quchoq ochib, ish o’rgatishgan.

Ahmad aka chapaqay va bir qarashda maqolaning qandayligini bilib oladigan mahoratga ega edi. U chap qo’llab, qizil qalam bilan qo’ygan sarlavhalar hammani hayratga solardi.

Bir kuni chaqirib:

-Yoshlardan birortasi bilan korrekturada o’tirib tur, birozdan keyin Sharof aka keladilar, u kishi o’zlari gap qo’shmaguncha gapirma,-dedi.

Biz ishlayotgan bino yangi bo’lib, Sharof Rashidov ziyoratga kelayotgan ekan. Korrekturada grankalarni o’qib o’tiraverdik. Yo’lakka yaqin bo’lgani uchun Rashidov va hamrohlari bizning xonaga kirishdi. Bosh ko’tarmasdan ishimizni qilaverdik.

-Assalomu alaykum,-deya Rashidov kelib bizlar bilan ko’rishdi va bino haqida so’radi.

Rashidovni kuzatib qo’yishgach, Zarif aka degan hazilkash jurnalist bizning qo’limizdan o’pdi va:

-Qani hamma bu oltin qo’llardan o’psin!,-deya hazil qildi.

Orqadan Ahmad aka kelib qoldi va:

-Davlat arboblari ham shunaqa hazil qiladi-mi?-dedi.

Uning kinoyasini tushunmadim. Kechga tomonchaqirib:

-Tabriklayman, mana bunga qara!-dedi.

Birinchi sahifaning xomakisida “JURNALIST-DAVLAT ARBOBI” degan so’zlar katta harflar bilan yozilgandi.

Keyin bilsam, o’shanda Rasul Rahmonov bilan Ahmad aka Sharof Rashidovning nutqi haqida gaplashayotgan va gapim ularga ma’qul bo’lgach, nutqqa qo’shishgan ekan. Rashidov jurnalistlar dargohini ziyorati barobarida majlisda bu nutqni irod qilgach, hamma gazetalarda shu gap sarlavhaga aylanib ketdi. Ahmad aka doim shu haqda gapirib yurdi.

Uning bir odati bor edi. Yoshlarga katta pul berib, kichik bir narsa olib kelishni buyurardi va qaytimini olmas, “Ertaga boshqa narsa buyurman” derdi. Ertasiga esa boshqa pul berardi. U yoshlarning g’ururiga tegmayin, deb shu yo’l bilan ularni dastaklardi.Umuman u yoshlarni juda qo’llaydigan odam edi.

Aytishlaricha, Sharof Rashidov “Qizil O’zbekiston” gazetasida bosh muharrir bo’lganda, Ahmad aka ma’sul kotib ekan. O’shanda Rashidov u kishiga “Pulning qadriga etmaydigan odamsiz” deganini eshitganlar bor ekan.

Lekin hammada ham ana shunday xislat bo’lavermas ekan,  u pulning qadriga etmasa ham odamlarning qadriga etadigan jurnalist, davlat arbobi edi.

“Toshkent haqiqati” gazetasi Ahmad Ismoilov bosh muharrir bo’lgan yillari O’zbekistondagi eng o’qimishli, eng savodli nashr edi. Buni barcha jurnalistlar chin dildan e’tirof etishardi.

2004.

Nozik masala

SAVOL: Men chet elda yashab yurgan dindorman,  vatanga qaytib borsam, dindorligim uchun qamalib ketaman-mi deb qo’rqaman. Boshpana so’rasam, berishlari mumkin-mi yoki chiqarib yuboradilar-mi bilmayman? Amerikada bo’lmasa, Avropada, masalan Angliyada boshpana olishim mumkin-mi? Maslahat bersangiz? (Farg’oniy).

JAVOB: Boshqa bir mamlakatdan boshpana so’rash bu shunchalik shaxsiy masalaki, hatto uylangandagidan ham nozikroqdir. Chunki har kimning muammosi har turli va sizga boshpana beradi, unga esa bermaydi, deb aytish mumkin emas. Zero demokratik davlatda sudning qarorini hech kim oldindan aytib berolmaydi.

Ayniqsa, 2001 yil voqealaridan keyin bu masala juda jiddiylashgan. Masalan, “Vashington post” gazetasining yozishicha, Amerikada 2003 yilda boshpana berish yigirma foyizga kamaygan. Murojaat qilganlarning soni esa ko’paygan. Demak, rad javobi olayotganlar ko’p. Ammo Amerikadagi sudlarda turli sabablar bilan yutib chiqayotganlar ham anchagina. Hatto “Men Usmon Haqnazarov nomi bilan Internetda maqolalar yozganman, Karimovning qizi haqida yozganman, endi qaytib borolmayman” deb siyosiy boshpana olgan odamlar haqida ham eshitdik.

Amerikada kimlarga boshpana berilishi mumkinligi haqida juda ko’p rasmiy Internet sahifalari mavjud. Bu yerda viza muddati o’tib ketgan va qonunsiz yashayotganlar ishi sudga topshiriladi  va sud “chiqarib yuborilsin” deb qaror bersa, shundan keyin bu amalga oshiriladi.

Avropada, xususan, Angliyada qonunlar talabi qandayligini bilmayman. Lekin bu mamlakatlarning qonuniy shartlari haqida ham Internetdagi rasmiy veb sahifalaridan ma’lumot topish qiyin emas. Shuningdek, bu soha bilan bevosita shug’ullanadigan advokatlargina “ish”ning bo’lib-bo’lmasligini taxmin qilishlari mumkin.

Umuman esa, agar bir kishining adolatga yo’li bekitilgan, quvg’inlar va ta’qiblar tufayli uning hayoti haqiqatdan ham tahlika ostida qolgan bo’lsa, unga boshpana berish demokratik davlatlarda darhol rad etilmaydi. Batafsil o’rganib chiqiladi.

Ammo bu borada maslahat berish yana takror aytaman, mumkin bo’lmagan masala. Chunki har kimning boshiga tushgani o’ziga ayon va o’zining kimligini har kimning o’zidan yaxshi biladigan odam yo’q.

Shu bois Sizga ma’qul bo’ladigan gap ayta olmagan bo’lsam, uzrimni qabul qiling. 2004.

Quvonaman bundan!

SAVOL: Bugun xususiy saytlar ko’paymoqda, o’quvchilaringiz soni kamayib ketishidan cho’chimaysiz-mi? (Saodat).

JAVOB: Yo’q. Internet-bu ham tanlov. Yuztasini ko’rib bittasini tanlaysiz. Shu nuqtai nazardan mustaqil va xususiy veb sahifalar qancha ko’p bo’lsa, shuncha yaxshi. O’zim doim yoshlarga murojaat qilib, xizmatni veb sahifa ochishdan boshlang, deb aytib kelmoqdamanu nega endi ularning ko’payishidan cho’chir ekanman?

Veb sahifalar ko’paysa, ularni yopib qo’yish qiyinlashadi. Qolaversa, turli fikrlar va turli qarashlar ko’payadi va bu hurfikrlilikka, qul bo’lmaslikka yo’l ochadi.

To’g’ri, mustaqil veb sahifani yuritish oson emas. Jamoatchilik asosidagi veb sahifalarni ko’rayapsiz, aksariyati Internet dunyosining u chetidan, bu chetidan xabar, maqolalar ko’chirib olib qo’yish bilan veb sahifa yuritmoqdamiz, deb o’zlarini aldab, pullarini bekorga sarflab yuribdilar.

Xususiy veb sahifada esa hamma narsani o’zingiz va shaxsan o’zingiz yozishingiz kerak.

Xususiy veb sahifalar kundalik xabar manbai emas, balki vaqt bo’lganda bemalol o’tirib, bir narsa o’qiydigan joy bo’lishi kerak.

Lekin bugungi o’quvchi har kuni bir yangi gap eshitgisi keladi. Bu talabni qondirib borish esa juda mushkul. Yirik asarlarni o’qib o’tirishga uning vaqti bo’lmaydi. Chunki Internetdagi har bir soniya uning uchun qimmatli.

Muxtasar qilib, cho’chimasligim, balki yangi veb sahifalar ochilaversa, quvonishimni aytmoqchiman, xolos.

2004.

Siyosat so’zining o’zagi “SIYO”, ya’ni “QORA” dir

SAVOL: Kuzatishimcha siz SIYOSATCHI so’zini yoqtirmaysiz. Nega? (Sharofiddin).

JAVOB: Falon so’zni yoqtiraman, falon kalimani esa yoqtirmayman, deb aytganimni eslay olmayman. Ammo siyosatni “siyosat”ga aylantirib yurganlar haqida ko’p yozganman va balki savolingiz paydo bo’lishiga bois shudir.

Siyosatni har kim har xil tushunadi va o’z ko’rpasiga qarab unga bo’y beradi.

Hech esimdan chiqmaydi, O’zbekistonda qama-qama borayotgan, juda og’ir qatag’on bir payt edi. O’shanda yulduzi porlay boshlagan, bugunga kelib so’nib qolgan “siyosat”chilardan biri bilan bu masalani gaplashish uchun yoniga borsam,  o’zi haqida yozilgan narsalarni to’plab o’tirgan ekan. Bir oy davomida qachon bormayin uning mashg’uloti shu bo’ldi. Keyin bir kuni u muqovasida o’zining rasmi bo’lgan kitobchani hadya qildi. Qarasam, o’sha to’plab o’tirgan narsalarini bir kitob holiga keltiribdi. Buning yomon joyi yo’q. Ammo kitob uning ichidagilarni o’qib ham ko’rmagan boshqa bir odamning nomidan chiqqandi.

-Nega o’z nomingizdan chiqaravermadingiz, o’zingiz tayyorlaganingizni yozsangiz, samimiyroq, ishonchliroq bo’lardi,-dedim.

-Siz siyosatni tushunmaysiz.Odamlarga hamma vaqt muxlislar, izdoshlar, atrofda yugurib yurganlarni ko’p qilib ko’rsatmasangiz siz bilan hisob-kitob qilmaydilar,-dedi u sovuqqonlik bilan.

Keyin ham ko’p guvohi bo’ldim, u o’zi haqida o’zi kitoblar, maqolalar tayyorlab boshqalarning nomidan chiqarar, matbuotda o’zi haqida suhbatlar tashkil etar, xalqni ozod qilaman, deb to’plangan mablag’larni shu yo’lga sochar va keyin bulardan ustalik bilan foydalanar edi.

Ha, u “siyosatchi” edi. Ammo bunday “siyosat”dan yiroq bo’lganlar biladilar-ki, siz quvg’inda bo’lsaniz va dunyoning turli burchaklarida siz haqingizda yozilganlarni sizdan boshqa odam mukammal ravishda to’plab borolmaydi. Shu bois “Muxlislari va shogirdlari” deb yoki boshqa imzo qo’ygandan ko’ra, “O’zim haqim”da deb yozaversa, bu uning soxta siyosatchi emas, balki samimiy inson ekanligini ko’rsatishga xizmat qiladi. Tabiiyki samimiylik qonida bo’lsa…

Boshqa bir misol. Muhojir tarixchi olim Boymirza Hayit o’zi haqida Sovetlar yozgan besh yuzga yaqin maqolani to’plab, Turkiyaga olib keldi. Noshir bilan gaplashib o’tirgandik:

-Kitobga o’z ismingizni qo’yibsiz, shuni boshqa odam nomidan chiqarsak, nima deysiz?,-dedi noshir.

Haq so’zning yo’ldoshi bo’lgan Boymirza otaning rangi o’zgarib ketdi va :

-Men yolg’onchilik qila olmayman, bularni umr bo’yi yig’ib yurganman, ko’plarini arxivlarga borib o’zim to’pladim, ba’zi nusxalarini sotib oldim,  boshqa birov bu ishni qilmasligini hamma biladi, haqiqatni buzmasligimiz kerak,-dedi.

Oradan qariyb o’n yil o’tdi. Haligi “siyosatchi”ning kitobi o’sha joyning o’zida qolib ketdi. Hatto nomini eslay olmadim. Ammo Boymirza otaning o’zi haqida chiqqan maqolalarni to’plagan kitobi juda katta, og’ir bo’lishiga qaramasdan, qaerga ko’chsam, yonimda. Chunki bu qimmatli, tarixiy va poydevori “siyosat” emas, haqiqatdan bo’lgan kitobdir.

Hech o’ylab ko’rganmisiz, siyosat so’zining o’zagi “SIYO”, ya’ni “QORA” bo’lganini. 2004.

O’ziga xon, o’ziga bek

SAVOL: Turli sabablar bilan Vatandan chiqib ketgan o’zbeklarning boshini bir joyga qovushtirib bir xalqaro jamiyat tuzish mumkin emasmi?(Qobil).

JAVOB: Turkiyada bu ishni boshlashga urinib ko’rganmiz, keyin Amerikaga kelganda ham bu haqda ba’zi odimlar otilgan. To’g’ri har ikki holda ham gap faqat o’zbeklar haqida borgan emas, Turkiyada Turonzamindan chiqib ketganlarning madaniy jamiyati haqida o’ylagan bo’lsak, Amerikada turkistonliklar ittifoqi borasida bosh qotirilgan edi. Lekin Nyu-York atrofida yashayotganlarning “Turkistonliklar jamiyati” mavjudligi uchun bizning harakatlarimiz bilan boshlangan urinish Vashington atrofidagi turkistonlik-amerikaliklar jamiyatini tuzish bilan cheklangan. Kelishuv nuqtasini topish mushkul bo’lgan. Har kim o’ziga bek va o’ziga xon.

Masalan, nizomga inson haqlari masalasini qo’shaylik desangiz bir guruh odamlar “O’zbekistonga borib kelishimiz qiyinlashadi” deb qarshi bo’lishgan. Madaniy aloqalar masalasi ko’tarilganda ba’zilar “Ota bobomiz raqqosa o’ynatmagan, bu ish bizga qoldimi?” deyishgan, ayrimlar esa bunday jamiyatni diniy tomonga burib yuborishga harakat qilishgan va hokazo.

Xullas, ikki qo’chqorning boshi bir qozonda qaynashi mumkin, lekin ikki o’zbek bir oraga kelolmaydi, deganlari kabi bu ish yurmagan. Buning ustiga ana uning kelib chiqishi tojik, mana buniki afg’on, bu o’zbek emas, u turk emas kabi iddaolar chiqqan.

Keyin esa “Birlik” veb sahifasining “Mehmonlar kitobi” orqali xorijdagi o’zbeklarning orasini buzib yuborish uchun Islom Karimov ham qila olmagan darajada buzg’unchilik qilindi. Qolgan-qutgan munosabatlarga ham darz ketdi.

Lekin bular bo’lgan va bundan keyin ham bo’ladi. Tarix bo’yi hech kim bizning boshimizni qovushtira olmagan, aksincha juda osonlik bilan oramizni buzishgan. Doim ichki nizolar bizni xarob etgan.

Xuddi ana shu bois ham birlashish haqidagi harakatni to’xtatmaslik va qon-qonimizga singib ketgan tarixiy illatdan qutulish choralarini topishimiz zarur.

Menimcha, demokratik tamoyillar uchun yoki madaniy, ijtimoiy rivojlanish yo’lida birlashish mumkin. Chunki bunday qadriyatlar umuminsoniy bo’lib, ko’p odamni o’ziga jalb eta oladi.

Bu faqat bir kishiga bog’liq narsa emas. Ko’pchilik bo’lib kirishmoq kerak. Boshqacha aytganda nizomini yozib, shunday tashkilot tuzdik, falonchi prezidenti degan bilan ish yurmaydi. Hamma o’ylab ko’rib bu yo’nalishda nima qila olishini o’rtaga qo’ysa ana o’shanda bir narsa bo’lishi mumkin.

2004.

Hech qachon bir tomonlama murosa bo’lmagan

SAVOL: “Birlik” rahbarlari 1991 yilgi saylovda qatnashgani uchun “ERK”ni ayblashgan edi, endi o’zlari 2004 yilgi saylovda qatnashmoqdalar, shu haqdagi savolimga “birlik”chilar javob berishmadi, buni siz qanday baholaysiz va saylov borasidagi qarashlaringiz qanday? (Rustam).

JAVOB: Kimning savoliga kim javob berib-bermagani haqida bir narsa deya olmayman.

Saylov borasidagi o’z qarashlarimni  ham ancha ilgariroq bayon etgan edim.

Bugungi vaziyatga qaraydigan bo’lsak, bir kun kelib ba’zi “birlik”chilar biz shu yo’l bilan saylovning g’ayridemokratik o’tganini isbotladik, deyishsa bunga ham ajablanmayman…

Birov to’y qilayapti. U mahalladan birini aytmadigina emas, balki to’yga kelishini istamasligini bildirdi. Lekin u to’yga kirib bordi. Nima bo’ladi? Quvilmasa ham sassiq gap eshitishga muyassar bo’ladi. Unga eshittirib, “Itning keyingi oyog’i bo’lmay o’l” deyishlari ham mumkin. U osh egisi kelganini aytolmasa ham to’yga quruq suyak uchun kelmaganini bilishadi.

Darvoqe, saylovni to’yga qiyoslab oshirib yubordingiz, deyishingiz mumkin. Aslida saylov butun xalqning eng katta to’yi bo’lishi kerak. Lekin bugun xalq uchun emas, Karimov uchun bu to’y. (“To’y”dan ham “Tomosha” degan so’z mavjud holatni yaxshiroq ifodalaydi).

Karimov bu tomoshada ko’pchilikni ko’rishni istamaydi. U o’z ko’nglini qondirish, xalqaro jamoatchilikni chalg’itish uchungina bu tomoshani tashkil qilmoqda. Musiqani ham o’zi buyurgan, raqqosani ham. “Birov yaqinlashib qolmasin”, deb ularning atrofiga soqchilar ham qo’ygan. Tomosha muallifi ham o’zi, tomosha rejisseri ham, to’yga aytilganlar ro’yxatini oldindan tuzib tasdiqlagan ham o’zi.

Demak, u yerga borgan aytilmagan odam boshqa musiqa buyura olmasligi oldindan aniq. Faqat uning musiqasiga o’ynash qoladi. Kimdir shuni istagan ekan, bu uning haqqi, lekin jamiyatga keladigan salbiy tomonlari yuzasidan savol berish va javob qidirish sizning haqqingiz.

Gapning lo’ndasi shuki, saylovlar haqidagi qonunlar nodemokratikdir. Hamma ham bilib qoldi. Demak, shu qonunlar asosida saylovga kirsangiz, uni tan olgan bo’lasiz, kechagi gapingizdan qaytgan bo’lasiz. Bunday paytda sizni beburd desalar xafa bo’lmang.

“Birlik”chilardan ba’zilari urinib, sudlashib ko’rishdi, lekin ro’yxatga olish o’rniga ularni “terrorist” deb e’lon qilishdi. Jiddiy bir bayonot bilan chiqishmadi, balki Islom Karimov adashib shunday deb yubordi, deya o’zlarini ovutishdi.

Murosa murosa istagan bilan qilinadi. Hech qachon bir tomonlama murosa bo’lmagan. Ba’zilar saylovda qatnashish ham murosa, deya o’zlarini kulgiga qo’yish barobarida diktaturaning musiqasiga o’ynab berayotganlarini bilmaydilarmi? Bilmaydilar desak ularni kamsitgan bo’lamiz. Biladilar desak yana kamsitgan bo’lamiz. Xullas, bu ularning tanlovi.

Lekin bu voqealar O’zbekistonda jiddiy muxolifat yo’q, degan fikrimni yana bir bor isbotlamoqda. Jiddiy muxolifat bo’lganda, tomosha boshlanmasdan oldin bir blokka birlashib, g’ayridemokratik rejimnining g’ayri demokratik qonunlari va tadbirlarini demokratik yo’l bilan baykot qilgan bo’lar edi.

Bu shaxsiy qarashim va kimlargadir yoqmasligi mumkin. Lekin na chora, dunyo shunaqa. Har kimning qarashi har kimga ham yoqavermaydi.

2004.

She’r…

SAVOL: Keyingi paytda she’r yozmay qo’ydingiz-mi? Nega yangilarini e’lon qilmayapsiz?(Jamila).

JAVOB: She’r yozish uchun belgilangan jadvalim yo’q. Ammo ko’nglimga bir narsalar kelganda qoralab qo’yaman. Hozir  “Dakota  yo’li”da  bir qator she’rlar yozayapman.

Avval “Aldanishga moyil…” degan bir siyosiy she’rdan keyin ana shu yangi uslubdagi qoralamalardan ham bir ikki namuna o’qishingiz mumkin.

Aldanishga moyil o’zbek shoiri,

Bir orden bukadi alif qaddini,

She’ru dili boshqa, boshqa zohiri,

Go’rkov chizib berar oxir haddini.

 

Aldanishga moyil o’zbek hofizi,

Shohning ko’kragiga boshini qo’yar.

Haq istab chiqsa gar o’g’li yo qizi,

Bir unvon xotiri ko’zini o’yar.

 

Aldanishga moyil o’zbek rassomi,

Tillaqosh medalga dunyosin sotar,

Egnida jandami, qo’lda hassomi?…

“Mona Liza” bilan qovushib yotar.

 

Aldanishga moyil o’zbek  o’g’loni,

Yolg’onni bilsa ham huzur bilan er.

Yurtboshi “Bolam”, deb aytgan zamoni,

Otasin unutib, uni “Otam”, der.

 

Aldanishga moyil o’zbek  qizlari,

Fahish hadyasini gulnorim, deydi.

Zulm zindonida qoldi izlari,

Shunda ham na yorim, na orim deydi.

 

Aldanishga moyil aslida har kim,

O’zligin emirib qilarkan ado.

Vatangado eding, endi-chi, xalqim,

Vatanda gadosan, Vatanda gado!

 

Dakota yo’lida…

 

Qattiq jang boradi,

qon sig’may ketadi ariqlariga,

o’qlar chil-chil etar muz devorlarni,

maydon kengayadi,

maydon torayadi,

ko’z kosasida.

 

Qattiq jang boradi,

mening qalbimda,

dushman qaysi yonda,

do’stim qay tomon?…

Bilmayman, ko’rolmayman,

o’q yulib ketgan qorachig’imni…

 

****

Bag’rimda vulqon bor,

biqir-biqir qaynagani qaynagan,

na so’nmas,

na portlab meni so’ndirmas!

 

****

 

Oqshom uxlaysan

sahar uyg’onaman, deb,

sahar uyg’onasan,

kunduz mudramayman, deb,

mudrab uxlab qolasan yana,

uyg’ona olmaysan…

Uyg’ona olmaysan,

uyqu dori ichgansan,

ixtiyoring qo’lingdan ketgan…

2004.

Talantli yigit

SAVOL: Siz bir javobda Nurilla Ostonovni maqtagansiz. Uning yozganlarini topib o’qidim. U ham bildirmay hukumatga topinayotgan xashaki jurnalistga o’xshadi. Nahotki uning ikir-chikirlardan boshqa narsani yozmayotganini ko’rmasangiz? (Alisher).

JAVOB: Ikir-chikirlardan qurilgan hukumatni ikir-chikirlar yiqitadi.

Islom Karimovning adolatsizlikka asoslangan rejimiga qarshi bosh ko’targanlar orasida Milliy Universitetning Jurnalistika fakulteti sobiq talabalari anchagina. Shu bois ham rejim vaqti-vaqti bilan bu dargoh boshida qilich o’ynatib turadi.

Nurilla Ostonov bilan birga ana shu qutlug’ dargohda o’qiganmiz. Talantli yigit.

O’zbekiston televideniesida rahbar bo’lganimda u televideniening Samarqand viloyat bo’yicha muxbiri edi. Bir kuni nogiron oilaning sansalorlikka uchragani haqida ikki daqiqalik “qalampirmunchoq” tanqidiy reportaj hozirlagandi.  Materialni darhol efirga qo’ydik.  Ko’p o’tmay Karimov telefon qildi:

-Nima Samarqandda shu ikki ko’rdan boshqa odam yo’q-mi?-dedi u “qalampirmunchoq” ta’siridan jahli chiqib.

-Balki bordir, balki yo’qdir, lekin gap ular haqida emas, ularni sarson qilganlar haqida,-dedim uning shunga ham aralashganidan hayratlanib.

-Ularning uyini remont qilmadi, deb butun boshli hokimiyatni ayblaysizlar-mi? Televidenie ko’rlarga emas, xalqning xizmatida bo’lgan hukumatga xizmat qilishi kerak. Chunki televideniening pulini hukumat berayotganini ham unutmang….

Karimov hukumat xalqning puliga xo’jayinlik qilayotgani, hukumatning o’zi ham xalqning puliga yashayotgani, o’sha ko’zi ojiz nogironlar ham xalq ekanligini unutgan edi. Mayli bu boshqa masala. Lekin Nurillaning o’ziga materialni maqtadim va umumiy majlisda ham bu reportajni boshqalarga o’rnak qilib ko’rsatdim.

Mana oradan 13 yil o’tib Nurillaning yozganlari Internetda chiqmoqda. To’g’ri, ba’zi maqolalarida hukumatga yon bosayotgan kabi  satrlar uchraydi. Buning ham sababi bo’lishi mumkin. Shuningdek, uning yozganlarida ba’zan uchqich qo’nalg’aning ustida aylanaverib, qo’na olmasdan qaytib ketgani kabi, “tog’dan va bog’dan” juda ko’p misollar keltirib, asosiy, kerakli gapni ayta olmaslik holatini ham ko’rish mumkin (Mana tanqid kerak bo’lsa, uni tanqid ham qilib qo’ydim-JM). Lekin umumiyatla u oddiy xalqning ayanchli ahvolini Chexovga xos bir uslubda ko’rsatish bilan hukumatning tinkasini quritmoqda va Islom Karimovning bechora xalqni qanchalik ezayotganini ko’rsatib bermoqda.

Nurillani yaxshi bilaman, u falakning charxi aylanib, Karimov bilan shaxmat o’ynab qolsa va Karimov menga qarshi ko’zbo’yamachilik qilayapti, deb o’ylasa, shaxmat taxtasini otib yuborib, shoh bilan piyodani tenglashtirib ketadigan xislatga ega. Bugun o’zbek jurnalistikasiga ana shunday qo’rqmas, dovyurak qalamkashlar zarur. 2004.

Gap “tayanch nuqtasi”da

SAVOL: Amerika xalqi urush tarafdorimi,  nega yana Bushni sayladi? (Malik).

JAVOB: Saylovda urush masalasi hal qiluvchi masala emas edi.

Ma’lumki, bugunga qadar Amerika saylovlarida aksariyat hollarda iqtisod masalasi hal qiluvchi, ya’ni ko’pchilikni birlashtiruvchi rol o’ynagan. Chunki bu yerda individualizm kuchli bo’lgani uchun har kim o’z manfaati nuqtai nazaridan harakat qiladi. Bu holda iqtisod yakka shaxslarni birlashtiruvchi mohiyat kasb etadi.

Ammo 2004 yilning 2 noyabrida o’tgan saylovda iqtisod ikkinchi o’ringa tushdi. Uchinchi o’rinda esa terrorizmga qarshi kurash va urush masalasi turdi.

G’arb davlatlari orasida Amerika eng dindor va eng muhofazakor davlat sanaladi. Shu bois ham saylov taqdirini hal qilgan birinchi omil axloqiy qadriyatlar masalasi bo’ldi. Buning tarkibiga jumladan quyidagilar kirdi:

BIRINCHI: Keyingi yillarda Amerikaning bir qator shtatlarida  ayni jinsdan bo’lganlarning oila qurishlari, ya’ni erkakning erkak bilan yoki ayolning ayol bilan rasmiy nikohdan o’tishlari boshlandi. Bu jamiyatda katta norozilik uyg’otdi. Ba’zi mahalliy hokimlar va sudlarning bu xususdagi qarorlarini yuqori mahkamalar bekor qildilar.

Prezident Bush oila muqaddasdir, bu ayol va erkakning birlashuvi, birgalikda farzand dunyoga keltirishlari uchun Tangri tanlagan yo’ldir, degan gapni mahkam ushlab, Konstitutsiyaga ayni jinsdagilarning birgalikda oila qurishlarini man etuvchi qo’shimcha kiritishni taklif qildi.

Endi ikkinchi tomon va ularni qo’llagan demokratlar noroziligi boshlandi. Ular demokratik erkinlik bo’lsin, ozchilikdagi homoseksualistlar, ya’ni besoqolbozlaru lezbiyanlarning ham huquqlari tan olinsin, degan talablarni o’rtaga qo’ydilar.

Bu jamiyatni ikkiga bo’ldi. Saylov arafasidagi tortishuvlar markazida ham shu masala bo’rtib turdi. Saylov kuni bir qancha shtatlarda ayni jinsdagilarning oila qurishlarini man etish borasida referendum ham o’tkazildi va ko’pchilik bunga qarshi bo’lish barobarida nafaqat Bushni sayladi, balki kongressning Senat hamda Namoyondalar palatasidagi o’rinlarga ham muhofazakor respublikachilarni yo’lladi.

IKKINCHI: Uzoq yillardan beri dindorlar abort, ya’ni bola oldirish masalasiga qarshi chiqib kelganlar va bu Konstitutsiyaviy sud idorasidan qaytib turgan. Bush davrida bu masala qayta qo’zg’aldi va katta tortishuvlarga olib keldi. Dindorlarning “Ona qornidagi bola tirik va uni abort qilish bu qotillik, Xudoning yaratganini o’ldirishdir” degan iddaolarini Bush ham qo’lladi. Natijada saylovlarda faol qatnashmaydigan dindorlar bu safar oyoqqa qalqdilar.

Mamlakatning eng ko’zga ko’ringan san’at arboblari, taniqli shaxslar esa abortni ta’qiqlash uchun qilinadigan qonuniy harakatni erkinlikni bo’g’ish deya Bushga qarshi ochiq targ’ibot yurgizdlar, bu esa oddiy xalq va oddiy dindorlarda aks ta’sir uyg’otdi.

Saylov kuni belgilangan vaqt tugashiga qaramasdan millionlab odamlar ovoz berish uchun navbatda turganlari ana shundan edi.

Oddiy bir odam bilan gaplashganimda u “Abortni ta’qiqlash bu fohishabozlikni yo’q etishga olib keladi. Eng asosiysi bu SPID kabi halokatli epidemiya yo’lini to’sadi” degan gapni aytdi.

Demokratlar ovoz berishga qancha ko’p chiqishgan bo’lishsa, respublikachilar undan ham ziyod chiqishdi.

UCHINCHI: Inson embrionlarini tibbiy maqsadlarda qo’llash masalasi ham Bush davrida tortishuvlarda yo’l ochdi. Bush bu borada cheklov bo’lishi va axloqiy chegaralar buzilmasligi kerakligini aytib, ilmiy tadqiqotlarni nazoratga olish zarurligini uqtirdi. Muhofazakorlar. inson embrionlarini laboratoriyalarda qo’llanish bu odamni nusxalashga qadar olib boradi va Xudoning yaratuvchiligiga qarshi gunoh bo’ladi, degan jabhadan turib xulosa qildilar.

Urush haqidagi gaplardan ana shunday axloqiy qadriyatlar masalasi og’irliq qildi. Bu individual shaxslarni birlashtirgan omillardan biri bo’ldi.

Boshqacha aytganda, Bush Arximedning “tayanch nuqtasi”ni topdi va xalq kuchini o’zi tomonga ag’dardi.

Xullas, Amerika xalqi falon narsaga qarshi yoki mana bu narsaga tarafdor,  deya butun xalq haqida xulosa chiqarish to’g’ri emas.

2004.

Pul vijdondan ancha ustunlik qilmoqda

SAVOL: Hamma narsani pul hal qiladimi yoki vijdon-mi? (Shoira).

JAVOB: Agar hamma narsa vijdonga qolganda bugun dunyo butunlay boshqacha bo’lardi yoki teskarisi, hamma narsa pulga qolganda bugun dunyo hozirgisidan boshqacha bo’lardi. Lekin pul vijdondan ancha ustunlik qilmoqda.

Ko’p hollarda vijdonni pul bilan sotib olish mumkin bo’lmoqda, ammo vijdon bilan pulni rad etish hollari deyarli yo’qolmoqda. Masalan, O’zbekistonda vijdonsiz bo’lsangiz ham pulingiz bo’lsa, har qanday ishni qila olasiz. Hukumatdagi istalgan vazifani sotib olishdan tortib, odamlarning fikrini o’zgartirishga qadar.

Ammo  pulingiz bo’lmasdan faqat vijdon bilan yashasangiz hatto  do’stlaringiz, yaqinlaringizdan ham ajralib qolishingiz hech gap emas.

Xo’sh nima qilish kerak? Vijdondan voz kechib, faqat pul topish kerak-mi? Bu yo’lni tanlamagan bo’lardim. Balki shuning uchun ham bugun  O’zbekistonda emasman.

Yaqinda bir tanishim tanlagan yo’lidan voz kechib eski, o’zi rad etgan joyga qaytdi. Qaytdigina emas, xat yozib uzr ham so’radi.  Bu uning vijdoniga xilof edi. Shu bois undan:

-Nega bunday qildingiz?-deb so’radim.

-Nima qilay? Birovning uyida ijarada turaman, pulini to’lash kerak. Bolalarimni boqish kerak, ish yo’q, bosh urmagan joyim qolmadi, bular esa bizga qaytsangiz va buni rasman e’lon qilsangiz pul berib turamiz deyishdi. Majbur bo’ldim. Agar siz yordam qilib tursangiz shu vijdon azobidan qutulgan bo’lar edim,- deb o’zimni mot etgan holda javob qildi.

Yoki yana bir misol. Bir g’oyadosh do’stim ahvoli og’irligi va har oy falon miqdorda pul yuborib turishimni so’rab xat yozdi. Unga ahvoli unikidan ham og’irlar borligi va ularga qilayotgan yordamimni to’xtata olmasligim, qolaversa, Amerikada ham pul daraxtning tagiga to’kilgan xazon emasligini tushuntirishga harakat qildim. Lekin u tushunish u yoqda tursin, yuz o’girib ketdi.

Bular kichik misollar. Lekin atrof pulning hukmdorligi haqidagi katta misollar bilan to’lib ketgan. Afsus…

2004.

Beton devor

SAVOL: Muxolifatni boykotga chaqirganingizdan keyin muxolifat saylovda qatnashishdan bosh tortdi. Xursandmisiz?(Rustam).

JAVOB: Birinchidan, boykotga chaqirganim yo’q. Ikkinchidan, sizning savolingizga javob berib, o’z fikrimni bayon etdim va hozirgi sharoitda saylovda qatnashish hukumatning g’ayriqonuniy harakatlarini va nodemokratik qonunlarni tan olish ekanligini urg’uladim, xolos. Shu bois bu xursand bo’lish yoki xursand bo’lmaslik maqsadini nazarda tutmagan.

Bilasizmi, yosh bir joyga kelib qolganda ko’pchilikda ko’z xiralasha boshlaydi va do’xtirlar ko’zoynak taqishni tavsiya qiladilar. Birov yaqinni yaxshi ko’radi, yana birov uzoqni. Oldinda bitta beton devor turganda salomatlik darajasi bir xil bo’lsada  vaziyatni baholash  ikki xil bo’ladi.

Uzoqni ko’radigan odam bu devor yaxlitligini va eshik yoki darichasi u yoqda tursin, hatto teshigi ham yo’qligini aytadi. Yaqinni ko’rib, uzoqni ko’rolmaydigan esa aksini iddao etadi, to boshi bilan borib o’sha devorga urilganga qadar. Ammo bu urilish yo boshni yorishi yoki ishdan chiqarishi ham mumkin.

Shukur qilish kerak-ki, ba’zilar boshlari qattiq lat emasdan beton devordan o’tadigan joy yo’qligini ko’rdilar.

2004.

Tuzoq

SAVOL: MXXdan siz ham “yangi yil tabrigi” oldingizmi? (To’lqin)

JAVOB: Ha, yangi yil oqshomida turli shaxslarning elektron pochtalaridan ularning tanishlariga haqoratli xatlar va viruslar jo’natildi. Bu uch kun davom etdi. Bayram kunlari birovlarning kayfiyatini buzish, oilasiga noxushlik olib kirish Karimovning malaylariga xos narsa bo’lib qolganiga bu ham bir misol.

Masalan, menga O’zbekiston jurnalistlar haq-huquqlarini himoya qilish tashkiloti rahbari Yusuf Rasulov nomidan ana shunday haqoratli xatlar kela boshladi. Bu xatlarni u yozganiga ishonmadim. Chunki u juda madaniyatli yigit va bu qadar past ketmaydi hamda haqorat yozishi uchun asosning o’zi yo’q edi. Lekin adres uniki.

Keyin shunday xatlar O’zbekiston Inson huquqlari jamiyatining raisi Tolib Yoqubov nomidan kela boshladi.

Toshkentga telefon qilsam, Yusufning ham, Tolib akaning ham bundan xabarlari yo’q, ular hatto bayram kunlari Toshkentda bo’lmaganlar.

Yusuf Rasulov uyida Internet yo’qligi va uydagi telefoni ham uzib qo’yilganini aytib, uzr so’radi. Lekin uzrga o’rin yo’q. Bu uning ishi emasligi ayon. Ma’lum bo’lishicha uning nomidan boshqalarga ham shunday haqoratli maktublar borgan.

Biz Vashingtondan turib tekshiruv o’tkazdik. Menga kelgan maktublardan biri AQShning ichidan yozilgan va qolganlari Toshkentdan.

Yusuf Rasulov bilan gaplashib, unga yozgan kabi bir maktub jo’natgandik, Yusuf uyida bo’lgani holda darhol haqoratli javob qaytdi va bu safar matn inglizcha edi.

Yo Yusufning parolini o’g’irlashgan yoki hukumat xakerlik yo’li bilan barcha elektron maktublarni o’qishga boshlagan. Hatto endi juda qaltis ig’vogarlik kampaniyasini yuritmoqda. Bu esa insonlarning muqaddas hisoblangan shaxsiy ma’lumotlariga hujumdir va qattiq qoralanishga loyiq.

Tolib Yoqubov Toshkentga qaytgach va Yusuf Rasulov pochtani ochish kalimasini o’zgartirgandan keyin oqim to’xtadi. Lekin qanchaga?

Albatta, bu savolga javobni vaqt ko’rsatadi. Chiqariladigan xulosa shuki, bugunga qadar turli veb sahifalarning mehmonlar uchun ajratilgan kitoblarida odamlarni haqorat qilish bilan ularning oralarini buzganlar endi yangi, qaltisroq hunar topganga o’xshaydilar. Bundan hamma ogoh bo’lishi kerak va shunday maktublar paydo bo’lganda vahimaga tushmasdan, jahlni bosgan holda bosiqlik bilan ish qilish zarur.

Karimov malaylarining tuzog’iga tushib qolmang.

2005.

O’zbekcha qahramonlik

SAVOL: Bitta saytda Erkin Vohidovning she’rlaridan misol keltirilib, shoirimiz rejimni mardlarcha fosh etmoqdalar, deyilgan. Siz nega aksini iddao etgan edingiz? (Ma’rufjon).

JAVOB: Bu borada Sherzod degan  ukamizning yozganlari ham diqqatgna molik׃  “Tunov kuni bitta yosh yigitcha bilan tasodifan suhbatlashib qoldim. Uning gapi bo’yicha, O’zbekistondagi “muammolar”ga Prezidentning dahli yo’q emish – axir u o’zining nutqlarida poraxo’rlik va h.k.z.lar haqida kuyunib gapiradi-ku.

Sodda yigitcha…

Haqiqattan ham sodda ko’z uchun prezidentimiz O’zbekistondagi muammolarni egar-jabduqlash uchun qo’llaridan keladigan ishni qilayotganga o’xshaydilar. Nogoh, esimga Erkin Vohidovning quyidagi she’ri tushdi:

Bizlar arra tortmoqdamiz,

Arramizning tishi yo’q.

Nega arrang tishi yo’q –

Deb so’raydigan kishi yo’q.

Chunki bizlar anoyimas,

Pishib ketgan ko’zimiz.

Arra tushgan o’sha shohda,

O’tiripmiz o’zimiz.

Sodda ukam yuqoridagi misralardan hikmat topsa ajab emas.

Erkin aka o’zlarining “Yaxshidir achchiq haqiqat” to’plamlarida siyosiy tizim va uning boshidagilarning nuqsonlarini mardlarcha fosh qilganlar. Undagi “Eski hammom – eski tos”, “Xipchin” asarlari, ayniqsa, e’tiborga loyiqdir.” (Sh. Ro’zmetov).

Ma’lumki, bir gapni bir necha yo’l bilan aytish mumkin. Balki Sherzod Ro’zmetovning ham maqsadi Erkin Vohidovni maqtash emasdir? Balki “mardlarcha” degan kalimani qo’shtirnoqqa olishni unutgan bo’lsa ne ajab?! Chunki Sherzod mulohazaga boy va qobiliyatli yigit ekani uning yozganlaridan sezilib turibdi.

Lekin shu narsa aniq-ki, Erkin Vohidov Karimov rejimining muhim “gayka”laridan biri. U Karimovga ta’sir qila olishi mumkin bo’lgan “qahramon gayka”. Masalan, Karimovning yoniga kirib:

-Islom aka, agar shu falonchini ozod qilib yuborsangiz butun dunyo sizga tasanno aytadi, aslida uning sizga dushmanligi yo’q, vatansevar, xalqsevar yigit, uni sizga yomon qilib ko’rsatishgan, bunga mana men kafilman,-desa, Karimov darrov bu ishni bajaradi. Chunki u maddohlarini doim  bir narsa bilan siylab turadigan odam.

Ammo Erkin Vohidov kimgadir yoki xalqqa foyda keltiradigan gapni emas, balki buning o’rniga o’ziga yo orden, yoki yana bir kitob chiqarish uchun yordam olish yo bo’lmasa yaqinlaridan birini kattaroq ishga joylab qo’yishni so’raydi. Bu saroyda ildiz otgan odat.

Endi uning rejimni fosh qiladigan she’rlariga kelsak, Karimov ham har majlisda rejimni tanqid qiladi. Erkin Vohidovlar gaplarini “xamirga o’rab” she’rga yashirsalar Karimov ochiq aytadi. Bu 15 yildan beri davom etib kelmoqda. Hukumat korruptsiya botqog’iga botgani, rahbarlar poraxo’r bo’lib ketgani, matbuot tanqid qilishni bilmasligi, xalqning ahvoli og’irlashib borayotgani… hammasi Karimovning aytganlari.

Lekin aytib, amalda teskarisini qilib kelmoqda. Erkin Vohidov ham o’z xo’jayinidan ibrat olmoqda. She’rlarida boshqa narsa, amalda boshqa. Bu diktaturaning  eng mashhur “hunar”laridan biri.

Lekin Erkin aka biladilar, Karimov baribir u kishidek katta iste’dod sohibining ham qadriga etmaydi. Shunaqa, bila turib ajdarhoning komiga otilamiz. Mana buni qahramonlik desa bo’ladi! O’zbekcha qahramonlik…

2005.

Sabablar ko’p

SAVOL: O’zbekistonning juda ko’p joyida sizning saytingizni ochdim, lekin sizchalik tanqid qilmasalarda boshqa muxolif sahifalarni ocha olmadim. Sizga biror imtiyoz berilgan-mi? (Shamsiddin).

JAVOB:  O’zbekiston hukumati barcha muxolif veb sahifalarni hamma joyda doim bekitib turishning ilojini topa olmagandir-da?! Darvoqe, bu ishni hatto Xitoy ham eplay olmayapti.

Bir qator saytlarning ochilmasligi yoki qiyinchilik bilan ochilishi sababi haqida ilgari ham qisman yozgan edim. Hozir veb sahifalarni mazmunan boyitish emas, balki yaxshiroq bezash (dizayn qilish) modaga aylangan, ya’ni bu asosiy maqsad bo’lib qolgan.

Turkiyada minglab gazetalar chiqadi. Hammasi rangli va rasmlarga boy, ammo o’qiyman desangiz jiddiy gap topa olmaysiz. Amerikaga kelganda esa unaqa gazetalarni juda oz uchratdim va ularni “ko’cha” nashrlari deyishadi.

Yirik va jiddiy gazetalar ola-bula emas, balki biz azaldan bilgan qora-oq rangda chiqadi. Vaholanki agar rangli chiqaramiz deyishsa, ularning juda katta imkonlari bor. Ammo jiddiylikni saqlab, ayni paytda iqtisodiy maqsadni ham ko’zlashadi.

Internetda ham sahifaga qancha  texnik oro berish yuqori bo’lsa asl maqsad shuncha uzoqlashadi. Har bir chiziq va har bir jilo, har bir rasm va suvratni kompyuter “o’qib olishi” uchun kuch, xotira, vaqt sarflashi kerak.

Yangi uslubdagi bezaklarni esa eski kompyuterlar “o’qimaydi”. O’zbekistonda arzon bo’lsin, deya aksariyat joyda eski kompyuterlar qo’llaniladi. Ammo eng yangilari ham ba’zan qiynaladi.

Ana shularni hisobga olib sahifamda ko’p ramkalar, jiloyu jim-jimalar va rasmlarga o’rin bermadim. Sahifam ro’yxatga olingan idora taklif etgan maxsus veb sahifa chizmasi juda ham chiroyli va “professional”. Ammo uni qo’ysam O’zbekistonda ochilishi amri mahol bo’ladi. U yerdagi kompyuter to bosh sahifani o’qib olguncha  o’quvchining toqati toq bo’lib, bu sahifaga tsenzura qo’yilgan ekan deb boshqasiga “o’tib” ketadi.

Shu boisdan ham maqsad yozilganlarni odamlarga o’qitishdan iborat bo’lsa, hali sodda sahifalar yo’lidan borish kerak. Maqsad kim yaxshi kiyinadi kabi, kim yaxshi bezakli sahifa qila oladi (ya’ni “Onangni otangga bepardoz ko’rsatma” maqoliga amal qilish)dan iborat bo’lsa unda bu boshqa  masala.

Buning ustiga kompyuterning qaysi programmada ishlashi va veb sahifaning qaysi dasturga moslanishi ham muhim.

Xullas, nazarimda  ana shuncha sabab bor. Yana men bilmagan yana qancha sabablar bo’lishi mumkin.

2005.

Ijod va siyosat

SAVOL: Amerikada ham shoirlar siyosatga aralashadilar-mi? (Nargiza).

JAVOB: Shoirlarning siyosatga aralashishlari ko’proq Sharqqa xos bo’lgan xususiyatdir. Azaldan shohlar yo she’r yozganlar yoki shoirlar podsho bo’lganlar.

Qizig’i Islomda shoirlar ulug’lanmagani holda Sharqdagi xalqlar hamma vaqt shoirlarni ulug’lab kelganlar.

Amerikada shoir deganda darveshnamo, dunyo bilan u qadar ishi bo’lmagan, ichkilikni, kayfu safoni sevadigan bir obraz paydo bo’lgan. Lekin bu degani jiddiy shoirlar ham yo’q degani emas. Ular ham o’zlarini eng erkin odamlar deb hisoblaydilar, siyosatga kirishni esa o’zlariga ep ko’rmaydilar. Ular o’zlarini chirkin siyosatdan yuqori qo’yadilar.Xalqning dardini ochiq yozadilar va prezidentga madhiyabozlik qilmaydilar.

Bu yerda shoirlar emas, balki kinoyulduzlarining ko’proq siyosatga aralashganlarini kuzatishingiz mumkin. Ular shoirlarga qaraganda siyosiy jihatdan ko’proq faoldirlar. Bu faollik 1950 yillardan keyin boshlangan. Kinoyulduz Lodgening gubernator bo’lishiyu boshqa kinoyulduz  Murfeyning senatorlikka saylanishi hamda yana bir kinoyulduz Ronald Reyganning prezidentlikka qadar etib kelgani buning bir misolidir.

Jurnalistlar olamida ham siyosatga kirmaslik kuzatilmoqda. Siyosatni tashlab jurnalistlik qilayotganlar ko’paymoqda.

2005.

Demokratiya xalq boshqaruvidir

SAVOL: Hozirgi kunda qaysi mamlakatda demokratiyaning haqiqiy ko’rinishi mavjud? Chunki hozirgi bo’layotgan voqealardan keyin, menda shunday ishonch hosil bo’ldiki, dunyoda hech qanday demokratik mamlakat qolmagandek. Bunga siz nima deysiz? (Sardor).

JAVOB: Agar demokratiya xalq boshqaruvi desak, demak hozirgi kunda dunyoning juda ko’p joyida shunday tuzumlar mavjud. Ammo demokratiyaning haqiqiy qolipi qanday bo’lishini hech kim bilmaydi. Lekin bugungi tuzumlar orasida insonning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirishga eng yaqin bo’lgani mavjud demokratik deganimiz tuzumlardir va ularda mezonlar turlichadir.

Demokratiyani har kim har turli tasavvur qiladi va shu bois ham hukumatlar almashganda ba’zan demokratik boshqaruvda ham o’zgarish yuz beradi. Lekin tamal mustahkam bo’lsa, vaqtinchalik boshqaruvni qo’lga olgan hukumatlar yoki siyosiy partiyalar demokratiyaga zarar etkazishlari mumkin ammo uni butunlay yo’qota olmaydilar.

Internetni demokratiyaning ramziy suvrati deb o’ylar edim. Ammo vaqt o’tishi bilan bu suvratning ham mukammal bo’lmagan jihatlari ko’rinmoqda.  Ya’ni insonning moddiy va ma’naviy foydasi bilan bir qatorda moddiy va ma’naviy zarariga ham “ishlay” boshladi. Bu internetning kamchiligi emas, balki inson xislatidagi kamchilikning internetdagi in’ikosidir.

Xuddi shunday inson xislatidagi kamchiliklar har qanday tuzumlarda ham o’z aksini ko’rsatadi. Internet har qancha mukammal bo’lib borgani bilan “xaker”lar ham shu qadar “zukko”lashib borganlari kabi demokratik jamiyatlar har qancha soflashib borsalar, dog’ tushiradigan unsurlar ham shu darajaga etishga urinadilar.

Bitta shaxs tomonidan emas, balki xalq erkin saylagan erkin parlament tomonidan qabul qilingan va xalq muhofazasida bo’lgan Asosiy qonun bilan boshqariladigan demokratiya tarafdoriman.

Atrofga yaxshilab nazar solsak, ana shunday asosdagi mamlakatlar bor va ular bo’ladi ham.

2005.

Qo’shma gaplar

SAVOL: “Dakota yo’lida” yozilgan ba’zi she’rlaringizni o’qidik, yana e’lon qilishingiz mumkin-mi? (Nasiba).

JAVOB: Zotan ular bir majmua holiga kelganda e’lon qilish niyatim bor. Bu qofiyabozlikdan ko’ra ko’proq qo’shma gapga o’xshaydi. Ammo aytilmagan qo’shma gaplar.

Hissiyotni o’ziga o’ragan qo’shma gaplar.

Yurakning tubida cho’kib yotgan qo’shma gaplar…

Qo’shma gap bo’lmagan qo’shma gaplar…

Keling, suxaningiz sinmasin, mana bir nechtasi:

 

Qul eding,

Qul bo’lding,

Va lek…

Xudoning qoshida emas.

Pul deding,

Pul eding,

Va lek…

Halolning oshidan emas.

 

Gul deding.

Gul olding,

Va lek…

Qabrning  boshida emas.

 

***

 

Inson qariganda

Qulon bo’ladi.

To’lg’anaverib,

Yotgan to’shagida,

Ilon bo’ladi.

 

***

 

Quvonganda

uyqu qochadi,

xafa bo’lsang,

yana uyqu qochadi,

arosatda qolgan kuningda

uyqu eshiklarin ochadi.

 

***

 

Umr o’rmonini

yoqib ketibsan,

daryoning tushida,

oqib ketibsan,

o’zing bilmaysan.

Dunyoni bir pulga

sotib ketibsan,

do’stingni qiyratib

otib ketibsan,

o’zing bilmaysan.

Ko’zing ko’r,

quloqlaring kar,

bag’ring so’qir,

Yana…

O’zing bilmaysan.

 

****

 

Shoh deydi:

Tur!

O’tir!

Yot!

O’l!

 

Xalq deydi:

To’r!

Ket!

Qot!

Dod!

 

Xo’sh… Tangri-chi?

Tangri  nima deydi?

Huzuriga borganda bilamiz…

Agar borsak,

Borolsak!

 

***

 

ITXONA GURUNGI

 

Itboshi:

Men dong’imni taratganman,

Ko’kni erga qaratganman,

Sizni ham men yaratganman,

Hov! Hov! Hov!

Hov! Hov! Hov!

 

Qanjiqlar:

Siz dong’ingiz taratgansiz,

Bizni kuzda sayratgan Siz,

Yaratgan ne, yaratgan Siz,

Vov! Vov! Vov!

Vov! Vov! Vov!

 

Itvachchalar:

Siz bizlarni yayratgansiz,

Elni bizga qaratgan Siz,

Yaratganni yaratgan Siz,

Ak! Ak! Ak!

Ak! Ak! Ak!

2005.

Hukumat va odam

SAVOL: Mana AQShda yana bir Davlat kotibi ishdan ketdi, u bechoraning kelajagi nima bo’ladi, endi, ahvoliga maymunlar yig’lasa kerak? (Ismoil).

JAVOB: AQShda hukumatdan ketish fojea emas, balki katta imkoniyatdir, omad va erkinlik uchun ochilgan yo’ldir.

Bunday paytda bir eshikning yopilishi o’nlab eshiklarning ochilishiga olib keladi. U uyidan turib maslahatchi bo’lishi uchun hukumatdagi maoshining o’n baravarini to’laydigan kompaniyalar, oyda bir lektsiya o’qishi uchun istagan qadar pul berishga rozi ilmiy dargohlar yoki yozadigan kitobini oldindan 10 million dollarga sotib olish uchun shartnomaga hozir turgan nashriyotlar vakillari uning izidan quvib yuradilar.

Ana shunday hol bo’lgani uchun ham bu yerda rahbarlar dadil turib iste’fo beradilar va kecha-kunduz tinmay ishlashdan erkinlik dunyosiga chiqish imkoniyatini qo’lga kiritadilar..

O’zbekistonda esa rahbarlikdan, hukumatdan ketgan odamni odam hisoblamaslik odati bor. Bu  eng katta fojealarimizdan biridir. Shu bois ham hukumatga kelgan odam ketgisi kelmaydi va hamma narsaga rozi bo’lib, hatto qo’li qonga belansa ham ketmay o’tiraveradi.

2005.

Ketganlar qaytmaydilar

SAVOL: Chetga ketganlar qachon qaytadilar? (Nuriddin).

JAVOB: Ketganlar qaytmaydilar.

G’aznaviy zulmi davrida bosh olib chiqib ketganlar Avropa ostonasiga qadar etib borishdi va Usmonli, keyin Turkiyani qurib o’sha yoqlarda qolib ketishdi. Qaytishmadi.

Shayboniyxon dastidan Afg’onistonga ketgan Bobur Mirzolar Hindistonga qadar borishdi va o’sha yoqlarda qolib ketishdi. Qaytishmadi.

Rus istilosi davrida chiqib ketganlar “Bugun qaytamiz, ertaga qaytamiz, Turkiston mustaqil bo’lsa qaytamiz, O’zbekiston mustaqil bo’lsa qaytamiz” deya o’zlarini aldashdi. Qaytishmadi. O’zbekiston mustaqil bo’lgandan keyin ham orzulari sarobligicha qoldi.

Kechayu kunduz G’arbni qarg’ab (nonini eb tuzlug’iga tupurib) yuradigan, oilasi bilan Karimovning oyog’ini o’padigan bir oilaga Toshkentda uy-joy ham qilib berishdi, qaytishmadi.

Karimov qatag’oni paytida chiqib ketganlar ham qaytmaydilar.

Yaqinda Amerikada besh yil o’qib Toshkentga borib, keyin butunlay AQShga qaytib kelgan bir yigit bilan gaplashdim. U shunday hikoya qilib berdi:

“Aka bu yerdaligimda Vatan har kuni tushimga kirardi. Asal qovunlari, shirin tarvuzlari, tashna bosar suvlari, to’yimli nonlari, mehmondo’st odamlari, go’zal qizlari, gashtakchi yigitlari… xullas, chang ko’chalari, to’ylariyu kuylariga qadar sog’inardim. Tezroq o’qishim bitsayu qaytsam der edim.

O’sha kun etib kelganda o’zimni burgutdek his qildim. Jannatga borayotgandek  bir hissiyot bilan bordim Vatanga. Lekin tarvuzim qo’ltig’imdan tushdi. Hamma narsa o’zgargan edi. Hatto suvi ham menga begona edi. Ichsam ichgim kelmasdi. Nonini esam, tavba qildim, xuddi kesak tishlagan kabi bo’lardim. Bu yerning suvi, bu yerning noniga o’rgangan ekanman. Qovunidan esam zaharlandim, tarvuzidan esam zaharlandim…

To’ylar ham boshqacha, yo’llar ham boshqacha, hatto odamlar ham boshqacha, jamiyat butunlay buzilgan, axloq izdan chiqqan, odamgarchilik tamom bo’lgan, televidenie ham boshqa, gazetalar ham xabarlar ham boshqa, hatto…

Har qadamda o’zimni kamsitilgan his qildim. Mirshablar har kuni yo’lda to’xtatib do’q urganda bu yerda besh yilda bir marta ham polisga ishim tushmaganini esladim, odamlar avtobusda turtib ketganda, bu yerda men bilmay turtib yuborgan odam mendan uzr so’raganini xotirladim…yashay olmadim, ish ham yo’q edi. Pora bermasangiz ish yo’q. Pora bersangiz keyin o’g’irlik qilishingiz kerak. Men esa halol mehnat qilib yashashga o’rgangan edim. Xullas, Vatan menga begona edi.

Shunda men ilgari ketganlar nega qaytmaganlarini angladim. Qaytganlari ham qisqa vaqt mehmon bo’lib yana ketib qolishganini tushundim…”

Bunday achchiq hikoyalarni bir kishidan emas, ko’plardan eshitmoqdaman.

O’z uyim, o’lan to’shagim, degan gap bor. Ketganlar qaerlardadir o’z uylarini qurdilar. O’sha erning tilini, madaniyatini, sharoitini o’rgandilar. Mehnat qilib, halol yashash, mehnatlariga yarasha haq olish mumkinligini ko’rdilar.

Endi o’zlari qaytsalar ham bolalari qaytmaydi. Bolalari qaytmadi-mi tarixiy Vatan ularga torlik qiladi va yana ortga yo’l oladilar.

Bir ketgandan keyin qaytish oson emas. Qaytish bu qayta tug’ilish, hamma narsani qayta boshlash demakdir. Bu esa tabiatning qonunlariga zid. Hamma ham tabiatning qonunlarini buzib yashashga qodir emas. Qaytganlar qahramonlardir! Qahramonlar esa juda oz, hatto barmoq bilan sanarli darajada oz bo’ladi. Bugunga qadar esa hali bunday qahramonlar chiqmadi.

2005.

Bugunning muxolifati

SAVOL: Bugungi o’zbek muxolifati tarkibini qanday baholash mumkin. (Otabek).

JAVOB:  Har kim har turlicha baholashi mumkin. Masalan, quyidagi uch guruhga ajratgan bo’lardim.

Birinchi guruh: Rejimga qarshi kurashib uni o’zgartirish tarafdori bo’lgan, millat va mamlakat  kelajagiga befarq qaray olamgan kishilar. Bular umummuxolifatdan  ko’ra yakka muxolif holida qolmoqdalar. Qora rejim ularga birlashish imkonini bermayapti.

Ikkinchi guruh: Kundalik turmushini o’tkazish uchun muxolifatchi ko’rinib, asl maqsadi esa grant, pul topishdan iborat bo’lganlar. Bunday muxolifatchilikni kasbga aylantirganlarni ham tushunish mumkin׃ yashash uchun kurash.

Uchinchi guruh: Bir muddat muxolifatchi ko’rinib, uning bir qanotiman yoki a’zosiman deb  yurib,  aslida chet ellardan siyosiy boshpana olishni nazarda tutganlar. Ular ham xalqning bir bo’lagi va yaxshi yashashga haqlidirlar. Shu nuqtai nazardan bu holatni muxolifat yoki muxoliflarning xalq hayotini yaxshilashga qaratilgan xizmatlaridan biri deb ham baholash mumkin.

2005.

Ajablanishga o’rin yo’q

SAVOL: “Muxolifat lideri”, “demokratik kuchlar lideri” kabi unvonlar ko’payib ketdi, bu boradagi fikringiz?(Sarvar).

JAVOB: Bilasizmi, vaziyatni Chexovning “Oltinchi palata” hikoyasidan ilhomlanib baholaydigan bo’lsak, bugun biror jinnixonaga borsangiz u yerda ko’plab,  “Napoleon”, “Kutuzov”, “Stalin, “Brejnev” va hatto “Karimov”larni ham uchratish mumkin.

Ular o’zlarini shu nomlar bilan ataydilar va haqiqat shunday ekanligiga chin dildan ishonadilar.

Do’xtirlar ham, palatadoshlari ham ularni shu nom bilan chaqiradilar. Hatto o’lganda shu nomlarini aytib, duo ham qilgan hollarini eshitganmiz.

Shunday ekan, ajablanishga o’rin yo’q: dunyoning bir qismi jinnixonadir!

2005.

Manfaatlar to’qnashganda

SAVOL: AQShning Iroqda olib borayotgan demokratiya siyosatini, Evropa mamlakatlari neft uchun bo’layotgan kurash deyishmoqda, hamda AQSh hukumati bo’lsa, hali Iroqda demokratiyani o’rnatib bo’lmasdan Eronda demokratiya o’rnatishni istab qoldi, yana nima desa bo’ladi, bu meni fikrim, agar AQShda 2001 yil, 11 sentyabr voqeasi bo’lmaganda, Afg’onistonda, Iroqda va qolgan qashshoqlashgan mamlakatlarda demokratiya o’rnatilmas edimi? (Qirg’izboy).

JAVOB: 2001 yildan oldin ham AQSh bir qator mamlakatlarda demokratiya o’rnatish siyosatiga ega edi. Chunki bu uning manfaatlaridan kelib chiqadi. 2001 yil esa ana shu siyosatning ayrim nuqtalari, harakat turlari hamda jug’rofiy yo’nalishini o’zgartirdi.

AQShga ham qiyin. Biror diktator yoki yakkahokim rejimni tanqid qilsa, “Gap bilan ish bitarmidi!” deyishadi. Masalan, o’zimizning muxolif qarashdagilar haliga qadar AQShni Karimovga nisbatan yumshoq davranishda ayblab keladilar. Aslida esa, AQSh Karimovni 10 yil oldin qanday tanqid qilgan bo’lsa, bugun ham tanqidning tuzi pasaygan emas. Bunga AQSh Davlat departamentining har yili bir marta e’lon qiladigan Inson huquqlari bo’yicha hisobotini olib, yilma-yil solishtirsangiz ishonch hosil qilasiz. Keyingi yillarda tanqid hatto kuchlanib, ba’zi hollarda iqtisodiy sanktsiyalar darajasiga qadar etganini ham ko’rasiz.

Ammo diktatorlar bunday siyosatni oyoq uchi bilan ko’rsatsalar, mensimasalar, xo’sh nima qilish kerak? Bir tomonda chora ko’r deganlar, ikkinchi tomonda mensimaganlar.

Falakning charxi aylanib, AQSh Karimovga qarshi urush ochib qolsa bormi, bugun uning dushmani bo’lganlar ham uni himoya qila boshlaydilar. “Bu Muruntov oltini uchun bo’ldi”, “Bu o’zbek paxtasi uchun bo’ldi” hatto “Bu Maqsudiylar uchun bo’ldi” deganlar ham topiladi.

Xullas, siyosat mana shunaqa. Kosovoda musulmonlar qatliom qilinganda butun dunyo jim ekan, AQSh himoyaga borganda mayli, ammo diktator Saddamni ag’darsa, yo’q! Bu ham siyosat!

Amerikaning o’zida ham bu siyosat qutblashmaga olib keldi va odamlar har kuni shu mavzudan bosh chiqarmaydilar. Mana siz bilan biz ham shuni gaplashayapmiz.

Eron borasidagi xavotiringizga kelganda esa, Vashington Tehronga urush ochishiga ishonmayman. Chunki Bushning to’rt yili qoldi. Keyin ketadi. U “Yo’q” deb turibdi, hatto istaganda ham kongress izn bermaydi. Chunki u ketgandan keyin kongress qoladi va saylovga chiqadi.

Ha, “Kongressda Bushning partiyasi hukmron-ku” deyishingiz mumkin. Demokratik rejimda bu u qadar vahima emas. Yaqinda Bushning xavfsizlik borasidagi qonun-taklifiga birinchi bo’lib demokratlar emas, respublikachilar qarshi chiqishgani va Bush ular bilan murosaga borgani buning bir misolidir.

Butun dunyo gapirayotgan va o’nlab kitoblarga sig’mayotgan mavzuni qisqa bir savol-javobga joylash qiyin.

Muxtasar qilib aytganda esa bu ishni AQSh bajaradimi, o’sha xalqlarning o’zlari bajaradilarmi, lekin baribir demokratiya yoyila boradi. Buni to’xtatish mumkin emas. Chunki odamlar oq va qorani tanib olishmoqda.

Ilgarigi kabi dunyo bir fikrli, yoki ikki fikrli emas, balki plyuralizm davridir bugun. Hatto Arabiston tomonlarda ham demokratiya istab, namoyishlarga chiqish ehtimoli paydo bo’lgani Xudo hokimiyatni kimlargadir muhrlab berib qo’ymaganini oddiy odamlar tushuna boshlaganlaridan dalolatdir.

Har qanday urushlar va qon to’kilishlariga qarshiman. Buni yuragimga sig’dira olmayman. Lekin bu reallik emas, xayol, utopiyadir. Demak, utopist ekanman. Ammo ayni paytda yorug’ kelajakka ishonaman. Afg’oniston va Iroq bugun katta yo’qotmoqda, lekin zulmatdan yorug’likka tomon katta kelajakni qo’lga kiritmoqda ham.

2005.

Savolar…savollar…

SAVOL׃ Nimadan boshlashni ham bilmayman. Men iqtisodchiman, hali talabaman, yoshman. Mavjud dunyoqarashimu fikrlash doiramni sizning ijodingiz mahsullari, aniqroq aytilsa, boshdan kechirganlaringiz umuman o’zgartirib yubordi.

Sizdek sheryurak demokrat bu quzg’unlarni dodini bera olmabtimi, demak, bular katta kuch! Meni bir fakt juda hayron qoldiradi, Islom Abdug’anievich mavjud kamchiliklarni yashirishga urinib, vaziyatni yanada tahlikali ko’rinishga olib kelayotganini nahotki tushunishmasalar?

Yig’ilgan boyliklaru, harom mol dunyo kimga vafo qilgan? Xalqning sabrini o’lchashga qaror qilishganmi? Tushunarsiz…

Hozir Shavkat Mirziyoev yoki Erkin Xalilov o’rnida sizning nomingiz bo’lishi mumkin edi. U holda men va menga o’xshagan hozircha faqat tomoshabinlar bilan elektron pochta orqali fikrlashib ham o’tirmas edingiz. Umuman Jahongir Muhammad degan Jaloliddindek qahramon ham yuzaga kelmas edi.

Xo’sh, sizni bu harakatga undagan ichki olov ularda yo’qmi? Yoki sizning “olov”ingizni sotib ola olishmaganmi? Bunga pullari etmaganmi? O’zi kishining “narxi” mavjudmi? Sizni ham “rozi” qilish mumkinmidi? Yiroqda unga qarshi kurashgandan o’z xizmatida bo’lishingiz uning uchun manfaatliroqmasmidi? Sizni nima majbur qildi? Ularda shu “nimadir” mavjudmi, yo’qmi?

Mamlakatni shu ahvolga olib kelib, “oxirgi to’rt besh yil ichida mamlakat iqtisodiyotida misli ko’rilmagan o’sish kuzatildi” deya bayonot berish kimga kerak?

Jahon Valyuta Jamg’armasigami, Evropa Tiklanish va Taraqqiyot Bankigami? Ularni o’z axborot manbaalari mavjudligini bayonotni e’lon qiluvchi bilmaydimi? Buning uchun aql kerakmi? Yoki “mamlakat iqtisodiyoti” so’zi “mansabdorlarning shaxsiy boyliklari” so’zi bilan almashtirib yuborilganmi? Tushunarsiz…

Ko’rinib turibdiki, ba’zi bir muxolifatchilar bilan taqqoslaganda siz ancha jiddiy “donasiz”. Agar xavfni bartaraf qilish maqsadida “yo’q qilish” harakati boshlansa, siz ro’yxat boshida bo’lishingiz aniq. Ammo emishki, “uning boshi falon kronaga baholanmish”. Yolg’on imidjdan kimga foyda? Stsenariy boshidan oxirigacha kim tomonidan sahnalashtirilganiyu, kimning asariligi ko’rinib turiptiku? Shunday muxolifatlarimizni, ularning garchi mamlakatdan quvg’inda bo’lsada hamjihat emasliklarini ko’rgan jahon jamoatchiligi “o’zbeklar diktaturaga moyil, aks holda milliy nizolarni hal qilib berishdan boshimiz chiqmaydi” degan xulosaga kelishmaydimi?

Manfaatlar birlashganda ham kishilar birlashmasligi mantiqsiz holdir, hatto “o’rmon qonuni” da agar vaziyat og’irlashib ochlik boshlansa shoqollar ham kattaroq o’ljalarga birga hujum qilishib, uni ovlamaguncha bir-birlariga pand bermaydilar, aksincha hamma baholi qudrat ovga hissa qo’shadi. Fikrimcha muxolifatimiz oldin “monopol” bo’lib olib keyin, hukumatga qarshi kurashmoqchi. Birinchi kurashda asosiy kuch yo’qotilsa, ikkinchi, hal qiluvchi kurashdan nima kutamiz? Bu ham tushunarsiz…

Biz hozir olamda muqobili mavjud bo’lmagan diktator yaratdik, bu o’z-o’zidan bo’lmagani hech kimga sir emas. Nahotki hokimiyat tepasida unga ta’sir o’tkaza olgan kishi bo’lmagan? Nahotki shunday “qobiliyatlilarni” yo’q qilishdan boshlangan bo’lsa ish? Buni bila turib ham unga xizmat qilishga hozirlar mavjudmi? Manqurtlardan iborat boshqaruv tizimi istiqbolini ko’ra olish uchun munajjim bo’lish shartmi? Qachongacha shu zaylda davom qildirishmoqchi? Tushunarsiz…

Men sizga ochiqdan ochiq xat yozishga qo’rqaman. Bu sizga ishonmasligimni bildirmaydi! Axir siz meni Islom Abdug’anievichga “sotib” nima foyda topasiz? Men o’zimdan o’zim qo’rqaman! Faqatgina o’zbeklarda mavjud “devorning ham qulog’i bor” kabi maqollar ushbu doimiy ishonchsizligimiz mentalitetimizga tarixdan merosligini yaqqol namoyish etadi.

Xo’sh men kimdan qo’rqaman? Biz kimdan qo’rqamiz? Nega birlashib bu qo’rquvni daf eta olmaymiz? Bizga bu ishni kim qilib beradi? Keyin biz o’shaning xizmatini qilamizmi? Bu qachongacha davom etadi? Tushunarsiz… (Ismini yozmagan muallif).

JAVOB: Bu yurakni o’rtagan savollar majmuasidir va javoblari ham o’zi bilan birga. Ularni ajratmoqchi va har biriga alohida to’xtalmoqchi ham bo’ldim. Ammo qarasam, hammasi bir-biriga bog’liq. Faqat uning o’zim haqimdagi iliq so’zlarini bundan keyin ham demokratiya uchun kurashni to’xtatmaslika chorlov deb qabul qildim.

Aslida bu savollarga javob bergandayman. Ha, “Quvg’in” romanida va “IAK” memuarida xuddi shu savollarga javob topishingiz mumkin. Vaqt topib o’qishingizni istardim.

2005.

Surat va siyrat

SAVOL: Sahifangizni yangilabsiz ancha ranglarga boy veb-sahifa tayyorlanibdi. Siz ham ancha o’zgaribsiz, ya’ni yillar o’tgan va ko’rinishingiz ham ancha xorijlik ya’ni amirqoliklarga o’xshabdi, shunga bir SAVOL: avvalgi rasmingiz ancha ravshan va tiniq edi, lekin bu sahifangizdagi suratingiz xiraroq, nimaga shunday ekan-a? Sizni ravshan suratingizni ko’rishni istagan muxlisingizdan. (Farmon).

JAVOB: Bu menga yoqqan savollardan biri. Chunki haqiqat va kinoya juda ustalik bilan, o’zbekona uslubda bayon etilgan savol.

Avvalo shuni aytayki, shu kabi xatlar bois takror suratning eskisini qo’ydim. Chunki yangi surat kompyuterimda yaxshi ko’ringan holda. boshqa joylarda xira ko’rinibdi. Hatto Farmonbek yozganlaridek, surat emas rasm bo’lib ko’ringan. Aslida rasm suratga nisbatan xira bo’ladi. Lekin meniki rasm emas edi-da.

Qolaversa, buning ham ko’p sabablari bor. Ba’zan kompyuter eski bo’ladi. Ba’zan ko’zimizga ko’zoynakni taqmasdan qarashimiz mumkin yoki yillar ko’zimizdagi nurni biroz o’g’irlab qo’yganini sezmay qolamiz…

Amriqolikka o’xshab qolganim haqidagi gapga esa uncha qo’shilmayman. Chunki juda ko’p mamlakatlarda yerli xalqlarning o’ziga xos, milliy ko’rinishlari mavjud, hatto Avropadagi juda ko’p mamlakatlarning odamlarini yuzlaridan tanishingiz mumkin. Ammo Amerikada bunday emas. Amerika xalqi butun dunyodan kelgan odamlardan tashkil topgan. “Amriqolik” degan ko’rinish yo’q. Agar asl amerikaliklar bo’lgan qizil tanlilarni nazarda tutgan bo’lsangiz ularning kelib chiqish nuqtasi bilan turklarniki ayni-Oltoy. U holda aslimizga o’xshab qolgan bo’lsak nur ustiga a’lo nur.

Gap shundaki, rasm xira bo’lishi mumkin, ko’rinishda o’zgarishlar yuz berishi tabiiy. Ammo tafakkur, zehniyat, dunyoqarash va o’zlikda, voqealarga munosabatda, kelajakka boqishda xiralik bo’lishidan Tangri asrasin.

Shu bois sizdan iltimos, kelgusida sahifamga yana ko’plab qo’yadiganim–suratimga u qadar e’tibor qilmang, balki siyratimga nazar soling va yozganlarimda xira nuqtalar bo’lsa, meni voqif eting. Bu bilan menga ulkan yordam bergan bo’lasiz.

2005.

Xalqqa emas, xotinga

SAVOL: O’zi tashqarida bo’la turib ba’zilarlar xalqni ko’tarilishga chorlashyapti, ayniqsa, saylovlar arafasida buni ko’p kuzatdik. Sizningcha bu to’g’rimi? (O’zbek yigiti).

JAVOB: Saakashvili xalqni ko’tarilishga chorlaganda Avropada emas, Tbilisida edi, Timoshenko va Yushchenkolar ham Amerikada emas, Kievda edilar…

Xalqni ko’tarilishga tashqaridan turib chorlash bu faqat o’z-o’zini, o’z hirsini qoniqtirishdir.

Xalqni ichidan turib ko’tarmasangiz u o’zicha, ayniqsa diktatura sharoitida, qo’zg’almaydi.

Bozorini ko’chirsangiz, yerini olsangiz, uyini buzsangiz qo’zg’alishi mumkin, ammo bu oddiygina va’da bilan yotqiziladigan ko’tarilishdir. Bu siyosiy ko’tarilishga qadar o’sib chiqishi uchun u bilan yonma-yon turib, uni boshqarish kerak.

Tashqaridan turib, xalqni ko’tarilishga chorlash “Sen oshni pishirib qo’y, men borib eyman!” degan falsafaning mahsuli. Bu falsafa faqat xotinga o’tishi mumkin, xalqqa emas.

2005.

Tanqidning foydasi

SAVOL:”Farangeyt 9/11″ hujjatli filmini ko’rdingizmi, undagi Bush haqidagi gaplar to’g’ri deb o’ylaysizmi? (Sardor).

JAVOB: Ko’rgan edim, bundan qariyb olti oy oldin. Unda shu qadar ko’p narsa borki, unisi to’g’ri, bunisi noto’g’ri deb baho berish uchun butun boshli FBR kabi bir tashkilotning kuchi kerak bo’ladi.  Zotan muallif Maykl Murning o’zi ham filmga baho berib, “Bu mening shaxsiy qarashlarim” degandi.

Film muallifga 200 million dollardan ziyod foyda keltirish bilan birga xalqaro Kan kinofestivalida g’olib chiqdi. Amerikaning 21 million fuqarosi ovoz bergan “Xalq tanlovi” konkursining ham sovrindori shu film bo’ldi va yilning eng yaxshi asari, deb e’lon qilindi.

Ayni paytda film Bushga ham saylov arafasida foyda keltirdi. Ko’p odam Amerikada demokratiya bo’g’ilmoqda, tanqidga toqat yo’qolmoqda, deb turgan bir paytda Bushni yerdan olib ko’kka uloqtirgan, ko’kdan olib yerga urgan hujjatli film mamlakatning kinoteatrlarida uzoq muddat namoyish etildi va disk sifatida kino prokatlarga chiqdi. Amerika tarixida eng ko’p tomosha qilingan hujjatli filmga aylandi. Film bahonasida Bush haqida tanqidiy mulohazali chiqishlar hozirlamagan matbuot vositasi qolmadi.

Yana bir qiziq detal: film hamma joyda namoyish etilib, tortishuvlar borayotgan bir paytda Bushning tarafdorlari respublikachilar partiyasining qurultoyiga to’plandilar. “USA Today” gazetasi respublikachilarning g’azabini uyg’otgan film muallifi Maykl Murdan ana shu qurultoyda qatnashib, reportajlar yozishni so’radi. U qurultoydan yo’llagan reportajlari ham filmi qadar achchiq, tanqidiy edi.

Bunday holni boshqa joyda tassavvur qila olasizmi?

Bu ham demokratiyaning bir ko’rinishi.

Qarashlar uchun hurmat

SAVOL: Barcha savollarga javoblaringizni o’qib chiqdim, ko’p fikrlaringizga qo’shilaman, lekin ba’zi narsalarga  qo’shilmadim, masalan Amerika haqidagi gaplaringizga, nega Iroqni ishg’ol qilib turgan Amerikani buncha maqtaysiz? (Sahiy).

JAVOB: Bilasizmi, Amerika haqida butun amerikaliklar tinmay gaplashishgani bois ko’proq O’zbekiston haqida bahslashishni istar edim, lekin savol berilgani bois baholu qudrat javob berganman.

Javoblarim qat’iy qoidalar emas-shaxsiy qarashlarim. Kimgadir yoqishi yoki kimgadir yoqmasligi tabiiy. Bir yil oldingi javobim bugungisiga zid tushib ham qolishi mumkin. Chunki shu bir yilda dunyo o’zgargani kabi inson ham, uning qarashlarida ham o’zgarish bo’lishi tabiiy hol.

Ammo fundamental qarashlar mavjud va ular osonlikcha o’zgarmaydi. Shulardan biri demokratiya haqidagi qarashlarimdir.

20 yil oldin ham demokratiya tarafdori edim va bundan keyin ham shunday bo’lib qolishiga ishonchim mavjud.

Bilasizmi, Karimov yomon deb O’zbekistonni, o’zbek xalqini haqorat qilish to’g’ri bo’lmaganidek,  ma’lum bir voqealardan kelib chiqib (masalan, Iroq voqeasi) butun boshli Amerikani qoralashga ham  qo’shilmayman va bunday holda Amerikani himoya qilaman.

Demokratiya sharoitida hukumatlar, rahbarlar kelib ketuvchilardir, demokratiya va mamlakat esa qoluvchidir.

Odil bo’lishimiz kerak. Agar:

-Qutayba askarlari O’rta Osiyoni bosib olgandi, qon to’kilmagan xonadon qolmagandi, xalqning dinini o’zgartirish uchun har bir uyda bittadan arabni qilich bilan qo’yishgandi va ular  yosh go’dak qizlarni zo’rlagandilar, besoqolbozlikni yoygandilar, deya islomni ayblasalar nima degan bo’lar edingiz?

-Amir Temur Turkiyani ishg’ol qilgan edi, mamlakatni qonga bo’yagandi, deya bugun turklar O’zbekistonni qoralasalar yoki o’zbeklarni haqoratlasalar qanday javob qilardingiz?

-Bobir Hindistonni bosib olgandi, deya hindlar o’zbeklarni “qotillar” deb e’lon qilishsa o’zingizni qanday his qilgan bo’lardingiz?

-Mesxet turklarini o’zbeklar quvib chiqardilar, deb aytishganda nega jahlimiz chiqadi?

Chunki tashhis noto’g’ri.

Qarashlarim qoidadir, istaysizmi yo’qmi, shu haqdir, desam, u holda diktatorlardan farqim qolmaydi. Fikrlarimga qo’shilmaslik  esa sizning ham o’z qarashingiz borligini ko’rsatadi va birinchidan, sizga nisbatan hurmat uyg’onsa, ikkinchidan, qarashlarim, fikrlarim o’ziga xos ekan, deya xursand bo’laman.

Qarashlar uchun sud qilmaydilar, qarashlar uchun hurmat qiladilar. Bu demokratiyaning xosiyatidir.

Amerika haqida hamma gapni matbuotdan yoki internet tarmog’idan topish mumkin. Bu ochiq jamiyat. Tanqidni ham, maqtovni ham, tahlilni ham, xulosani ham bizdan oshirib yozib qo’yishgan va yozishmoqda ham. Lekin O’zbekistonda bunday emas, O’zbekiston yopiqli qozon. Shu bois ko’proq ana shu haqda gaplashsak yomon bo’lmasdi.

Iroqqa kelsak, Amerika iroqliklarning talabi va Bushning xatosi bilan kirdi va bir kuni tashlab ketadi. Mana ko’rasiz.

2005.

Butunlashish tomon…

SAVOL: Bir davrada o’tirib, qolib “sart” degan so’z qaerdan kelib chiqqaniga talashib qoldik, shu so’zga aniqlik kiritsangiz, chunki tarixni ancha yaxshi bilasiz. Mani fikrimda, oldinlari qozoqlarni qozoq desak, ular bizga ey sart deb javob qaytarishar edi, shunga menga bu so’z xuddi haqorat so’zdek tuyuladi… shunga siz nima deysiz? (Sardor).

JAVOB: Tarixni yaxshi bilish mushkul. Chunki tarix shu qadar buyuk ummonki, uning bir qatrasini tomosha qilish uchun ming umr etmaydi…

Endi savolingizga kelsak, Sovet davridagi tarixiy asarlarda “sart” kalimasida ikki ma’no bo’lgani yozilardi. Masalan, “O’zbek tilining izohli lug’ati”da shunday deyiladi:

“SART(sanskript)tarixiy.

1.Ko’chmanchilikdan o’troq holga o’tib, qabila, urug’chilik munosabatlariga barham bergan o’zbeklarning ayrim qismiga revolyutsiyadan oldin berilgan nom.

2.Revolyutsiyadan ilgari hozirgi O’zbekiston territoriyasidagi mahalliy xalqqa evropaliklar tomonidan berilgan nom.”

Rasmiy-ilmiy qarash shunday edi. Hatto O’zbekistonga nom berish jarayonida “Sartiya” nomi ham qattiq muhokama etilgan va oz qolsin shunga qaror ham bermoqchi bo’lishgan.

Xalq orasida shaharliklar o’zlarini yuksak mavqeda ko’rib, “o’zbek”, qishloqliklarni esa kamsitib “o’zbak” deyishsa, qishloqliklar shaharlarda yashaganlarga past nazar bilan qarab “sart” deyishgan.

Xuddi shunday qozoqlar ham o’zbeklarga nisbatan “sart” kalimasini ishlatishganda ana shunday maqsadni ko’zlashgan. Lekin bu mahalliy doirada bo’lib siyosiy maydonga chiqmagan.

Sovet davridan oldingi manbalarda ham “sart” kalimasi ko’p uchraydi. Masalan, Herman Vamberining ‘Turkiy xalq” degan asarida sartlar alohida bir xalq sifatida tasvirlanadi. Ular turkiy tilda gapiradigan oriylar ekanligi aytilib, o’zbeklar bilan tili bir bo’lishiga qaramasdan bir-biridan uzoq turishi zikr etiladi.

“O’zbeklar sart deganda ayyor, ishonchsiz odamni tushunganday ularga past nazar bilan qarashadi. O’zbeklar sartlar bilan kamdan kam qarindosh bo’ladi…

Sart degan nom 800 yildan beri mavjud. Sartlar boshqa millat sifatida tojiklardan farq qiladi, shuning uchun hech shubhasiz aytish mumkinki, sartlar o’tgan ming yillardayoq turkiy tilda gapirayotgan va turklar bilan aralashgan holda mavjud bo’lishgan… sartlarning jug’rofiy tarqalishi: qadimiy Farg’ona va O’rta Yoqsartda zich bo’lib yashagan…(“O’zbegim”, 1992, Toshkent, olmonchadan Turdiboy Shodmonov tarjimasi).

Zaki Validiy “O’zbek urug’lari” haqida yozar ekan, uning 92 ta ayri nomlangan bovi (qabilasi) bo’lgan deydi.

Tarixning ichiga qarab ketaversangiz, ummonda bo’g’ilgan kabi nafas ololmay qolasiz. Bo’g’ilmaslikning yo’li esa tarixdan to’g’ri xulosa chiqarishdir. Aks holda maydalashib, o’zingizni mayda urug’ning mansubi sifatida ko’rib, bo’g’ilib qolasiz. Afsuski, hali to’g’ri xulosa chiqarish darajasiga etilmadi, shu bois ham oddiy bahslar oxiri yoqavayronlikka boradi.

Balki shundan bo’lsa kerak, ikki o’zbek uchrashib qolsa, yoki bir davrada o’tirib qolishsa, asosiy vaqtni kimning qaerdan, qaysi qishloq, qaysi urug’dan ekanligini surishtirish uchun sarflashadi. Oxirida kimdir sart, kimdir andi, kimdir qora qirg’iz, kimdir eroniy, kimdir nayman, arg’in, ming, yuz, qirg, ungajit, qipchoq, busloq, churchut, olchin, mang’it… va hokazo va hokazo bir-biriga raqib bo’lib chiqadi.

Shu boisdan ham turkning orasida birlik yo’q.

Shu boisdan ham Karimov, Nazarboev, Niyozov kabilar osongina bu odamlarni bir-biriga dishman qilib qo’yishmoqda.

Qachonki ana shu “mayda-chuydalikdan” qutulib, buyuk turklik his qilinsa va men turk degan kalimadan iftixor qilinadigan bo’linsa, o’shandagina bu xalqlar katta millatga aylanadi va bu millatning quyoshi porlaydi.

2005.

Hali O’zbekiston ro’yxatda yo’q

SAVOL: Qaerdadir “Tanlov” degan yoshlar tashkiloti borligi haqida o’qib qoldim. Lekin O’zbekiston yoshlarining ko’pchilik qismi bu tashkilotning nomini ham eshitmagan bo’lsa kerak. Bu tashkilotning tuzilishi revolyutsiya eksportining 1-muvaffaqqiyatsiz qadamimi? Bundan keyingi harakatlar qanday bo’lishi haqida fikrlaringizni o’rtoqlashsangiz.(Bahrom).

JAVOB: Uzr, bunday tashkilot haqida menda ham batafsil ma’lumot yo’q.

Revolyutsiya eksporti ro’yxatlarida esa O’zbekiston bo’lmasa ham kerak. Chunki oddiygina odam ham bu mamlakatda har qanday urinish kuch bilan bostirilishini va begunoh odamlar qonga bo’yalishini yaxshi tassavvur qila oladi.

Ilgari ham bu haqda yozib, tinch yo’l bilan bo’ladigan inqilob uchun faqat Qirg’izistonda qisman zamin borligini ta’kidlagandim.

2005.

U bilguvchidir!

SAVOL: Tsunamidan keyin Indoneziyada, jumladan Ahexda machitlar buzilmay qolganini “Xudoning mo’jizasi” deb yozishmoqda. Nega Xudo odamlarni emas, jonsiz machitlarni asradi ekan? Nima deb o’ylaysiz? (Nosirxon)

JAVOB: Buni hayit kuni berilgan shaytoniy savol deb javob qilmasam ham bo’lardi. Lekin qachongacha shaytoniy savollardan qochish mumkin?

Bilasizmi, Xudoning ishlarini bandasi tushuna olmaydi, taxmin ham qila olmaydi. Bunga hatto payg’ambarlar ham qodir bo’lmaganlar. Shu bois qaysi narsa mo”jiza va qaysi biri mo”jiza emasligini ham aytish qiyin. Sizu menga mo”jiza bo’lib tuyulgan narsa laboratoriyada o’tirgan bir olimga oddiy hol bo’lib tuyulishi ham mumkin.

Siz aytgan mavzu ham dunyo matbuotida, jumladan AQSh matbuotida ham ko’p yoritildi va xuddi siz bergan savolning tug’ilishiga sabab bo’ldi.

Qaerdadir “Faqat machitlar omon qoldi” deyilgan va televidenielarda ko’rsatilgan bo’lsa, qaerdadir buzilmay qolgan cherkov namoyish etildi, hatto cherkovda o’yinchoqlariga qadar suv tegmagan bezatilgan archani ko’rsatib, “Bu Xudoning mo”jizasi”, deyishdi.

Shundan keyin ba’zi odamlar ochiqdan-ochiq siz kabi “Nega Xudo begunoh bolalarni, onalarni emas-da binolarni qutqazdi?” deya savol bera boshladilar. Agar bu shaytoniy savol bo’lsa, demak mavzu shaytonga qo’l kelib qolgan. Bu esa mazkur xabarlarni diniy tomonga yo’ygan odamlarning bilib-bilmay qilib qo’ygan “xizmat”lari.

Buzilmay qolgan machitlar yoki cherkovni tepadan, vertoletdan turib olingan hikoyasini tomosha qilgan boshqa va yoniga borib masalani idrok qilgan boshqa.

“Chunki bu binolar asosan aylana ustunlar ustidadir va ichkari kenglik, tashqaridan kelgan suvning ikkinchi tomondan chiqib ketishi qulay bo’lgani bois qarshilik kuchi sinadi. Zamonaviy dunyoda suvning qarshiligini sindirish uchun “aylana” qoidasidan foydalaniladi” dedi buzilmay qolgan binolar yoniga borgan bir olim.

U minoralar buzilmay qolishida ham shu narsa rol o’ynagan bo’lishi  mumkinligini, shuningdek, ibodatgohlar ko’pchilik kirib-chiqadigan joy bo’lgani uchun ancha mustahkam qurilganini ham aytdi. Dalil esa ko’plab kichik ibodatgohlarni suv olib ketgani va faqat bir nechta yiriklari qolgani ekan. Bunga javoban, “Xudo endi faqat katta ibodatgohlar istamoqda” deyishdi. Hatto “Odam qolmagan bo’lsa bu binolarda ruhlar ibodat qiladimi?” deganlar ham bo’ldi.

Shu darajaga borildi-ki, “Xudo bu bilan odamzotni jazoladi”, deb yozishdi ham. Bunga javoban esa “Jazolasa nega endi kambag’al bechoralarni tanladi?” degan savol  berildi.

Ayrimlar esa AQShda ob-havoning buzilib ketgani oqibatida yuz bergan tabiiy ofatlarga ishora qilib, “Mana endi Xudo AQShni jazolamoqda” deyishdi. Lekin AQShda yuz bergan o’nlab tabiiy ofatlarda barmoq bilan sanarli darajada oz kishi halok bo’ldi. Shunday narsa boshqa joylarda yuz berganda bilmadim, natijasi qanday bo’lardi?

“Hammasi Xudodan, istasa suv bilan yuvib ketadi, istasa asrab qoladi” deb hech narsa qilmay turadigan odam oqib ketishi va  biror narsaga osilib jonini qutqazishga intilgan kishi omon qolishi mumkin, degan falsafa ham mavjud. Xullas, bular ham gap. Elning og’zini bog’lab bo’ladimi?!

Nima bo’lganini (ba’zi olimlar ham bilar) va nima bo’lishini Tangrining o’zi biladi. U bilguvchidir!

Sarguzasht va sargo’zasht

SAVOL: Siz nomlanishida xatoga yo’l qo’yilganini aytganingizdan keyin Sherzod Ro’zmetovning “Yigitlik sarg(o’)zashtlari” veb-kundalik sahifasi nomi “Yigitlik sarg(u)zashtlari” deb tuzatildi. Ammo muallif bu aslida xato emas, forschada to’g’ri deb yozgan. Shunday ekan, tuzatishga nima hojat bor edi? (Aslida bu savolim sizga emas, unga) Sizga esa savolim quyidagicha: umuman o’zbek tilida mana shunday xato kirib qolgan so’zlarni tuzatib borgan yaxshi emasmi, nega bunga qarshilik qilgansiz? (Ma’rufjon).

JAVOB: Al-qissa:

Xatoni tan olmagan er, ermas,

Xatoni tan olmoq oson ermas…

Albatta xatolar tuzatib borilgani yaxshi. Lekin har qanday so’zning etimologiyasiga nazar tashlaganda bir tildan ikkinchi tilga o’tishida nima uchun o’zgarishga yuz tutganini o’rganmasangiz yana ham katta xatoga yo’l qo’ygan bo’lasiz.

Masalan,  “sarguzasht”  bilan bo’lgani kabi.

Haqiqatan ham men Sherzod Ro’zmetovga quyidagi maktubni yozdim:

”Salomlar…

Sahifangizda til haqida yaxshi mulohazalar mavjud. Endi uning nomidagi “o’” harfini “u” qilib tuzatsangiz, nur ustiga a’lo nur bo’ladi. Chunki “Yigitlik sargo’zashtlari” emas, balki “Yigitlik sarguzashtlari” yozilsa, til nuqtai nazaridan to’g’ri bo’ladi.

Bunga veb sahifa muallifining javobi:

“Rahmat!

O’zbek tilidagi imlosida shubham bo’lgani uchun fors tilidagi talaffuziga suyangandim. Shu kunlarda tuzataman!”

Shundan keyin u yana sahifasida quyidagini e’lon qildi:

“Sarguzasht”mi yoki “sargo’zasht”?

Al-qissa: sarguzasht = sar + go’zashtan

Ushbu maqola yozilish arafasida sahifamning nomi “Yigitlik sargo’zashtlari” edi. O’quvchilarimdan biri “sargo’zasht” so’zining imlosida xato qilganimni aytib o’tdi.

O’zbek tilining imlo lug’atida bu so’z “sarguzasht” shaklida yozilgan bo’lishi mumkin va bu qoidani hurmat qilishimiz shart! Tarixan esa “sarguzasht” so’zi Fors tilidagi “sar” va “go’zasht” so’zlaridan olingan. Xuddi shu bog’liqlik meni yanglishtirdi.

“Sar” so’zi o’zbek tiliga “bosh”, “kalla” tarzida tarjima qilinadi. “Go’zasht” esa fors tilidagi “go’zashtan” fe’lining o’tgan zamon shakli bo’lib, O’zbek tilidagi “o’tmoq”, “kechmoq” fe’llariga ma’no jihatdan yaqindir. Demak “sarguzasht” so’zining asl tarixiy ma’nosi “boshdan kechirilgan”, “boshidan o’tgan” deganidir.

Tilining har bir so’zi ko’hna tarixdan hikoya qiluvchi millat ko’hna millatdir. Uni tubanlikda ko’rish ichimni o’rtaydi, qonimni qaynatadi”.

Yaxshi gaplar… faqat lekini bor.

Ma’lumki, fors tilidagi ba’zi so’zlar istilolar paytida, davlat ishlari shu tilda olib borilgan paytlarda va ba’zilari tojik tili orqali kirib kelgan.

Umuman tillar bir-biridan, ayniqsa, qo’shnilarning tilidan, o’zlashtirilgan tartibda yoki aynan ko’chirma olgan holda boyib boradi va bunga tilshunoslikda tabiiy hol deb qaraladi.

Buning oldini olish mumkin emas, chunki og’zaki til adabiy tildan oldin yuradi va xalq ishlatgan so’zlar baribir yozma tilga ham ko’chadi.

Shu sabab so’zlar oldin og’zaki so’zlashuvdan va so’ngra adabiy tildan o’rin topishi an’anaviy rivojlanuv yo’li hisoblangan. Jumladan, turkiy kalimalar ham fors va arab tillariga kirib borgan. Hatto rus tilining qariyb qirq foyizini ana shu tillardan olingan so’zlar tashkil etadi.

Shundan kelib chiqsak, yuqorida bahs boisi bo’lgan so’zning o’zbek tilidagi yozilishiga nisbatan ona tilini biladigan odamda hech qanday shubha tug’ilmasligi zarur. Chunki mazkur so’z tojik tilida “sarguzasht” shaklida yoziladi. Bunga bir qancha dalil bor.(Qarang: “Farhangi zaboni tojiki”; Moskva, 1969, 278-bet, “Tadjiksko-russkiy slovar”; Moskva, 1954 yil, 106-bet, “Tajik-English dictionary”; Star Publication , 2000-yil, 55-bet va hokazo).

Agar yuqoridagi so’z fors tilida “sargo’zasht” deb yozilgan taqdirda ham tojik tilida “sarguzasht” deb olgan bo’lardilar. Chunki ularda “go’z” so’zi orqadan gaz chiqarish ma’nosini bergani va tojik tilida og’zaki talaffuzda “t” harfi tushib qolgani sabab “sargo’zash(t)” “Bosh o’sirog’i” (uzr, tahlil nuqtai nazaridan bu kalimani ishlatishga majburman-JM) ma’nosiga to’g’ri kelib qolgan bo’lardi. Bu so’zning forschada yozilishi “goz”, lekin tojik tilida “goz” tok qaychi ma’nosini beradi. Ana shunday omillar ham ba’zan so’zlarni o’zgartirib o’zlashtirishga olib keladi.

Ana endi muallifning fors tilida to’g’ri-yu lekin “O’zbek tilining imlo lug’ati”da shunday bo’lishi mumkin” degan kinoyasiga kelsak, shuni ta’kidlamoq lozimki, bu kalima qanday yozilishiga yuz foiz amin bo’lganim uchun “O’zbek tilining imlo lug’ati”ga qaraganim ham yo’q. Bu keng muomalada va har qanday o’zbek bilishi kerak bo’lgan so’zlardan biri. Chunki sarguzasht asarlarini o’qimagan bolani topish mushkul. Sherzod Ro’zmetov tez-tez murojaat qilib turadigan Navoiy hazratlari ham bu kalimani “sarguzasht” deb ishlatganlar. (Qarang: Navoiy asarlari lug’ati, Toshkent, G’afur G’ulom nashriyoti,1972, 548-bet).

Lekin fors tilidan anchagina xabardor bo’lganim bilan baribir xato qilmaslik uchun bilganimni manbalardan tekshirib chiqdim. Fors tilida yozilish shakli “gozasht” bo’lib, ba’zi mintaqalarda yozilgani kabi talaffuz qilinsa-da aksariyat Eronda “guzasht” deyiladi. (Qarang: “Persian-English dictionary”,  Tehron, 2002, 771 bet.)

Bunga qo’shimcha ravishda yana shuni aytish mumkin-ki, buz so’z qo’shni Afg’onistonda keng qo’llanilgan dari tilida ham “guzasht” shaklida yozilib, xuddi shu shaklda talaffuz qilinadi. (Qarang: “Dari-English”, Nebraska,1993, 604 bet.)

Ilmiy ishlarimning keyingi besh yildagi qismi tilshunoslikning leksikorafiya jabhasidan iborat bo’lgani uchun so’zlarning etimologiyasi ustida ko’p bosh qotirishimga to’g’ri keladi.

“Yigitlik sarguzashtlari” veb sahifasida yaxshi  mulohazalar bilan birga anchagina yanglish talqinlar ham mavjud. Ba’zilariga kompyuterga kiritishda yo’l qo’yilgan xatolar deya ko’z yumishga majburmiz. Bunday xatolar kaminaning sahifsida ham oshib-toshib yotgan bo’lishi mumkin.

Lekin gap veb sahifaning nomidan kelib chiqqani va bu xato doim jig’imga tekkani uchun ikki enlik xat yozgandim.

Aslida muallifning urinishlari maqtovga loyiq va bunday intilishlarni qo’llamoq kerak. Chunki shunday urinishlardan haqiqat maydonga keladi va yanglishlar tuzatiladi.

So’zlar etimologiyasi haqida so’z yuritganda “Ming eshitgandan bir ko’rgan afzal” iborasiga asoslanib, masalaga biroz ilmiyroq yondashilsa, qissadan hissani “handalak”ona chiqarmasdan, Sherzod aytmoqchi bo’lganidek, tilimizni tubanlikdan qutqazish va ichimiz yonib yurmasligi uchun zamin yaratiladi.

Aks taqdirda 1990 yillarda lotin tilidan olingan va  xalqaro muomalaga kirgan juda ko’p kalimalarni “ruscha” deya arabcha yoki forscha so’zlar, yanglish ma’no yuklangan iboralar bilan almashtirilgani kabi nafaqat kulgili, balki ilmiy-siyosiy xatolarga ham etib borish hech gap emas.

2005.

“Asp” bor ekan…

SAVOL: O’zbekiston Islomiy Harakati rahbari Tohir Yo’ldoshevning AQSh Markaziy Razvedka xodimi bilan uchrashgani haqida Internetda maqolalar chiqdi, shunday hol yuz berishi mumkinmi?(Yusuf).

JAVOB: Bunday narsalarga ishonmayman. Bular AQShni Hollivud (Hollywood) filmlaridagi kabi tasavvur qilganlarning to’qimalari bo’lishi mumkin. Aslida esa bugun bunday hol yuz berishi uchun hech qanday imkon ham ehtiyoj ham yo’q.

Birinchidan, O’IH AQSh Davlat departamentining terroristlar ro’yxatiga kiritilgan va hozir  respublikachilar hamda demokratlar orasida jiddiy tortishuvlar mavjud bir paytda shunday voqea yuz bersa, bu juda katta shov-shuvga aylanib ketardi.

Ikkinchidan, Markaziy Razvedka boshqarmasi rahbarlari almashtirildi va kongress bu idorani jiddiy ravishda elakdan o’tkazmoqda, nazoratda ushlab turibdi. Shunday paytda MRBning bunday qaltis o’yinlarga kirishini hech kim tasavvur qila olmaydi.

Uchinchidan, AQShning bunga hech qanday ehtiyoji yo’q. Aytganini Karimov kabi “asp”lar “labbay”deb bajarib turgan bir paytda shaxmat taxtasidan olib tashlangan “piyoda”lar bilan ish ko’rarmidi?! 2005.

Qo’rquv zehniyati

SAVOL: Qo’rqoqlik zehniyatdagi narsa, deb ko’p yozasiz, tashqaridan turib yozish, shunday xulosa qilish oson, lekin ichkaridagi vaziyat bu narsa zehniyat bilan emas, balki sharoit bilan bog’liqligini ko’rsatadi? Bu haqda o’ylab ko’rmaganmisiz? (Abror)

JAVOB: Qo’rqoqlik zehniyati haqida ilgari yozgan gaplarimni takrorlab o’tirmasdan, shuni aytmoqchimanki, tashqarida bo’lasizmi, ichkarida bo’lasizmi agar zehniyatingizda qo’rqoqlik bo’lsa, tizzangiz qaltirayveradi, hamma narsaga shubhalanasiz, jasoratga yaqin bora olmaysiz.

Bitta misol. Uzoq yil Karimovga chin dildan xizmat qilib, oxiri umidlari sarobga aylangan bir kishi Amerikadan boshpana olibdi. Ajab?! U menga pochta orqali yuborgan asarida Karimovni oz qolsin payg’ambar darajasiga etkazib qo’ygandi. Shu bois undan uzoq turdim. Ammo u tez-tez telefon qilar va mening yozganlarimdan orfografik kamchiliklar topganini, ayni paytda o’qib ko’zi ochilganini, saroydagi o’yinlardan voqif bo’lib, uxlay olmayotganini takror va takror aytar edi. Keyin-keyin u meni passivlikda ayblay boshladi, “Nimadir qilish kerak?”, “Bu zulmga qachongacha chidash mumkin?”, “Umringizni shunday o’tkazib yuborasizmi, faolroq harakat qilmaysizmi?”, “Vatanni qutqazish zarur! Bu ishni biz qilmasak, kim qiladi?” kabi dashnomlarni undan tez-tez eshitib turdim.

Avvaliga unga vijdonim buyurgan gapni Vatanda ham, tashqarida ham aytishdan bir zum to’xtamaganimni, Karimov bo’ladimi, Eshmat yoki Toshmat bo’ladimi, qarshisida qaltirab, qulluq qilmasdan yuragimdagi gapni ochiq aytib kelayotganimni tushuntirishga urindim. Bu uning uchun kam edi.

“Turonzamin” jurnalini tashkil qilish arafasida unga faxriy tahririyat a’zoligini taklif qildim. Shu kuniyoq undan elektron maktub keldi va jurnalda Karimov nomini ishlatmaslik, faqat “rejim” degan gap bo’lishi kerakligi, odamlar mening Karimovda shaxsiy alami bor, deyishayotgani haqida uzundan-uzoq pand  nasihat bergandi.

Uning faxriy tahririyat a’zolari ro’yxatida nomi turishdan vahimaga tushganini sezdim va qo’shmadim. U yana eskisi kabi meni jasoratga chaqira boshladi. Shunda unga bir elektron maktub yo’llab, o’zi istagan mavzuda, faqat rejimni fosh qiladigan, demokratiyaga xizmat qiladigan bir maqola yozib berishni hamda istasa buni bir taxallus ostida e’lon qilish mumkinligini aytdim.

Bilasizmi, javob nima bo’ldi, “Onam o’sha yerda, bu yil ham  o’tgan yildagi kabi onamni ko’rishga borishim kerak!…”

U yerdagilar kimning qanday yozishini uslubiga qarab bilib oladilar, degan vahima bor edi uning ichida. Vatanda turib Karimov haqida yozib, o’z ismini ochiq aytayotganlar qo’rqmasa-yu, AQShdan boshpana olgan bu odamning bahonasini (sharoit!) qarang!

Mana qo’rqoqlik zehniyati. Uning ismini yozmadim, yozmayman ham. Yuragi xurujlab, bir kor-hol yuz berishi hech gap emas. Voqeani batafsil bayon qilganimning o’zidan ham u qo’rqib ketishi mumkin. Uzr so’rayman. Aks taqdirda qo’rqoqlik zehniyatini ko’rsatish qiyin bo’lardi.

Menimcha qo’rqoqlik bunday odamlarning genida bor. Yo’q, qo’rqoqlik ota-bobodan o’tadigan irsiy kasallik desam bunday odamlarni oqlab  qo’ygan bo’lamanmi deb ham o’ylayman.

Ismini boshqa qo’yib, adresini boshqa qo’yib, boshqalardan jasorat talab qiladiganlar ko’p.

Ulardan ham ranjimayman. Chunki bu ularning qo’lida emas, bu ularning zehniyatida.

Qo’rquvni engib, o’z zehniyatini boshqara olish  hammaga ham nasib etavermaydi.

O’z zehniyatiga sohib chiqqanlar esa vatanda bo’ladimi, tashqarida bo’ladimi vijdonlari buyurganini birovlarga buyurmasdan o’zlari bajaradilar.

2005.

Ishonchni yo’qotgan odam

SAVOL: Gurjiston va Ukrainadagi kabi O’zbekistonda ham inqilob qilamiz deb jar solayotgan Muhammad Solihga xalq ergashmayotganiga qanday sabab bo’lishi mumkin. (Zafar).

JAVOB: Bu mavzuda ilgari batafsil yozgan edim. Xalqda ham, muxoliflarda ham unga ishonch yo’q.

Qolaversa, O’zbekistonda Gurjiston yoki Ukrainadagi kabi hol yuz bermasligi sababini ko’ra olmaslik siyosiy ojizlikdir.

Yana shuni qo’shimcha qilish mumkinki, Gurjiston va Ukrainadagi kabi vaziyat O’zbekistonda 1991 yilda va 1992 yilda yuzaga kelgandi.

1991 yilda 7-sessiyada Karimovni ketkazib, o’rniga Mirsaidovni olib kelish rejalanganda  huquq-tartibot idoralari xodimlari orasidan ham qo’shilganlar ko’p bo’lgan. Ammo Karimov bir kun oldin kechki ziyofatda Mirsaidov va Muhammad Solihni qo’lga ola bilgandi.

Mirsaidov sessiyada “Menga mansab kerak emas” desa, Muhammad Solih esa bizni tanqid qilib chiqqandi.

Keyin 1992 yil 2 iyulda ish boshlagan sessiyada Karimovning nutqini indamay o’tkazgan holda, unga yomon ko’rinib qolgan Oliy Majlis raisi Shavkat Yo’ldoshevni chetlashtirib, o’rniga qo’yiladigan yangi rais orqali yangitdan saylov belgilashni mening uyimda to’planib, kelishib olgandik. To’plangan deputatlar orasida Muhammad Solih ham bor edi. U 2 iyulga belgilangan mitinglarni bizga noma’lum bo’lgan sabablar bilan qoldirgani bir tomon, kelishuvni buzgan holda sessiyada Karimovga savol bermoqchi  bo’ldi va bundan foydalangan Yo’ldoshevning “Salay Madaminov o’rningizda o’tiring” degan gapiga jahl qilib, iste’fo berib yubordi. Bu bilan barcha rejalarni puchga chiqargan edi.

Unga ergashishmayotganining juda ko’p sabablaridan biri ana shu deb o’ylayman. Lekin kutib turing, ko’rasiz, garchi ishonchni yo’qotgan kishi ishtonni yo’qotgan kishi holida bo’lsada,  bu odam hali odamlarni ko’p laqillatadi.

2005.

Mushkullik

SAVOL: Londondan qaytib kelib, tushkunlikka tushib qolgandayman. Chunki men “Vatan”ga qaytib kelganimdan pushaymon chekmoqdaman. Menga maslahatingiz kerak. Internetda asarlaringizni ochish qiyin bo’lib bormoqda. Sizning kitoblaringizni O’zbekistondan topishning iloji bormi? (Ravshan).

JAVOB: Yo’q, kitoblarimni O’zbekistondan topa olmaysiz.

Ha, Internet orqali o’qishingiz ham qiyinlashib qolmoqda. Chunki borgan sayin O’zbekiston hukumati saytlarni ochishni mushkullashtirmoqda. Shunga qaramay, aylanib o’tadigan serverlar orqali ochishingiz mumkin yoki qidiruv sahifalariga o’zbekcha so’zlar, ismlar yozish orqali ham ko’p narsa topishingiz mumkin.

2005.

AQShning xatolari…

SAVOL:  Nega AQShning hozirgi kunda qilayotgan xatolari  ko’payib ketdi?(Farrux).

JAVOB: AQSh katta mamlakat va qaysi ishi yutuq va qaysi ishi xato ekanligini har kuni kongress muhokama qilib boradi hamda matbuot ham har kuni fikrini bildiradi.

Hatto qiziqchilar ham har kunligini har kun masxara qilib turadilar.

Ilgari ta’kidlaganimdek, bu ochiq jamiyat.

Qiziq, biz O’zbekistondagi ahvolni to’g’ri tahlil qila olmayotgan bir paytda AQShning xatolarini qanday ko’rayapmiz?

2005.

Mamlakatni boshqarish

SAVOL: Saytingizdagi qiziqarli savol-javoblarni o’qib, men ham o’zimni qiziqtirgan, bevosita Amerikaga ham aloqador bo’lgan narsani so’ramoqchi edim. “Free Mason”lar haqida nimani bilasiz? Ular haqida aytilayotgan fikrlarga qo’shilasizmi? Amerikani masonlar boshqaradi, deyishadi shu to’g’rimi?(Masud).

JAVOB: Bir paytlar SSSRni yiqitgan ham masonlar, Gorbachev ham mason, hatto niqob kiyib, ularning majlislarida qatnashadi, deb oddiy odamlar emas, mashhur rus va belorus yozuvchilari iddao qilishgandi.

Turkiyada yashaganimda esa, matbuot va yozilgan kitoblardan shunday fikr kelib chiqardiki, bu mamlakatni tuzgan ham, bugunga qadar boshqarib kelgan ham masonlar ekan, deb o’ylab qolardingiz. Turkiyada masonlarning “loja”lari yopiq shaklda ish olib borardi.

Amerikaga kelganimdan keyin bildimki, bu yerda masonlar ochiq ish olib borar va hech narsani yashirmas ekanlar. Bu dunyoni ma’rifat va madaniyat asosida, bir butun holda ko’rishni istagan odamlarning jamoasi ekan va endi xayriya faoliyatiga ega bo’lgan bir jamiyat holiga tushib qolibdi.

Ammo ilgari yashirin jamiyat nomini olgan  va turli mish-mishlarga bois bo’lgan. Bugun turli qarashdagilar yoki turli sohadagilarni birlashtirib, lobbichilik ishlarini olib boradigan bunday guruhlar juda ko’p. Masalan, “Kalla suyagi” guruhini kuchli va Amerikani boshqara oladi, deb ishonganlar ham yo’q emas va hatto bu haqda film ham qilishgan.

Demokratiya sharoitida siyosiy partiyalar mavjud ekan, bundan jamoalarning kuchiga ehtiyoj qolmaydi.

Ammo xuddi urush faxriylari, ovchilar, ersiz xotinlar, hatto besoqolbozlarning jamiyatlari bo’lgani kabi, turli qarashlarga ega bo’lganlarning  har xil guruhlari bo’lishi mumkin. Ular mamlakatni boshqarish darajasiga qadar ko’tarila olmaydilar. U holda siyosiy partiyalarga ehtiyoj qolmagan bo’lardi.

2005.

Geopolitik voqealar

SAVOL:Ayni paytda Osiyoda, xususan Iroq va Falastinda qirg’inbarot urushlar bo’layotgani, Markaziy Osiyo va Afg’onistonda urush tahlikasi, Qozog’iston va Turkmanistonning O’zbekiston bilan hududiy masalada musht tirab turishgani, endigina esdan chiqa boshlagan “sovuq urush” alangalarining Markaziy Osiyoda ko’zga tashlana boshlagani, Xitoyning Rossiya tomonidan imtiyozlar evaziga qiruvchi samolyotlar bilan qurollantirilayotgani, qurollanish poygasi, Eron va AQSh munosabatlari… bular  sizga nimani anglatadi? Nahotki sovuq urush bo’lishi muaqqaq va buning oldini olishning iloji yo’q? Bu masalalarning umumiy jihati bormi yoki shunchaki tasodifmi?(Yigit).

JAVOB:Bunday geopolitik hodisalar hamma vaqt bo’lgan va bo’ladi. Ularning oldinga bo’rtib chiqishi informatsiya jabhasining kengaygani bilan izohlanishi mumkin. Agar O’zbekistonda bo’lsangiz bularning ko’pidan bexabar o’tirar edingiz. Ammo chetda bo’lsangiz yoki mamlakatda bo’lib Internetga har kuni kira olish imtiyozingiz bo’lsa, tabiiyki bunday voqealar qarshisida o’ylanib qolasiz.

Bir paytlar katta-katta mamlakatlar suv ostida qolib ketganda va urushlar xalqlarning tinkasini quritib yuborganda dunyoning yarmidan ko’pi bundan bexabar bo’lgan.

Bugun esa qaerdadir qizi onasini xizmatkor qilib ishlatgani haqidagi xabarni o’qib, bir mulla ana dunyoning oxiri keldi, qiyomatga yaqin qoldi, deb va’z aytganini ham eshitganlar bor…

Bema’ni va aossiz

SAVOL:Eshitishimcha g’oyibiy, “mashhur”, “tillarda doston siyosatchi” Usmon Haqnazarov taniqli o’zbek jurnalisti Ismat Xushevmish, aniqrog’i, Ismat Xushev  “Men Usmon Haqnazarov taxallusi bilan I.A. Karimov kirdikorlarini fosh qildim” deya siyosiy boshpana olganmish. Shu haqda biror ma’lumotga egamisiz?(O’zbek).

JAVOB: Yo’q, biror ma’lumotga ega emasman. Shu bois ham xatingizni Ismat Xushevga yuborgan edim va uning javobi quyidagicha bo’ldi: “Bunaqangi bema’ni va asossiz savollar javob berishga arzimaydi.”

Ammo men har qanday savollarga javob beraman, deb va’da qilganim bois savolingizni e’tiborsiz qoldirmadim. Yuqoridagilarga shuni qo’shimcha qila olishim mumkinki, AQShdagi sudlarda tarjimon bo’lib qatnashgan bir tanishimning aytishiga ko’ra, “Usmon Haqnazarovlar ko’payib ketdi”.

Aslida “Haqnazarov”larning da’vosiga ishonganlar ham anqov. Chunki Usmon Haqnazarov imzosi ostida Karimov fosh qilingan emas, balki unga xizmat ko’rsatilgandi. Bu haqda anchagina yozgan ham edik.

Oyni  etak bilan yopib bo’lmaydi

SAVOL: Muxolifat liderlarini juda ko’p odamlarga siyosiy boshpana olishda ularga tavsiyanoma yozib bergan deb aytishadi, bu biznesning “rahmati” qancha turadi? Siz ham ularning ichida bormisiz?(Maqsud).

JAVOB:Mening kimlarga tavsiyanoma yozib berganimni AQSh muhojirat idorasi orqali tekshirtirishingiz mumkin. Zotan “do’stlar”dan biri ustimdan yozgan yumaloq xatlardan keyin rasman tekshirib ham chiqishgan bo’lishsa kerak.

Men o’z tashabbusim bilan birovga tavsiyanoma yozganim yo’q. Faqat ishlari sudda bo’lganda, yoki boshpana olishayotganda iltimos bilan murojaat qilishgani bois, Xayrulla Ismatullaev, Avazxon Muxtorov, Halima Usmonova, Navbahor Imomovaga yozib berganman. Bu qadar.

Shunda ham ularning shaxsi haqida emas, balki O’zbekistondagi rejimning har qanday odamga tahlikasi haqida yozganman. Bu ularga foyda berganmi yo’qmi, buni bilmayman. Men ulardan rahmat kutganim yo’q. Zotan ular bilan hech qanday aloqada ham emasman.

Muxolifat nomidan unga ham, bunga ham “muxolifatchi” deya tavsiyanoma yozib, “ish” ko’rib yurganlar haqida men ham ko’p eshitganman. Lekin quloq bilan eshitgan gapga emas, qo’l bilan ushlagan narsaga ishonish kerak. Oyni etak bilan yopib bo’lmaydi. Agar shunday gaplar rost bo’lsa, bir kun undan ham xabardor bo’lib qolarmiz.

Eski savol

SAVOL:Men bugun saytingiz haqida bir boshqa saytdan ma’lumot olib, qiziqib kirib qoldim. E’tiborimni ancha narsalar tortdi. O’zingizga ma’lumki, O’zbekistonda bunday saytlarga ban qo’yilgan.  Bundan oldin bir- ikki muxolif partiyalar va harakatlarning ham sahifasini kuzatgan edim.

Ammo ochiq tan olish kerakki, meni ko’nglim to’lmadi. O’zbekistondan AQShga yaqinda kelganimni hisobga olsak, bu sistemani tamomila sindirishga arziydigan kuchlar  bor, deb ishongan edim. Ammo, bilmadim… Menga sezildiki, hali darajaga chiqmagan.

Endi savolimga kelsak, siz nima deb o’ylaysiz, bizni oppozitsiya etildi deb hisoblaysizmi? Boshqacha aytganda, shu bugungi oppozitsiya amaldagi hukumatni o’rnini egallashga haqlimikin? (Hikmat).

JAVOB: Xush kelibsiz, AQShga va hamda mening sahifamga. Toshkent hukumati veb sahifaga ban qo’ygani bois hozir vatandagi o’quvchilarga (hozircha 2136 adresga) yangi narsalarni elektron pochta orqali yuborishni yo’lga qo’yganman. Kelgusida ular kitoblarni ham olishlari mumkin.

Endi bevosita so’rovingizga kelsak, agar savol-javoblarning  birinchi kitobga jamlangani va shu yerdagilarini ko’rib chiqishga vaqt topa olsangiz savolingizga ham to’la javob topgan bo’lasiz. Chunki shu yo’sindagi savollarga bir necha marta javob berishimga to’g’ri kelgan.

Har kallada har xayol

SAVOL: Din hukmron bo’lgan sharoitda demokratiya rivojlanadimi yoki demokratiya sharoitida dinga keng o’rin beriladimi?(Sobit, 7 Fevral, 2005 yil).

JAVOB: Ba’zi ulamolarning umumiy gaplariga quloq solsangiz din hukmron bo’lganda hamma haqlar ustivor bo’ladi, deydilar va bu demokratiyadan ham afzal ekanligini aytadilar. Bugunga qadar bu xayol tarzida qolmoqda va amalga ko’chishini ham Xudo biladi.

Mavjud hayotga qarasangiz mamlakatni din asosida yuritayapmiz, deb iddao qilgan barcha davlatlarda yakkahokimlik, diktatura, zulm hukmron. Masalan, Saudiya Arabistoni va umuman juda ko’p Yaqin Sharq o’lkalari. Pokiston ham shunday mamlakatlardan biri. Albatta, o’zini demokratik tuzum deb atagan ba’zi davlatlarda ham shunday holni ko’rish mumkin. Masalan, O’zbekiston, Belorus, Turkmaniston va hokazo.

Bir qator dindorlar esa haqiqiy diniy erkinlikni, erkin ibodat qilishni va bu borada o’ylaganlarini qo’rqmay ayta olishni demokratik davlatlardagina topganlarini yoki ko’rish mumkinligini aytadilar.

Xullas, bu borada har kallada har xayol.

Ammo mavjud tuzumlar orasida insonga eng maqbuli demokratik tuzum ekanligini hech kim inkor eta olmaydi.

Maqtovga oshiqmiz

SAVOL: Yaqinda sobiq bir hamkasbingiz sizni u hech kimni maqtamaydi, deb aytdi. Nega shunda? (Sherzod).

JAVOB: Maqtov eng noyob ne’matlardan biri bo’lishi kerak, deb bilaman. Albatta, yurakdan chiqqan samimiy maqtovni. Ammo mansabiga qarab yoki kichik bir manfaat uchun tug’iladigan maqtovlar vujudiga tushgan qurt kabi millatni emiradi.

Maqtovimni qozonganlar ko’p. Bir necha misol׃

BOYMIRZA HAYIT, saksonning manzilida, shol bo’lib, to’shakka mixlanib qolganlariga qaramay yaqinda yana bir kitob chiqardilar. “Milliy Turkiston hurriyat da’vosi” nomida. Hozir esa xotiralarini yozmoqdalar. Kecha telefon qilganimda 700 sahifa bo’ldi, dedilar. Qoyil qolish kerak bunday jasoratga!

MERIT VARNEKING, Oregonda bizga mehribon ona bo’lgan va     ketishimizda vokzalda ho’ngrab yig’lab qolgan, bizga Amerika va amerikaliklarni sevdirgan, saksonda ham sakrab yurgan tolmas aya.

EVRIL TURON (Mamadali Mahmudov), Sovetlar davrida mustaqillik deya ochiq hayqirgan yakkayu yagona adib, mustaqil O’zbekistoning zindonband etilgan arslon o’g’li…

RASIM EKShI, umrining so’nggi kunlarini Amir Temur maqbarasi yonida o’tkazishni orzu qilgan turk alpomishi, Temur bilan jangda engilgan Yildirim Boyazidning evarasi.

NAZIR RAJABOV, O’zbekistonga birinchi prezident bo’lish uchun tug’ilgan, ammo Gdlyan va Karimovnng zulmiga uchragan ulkan tashkilotchi va beqiyos adolatsevar.

SAMANDAR QO’QONOV, Karimovning yuziga tik qarab, o’zbekning ajalisan, degan va qariyb 15 yildan beri qamoqda yotgan buyuk iroda sohibi…

Va yana qanchalar…

Lekin gapning indallosi shuki, biz maqtovni sevadigan, xalqmiz. Xato qildim. Butun dunyo ahli-inson zoti shunday bo’lsa kerak. Hech bo’lmaganda shunga yaqin. Faqat bizda tanqidni dushmanlik deb bilib tanqid qilgan odamni aslo kechira olmaslik juda kuchli.

2005.

Uslubning saqlanishi

SAVOL: “Turonzamin” jurnalining navbatdagi sonida  “Muallifning o’ziga xos yozish uslubi saqlab qolindi” deyilgan. Mualliflik huquqi va uning saqlanishi haqida bilardim, ammo uslub va uning saqlanishi yoki paymol qilinishi (saqlab qolinmasligi) haqida eshitmagan ekanman. Buni qanday izohlaysiz? (O’zbek).

JAVOB: U yerda muallifning jumla qurishi, ba’zi nomlarni kichik harf bilan yozishi, nuqtadan keyin kichik harf bilan yozishi yoki nuqta qo’ymay yozish kabi uslub hamda bugun O’zbekistonda rasman qabul qilingan lotincha yozuv tarzida emas, balki internetda qo’llanilayotgan “qo’lbola” lotincha bilan yozilgani kabi o’ziga xoslik haqida gap borgan.

Haqiqatdan ham bugun bir qator yozuvchilar jumla bitgandan keyin nuqta qo’ymay yoki nuqtadan keyin kichik harf bilan yozgan holda, joylar nomini kichik harflarda bitib, kitoblar nashr etmoqdalar. Bu ham bir yozuv uslubi sifatida qabul qilinmoqda. Jurnal tayyorlanishi jarayonida muallif yozganlarining ma’nosiga tegmasdan silliqlanishi va rasmiy yozuv shakliga  tushirilishi mumkin edi. Lekin asl holida saqlashga qaror qildik.

“Xatlar” sahifasida ham mualliflarning turli shakldagi uslublari va hatto xatolariga ham tegmayotganim shundan. Bu balki tabiiylikni ta’minlar va ayni paytda mualliflarning o’zbek tili yozuvi borasidagi bilimlari darajasini ham ko’rsatishda o’ziga xos bir yo’l bo’lishi mumkin.

Qolaversa, 1970 yillarning oxirida O’zbekiston radiosida ishlaganimda bir kuni yozganlarimni G’aybulla Asadullaev degan kishi tahrir qiladigan bo’lib qoldi. U chizg’ichni satrlar ustiga qo’yib, to’g’ri chiziq tortib, hamma narsani qaytadan yozib chiqdi. Bu g’ururimga tegdi. Jahlim chiqdi va yozganlarimni hamda uning tahriridan keyingi matnni ko’tarib, kattaroq boshliq Ortiqali Tilovberdiev yoniga bordim. U G’aybulla akani chaqirdi:

-Jumla qurilishlari teskari ekan,-dedi u.

Men har kimning o’z uslubi bo’ladi, deya mahkam turib oldim va boshliq asl matnimni ko’rib, qo’l qo’yib berdi.

Shu voqea dars bo’lgan. Boshqalarning ham “men”ini hurmat qilish kerak deb hisoblayman.

2005.

Shahriyorlar

SAVOL: Sizning til olamida ko’pgina narsalar va kimsalar va ularning tarixlarini bilishingizni bilaman. Men bir narsa haqida ko’p to’xtalib qoldim. Bizning xalqimizga ma’qul bo’lgan eronlik yoki Forsiy davlatlardan chiqqan fan arboblari (olimlari), va ularning hayoti haqida qisqa bo’lsa ham ma’lumot berolmaysizmi?(Shams).

JAVOB: Siz javobi hatto bir kitobga ham sig’maydigan savol beribsiz. Menimcha, faqat ba’zi nomlarni eslashning o’zi ko’p narsani anglatadi. Abulqosim Firdavsiydan Abdullo Rudakiyga, Umar Xayyomdan Hofiz Sheroziyga, Abdulla Ansoriydan Nosir Xisravga, Kamol ul Mulkdan Muhammad Shahriyorga qadar uzangan yillar zanjirida yana qancha-qancha nomlar borki, sizning savolingizga o’zlarida o’nlab kitoblarni mujassam etganlar.

Kaminga kelsak,  Eronda turkiy tilda yozish u yoqda tursin turkiyda so’zlashuv qatag’on qilingan bir paytda bu tilning latofati ila dillarni zabt etgan buyuk shoir Shahriyor ulug’ alloma hisoblanadi. Turkning tili bu qadar latofatli, tog’lardan ingan irmoqlar sadosi kabi yoqimli, dilning vulqonini satrlarda bayroq qilguvchi isyonkor ekanligini isbotlagan ulug’ turk shoiridir u.

Bir vaqtlar “SHAHRIYOR” degan bir she’r yozgandim:

Mani hur moniy demang,

Zindon manimdur.

Mani eroniy demang,

Eron manimdur.

Mani shohga tan demang,

Turkon manimdur,

Mani bevatan demang,

Turon manimdur!

Eslatma o’rnida:

1.Moniy-o’zini hur degan, idealistik monizm falsafasi tarafdori.

2.Turkon- turklar degani, Turkon ismi ilgari mashhur bo’lgan. Amir Temurning xotinlaridan birining ismi ham Turkondir.

O’zbekistonni qutqazasa bo’ladi

SAVOL: Xalqimizni siz ham, men ham yaxshi bilamiz va hozir O’zbekistonda hukm surayotgan vaziyatni ham har-bir yosh bolagacha yaxshi biladi. Har kim, har narsa deydi, ammo O’zbekistonda avj olgan o’g’irlik, poraxo’rlik, talonchiliklarga chek qo’ymay turib, xalqni ahvolini o’zgartirib bo’larmikin?

O’zbekistonda oddiy militsiya xodimidan tortib, katta-katta amaldorlargacha xalqdan biron narsa undirish bilan ovora. Xalqimiz ham o’rganib qolgan shekilli, agar siz biron joyda ishlayman, deb aytib qolsangiz birinchi beriladigan “savol” “tushum bormi?” bo’ladi. Shu ahvolda bu iflosgarchiliklarga chek qo’yib bo’ladi, deb o’ylaysizmi? Xalq poraga nashavand bo’lib qolmadimikin?

Siz mana shuncha yil har-xil mansablarda ishlab kelgan insonsiz, siz hozir yana biron kursini egallab qolsangiz faoliyatingizni nimadan boshlayman, deb o’ylaysiz, aytaylik “bosh vazir” darajasini egalladingiz. Poraxo’rlik hukm surayotgan tuzumga qarshi qanday kurashgan bo’lardingiz? Menimcha amaldorlarning hammasini qamoqqa tiqish to’g’ri yo’l bo’lmasa kerak, deb o’ylayman, siz nima qilish kerak, deb o’ylaysiz? Balki chet el investitsiyasini ko’proq jalb qilib, ish o’rinlari yaratish yo’li bilan xalqni sotsial ahvolini ozroq o’zgartirib, keyin kurashish kerakdir “iflosgarchilikka” qarshi.

Va nihoyat, Siz O’zbekistonda ishlagan vaqtingizda poraxo’rlikni ko’rib turib ko’z yumganmisiz, yoki siz ham shu ishni qilishga majbur bo’lganmisiz? (Evropalik O’zbek).

JAVOB: Darhaqiqat, jamiyatni demokratik yo’lga qo’ymay turib, siz aytgan illatlarga qarshi kurashish mushkul. Avval aytganingiz kabi  poraxo’rlikning ildizini kesadigan zamin yaratmoq kerak.

Agar odamlar mehnatlariga yarasha haq olsalar, sharoitlari ehtiyojlarini qondirsa va o’z insoniy qadrlarini anglasalar nega o’zlarini kamsitib pora berib pora olsinlar?!

Qolaversa, bunga imkon beradigan tuynuklar qonun yo’li bilan bekitilishi va eng avvalo huquq tartibot organlarining o’zi halollikka o’rgatilishi kerak. Buning uchun birinchi galda ochiq minbar, erkin matbuot zarur. Inson fitrati aslan yomonlikka yona emas, balki yaxshilikka yonadir. Agar topgani o’ziga etsa u nima uchun pora olib, hayotini tahlikaga qo’ysin?!

O’zbekistonda ishlagan yillarim 700dan ziyod tanqidiy maqola va feletonlarim chiqqan matbuotda. Doim bechoralardan, g’ariblardan yona bo’lganman. Pulim o’zimga etarli bo’lgan. To’rt besh joyga yozib turganim uchun yaxshi qalam haqi olar edim.

Karimov va uning malaylari ko’p izlashgan, agar bir joydan bir narsa topganlarida “bayroq” qilishardi. Topolmaganlari uchun ham tuhmatdan boshqa choralari qolmagan. Bu tuhmatni Karimovning qo’lidan o’zini muxolifatchiman deb yurgan ba’zi bo’htonchilar ham oldilar. Lekin tuhmat tuhmatligini ko’rsatar ekan, o’zlari sharmanda bo’ldilar.

O’zini, vijdonini poraga sotadiganlardan ustun bo’lganim uchun ham o’zimni baxtiyor deb bilaman. Bir odam o’zligini pulga sotishini tasavvur qila olmayman! Pora olganimda qachonlardir o’lib ketgan bo’lardim, olmaganim uchun ham tirik qolganman. Porani qaytarganim, menga hayotimni qaytargan.

O’zbekistondan birorta mansab olish ishtiyoqim yo’q. Buni har doim ochiq aytib kelganman. Lekin O’zbekistonni qutqazish kerak bo’lsa, bu masalada istagan payt istagan odamga yordamga hozirman. Chunki hali ham O’zbekistonning kelajagini qutqazsa bo’ladi deb hisoblayman.

2005.

Rejimning qilmishi

SAVOL: Kecha bir jurnalist domlam bilan gaplashganimda u Chori Avaz degan odam haqida gapirib qoldi, veb sahifangizda u haqda ma’lumot berishingiz mumkinmi? (Abduvohid).

JAVOB: Xudo rahmat qilsin, xokisor, iste’dodli, kamtar, zahmatkash jurnalist, yuragi dardga to’la bir shoir edi.  U adolatsizlikka, istibdodga va zulmga she’rlari bilan isyon etgan, rejimga muxolif shoir edi. U bevaqt olamdan o’tgandi. Bevaqt o’lim bir noyob shoirni eldan yulib ketgan bo’lsa, uning aksi bo’lgan bir shoirani etishtirdi.

Ilgari zulmdorlar raqiblarini o’ldirib, ularning bolalarini o’zlarining yo’llarida tarbiyalar ekanlar. Bugungi rejim ham ana shunday badbaxt va badkordir!

Chori Avazning mehriga zor bo’lib, bugungi jamiyatning tarbiyasida ungan, hali Qarshidagi maktab-internatni bitirmagan bo’lsa ham, bugungi rejimni ulug’lovchi bir qancha kitoblari chiqqan Guli Nigor Avazovaning mana bu she’rlari fikrimizga dalildir.

PREZIDENT BOBOMGA

Burgutga havasim keladi,

Shijoat, kuch – g’ayrat timsolidir u.

Bo’ronlar pisandmas, tig’day tiladi,

Yuksak – yuksaklari ko’zlab uchar u.

Siz burgut misoli mard -u ulug’vor,

Baland uchayapsiz kelajak tomon.

Yomon ko’zning Sizga etmog’i dushvor,

O’zbegim baxtiga bo’lgaysiz omon!

Ammo bir kun Guli Nigor rahmatli otasining ruhiga qaytishiga ishonaman.

Rejim yangi bir avlodni, yangi bir zehniyatni ulg’aytirdi. Endigi ishning qiyinchiligi ham mana shunda. Yangi avlodni o’zligiga qaytarish mashaqqati bilan yuzma-yuzamiz.

VASHINGTON: 2004-2005 yillar.

 

Filed under: Kundalik | Tagged: Ўзбеклар, Jahongir Mamatov, O'zbeklar, Zehniyat jumbog'i | Leave a comment »