Jahonnoma

МЕМУАР

1. УМИД ёки КИРИШ ЎРНИДА

Бу китобни “Қувғин” романидан олдин қоралай бошлагандим. Лекин бутун воқеаликни ифодалаш ва зулм характерини очиш ҳамда ўқувчига етиб боришини қулайлаштириш мақсадида “Қувғин”да бадиий йўлни танлагандим.

Маълумки, Ўзбекистоннинг Ислом Каримов давридаги асл тарихи устидан қора чапланиб, унинг ўрнига ёлғон тарих ёзилди. Воқеалар мутлоқ бузиб кўрсатилди. Хоинлар қаҳрамонга, қаҳрамонлар хоинга айлантирилди

Шуларни эътиборга олган ҳолда ва бадиий асар четида қолган ҳужжатларни қайта кўздан кечирган вазиятда  “ИАК” ҳужжатли китобни ёздим.

Бу ерда асосан тарихни, яъни бўлган воқеаларни ўз ҳолича келтиришга, тарих ўлмаслигини кўрсатишга, зулмнинг илдизи ва асл қиёфасини бор ҳолича чизишга уриндим. Билмадим, бажара олдимми, йўқми?

Ҳар биримиз ана шундай кўрганларимизни ва билганларимизни ёзсак, тарихни тиклаган бўламиз. Камина бўш қолдирган  жойларни бу воқеаларга гувоҳ бўлганлар тўлдиришар, деган умидим ҳам бор.

2.ТАРЖИМАИ ҲОЛ

Исми ва шарифи: Ислом Абдуғаниевич Каримов.

Туғилган  вақти: 1938 йил, 30 январ.

Туғилган жойи: Самарқанд шаҳри.

Оилавий аҳволи ва оиласининг таркиби: икки марта уйланган.

Расман эълон этилмаган  маълумотларга кўра  Ислом Каримовнинг биринчи хотинидан Петр исмли ўғли бор.

Иккинчиси билан, яъни  Татяна Акбаровна Каримова билан яшайди. Қизлари-Гулнора ва Лола. Гулнора Каримова Америка фуқароси  Мансур Мақсудийга турмушга чиққан ва 2002 йилда ажралган. Икки боласи бор: Ислом ва Иймон.

Миллати: аслида тожик,  расмиятда ўзбек.

Она тили: тожик. Лекин рус тилида ҳам она тили каби гаплашади.

Кейинчалик ўрганган тили: ўзбек.

Маълумоти ва мутахассислиги: Ўрта Осиё политехника институтининг инженер-механиклик факултетини 1960 йилда битирган.

Тошкент халқ хўжалиги институтининг иқтисод бўлимини 1967 йилда битиргани ҳақида дипломга эга.

Норасмий маълумотларга кўра бу дипломни ўқимасдан олган. Текширишнинг иложи йўқ, чунки билим даргоҳининг ўша йиллардаги архивига сирли равишда ўт кетган..

Президентлик даврида иқтисод фанлари доктори ва Ўзбекистон фанлар академиясининг ҳамда Россиядаги бир қатор академияларнинг аъзоси бўлган.

Хизмат пиллапоялари:( Расмий эълон қилинган маълумотларга кўра)׃

1960 – Тошкент қишлоқ хўжалик машинасозлиги заводида мастер ёрдамчиси, мастер, технолог.

1961–1966 – инженер, Тошкент авиасозлик бирлашмасида инженер-конструктор..

1966–1983 – Ўзбекистон ССР давлат планлаштириш қўмитасининг бўлимида  бош мутахассис, қўмита раисининг ёрдамчиси, бўлим бошлиғи, бошқарма бошлиғи, қўмита раисининг биринчи ўринбосари.

1983–1986 – Ўзбекистон ССР Молия вазири.

1986 – Ўзбекистон давлат планлаштириш қўмитасининг раиси, Бош вазир ўринбосари.

1986–1989 –Ўзбекистон Компартияси  Қашқадарё вилоят  қўмитасининг биринчи котиби.

1989–1991 –Ўзбекистон Компартияси МК Биринчи котиби.

1990–1991 – КПСС МК аъзоси, КПСС МК Сиёсий Бюросининг аъзоси.

1990 йил 24 март  –  Ўзбекистон Олий Кенгашининг сессиясида Ўзбекистон президенти этиб сайланди.

1991 йил 29 декабрда  –  умумхалқ сайловида президент этиб сайланди.

1995 йил 26 март куни президентлик муддати референдум йўли билан 2000 йилга қадар узайтирилди.

2000  йил 2 январда   такрор президентликка сайланди, деб эълон қилинди.

2002 йилда референдум йўли билан президентлик  даври етти йилга узайтирилди ва унинг 2007 йилга қадар тахтда қолиши кафолатланди.

Мукофотлари: “Меҳнат қизил Байроқ” ордени ва “Халқлар дўстлиги” ордени (СССР пайтида олган),  “Ўзбекистон Қаҳрамони” биринчи рақамли олтин медали билан (Президентлиги даврида таъсис этган ва биринчисини ўзи олган), Мустақиллик ордени  ва Президентлиги даврида таъсис этган ва  ўзи олган орденлари, биринчи даражали Рус православ Черкови ордени  ва бошқа бир қатор хорижий давлатлар мукофотлари, Мисрдаги Ал-Аҳзар университетининг профессори унвонини олган.

Асарлари: 10; 12 томлик тўпламлар. (Бошқалар ёзиб у ўқиб берган нутқлар  ва  бошқалар ёзиб унинг номи билан нашр этилган асарлардан иборат).

Севган спорт тури теннис ўйини.

Бошқарув усули: ленинча коммунистик бошқарув усули.

Бошқарувдаги маҳорат майдони: “Ҳаммани бир-бирига душман қилиб қўй ва бошқар!”, усули.

Истаги:  тарихда иккинчи эмас, биринчи “Амир Темур” бўлиб қолиш.

3. ҲАЙРАТ

Халқнинг бир қисмини алдаш мумкин, яна бир қисмини доим алдаш мумкин, халқнинг ҳаммасини вақтинча алдаш мумкин, лекин бутун ҳалқни ҳамма вақт алдаш мумкин эмас, деганди Америка президентларидан бири.

Чунки ғарбда мамлакатни идора қилишга даъвогар шахсларнинг “етти кўрпасини” ағдариб кўрадилар. Шахснинг ҳалоллиги, ростгўйлиги, диёнатли, иймонли, инсофли, ақл-идрокли ва саломат бўлишига аҳамият берилади.

Америкада сайловлар даврида номзод ёшлигида қимор ўйнагани, қандайдир ҳужжатли филмни хавфсизлик идорасига сотгани, наркотик қўллангани, гўзал бир хонимга кўнгил қўйгани каби ҳолатлар ҳам сув бетига қалқиб чиққан. Чунки Америка халқи фермага мудир эмас, мамлакатга раҳбар, агар мамлакат вужуд бўлса, вужудга бош, агар мамлакат бош бўлса, бошга ақл исташади.

Собиқ Совет иттифоқи даврида эса шахснинг ўзи эмас, ҳужжатлари «тоза» бўлса бас эди. Ҳар қандай ифлосликка булғанган ҳужжатни ҳам пул бир пастда тозаларди. У пайтда шахснинг партияга садоқати, халққа қўрқмай ёлғон сўзлай олиш қобилиятига эътибор бериларди.

Хўш, бугун нега Ўзбекистонда мустақил мамлакатда яшаб, ҳамон  Ленин чизиб берган йўлдан бир қадам ҳам нарига ёки берига одим отилмаяпти? Чунки ҳокимият макрнинг мулкига айланди, макрнинг  домига тушди.

Макр маҳоратдир, деган гап бор. Макрнинг миллион қармоғи бўлади. Биридан қочсанг иккинчисига тутуласан. Макрдан узоқ бўлишнинг йўли иккитадир. Бири уни билиш, иккинчиси уни йўқотиш. Биринчисига эга бўлмай иккинчисига эришиб бўлмайди. Табиатнинг оддий қонуни бу. Шу ниқтаи назардан келиб чиқиб, аввало кутилмаганда ҳокимият тепасига кўтарилган ва тарихнинг бурилиш нуқтасида Ўзбекистонда миллат ҳамда мамлакат тақдирига қора тамға урган шахснинг, яъни макр манбаини ўрганиб кўриш керак.

Ҳокимиятни макр билан қўлга олган ва макр билан бошқарган Ислом Каримовни ҳам яқиндан, ҳам узоқдандан яхши танийман. Тарихнинг бурилиш нуқталарида у билан  кўп марта тўқнаш келдик. Унинг шахси, нимага қодир бўлиб, нимага қодир эмаслиги, қандай қилиб ҳокимиятни бу қадар маҳкам ушлаб олиши, нима сабабдан зулм ва қатағон йўлини танлаши, миллонлаб одамларни бахтсизликка бошлаши сабаблари унинг қиёфасида, маънавиятида “мана-ман” деб тургандай.

Кўпчилик унга ишондими ёки ундан қўрқдими? Ўзбекистонни сақлаб қолиш учун унинг қаттиққўллиги, яккаҳокимлиги керак эдими ёки бу қаттиққўллик, яккаҳокимлик Ўзбекистон келажагини таҳлика остида қолдирдими? Нима сабабдан бугунга қадар халқ унинг кимлигини танимайди ва мамлакатни қандай бошқариши ҳақида  аниқ маълумотга эга эмас? Бу унинг маҳоратими ёки жамиятнинг ожизлигими? Хуллас, бу каби сарҳадсиз саволларга боис бўлган Ислом Каримов ким?

Илк дафъа Ислом Каримовга дуч келганимда орзуларим туғён урди. “Юракдаги бундай ловуллаган олов, куч-ғайрат, фидойилик билан партия идораларида қандай ишлаяпти экан, бу зот?”- деган савол ўртади.

Тасаввур қилинг, собиқ шўролар мамлакатида тўқнашувлар туфайли қуёш чизиғидан чиққан бир пайт. Ҳам фикр, ҳам мушт тўқнашувлари. Озодлик ва қуллик курашмоқда эди. Собиқ комфирқа нима бўлса-да ўзини сақлаб қолиш талвасасида. Бунинг эвазига кўп нарсадан қочмоққа ва кўп нарсани емирмоққа тайёр. Шундай кезда шўролар мамлакати таянган ва ишонган «штаб»лардан бири Ўзбекистон комфирқасининг биринчи котиби Ислом Каримов Самарқанд вилоятининг Каттақўрғон туманида сайловчилар билан (Ўзбекистон ССР Олий Советига 12-чақириқ сайловлари бошланган пайтда) учрашмоқда. Энди-энди ўзбек тилини ўргана бошлаган «биринчи»нинг сўзларни қўпол тарзда бузиб айтиши, кулгига боис бўладиган иборалар ишлатиши, олди-қочди гаплардан қутула олмаслиги ҳеч кимнинг ғашига тегмас эди. Чунки у курмаклар аро пишиқ гуручлар сочаётганди׃

«Қачонгача еримиз, Ватанимиз, бойликларимизга нарёғдан келганлар хўжайинлик қиладилар?». Қарсаклар.

«Қачонгача ўзбек тили хор булади? Ўз тарихимиз, динимиз, тилимиз, қадриятларимиз қачонгача карам (қарам      демоқчи- Ж.М.) бўлади? Биз озод, мустақил бўлишимиз учун керак бўлса жонимни бераман». Гулдурос қарсаклар.

«Биз фақат пахта, тиллолар эвазига дунёда энг бой яшашимиз мумкинлигини мана шу манбардан (минбардан, демоқчи – Ж.М.) ишонч билан айтаман». Қарсаклар.

“Бу заминдаги ҳамма нарсалар дунё бозорида энг баланд баҳога сотилади. Олтин дейсизми, пилла дейсизми, қаракўл, пахта дейсизми, ҳаммаси жаҳон бозорининг энг чаққон маҳсулотлари, булар ўзимизга қолса, биз дунёнинг  бой давлатларидан бири бўламиз. Манa мен иқтисодчи сифатида бунга гарантия бераман: Ўзбекистоннинг бойликлари ўз халқини боқишга, боққанда ҳам тўлиқ боқишга етиб ортади, мана кўрасизлар!” (Қарсаклар)

«Мен нарёғдан, келинг очиқ айтай, Московдан қўрқадиган ерим йўқ. Сизлар ҳимоя қилсаларинг, бас! Нима дейсизлар?» Гулдурос қарсаклар.

«Фарғона, Бўка, Паркент воқеаларини ким уюштирганини биламан. Очиб ташлаймиз ҳали. Олдингизда тиз чўкиб айтаманки, ҳаммаси жазосини олади». Қарсаклар.

«Сайловлар озод бўлади. Кўппартиявийликка йўл очамиз. Коммунистик партия майдондан чиқади. Московда ухлаб ётган депутатларимизни ишга соламиз, улар ҳақимизни ўндириш учун ишламасалар ким ишлайди?». Қарсаклар.

“Дин эркин бўлади, истаганимизча мачит қурамиз, бизга ресторанлар, қасрлар керак эмас, бизга ибодат қиладиган жой керак”. Қарсаклар.

“Намоз ўқигани учун партиядан ўчирган замонлар ўтди, энди керак бўлса бу юртда намоз қилмайдиган бўлмайди” деган гапни Конституцияга киритиб қўямиз. Диндан бехабар бўлганлар ўргансин, кейин кеч бўлади. Оллоҳга хизмат қилишни ўрганмаган одам менинг дўстим эмас!. Қарсаклар.

«Пахта иши» билан қамалганларни, иншоллоҳ озод қиламиз. Халқимизнинг номини осмонга кўтарамиз». Карсаклар.

«Ерни деҳқонга берамиз, Горбачёв қўлини пештахта (пеш демоқчи-Ж.М.) қилмасин кўп. Сиз қўлласангиз, биз ҳам қўлимизни пештахта қиламиз». Гулдурос қарсаклар.

Қарсак урганлар ва Каримовни қўллаб гапирганлар сафида камина ҳам бор эди. У жуда кўп одамлар ўйлаб юрган гапларни тилга келтирган эди. Унинг айтган кўп гаплари менинг ҳам орзуларим эди.Унинг нутқини ким ёзиб берган бўлса ҳам халқнинг кўнглидагини сатрларга тўкканди ва Каримов уни  вақтида тилга келтирганди.

Ўшанда “Биринчи”, яъни бир республиканинг бошида турган шахс бемалол ёлғон гапириши, халқни алдаши, бугун айтиб эртага сўзидан қайтиши мумкин, деган фикрдан йироқ эдим. Таассуфки, ана шу мен йироқ бўлган фикрлар ҳақиқатнинг ўзгинаси экан. Ҳа, ҳақиқат олис-олисларда, етганлар бор, етмаганлар бор!

4. ҚОВУН ЎҒРИСИ

Кунларнинг бирида қўшнимиз Тамара опа билан баҳслашиб қолдим׃

-Ислом билан бирга ўқиганмиз, – деди у мактаб йилларидаги бир воқеани хотирлаб. –Ислом тўполончи бола эди. Баҳони паст қўйган муаллимнинг шўри қурирди. Кўпинча «Сиёб» колхоз бозоридан қовун ўғирлаб келишарди. «Ўзбакларни доғда қўйиб келдик, «Ҳа, тожик бола», деб қувганди, қовунларининг устидан сакрадим, у ҳам сакрайман, деб оғзи билан ерга қопишди. Қовунлари юмалаб кетди», деганда синфдошларимиздан бири нимадир деди. Ислом қўлидаги пичоқни партанинг устига урди-да, ҳалиги қизнинг юзига тарсаки тортиб юборди. Кейин онаси-ю отасини буғдойзордан олиб арпазорга солди.

-Ҳа, энди болаликда нима бўлмайди?- дея унга  қаршилик қилган бўлдим.

Орадан икки йил кечиб, Россиянинг «Останкино»  ойнаижаҳони «Халқ сайлаган раҳбар» номи билан  Ислом Каримов ҳақида “ҳужжатли” филм намойиш қилди. Кейинчалик билсам, бу филмни руслар Ўзбекистоннинг ўша кунлардаги жуда катта миқдордаги пулига жавобан сифатида суратга олишган ва пулни реклама учун, деб расмийлаштиришган экан. Ўзбекистон ҳукумати “Мамлакатимизни жаҳонга танитиш учун” дея телевидениега катта миқдордаги пулни кўчирган экан. Лекин филм фақат Каримов шахсини улуғлаш ҳақида эди.

«Болаликдан баландга сакрашни яхши кўрардим» деди «халқ суйган» раҳбар ва филмда бу гап такрор-такрор  экранга чиқарилди. Шунда кўз олдимдан Тамара опанинг ҳикояси худди ҳужжатли филм каби ўта бошлади: қовун тўдаси устидан сакраб ўтаётган бола ва  йиқилиб қонталаш бўлган деҳқон бобо!

Орадан кўп ўтмай яна Самарқандга борганимда Тамара опани гапга тутдим. Аммо у очилмади. Мендан шубҳа қилаяпти, деб Каримовнинг одамларга ўтказаётган зуғумларидан айтиб бердим.

Кейин у:

-Синфдошларимизга нимадир бўлаяпти,-деди,- Баъзилари телевизорга чиқиб ёлғон гапириб, Исломни мақташаяпти. Унинг Олтин медал билан мактабни битиргани ҳақида тўқиб-бичиб гапираяптилар. Баъзилари эса Ўзбекистондан кўчиб кетаяптилар…

Янаги борганимда Тамара опа ҳам кўчиб кетган экан. Кимдир “Россияга кетди” деса, яна кимдир “Америкага кетди” дерди.

Хуллас, у  президентнинг болалиги ҳақида билган нарсаларини қаерга бўлса ҳам бошқа синфдошлари каби ўзи билан бирга олиб кетганди.

Бир куни сайловдаги ишончли вакилим Ҳафиз ака Азизов тўйга айтди. Алоҳида уйда Каримовнинг акаси Ибод ака ва оқсоқоллар ўтиришган экан. Ҳафиз ака  ўша хонага бошлади.

-Ибод Абдуғаниевич ён қўшнимиз бўладилар, – дея таништирди Каримовнинг акасини бағри дарё, бировга ёмонлик истамайдиган инсон Ҳафиз Азизов.

-Бизнинг болаларнинг тоғасига ўғил бўладилар бу киши,-деди-да Ҳафиз ака ташқарига чиқди. Биз анча суҳбатлашдик. Ибод ака очилмади. Укаси ҳақида сўз айтмади. Фақат яқинда тўй қилгани, тўйга Самарқанд вилоят ҳокими Пўлат Абдураҳмонов келганини тожик тилида қистириб ўтди. У узр истаб чиқиб кетгач, дўстлари гап бошлашди. Балки мени тожик тилини тушунмайди, деб уйлашдими, ёки сессияда Каримовга қарши гапирганим учун атайлаб “сурпа”ни очишдими, ҳарқалай тушунолмадим.

-Укаси тўйига келмади. Шундан оғринган бу, – деди оқсоқоллардан бири.

-Исломни билмайдимики, хафа бўлсин, – деди бошқа бир оқсоқол.

-Нариги акаси ўлганда соат тўртгача тобутни кўтаришмади. Бир вақт келди-ю, «комиссия бор» деб орқасига қайтиб кетди.Ўшанда хафа бўлмаган одам, энди ранжийдими?

-Ишқилиб охири бахайр бўлсин. Қурғур отасини ҳам зор қақшатганди-да…

-Ҳе,отасида ҳам бор эди…

-Отанг гадой бўлса тўрва ушла, дейишган. Уйда отамиз ўтирганда томга чиқармидик? У отасини ҳам, онаси Санобар холани ҳам хўрлади. Охири уйдан қувиб қутилишди шўрликлар…

Бу гапларга ишонмасамда вужудимга совуқ бир титроқ кирди. Титроқ саволларга айланди׃

Наҳотки, она Ўзбекистоннинг пешонасига шундай бир ўғил битган бўлса? Ўзбекистоннинг охирати Абдуғани ота ва Санобар аяларнинг тақдирига ўхшамасмикан?!

Лаънат шайтонга, деб саволларни қувдим. Кейин бу гапларни бот-бот суриштирдим. Ҳатто қамоқдаги укаси Арслон озодликка чиқиб Тошкентга келганида Каримов қабул қилмагач, бу гапларни ошкор қилганини айтишганда ҳам «деди-деди» деб ўйладим. Аммо, ҳақиқат ўлмайди. Барибир ўзини кўрсатади. Каримовнинг энг яқин қариндошлари ҳам буни тасдиқлашди. Улар ҳам унга ишонмас эдилар. Юртга ачинишарди. Лекин кейинчалик президентнинг яқини, деб уларга этибор кучайиб  кетди. Айниқса Арслон мафияни қўлга олди. Балки мафия уни қўлга олгандир?

5. БИРИНЧИ СЕССИЯ

1990 йилнинг 24 март куни Ўзбекистон Олий кенгаши тўққизинчи чақириқ биринчи сессияси арафасида Вакиллар кенгаши бўлди. Совет даврида ҳар бир мажлисдан олдин шундай тўпланиш ўтказиб ҳаммани яна огоҳлантириб қўйишар экан. Аммо бу сафаргиси олдингиларидан кескин фарқ қиларди.

Аввало шуни айтиш керакки, сайланган депутатларни учга бўлиш мумкин эди.

Биринчиси, коммунстик партия тайёрлаган рўйхат бўйича сайланганлар. Улар кимлиги, маълумоти, миллати, ёши, вазифаси,садоқатига алоҳида эътибор бериб танланган кишилар ва кўпчиликни ташкил этишарди.Уларнинг баъзиларини муқобил сайлов ўйинлари билан сайлашганди.

Иккинчиси, ижтимоий қарашлари билан майдонга чиққанлар ва коммунистик партиянинг рўйхатидан сайланишга рози бўлганлар. Улар ҳеч қандай муқобил номзодларсиз сайланишган. Бошқача айтганда қандайдир келишув асосида. Улар озчиликни ташкил этишарди.

Учинчи гуруҳ эса, халқ томонидан кўрсатилиб, коммунистик партиянинг номзодларини жуда катта қаршиликлар, таҳдидлар, ҳужумларга қарамай енгиб чиққан депутатлар. Улар ҳам кўпчилик эмас, аммо улар қолганларни эргаштириб кетишлари мумкинлигидан чўчишарди..

Ҳар ҳолда Каримов ҳам ўзининг рўйхатидан ташқарида сайланганларни шу йўл билан синаб кўрмоқчи бўлганми, бизни ҳам Вакиллар кенгашига даъват қилишганди. У муҳокама қилинадиган масалаларни санаб бўлгач, қўлимни кўтардим. Каримов исмимни сўраб олди-да, кейин сўз берди.

-Ҳозирча кун тартибига тўртта масалани киритишни сўрайман,-дедим.

Биринчиси, комиссиялар (аввалига “комиссия” дейилган бўлса, кейинчалик “қўмита” деб ўзгартирилди-ЖМ) тузилар экан, Ошокарлик комиссияси ҳам тузилиши керак. Чунки, матбуот эркин бўлмаса, сўз эркинлиги таъмин этилмаса, биз ҳеч нарсага эриша олмаймиз. Бу сензурага, назорат зеҳниятига қарши турадиган қўмита бўлиши керак. Халққа фикр мустақиллигини беришимиз керак ва ундан кейин Ўзбекистон том маънода мустақил бўла олади.

Иккинчиси, биз Москва билан муносабатларимизни ўйлаб кўришимиз керак. Болтиқ бўйи республикаларининг йўли биз учун ҳам кечарли бўлиши ва мустамлакадан қутилишимиз лозим.

Учинчиси эса, “пахта иши” деб қораланган ўзбек халқининг номини оқлашимиз керак. Аввал Рашидов масаласида биз ўз сўзимизни айтайлик.Ўғри бўлса ўғрилигини, тўғри бўлса, тўғрилигини. Қачонгача Гдлянлар айтади сўзни?

Ва ниҳоят Паркент воқеалари бўйича бу ерда гапирган депутатни қўллайман. Олий мажлиснинг махсус комиссиясини тузишимиз ва қонли воқеаларнинг айбдорларини топишимиз керак.

Каримов менга қараб турди-да кейин гапира бошлади:

-Мен Жаҳонгирни яхши танийман. Каттақўрғондаги гаплари эсимда,- деди.-Менинг ҳам айтганларим унинг эсида бўлса керак. Бугун айтган таклифлари менинг ҳам юрагимда ётибди. Ошкоралик комиссияси масаласида уни қўллайман. Матбуотни бошқарадиган битта комиссия тузайлик.

Шу пайт Эркин Воҳидов қўл кўтарди ва Каримов “нима дейсиз” дегандек бош ирғаганидан кейин:

-Мен ҳам бу таклифга қўшиламан ва шу комиссияда ишлашга тайёрман,-деди.

-Мана Эркин ака Воҳидов,- Каримов у кишига маънодор жилмайганча сўзида давом этди,-мен у кишини жуда ҳурмат қиламан, бундай шоирлар юз йилда битта туғилади, янги комиссияга шу кишини раис қилиб таклиф этаман. Паркент масаласида ҳам Жаҳонгирга қўшиламан. Ўйлаб чиқайлик ва бир комиссия тузайлик. Умуман Фарғона воқеаларига баҳо берайлик.

Хурсанд эдим. Таклифларим бу қадар тез амалга ошаётгани кўнглимда ифтихор уйғотаётганди. Каримов эса номимни қайта-қайта такрорлаб гапида давом этарди׃

-Рашидов масаласини менга қўйиб беринг ука, уни коммунистик партия қоралади, бу ишни уларнинг ўзига ҳавола қилайлик. Мана мен шу партиянинг раҳбариман. Қўйинг ўзимиз бир кўриб чиқайлик. “Пахта иши” эса оддий масала эмас, терговнинг, суднинг ишига аралашишимиз керакми, йўқми аввал буни ўйлаб кўрайлик? Ана, Москвада ҳар куни шовқин-сурон қилишмоқда. Лекин натижа йўқ.

Энди бояги қувончим сўниб, кўнглимда бошқа саволлар уйғона бошлади. Бунинг устига Каримов Москва билан муносабатлар масаласида гапирмади. Ўшанда СССР Халқ депутати бўлган Аҳмаджон Мухторов мени ёқлаб гапирди ва керак бўлса биз марказдан ажралишимиз, ўз президентимизни сайлашимиз, ўз йўлимизни танлашимиз керак, деди. Каримов бу гапларга эътибор бермаган бўлди. Аммо Вакиллар мажлисидан кейин Аҳмаджон акани унинг ҳузурига чақиришди ва у қайтиб келиб, “Ислом ака, хурсанд, президентликни қабул қилмоқчи, бу эса мустақилликнинг биринчи қадами, лекин СССРнинг ичида қоламиз, ажралсак бизга пулни ким беради, деяпти” деди.

Аҳмаджон ака фавқулодда истеъдодли журналист. 1981 йилда Тошкентдан Самарқандга борганимда у вилоят “Ленин йўли” газетасининг бош муҳаррири эди. Ўзбекистон радиосида “Табаррук замин” деган дастурни тайёрлаб анча оғизга тушиб қолганимга қарамай, ҳатто қўл бериб кўришмаган, кўзойнагининг тепасидан қараб, “Ука, ҳозир иш йўқ, хабар олиб туринг” деганди.

Мен ундан ранжиб Жомбой туманига ишга кетгандим. Аммо кейин Навоий вилояти ташкил этилди ва газетанинг кўпгина ходимлари кетишди. Бу пайтда Жомбойдан туркум мақолалар ёзиб кўзга ташланиб қолгандим. Аҳмаджон ака икки-уч чақиртирди, бормадим. Сўнг вилоят партия комитетини ишга солиб, мени газетага олиб келди. Аввал Қишлоқ хўжалиги ва кўп ўтмай газетанинг ўша кездаги энг асосий бўлими ҳисобланган Партия турмуши бўлимига мудир этиб тайинлади. Ўзбекистон тарихида коммунист бўлмасдан туриб Партия турмуши бўлимини бошқарган фақат мен бўлсам керак. Аммо бир йилдан кейин партияга олишди.

Аҳмаджон ака билан жуда яқин бўлиб кетдик ва ҳамма бизни “тоға-жиян” деб ўйлар ва менинг ёзганларим, айтганларимнинг орқасида у киши турибди деб билишарди. Ҳатто Каримов ҳам аввалига шу фикрга ишониб қолганди. Шу боис мендан ранжиган пайтда у кишини чақириб гапирарди.

Хуллас, сессия бошланиб Аҳмаджон Мухторов нутқ сўзлаб: “демократик жараёнларни янада ривожлантириш, сиёсий ўзгаришларни чуқурлаштириш, конституциявий тузумни, фуқароларнинг ҳуқуқларини, эркинликлари ва хавфсизликларини мустаҳкамлаш, бошқарув олий органларининг ўзаро алоқасини такомиллаштириш мақсадида президентлик бошқаруви жорий этишни” таклиф қилди. Сессияда қатнашаётган СССР халқ депутатлари бу фикрни қўллаб гапирдилар. Лекин қаршилар ҳам бўлди. Масалан, Тошкент шаҳридан сайланган депутат Тойиба Тўлаганова Ўзбекистоннинг бугунги шароитида президентлик бошқаруви яккаҳокимликка олиб келишини ва демократия истаб диктатурага йўлиқишимизни, коммунистик партия тарбиясини олган раҳбарлардан чиқадиган президент “таши” бошқа бўлгани билан ичи айни тарзда қолишини айтди. У демократия ўрнатилиши учун парламент бошқаруви заруратидан сўз этди.

-Бундай фикр аёл кишидан чиқмайди, аёлларнинг ақли калта бўлади, таклифнинг ортида қандайдир кучлар бор,- деган Ўзбекистон Компартиясининг биринчи котиби, КПСС МК сиёсий Бюросининг аъзоси Ислом Каримов Тойиба Тўлагановани очиқчасига камситди.

Танаффусда эса маҳаллий мухбирларга интервю берар экан “Аёллар товуқ мия бўлади” дейишгача бориб етди.

Президентлик лавозими ҳақидаги қарорни қабул қилиш ва Каримовни сайлаш бошланганда қашқадарёлик депутат Шовруқ Рўзимуродов сўз сўради. Лекин дўппини салла қилиб кўрсатиш даражасида устамон бўлган мажлис раиси Мирзаолим Иброҳимов:

-Ука, сиз эмас, ёнингиздаги дўппили одам гапирсин,- деди.

Дўппили одам эса сўз сўрамаганини айтишга хижолат чекар экан, Шовруқ ўрнидан туриб гапира бошлади. Унга микрофон керак эмас эди. Унинг гуриллаган товушини мажлислар залининг ҳар жойидан ҳам эшитса бўларди. Шовруқ:

-Мен бу одамни Қашқдарёдан биламан. Бу одам президентликка лойиқ эмас. Агар президент бўлса ҳаммангиз пушаймон бўлиб қоласиз ҳали…,- деди.

Ҳар ҳолда у кўпроқ гапирди. Лекин ҳамманинг қулоқларини ана шу калималар чатнатди.Чунки Олий мажлис тарихида бундай сўзлар илк бор айтилаётган эди. Шу сабабдан ҳам кўпчилик сукунатга ботди, буни қўрқув ҳам дейиш қийин. Балки қўрқувни ҳам ютиб юборадиган ҳушсизлик каби бир ҳол эди. Бошқача айтганда депутатлар ўзига хос исённинг қаршисида ” шок” бўлган эдилар.

Шовруқ қўли билан минбарга ишора қилиб гапирар экан, Каримов қизариб кетди. Микрофоннни жаҳл билан олдига тортди. Лекин нимадир эсига тушган кишидек, яна микрофонни раиснинг олдига сурди-да׃

-Бас қилинг майнавозчиликни,-деди. Раис дарҳол бас қилди. Музокаралар тўхтатилди, микрофонларнинг ёнида тизилиб турганларга сўз берилмади. Ўшанда бир нарсага пушаймон бўлдим. Мажлис очиларкан, Тошкент шаҳар ижроия қўмитасининг раиси бўлган кекса киши раислик қилди ва унинг ҳамма нарсани қоғоздан ҳижжалаб ўқиб беришига қарши чиқдим. Буни бошқалар ҳам қўллади. Каримов ҳам раиснинг латтачайнарлигини таъкидлаб, Мирзаолим Иброҳимов номзодини илгари сурди. У бир овоздан сайланди. Дарров маълум бўлдики, Каримов имкониятдан фойдаланиб илгаридан тайёрлаб қўйилган номзодини ўтказиб олган ва у “пири”нинг қули экан.

Мирзаолим Иброҳимовнинг мажлисни олиб бориш услубига ҳам қарши чиқиш ва Каримовнинг Тойиба Тўлаганова ҳақидаги гапларига норозилик билдириш мақсадида микрофон олдида тургандим. Президентлик лавозимига қарши чиқиш ҳақида эса узил кесил фикрга келмагандим. Бир томондан бу мустақилликка олиб борадиган йўл деб ўйласам, иккинчи томондан бизнинг шарқда бир кишининг қўлига ҳокимият тушиб қолиши яна подшоликка судрамайдими, деган фикрлар билан олишардим. Қолаверса Каримов ҳақида ҳали салбий фикрим ҳам пайдо бўлмаганди. Аммо Иброҳимов масалани овозга қўйди ва залга қарамасдан ҳам “Бир овоздан” деб юборди. Шу зайл президентлик лавозими ташкил қилинди ва “бир овоздан” Каримов “сайлаб” юборилди. Ваҳоланки, қаторлар орасида микрофонлар ёнида турганлар овоз беришга улгурмадилар.

Ўша куни танаффусда Аҳмаджон Мухторов билан гаплашиб турганимизда Шовруқ олдимизга келди.

-Сиз билиб қўйинг,- деди у Аҳмаджон акага,- Бо одам рафиқини ҳам, рақибини ҳам кечирмайди!

Аҳмаджон аканинг кўзи ёниб кетгандек, бўлди. Дарҳол дафтарига бу сўзларни ёзиб олди. Кейин׃

-Укажон Москавда гдлянчилар билан курашда яккаланиб қолаяпмиз. Депутатлар партиядан қўрқишади. Президентлик ташкил қилинса партиянинг таъсири камайиши мумкин. Мен ҳозир бу одамдан бошқа лидерни кўрмаяпман, кейинчалик балки бошқа кадрлар чиқар,- деди. Аҳмаджон ака ўша кезда Каримовга сидқидилдан ишонарди.

Шовруқ Каримовнинг Қашқадарёда одамларга зулм қилгани, Ўзбекистон Компартиясининг Москвадан юборилган иккинчи котиби Анишчев билан биргаликда кўп одамни қаматиб юборгани, Гдлян тўдаси билан ҳам алоқаси борлигини айтар экан, Аҳамаджон ака:

-Укажон деворнинг ҳам қулоғи бўлади, бу гапларни менга айтдингиз бошқага айтманг, бундай гаплар учун кечирмайди бу бадбахтлар,- деди.

-Халқ бу гапларни айтиш учун мени мажлисга юборган,- деди Шовруқ.

Хуллас, биринчи сессия  Каримовни таниш сари қўйилган илк қадам бўлди ва Тойиба ҳамда Шовруқни танишимга йўл очди.

Биринчи сессия танаффусида Ошкоралик комиссияси тузилар экан, Эркин Воҳидов мени чақириб, Каримовнинг олдига етаклади.

– Бу ишни укамиз билан бирга қилайлик, ташаббус қилган одам жазоланиши керак, рухсатингизни олмоқчимиз,- деди жилмайиб.

-Бу йигитга…-Каримов ўйланиб қолди. Кейин эринган оҳангда.- Ошкоралик экан, деб ҳаммаёқни ошокара қилиб юбориш ҳам яхшиликка олиб келмаслигини ўзингиз тушунтириб қўясиз,- деди Эркин акага. Кейин менга қараб׃

-Сайловдан олдин Москва телевидениесига чиқиб ана у гапларни гапириш керак эдими?-деди.

Ҳайратланиб қолдим. Сайловдан олдин Москва телевидениеси Тошкент билан телекўприк ўтказган ва қувғинга учраётган номзодлардан баъзиларини суҳбатга тортганди. Ўшанда Ўзбекистон қашшоқлар мамлакатига айланиб қолгани, оналар ва болалар ўлими, пахтазор оналар қотили эканлиги, матбуот эркинмаслиги каби масалаларга тўхталган эдим. Ваҳоланки, Каримовнинг ўзи ҳам бу муаммолар мавжудлигини Каттақўрғондаги учрашувда айтган эди. Нега энди бу гапларни ўзбекнинг олис қишлоғида гапириш мумкину Москвадан туриб гапириш мумкин эмас? Каримовнинг самимиятига ишончсизлик илк бор ана шу пайтда бошланди десам хато бўлмас. Ўшанда у яна бир нарсалар деди, аммо қулоғимга кирмади. Кўз олдимда илк бор икки юзли Каримовни кўриб тургандим.

6.ЖУРНАЛИСТЛАР УЮШМАСИ: ЮТҚАЗИШ

СССР халқ депутатлигига жамоат ташкилотларидан ҳам номзодлар кўрсатиш бошланганда, Ўзбекистон журналистлар уюшмасининг раиси бўлиб ишлаб турган Аҳмаджон Мухторов ҳам даъвогар бўлди. Сайлов кампанияси Тошкентда бошланиб, асосий қисми Москвада давом этди. Аҳмаджон аканинг ишончли вакилларидан бири эдим. “Украина” меҳмонхонасида бир ой яшаб, номзодимизни ўтказиш учун курашдик.

Сайлов СССР Журналистлар уюшмасини “қайнатиб” юборди. Ҳамма республикаларнинг вакиллари ўз номзодларини ўтказишга интилардилар. Бунинг учун сизлар бизга овоз беринг, биз сизга каби “ўйин”лар ҳам бошланганди. Аммо кўп нарса номзоднинг дастури ва учрашувлардаги нутқига боғлиқ эди. Аҳмаджон ака талантли журналистгина бўлиб қолмай, айни пайтда яхши нотиқ ва замон муаммоларини илғаб оладиган сиёсатдон эди. Шу боис ҳам журналистларнинг эътиборини тез қозонди.

Москвадаги ҳаёт билан Тошкентдаги вазиятни солиштириб кўришга уринардим. Ер билан осмон қадар фарқ эди. Ўзбек журналистлари гарчи матбуотда долзарб нарсаларни ёзаётган бўлсаларда, ҳали уюшиб, сиёсий кучга айланмагандилар.

Ўзбекистон Ёзувчулар уюшмаси эса сиёсат қайнаб турган қозон эди. Бу ҳақда Аҳмаджон акага гапирсам у сайловни ўтказиб олайлик, биз ҳам уюшмани оёққа қалқитамиз ва катта кучга айлантирамиз, деган аҳдини ва режаларини айтарди.

Ўзбекистон журналистлар уюшмаси туғилгандаёқ ўлик туғилгандек эди. Чунки илгари ҳам фақат “қоғоз”даги ташкилот бўлиб келган.

…1979 йилда Ўзбекистон радиосида ишлардим. Ёшлардан икки кишини ҳам мазкур уюшманинг қурултойига вакил қилиб сайлаш керак экан. Бизни-ёзувчи Примқул Қодировнинг қизи Гуля (Гуля ўша пайтда радионинг рус тилидаги болалар учун дастурлар бўлимида, мен эса ўзбек тилидаги қишлоқ хўжалик бўлимида ишлардик)ни сайлашди. Журналистлар уюшмасининг раиси Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг биринчи котиби Шароф Рашидов эди. Қурултойда у нафақат нутқ сўзлади, балки анжуманнинг бошидан охирига қадар қимирламай ўтирди ҳам.

Сайлов бошланди ва варақалар тарқатилди. Гуляга:

-Кимларнинг номини ўчирамиз,- дедим ўзбекчалаб. У ўзбекчани тушунарди, аммо русча гаплашарди.

-Ўчиришнинг фойдаси йўқ, барибир айтишмайди, юз фойиз сайланди, деб айтишади.

-Рашидовнинг номини ўчириб кўрамизми?- дедим пичирлаб. Гулянинг ранги оқарди. Бир зум ўйлаб турдида кулиб:

-Балки Раҳмоновнинг номини ўчирармиз,-деди.

Расул Раҳмонов Ўзбекистон радио ва телевидение қўмитаси раисининг радио бўйича ўринбосари эди.

-Бизни бу ерга олиб келган шу одам. Кейин биздан шубҳа қилиб қолиши аниқ. Бунинг устига унинг қўмита раиси Иброҳимов билан ораси яхши эмас, раис уни кеткизмоқчи, деган гаплар бор,-дедим.

-Рашидовни ўчирсак, КГБ бизни топиб олиши мукин,-деди Гуля.

-Қандай топади? Исмимиз ёзилмаган бўлса?

-Бармоқ изларидан топиши мумкин. Лекин синаб кўрсак бўлади.

Хуллас, иккаламиз Журналистлар уюшмасининг Марказий кенгаши аъзолари рўйхатидан Рашидов номини ўчирдик.

Саноқ комиссиясининг раиси номздоларни номма-ном санаб, “юз фоиз ёқлаб, қарши йўқ” деб айтар экан, биз жиноят қилган одамлардек миқ этмай ўтирардик. Кўзим Рашидовда эди. У ҳам худди бизга қараб тургандек. эди. Навбат “Р” ҳарфига келганда юрагим гупиллай бошлади. Худди бутун залдагилар юрагимнинг товушини эшитиб менга қараб туришгандек туюлди. Шу пайт “Шароф Рашидов… иккита қарши овоз” деган товушдан сесканиб кетдим. Бошимдан совуқ сув қуйилгандек бўлди. Рашидов қизариб кетди. Ундан кўзимни олиб қочдим. Залда жимжитлик ҳукмрон. Шу дамда осмон узилиб тушсайдию нафасим бўғилиб қолсайди, дегандек бир кайфиятда эдим. Аммо ҳеч нарса бўлмади.

Шунга қарамасдан тиззаларимда қалтироқ. Гуля ҳам жим. Унинг ҳам дунёсида нималардир бўлаётганди. Биз индамай уйга кетдик. Ҳар куни КГБ ходимлари кириб келишини кутдим. Кейин билсам Гуля ҳам айни ҳисни яшаган экан. Аммо бирор жойда бу ҳақда бирор киши гапирмади ҳам, эсламади ҳам.

Шу воқеа катта қўрқувни енгишга замин бўлганини кейин англадим. Демак, одамлар қўрқув занжири билан ўраб ташланган ва ҳеч қандай назорат қилмасангиз ҳам улар ўзларини ўзлари назорат қилар эканлар. Режим ана шундай йўқ куч устига қурилганини ҳис қилдим . Демак, агар одамлар истасалар кўп нарса бўлиши мумкин экан.

Москвада Аҳмаджон Мухторовнинг ишончли вакили сифатида юрган кунларимда бошқаларда қўрқув занжири йўқолганини кўрдим. Аммо Ўзбекистонда ҳали бу қўрқув яшаётган ва одамларнинг аксарияти ўз-ўзини назорат қилаётганди. Ана шу масала тинчлик бермас ва нима қилиб бўлса ҳам бу йўқ занжирни узиш керак, деб ўйлардим.

Аҳмаджон ака СССР Халқ депутати бўлганларидан кейин у кишини Москвага Олий кенгашга доимий ишга чақиришди. Шу муносабат билан Тошкентдаги ишларини топширдилар.

-Ўрнингизга ўтиб, бир ўзимни синаб кўрмоқчиман,-дедим Аҳмаджон акага.

-Нима деяпсиз? Олий Кенгашдаги ишингиз бундан ўн марта юқори-ку? Нима қиласиз бу ўлик ташкилотни? Ҳатто битта машинаси ва алоҳида бир биноси ёки хазинасида бир мири пули ҳам йўқ-ку?,-дедилар.

-Лекин бир уринмоқчиман,-дедим.

-Марказий қўмита аллақачон ўз номзодини тасдиқдан ўтказиб қўйган-да.

-Ким экан?- деб қизиқдим .

-Лутфилло Кабиров, илгари рус тилида у-бу нарса ёзиб юрарди. Марказий қўмитада инструктор экан. Ўзбек тилини ҳам яхши билмайди. Ташкилот бугунгисидан ҳам баттар бўлади, энди.

-Сиз қаршилик қилмадингизми?

Аҳмаджон ака бир зум ўйланиб турди-да чуқур уф тортиб, гапира бошлади׃

-Ислом ака мендан хавфа. Ҳатто табрикламади ҳам, “Депутат бўлиш ниятингиз бор экан, ўзимизга айтсангиз ҳам бир жойдан сайлатардик”, деди. Энди Москвада бир гуруҳ тузиб ўзбекистонлик депутатларни бошқариш режаси бор экан. Гдлян ҳақидаги чиқишларим ҳам у кишига ёқмаган. Маслаҳат қилиб, кейин гапиринг, деяпти…

Ошкоралик қўмитасида Ўзбекистон Журналистлар уюшмаси раислигига муқобил номзод йўли билан сайлов ўтказиш масаласини кўтардим ва ўз номзодимни ҳам кўрсатишим мумкинлигини айтдим. Журналистлар ташкилоти раислиги ҳозир эгаллаб турган лавозимимдан паст бўлгани учун ҳам кўпчилик ажабланмас эди. Акс ҳолда мансаб учун ўзини урмоқда, дейишлари ҳам мумкин эди.

Лекин бу воқеа коммунистик идора билан Олий кенгаш орасидаги илк ва ҳал қилувчи тўқнашув бўлди. Чунки мажлис қилган кунимизнинг ўзиёқ Марказий Қўмитанинг идеология бўйича котиби Жаҳонгир Ҳамидов (асли биолог бўлган ва қўлидан ҳеч иш келмайдиган бу одамни идеология бўйича котиб қилиб қўйишганди. Кейин эшитишимизча у Каримовга камгаплиги билан ёқиб қолган ва “дўсти”га айланган экан)  телефон қилди ва׃

-Нима гап?-юмшоқ оҳангда.

-Кеча мажлисга келмадингиз?- дея мен ҳам юмшоқ оҳангда савол билан жавом қилдим. У Ошкоралик қўмитасининг аъзоси ва кейинги пайтларда мажлисларга келмас эди.

-Сизлар шундай мажлис қилаяпмиз, дея маслаҳат қилдингизлармики, мен борай?-дея у яна савол билан давом этди. Бўш келмасликка уриндим׃

-Нега маслаҳат қилишимиз керак? Мажлис чақириш Ошкоралик қўмитаси раиси ва ўринбосарининг ваколатига кирадику?

-Лекин мажлисда муҳокама қиладиган масалани бизнинг бўлим билан келишиб олдингларми?

-Кечирасиз-у, сиз Олий кенгашни Марказий Қўмитага боғлаб қўймоқчимиз? Халқ вакилларига бу ҳақорат эмасми? Ҳамма ёқда демократия ҳақида гуриллаб гап бўлиб турсаю сиз шундай десангиз уят бўлмайдими?-дедим ўзимни босолмай.

-Сизни чақиртиргандим, келмабсиз, мана энди ўзим телефон қилаяпман, Ислом ака шахсан гаплашиб қўй деганлари учун, Журналистлар уюшмасида нима қилмоқчисиз?

Бу гап асабга тегдими ёки ёшлик ғурури қўзғаб кетдими шарта-шурта жавоб қилиб юбордим׃

-Биринчидан, котибингизга “Ҳамидов жанобларига айтиб қўйинг, аввал ўзлари мажлисга келишни ўрагнсинлар, кейин биз ҳам борамиз”, дегандим. Иккинчидан, депутатлик бурчингизни бажариб кеча мажлисга келганингизда нима қилмоқчи бўлганимизни билиб олардингиз!

-Оҳ-ҳу! Ростдан ҳам сиз билан гаплашиб бўлмас экан-ку,- деб суҳбатни якунлади Ҳамидов.

Жавобларимга ҳайрон бўлиб қараб турган Эркин Воҳидов катталар билан бундай муомила қилиб бўлмаслигини айтиб, анча маслаҳат берди.

Шу пайт қисқа рақамли, ҳукумат телефони яна жиринглади. Бу Ислом Каримов эди.

-Мен чақиртирсам келмабсиз,-деди у.

-Сиз чақирганингиз ҳақида ҳеч ким, ҳеч нарса деган эмас, бўлмаса борган бўлардим,- дея юмшоқ жавоб қилдим Эркин аканинг насиҳатига амал қилиб.

-Агар Марказий Комитетнинг қоровули чақирса ҳам демак мен чақирганим бўлади,- Ислом Каримов товушини баландлатиб гапира бошлади.-Сиз ўзингизни ким деб ўйлаяпсиз ука? Бу депутатлик вақтинчалик нарса, деб такрор ва такрор айтаяпман. Яқинда ҳаммаси жойига қайтади. Москвадаги гапларга қараб хулоса қилманг. Коммунистик партия доим ҳукмрон бўлиб келган ва бундан кейин ҳам ҳукмрон бўлиб қолади. Унга дишманлик қилаётганлар билан ҳали гаплашиб қўямиз. Сиз эса ақлли йигитсиз. Уларга қўшилманг, бошқаларнинг гапига кирманг. Аҳмаджон Мухторовга ўхшаганлар ўзлари панада туриб сизларни ишга солиш билан овора. Ўзбошимчалар бугун депутат бўлгани билан эртага яна ўз жойига қайтариб қўямиз.

-Ислом ака,- дея унинг гапларига жавоб қилмоқчи эдим, аммо уни тўхтатиш қийин эди.

-Журналистлар уюшмаси раислигига бизнинг ўз номзодимиз бор. Эшак бўлса ҳам бизнинг номзодимиз бўлгани учун у ўтади. Сизга вазифа керак бўлса, мана менга айтинг, қайси вазирликни истайсиз, гапимга қулоқ солиб турсангиз Олий Кенгаш раислигига қадар ҳам олиб бораман.

-Аммо бугун мен эгаллаб турган вазифадан жуда ҳам қуйида бўлган ташкилотни бермаяпсизу…

-Гап ташкилотнинг катта-кичиклигида эмас, гап принсипда. Биз айтдикми, ўша одам бўлади, ука,-деди Каримов.

Бу масала энди яна ҳам жиддий аҳамият касб этди. Журналистлар уюшмаси раислигига номзодимни ташвиқ қилишга киришиб кетдим. Учрашувлар, мажлислар ўтаказа бошладик. Икки уч марта Аҳмаджон ака келиб йўлдан қайтаришга уринди, лекин давом этавердик.

Қурултой куни ўртага учинчи номзод ҳам чиқди. Бу “Бирлик”нинг номзоди, журналист Анвар Усмонов эди. Дастурлар, режалар баён этилди. Мен журналистлар уюшмасини сиёсий ташкилотга, ҳақиқатдан журналистларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қиладиган, уларни бирлаштирадиган, сўз эркинлигини таъминлайдиган, сензурага қарши турадиган ташкилотга айлантириш ҳақида гапирдим. Лутфилла Кабиров ва Анвар Усмонов ўз дастурларини рус тилида баён этдилар.

Қурултой Ўзбекистоннинг катта воқеасига айланди. Ўзбекситон Компартияси Марказий комитети бюросининг аъзолари келишди. Таклиф қилинмаган ҳолда Олий кенгашдан бир қанча расмийлар ҳам шу ерда эди. Ҳатто журналистикага ҳеч қандай алоқаси бўлмаган Кенгаш котиби Омон Олимжонов, Ўзбекистон Комсомол комитетининг биринчи котиби Азиз Носиров ҳам шу ерда фаол эди. Мухолифат ҳаракатлари ва партияларидан ҳам вакиллар келган ва Матбуот уйининг мажлислар зали ҳақиқий сиёсий кураш майдонига айланганди.

Бу ерда эскилик билан янгиликнинг, зулм билан демократиянинг, яккаҳокимлик билан эркинликнинг кураши бошланганди. Хурсанд бўлдим. Демак, ҳаракатларимиз зое кетмаяпти, деб ўйладим. Қурултойда айтилган гаплар ҳам бундай минбарлардан илк бор айтилаётган, тортишувлар ҳам мисли кўрилмаган эди.

Негадир Аҳмаджон ака жуда хомуш. Унинг ёнига борсам׃

-Ҳали ҳам кеч эмас, ўжарликни ташлаб, номзодингизни олинг,- деди.

-Нима учун? –деб сўрасам, қўл силтаб кетиб қолди.

Овоз бериш давомида Каттақўрғондаги “Зарафшон” газетасининг бош  муҳаррири Асқар Жалилов ёнимга келди. Асқар ака билан Самарқандда вилоят газетасида бирга ишлаган эдик. Ўшанда Аҳмаджон Мухторов муҳарриримиз эди.

-Аҳмаджон акани танимай қолдим, у кишига тушуна олмай қолдим, ҳамманинг ёнига бориб, Жаҳонгирга овоз берманглар, деб ташвиқ қилмоқдалар. У ўжар, менинг гапимга кирмади, ўзига ёмонлик қилмоқда. Унга дўстлик қиламан, десангизлар унга қарши овоз беринглар, деб юрибдилар,-деди у.

Яна Аҳмаджон аканинг ёнига бордим.

-Биласизми, бу принсиплар жанги, агар шу ерда ютқазсак, тамом, ҳеч қачон юта олмаймиз. Кўраяпсиз, демократия ҳамма республикаларга келганда ҳам бизда йўқ. Биз одамлардаги қўрқувни синдиришимиз керак. Агар бугун ютқазсак, мана барибир ҳеч нарса қилиб бўлмайди, деган фикрлар янада қатъийлашади,- дедим.

-Барибир ҳеч нарса қилиб бўлмайди,-деди Аҳмаджон ака.

-Лекин сизнинг депутат бўлганингиз ва менинг ҳам депутат бўлганим аниқ масала. Йўлимизни тўса олмадилар. Бизга ўхшаб 20-30 киши уларнинг деворини бузиб ўтди. Демак, мумкин экан.

-Гап ана шунда, 20-30 кишимиз. Улар эса бир неча юз киши. Мухолифатмиз, деб юрганларнинг кўпи эса шу йўл билан мансаб олиш ниятида. Мана қурултойда айтганларингизни эшитиб туришди. Аммо ўзларининг номзодини илгари суришди. Агар гап мақсадда бўлса, нега сизни қўллашмади? Бундан кейин ҳам қўллашмайди? Ёлғизланиб қоласиз?-деди Аҳмаджон ака ачинган қиёфада.

-Улардан қўллашларини сўраганим ҳам йўқ. Бу оддий ҳол. Номзод қанча кўп бўлса, шунча яхши. Бу-демократия.

Қозонни қайнатмоқчи эдим, менимча улгурдим шунга.

-Агар демократия бўлса, нега мен билан гаплашиб турибсиз. Мен ҳам демократияга риоа қилиб, ўзим истаган номзодни ташвиқ қилиб юрибман. Сиз эса қаршилк қилаяпмиз? Қозонга келсак, гап унинг қайнашида эмас, гап пишадиган овқатда. Булар аллақачон бир халта тузни ташлаб бўлишди. Энди бу ошни ҳеч кимга едира олмайсиз,- дедида “Қалай мот қилдимми?” дегандек, елкамга уриб қўйди.

Аҳмаджон акадан жуда қаттиқ хафа бўлдим.

-Бу демократия эмас, бу демократия ғояларини сотиш, дегим келдию у кишини жуда ҳурмат қилганим учун айта олмадим.

Саноқ комиссияси ичида журналистлар Исмат Хушев ва Дадахон Ёқубов ҳам бор эди. Бир пайт Дадахон менинг ёнимга келиб,

-Исматга овозлар сонини ўзгартириш юкланган. Менга ҳам, лекин мен буни қилмадим. Ана у Аҳмаджон тоғангиз билан Исмат бир нималарни режалаяптилар,-деди.

-Бу гапингизни қурултойга ҳам айтинг,-дедим.

Дадахон:

-Нима қипти, мени қўрқоқ деб ўйлаяпсизми, қурултойга ҳам айтаман, керак бўлса Ислом аканинг ўзига ҳам айтаман,-деди,-Исмат нимадир қилиб Сиз ва Лутфиллага 75 тадан, Анвар Усмоновга 22 та овоз чиқарди. Кейин Ислом акага телефон қилишди. У кишига ҳақиқатни манa мен айтаман. Аммо Аҳмаджон ака ичкарига кириб, мен Жаҳонгирга овоз бергандим, қайтиб олдим ва Лутфиллага овоз бермоқчиман, шуни ўзгартириб қўйинглар, деди.

Шу пайт Аҳамаджон ака минбарга чиқиб гапира бошлади. Мени анчадан бери билишини ва ўжарлигимни ҳам айтиб, менга овоз бермаганини эълон қилди.

Саноқ комиссияси ҳам Аҳмаджон ака айтгандек қилиб, натижани ўзгартириб айтди. Лекин Дадахон сўзида турди ва қурултойга мурожаат қилиб, орқада бўлган ўйинни айта бошлади. Саноқ комиссиясининг натижасига исён қилган делегатлар зални ташлаб чиқиб кета бошладилар. Дадахоннинг айтганларини кимдир эшитди, кимдир эшитмади. Аммо унинг “Натижалар бузилди” деган гапи қулоқлар остида қолди.

Саноқ комиссиясининг натижаси қурултой томонидан тасдиқлаш учун овозга қўйилмай, қурултой якунланмай қолди. Чунки ҳамма ёқ ғала ғовур бўлиб кетганди. Эртасига газеталарда Лутфилло Кабиров муқобил сайловда Ўзбекистон журналистлар уюшмасининг раиси этиб сайланди,  у 76 та, Жаҳонгир Маматов 75 та, Анвар Усмонов 22 та овоз олдилар, деган хабар чиқди.

Мени ҳайратга солган эса, Аҳмаджон Мухторовнинг ҳаракатлари бўлди? Нега у бундай йўл тутди? Нега ўз истеъдоди ва қобилиятига қарши иш тутди? Нега мени шогирдим, деб юрган ҳолда оёқлар остига олиб топтади? Бу каби саволларга жавоб топа олмас эдим.

Орадан кўп ўтмай, бир кун Аҳмаджон ака саҳарлаб уйга келди. Ундан хафа бўлганим учун ичкарига таклиф қилиш ёки қилмасликни ҳам билмай қолдим.

-Бугун Москвага қайтаяпман. Сиз хафа бўлманг, сайловда ютқизган бўлсангиз ҳаётингизни қутқазиб қолдингиз. Ислом ака мени ҳам, сизни ҳам ўлдиртириб юборишини айтганди. Шу боис шундай йўл тутдим,- деди.

-Унинг шу гапига ишондингизми?- дедим.

-Сиз ишонмаслигингиз мумкин. Аммо мен ишонаман. Уларнинг қўлидан ҳамма иш келади. Улар кечиришмайди. Кечириш нималигини билишмайди. Сиз эса уларга қарши исён қилдингиз. Улар ўз принсипларини қутқазиб қолиш учун ҳамма йўлга бош урадилар…

-Биз ютганимизда уларнинг “принцип”ларини синдирган бўлардик. Ҳамма нарса биринчи одимга бoғлиқ. Биринчисида ютдингизми, демак йўл очилади.

-Майли укажон, мен сизни ўғлимдек яхши кураман, кўнглимдагини айтдим, қўйдим, аммо у кеча ҳам телефон қилди. Мени қаттиқ ҳақорат қилди, яна, сизни ўлдиртириб юборишини айтди. Ундан эҳтиёт бўлинг, уни яхши танийман. У мафиядан чиққан, бутун мафия унинг орқасида.

Аҳмаджон аканинг кўзида ёш ҳалқаланди… Ҳеч нарса деяолмадим. Барибир ўз фикримда эдим. Агар у киши маҳкам турганда Ислом Каримовнинг малайлари ҳеч нарса қила олмас эди. Ана шу биринчи ютқазиш кейинги одимлар давомида бизга қимматга тушишини ҳис қилардим, аммо бу қай йўсинда бўлишини тассаввур қила олмасдим. Лекин Аҳмаджон аканинг кетаётиб айтган яна бир гапи қувват берди.

-Мен унинг ҳақоратларини жавобсиз қолдирмайман… Агар сизга бирор нарса қилгудек бўлса, ҳаётининг энг катта хатосини қилган бўлади. Унинг ажали  мен бўламан!

Демак, бу одамнинг ҳам қалбида исён бор.У кишига нисбатан хаёлимдан ўтган салбий фикрлар бирдан ғув этиб учиб кетди ва кузатиб қўйиш учун чиқдим. Кетаётганларида:

-Барибир ютишимиз керак эди,-дедим.

-Мен ҳам шу фикрга келдим, аммо кеч…-дедилар.

Ўзбекистон журналистлар уюшмасининг  қурултойидан эсда қолган яна бир воқеа шуки, мажлисга Бош вазир ўринбосари, шоир Эркин Самандаров раислик қилганди  ва очиқдан-очиқ мени сайламасликларини талаб этганди. Ўшанда хоразмлик ёш бир журналист ўрнидан туриб:

-Ёшулли, катта ишга ўтиб виждонингизни сотиб юборибсизку!- деганди.

Шу нарсага аминманки, бу гапни Эркин Самандаров ҳеч қачон унута олмаган бўлса керак, айниқса Каримовнинг топшириғи билан юқоридаги каби жуда кўп “ҳунар”ларни кўрсатиб,  кейин ишдан  қувиб юборилгач,  айниқса, бу сўзлар бот-бот қулоқлари остида жарангалаган бўлса ажаб эмас?!

7.ИККИНЧИ СЕССИЯ: МУСТАҚИЛЛИК ДЕКЛАРАЦИЯСИ

Мустақиллик ғояси ҳамма жойда тўлқинланган ва бу тўлқин бирин-кетин соҳиллардаги қояларни йиқитаётганди. Баъзи жумҳуриятларда бу тўлқин қаршисига танклар, турли силоҳлар олиб чиқилса-да, тўхтатишнинг имкони бўлмаётганди. Чунки бу тўлқиннинг орқасида енгиб бўлмас куч – халқ бор эди. Бу тўлқин эстираётган шамол ҳар бир эшикдан ичкарига кираётган ва инсонларнинг қалблари, шуурларини қитиқлаётган эди.

Аммо биз энг орқада бўлмасакда, энг орқадаги ўринлардан бирида эдик. Анашу орқадалик демократ депутатларга тинчлик бермас эди. Мустақиллик ҳар биримизнинг кўнглимиздаги энг улкан орзу эди.

1990 йилнинг 18 июнида бошланадиган Ўзбекистон Олий Кенгаши 12 чақириқ иккинчи сессияси олдидан кун тартибини муҳокама қилиш учун раёсат мажлиси чақирилди. Олий кенгаш раиси, ўринбосарлари ва қўмиталарнинг раислари раёсат аъзоси бўлганлари учун мажлисда ҳал қилувчи овозга эгадирлар. Аммо биз ҳам қатнашсак, бизни чиқариб юбориш ҳуқуқлари йўқ эди. Шу боис бу мажлисга кирдик ва мустақиллик  масаласини кўтардик.

-Бугун бўлажак сессиянинг кун тартибини муҳокама қилаяпсизлар, – дедим раёсатда сўз олиб. – Биламан, раёсатимиз “юқори” билан маслаҳатлашмасдан қарор чиқара олмайди. Лекин бу масала маслаҳатни кутмаслиги учун ҳам уни кун тартибига киритишларингизни сўраймиз. Ёки бугун раёсат бир ҳайъат тузсин ва сессия иш бошлагунга қадар лойиҳаларни кўриб чиқиб, муҳокамага ҳозирласин.

-Тўғри,-дея қўллади Маданият қўмитаси раисининг ўринбосари Алижон Қўчқоров. -Мана мен узоқ йиллар партия марказқўмида ишладим, лекин бугун мустақиллик дея тўлғанаётган йигитларга қўшиламан. Бу бир ёки икки кишининг ташаббуси эмас. Бу бутун халқнинг дарди. Шу сабабдан унга қўшилмасдан ва уни қўллаб-қувватламасдан иложимиз йўқ.

Унинг ёнида Бахтиёр Қодиров деган депутат ўтирганди, у ҳам қўшилди. Кейин мен каби раёсат аъзоси бўлмасада мажлисга кирган бошқа депутатлар ҳам дастаклашди бу фикрни.

Раис Мирзаолим Иброҳимов ҳеч нарсага “йўқ” демас эди. “Хўп” дерди, куларди, лекин ваъда амалга ошмай қолаверарди.

Кутилмаганда Эркин Воҳидов сўз олди׃

-Менимча бу ўйлаб кўрилиши керак бўлган масала. Ҳозир бирдан кун тартибига қўшсак сессияда шошиб қоламиз, тайёр бўлмаган нарсани қандай қилиб муҳокамага олиб чиқиш мумкин? Олдин халқдан сўраб кўрайлик. Қани нима дейди? Шу боис мен бу масала билан шуғулланадиган бир  ҳайъат тузишни таклиф қиламан. Унгача Оқсоқолнинг  фикрларини ҳам биламиз.

Эркин ака ва ҳамқурлари Ислом Каримовни “Оқсоқол”  дейишарди.

-Ҳурматли Ислом акага ўзим тушунтираман. Эркин аканинг таклифлари эса жуда тўғри, мен ўзим Ислом акадан изн олиб бу масалани сессияда муҳокамага қўяман.- деди Мирзаолим Иброҳимов “Оқсоқол”нинг ўрнига “Ислом ака”ни ишлатиб.

-Лекин тавсия қилинадиган кун тартиби қўлингизда, ҳозироқ унга киритиб, қабул қилиш мумкин, – дея луқма ташладим.

-Тушунаман, ёшларнинг қони қайнаб туради. Аммо бу масала жуда ҳам жиддий, уни икки оғиз гап билан ҳал қилиб юбориб бўлмайди, қолаверса таклифингиз рад қилинмади, қабул қилинди деб ҳисоблайверинг, ука, – юмшоқ оҳангда эътироз билдирди раис.

-Бу ерда Мустақиллик Декларацияси матнини тайёрлайдиган гуруҳ тузиш таклиф қилинди, ҳеч бўлмаса буни амалга оширайлик, иш давом этиб турсин, – деди Алижон Қўчқоров.

-Бизга имкон беринг, агар йўлини топсак гуруҳ-пуруҳсиз ҳам бу масалани ҳал қиламиз…,-жавоб қилди раис  бироз зарда билан.

Шундан кейин сессия олдидан “Мустақиллик Декларацияси” деган ном билан иккита ўзбекча матн пайдо бўлди. Биринчиси, “ЭРК” партияси тайёрлаган ва иккинчиси “Бирлик” халқ ҳаракати.

Биринчиси анча мукаммалроқ бўлиб, бир саҳифадан кўпроқ эди. Иккинчиси, эса ярим саҳифа бўлиб, умумий руҳдаги чақириқ каби ёзилганди. Олий Кенгашда ишлайдиган ходимлар “Булар шунчаки оддий қоғозлар” деб қўл силташарди.

Биз Олий Кенгаш идорасида ишлайдиган  демократик руҳдаги депутатлар эса  ҳар иккаласидан ҳам фойдаланган ҳолда янада аниқроқ ва мукаммалроқ лойиҳа тайёрлашни ўйлардик. Яъни унга қонуний тус бериш кераклиги ҳақида бош қотирар эдик. Лекин баъзи қўмита раислари ва ҳайъатдагилар бунга  қарши эдилар. Москвадан ажралиш керак, деган гапни эмас, СССР таркибида қолиб, Иттифоқ Шартномасини имзолаб, кенроқ ваколатлар олиш кераклигини афзал кўришарди.

Чунки ўша кунларда Москвадан шундай бир таклиф юборилган ва қандай ваколатлар исталиши ўрганилаётган эди. Қўмита раислари қуруқ гапдан кўра,  амалий одим тарафдоримиз, Москвадан кўпроқ эркинлик олсак бу фойда деган фикрларини бизга ҳам сингдиришга уринишарди. Каримов ҳам кўпроқ эркинлик билан Иттифоқ таркибида қолиш кераклигини ва айниқса ўзи иқтисодчи бўлгани учун ҳам бунинг афзаллигини тушунишини бот-бот такрорларди. Унинг фақат битта  ўйи борлиги яққол сезилиб турарди: бу ўй нима бўлса ҳам Москва менга тегмасин, қолгани дунёни сув босса ҳам тўпиғимга чиқмайди қабилида эди.

Сессия бошланишидан бир кун олдин кўнглимга бир фикр келди. Нега сессия котибияти аъзолари олдиндан  тайинланиб қўйилади ва сессияда номлари ўқиб бериладию  “тасдиқланди” деб ўтиб кетилаверади? Ваҳоланки бутун сессиянинг тақдири ана шу котибиятнинг қўлида. Агар котибият мустақил бўлса, мажлислар эркин ўтади, кун тартибига исталган нарсани қўшиш мумкин?

Олий кенгашдаги дўстларимга:

-Мажлис очилиши билан котибият эълон қилинар экан, ҳар биримиз биттадан номзод кўрсатайлик. Улар ўн беш номзод кўрсатишса, биз ўн олти кишини кўрсатайлик. Мажбуран овозга қўяди. Ўтгандан кейин бизнинг одамлар котибият мажлисида раис номзодини ўзимиздан кўрсатсин. Чунки мажлиснинг тақдири котибият раисининг қўлида. Бутун рўйхатлар, қарорлар унинг қўлида бўлади. У эса бирортасини ҳам раисга бермайди, сенариясиз сессия ўтказамиз деб эълон қилади. Депутатларнинг талаблари сифатида Мустақиллик Декларацияси муҳокамасини ҳам кун тартибига киритишни сўрайди…,- дедим. Уларга маъқул бўлди бу фикр.

Сессия куни Каримов чет эллик меҳмони билан водийга кетганди. Бу ҳам ишни қулайлаштирди. Котибият аъзолари тасдиғи бошланганда  “Менда таклиф бор” дея ўрнимдан турдим ва  котибият аъзоларини янгидан сайлаш керак деган таклифни айтдим. Мирзаолим Иброҳимов:

-Укам, ҳеч жим ўтирмадингиз. Котибиятга у аъзо бўлди нима, бу аъзо бўлди нима? Шу котибият ўзгаргани билан бир нарсага эришасизми?- дедию қўшимча қилди: -Менда ҳам таклиф бор, Жаҳонгир Маматовнинг ўзи командаси билан секретариатни эгалласин, кўрамиз қани нима бўларкин? Қани рўйхатингизни ўқинг!-деди.

Мен шошиб қолдим, чунки қўлимда рўйхат йўқ эди. Аммо бундай имкониятни бой бермаслик учун чўнтагимдан ён дафтарчамни чиқардим-да, гўё унга исмлар ёзилгандек, аслида эса хаёлдан, янги номзодлар рўйхатини ўқий бошладим. Олий кенгашда биргаликда фаолият кўрсатаётган дўстларимнинг исмлари бор эди бу “рўйхатда”.

Бошқаларга таклиф киритиш учун ҳожат ҳам қолмади. Бир зумда мен таклиф қилган “рўйхат” тасдиқланди ва биз орқадаги хонага ўтиб, котибият мажлисини қилдик. Аслида ўзим “рўйхат”да йўқ эдим. Чунки ўз номимни ўзим таклиф қила олмас эдим. Аммо Мирзаолим Иброҳимовнинг таклифи ўлароқ исмим рўйхатга кирди ва котибиятнинг илк мажлисида  раис этиб сайландим.

Каримов бўлганда бунга йўл бермасди. Мирзаолим Иброҳимов эса ҳаётининг энг катта “хато”сини қилиб қўйганидан бехабар эди.

Бир пайт Каримов кириб келди. У минбарда котибият учун ажратилган жойда ўтирганларни кўриб ҳайрономуз термулди-да, “салом” дегандек менинг елкамга уриб қўйди ва раиснинг ёнига бориб утирди.

Раисдан сўз сўрадим.

-Сўз котибият раисига, – деди Мирзаолим Иброҳимов.

Ўртадаги минбарга чиқдим-да:

-Раёсат таклиф қилган кун тартиби аниқ. Лекин истаган одам кун тартиби бўйича таклиф киритиши мумкин. Котибиятга келган таклифларингизни албатта ошкор этамиз ва овозга қўямиз. Мана бу сўзга чиқувчилар  рўхати эса олдиндан тайёрлаб қўйилган экан, уни йиртамиз.

Шундай деб, қўлимдаги қоғозларни иккига бўлиб, йиртдим.

–Сўзга чиқувчилар ҳам котибиятга таклиф берсинлар, биз рўйхатни таклифларнинг келган соати, дақиқасига қараб тузамиз, – дедим.

Мажлисда жонланиш юз берди. Уйқусираб ўтирадиган тўраларнинг ҳам пайтавасига қурт тушди.

-Мен қайси қоғозга қараб иш юритаман, – дея киноя қилди Мирзаолим Иброҳимов. У Каримовнинг келиб қолганидан ваҳимага тушганди.

-Кун тартибига қараб раислик қилаверасиз, – деб  минбардан тушиб, ўрнимга келиб ўтирдим. Каримов эса ўрнидан турди-да қўл силтаб чиқиб кетди. Унинг нимага келиб, нимага кетганини ҳеч ким тушунмади.

Мирзаолим Иброҳимов нима қилишини билмай қолди. Олдидаги қоғозларнинг аксарияти  бекорга чиқиб қолганди. Котибият аъзолари мажлисга юзма-юз қўйилган жойда ўтириб таклифларни йиға бошладилар ва мен муҳокамага қўйиладаган масалаларнинг номларини  эълон қилиб, сўзга чиқувчилар номини  Мирзаолим Иброҳимовга етказиб  турдим.

Залда Мустақиллик Декларациясини кун тартибига киритиш учун ҳаракат ҳам бошлатилди. Аввалига депутатлар лойиҳаларни тўппа-тўғри Иброҳимовга берибдилар. У  эса олиб, столнинг устида тескари қилиб қўйганича қарамабди ҳам. Шундан кейин қайтадан котибиятга келди. Унда “Мустақиллик Декларацияси кун тартибига киритилиши учун овозга қўйишингизни сўраймиз” дейилган ва 167 депутатнинг имзоси илова қилинган эди.

Шу ўринда котибиятга келган ва архивимда сақланиб қолган мактубларнинг баъзиларини мисол сифатида келтирмоқчиман:

“Секретариат раиси Жаҳонгир Маматовга. Сўзга чиқиш имкониятингиздан фойдаланиб қўйидагиларни депутатларга-сессияга  етказишингизни илтимос қиламан:

1.Олий Кенгаш раиси таклифларни нега танлаб-танлаб овозга қўяди?

Биз кўпчилк депутатларга қўл қўйдириб, “Мустақиллик Декларацияси”ни овозга қўйдиришни сўрагандик. Буни эътиборсиз қолдириш ҳуқуқини М.Иброҳимовга ким берган?

2.Шулар асосида ва икки марта норозилик билдирганим ҳам инобатсиз қолгани  сабаб энди раисга ишончсизлик билдираман.

Ҳамза Эшназараов, 385-сайлов округи”.

“Мен Маржонбулоқ олтин конида ишлайман.Тезроқ Мустақиллик Декларациясини қабул қилайлик. Кеч бўлаяпти, кеч…

Абиёр Баротов, 386- Қўйтош округи”.

“Ҳурматли Ислом Абдуғаниевич!

Биз 167 халқ депутати “Мустақиллик Декларация”сини муҳокама қилишни талаб этдик. Лекин раислик қилувчи овозга қўймаяпти. Бир депутат талаби ҳам овозга қўйилиши лозим. Конституцияни ҳимоя қилишни сиздан сўраб, ушбу масалани бугун кун тартибига киритиб, сессия охирида қабул қилиш керак….

Сизга ишонч билан

Карим Баҳриев, 327-Қўйқишлоқ сайлов округи”.

Каримов мажлис залига Бош вазир Шукрулло Мирсаидовга баъзи гапларни айтиб қўйиш учун келган экан. Чунки водийдан қайтиб энди Марказий Осиё лидерлари йиғилишида қатнашиш учун Алматига бориши ҳам керак экан.

У орқадаги хонада Мирсаидовни кутиб, ичкарига у ерга улаб қўйилган радиодан мажлисдаги тортишувларни эшитиб қолиб, раисга танбеҳ бериб қўйиш учун сессия бўлаётган жойга чиққан экан. Каримов Иброҳимовни “чимчилаб”  қўйгандан кейин орқа хонага ўтиб,  Мирсаидов билан гаплашиб турганда  мен кириб бордим. Қўлимда бир даста мактуб ва Мустақиллик Декларациясининг матнлари бор эди.

-Нима гап, яна бузғунчилик-ку?- деди Каримов.- Қоғозларни йиртган билан  иш тамом деб ўйлайсизми? Олдингиси дарс бўлмаганга ўхшайди.

У Журналистлар уюшмасида ютқазганимизга шаъма қилаётганди.

-Миллатвакилларининг кўпчилиги Мустақиллик Декларациясини қабул қабул қилишимизни сўрашаяпти, -дея гап бошладим мен.

Аммо Каримов  гапимни охиригача эшитмади.

-Уша миллатвакилларингиз …  қисиб ўтирсин, – дея қўлини мушт қилиб кўрсатди.

Бу гапи қаттиқ ботди. Чунки мен ҳам ўша миллатвакилларидан бири эдим. Шу боис унга жавоб бериш зарур деб ҳисобладим ва:

-Сизни маданиятли одам деб эшитгандим…,- Аслида маданиятсиз калимасини ишлатмоқчи эдим, аммо  тилим бормади.

Каримов яна  сўзимни кесди:

-Бу депутатлигингиз узоққа бормайди, деб неча марта айтдим, тушунасизми ўзи? Қолганларники ҳам. Мустақиллик эса хоинлик.  Орқадан пичоқ уришдир. Гапиришни биласиз ҳаммангиз,  иш эса менга қолган. Мана бу Декларация бир тийинга қиммат қоғоз, буни туалетда ҳам ишлатиб бўлмайди, билдингизми? Шукур Раҳматович керак бўлса шу гапни чиқиб халққа ҳам айтади,- Каримов авзойи бузилиб бақира бошлади.

Шукрулло Мирсаидов вазиятни юмшатмоқчи бўлди, шекилли, гапга аралашди:

-Нима экан ўзи бу лойиҳалар? – деди.

-Мен лойиҳаларни бу ерга олиб келмаслигим мумкин эди, аммо бир юз олтмиш етти миллатвакили бу лойиҳаларнинг остига имзо отган, президентнинг номига мурожаат ёзган. Истасангиз, чўнтагингизга солиб қўйинг, бизда муҳокама қилиш учун бошқа нусхалари бор,- дедим Мирсаидовнинг саволига жавоб берар эканман Каримовга юзланиб. Кейин қўлимдаги қоғозларни Каримовга узатдим. Аммо  у эмас Шукрулло Мирсаидов олди. Каримов эса 167 рақамини эшитиб, бир лаҳза эсанкираб қолди. Сўнг  Бош вазирнинг қўлидан рўйхатни олиб, исм-шарифларга назар ташлади.

-Вой, аблаҳлар, вой нонкурлар,-дер экан, лойиҳаларни ўқиди-да, саккиз сатрлисини менга узатди:

-Мана шунисини мажлис охирида кўриб чиқишсин, – деди.

Каримов ажратиб берган саккиз сатрли лойиҳада ҳеч гап йўқ эди.Чиқиб кетар эканман яна Каримовнинг гаплари қулоғимга чалинди:

-Бу жўжахўрозлар билан ади-бади айтиб ўтиришга ҳолим йўқ. Агар боягини муҳокамага қўйишадиган бўлишса, мустақиллик деган сўзларни “суверенитет” калимаси билан алмаштириб, Москванинг қонунлари ҳудудимизда ўз кучини сақлаб қолади, деган қўшимча билан қабул қилиш мумкин. Ўшанда ҳеч гап бўлмайди. Кейин истасак қайтадан ёзамиз, истасак эълон қилмаймиз. Ўзингиз сўзга чиқиб, бунинг бир парча қоғозлигини тушунтириб беринг, булар ҳали иқтисоднинг “и” ҳарфини билишмайди…Исмоил Ҳакимовичга айтинг, анқайиб ўтирмасдан ана у имзо қўйганлар билан гаплашиб қўйсин…

Каримов бирдан мен томонга қаради ва:

-Яна бирор гапингиз борми?- деди. Уларнинг гапига қулоқ тутиб қолганим одобсизлик эканлигини ҳис қилиб “узр” дедимда  мажлислар зали томон кетдим.

Шу орада Каримов Эркин Воҳидовни чақиртирди. Мен учун унга танбеҳ бера бошладида дея кўнглим хижил бўлди. Мард бўлса гапини ўзимга айтақолмайдими, деб ранжидим. Аммо гап бошқа эканлигини кейин тушундим.

Мустақиллик Декларациясини муҳокамага  қўямиз десак Эркин ака сўз сўради.

-Мустақиллик ҳаётимизнинг энг муҳим ва энг керак масаласи. Шу сабабдан бу ҳақда Декларация қабул қилиш учун махсус ҳайъат тузишимиз керак. Бунга ёзувчилар, шоирлар, ҳуқуқшунослар, олимлар, сиёсат арбоблари, хуллас ҳамма соҳадан вакиллар кирсин. Шундай бир ҳужжат қабул қилайликки, дунё бизга қойил қолсин. Сихни ҳам кабобни ҳам куйдирмасдан иш қилайлик…,- деди у.

Ундан кейин  Аҳмадали Асқаров, Муҳаммад Солиҳ, Ойгул Маматова, Мурод Жўраев ва яна бир неча   киши сўзга чиқиб ўз фикрларини айтдилар. Кўпчилик ҳайъатни шу заҳоти тузиб, Декларацияни мажлис охирида қабул қилиш кераклигини айтди. Мен ҳам сўз олиб иккинчи лойиҳа мукаммаллигини ва уни муҳокама этиб, қўшимчалар билан қабул қилиш кераклигини айтдим.

Муҳокама давом этар экан, Каримов чақиртирди.

-Сиз ука нима қилаясиз, бу ўйинчоқ эмас, катта давлат, нега сиз  менга бошқа нарсани кўрсатиб, мажлисга бошқа гапни айтаяпсиз. Биласизми буни нима дейишади…?,- деб сўкинч гапни ишлатди..

-Бўлмаса сиз ҳам баъзи нарсаларни билиб олинг,- дедим қизишиб.-Биз қабул қилгандан кейин ҳужжатлар имзоланиш учун сизга боради. Фикрингизни ана ўшанда айтасиз. Истасангиз қўл қўймасдан яна бизга қайтарасиз, вето ҳақингиз бор ва биз қайта кўриб чиқамиз. Лекин  президент олдиндан кўриб чиқади, деган гап йўқ. Шунга қарамасдан мен сизга кўрсатдим. Чунки сизнинг номингизга ёзилган мурожаат ҳам бор эди. Депутатлар сизга ишонч билдириб ёзишганди уни. Ўзингиз лойиҳалардан биттасини танлаб менга бердингиз. Мен эса иккинчисини таклиф қилдим, чунки…

Каримовнинг жаҳли чиққан эди, гапимни кесди.

-Менга чунки-мункини гапирманг. Сизлар бир нечта жўжахороз бу ерни ҳам Москвага айлантириб юбормоқчисизлар. Аммо билинглар, бу ерда Горбачевга ўхшаган латтачайнар йўқ. Сизлар чалган мусиқага ўйнаб ўтирадиган одам йўқ бу ерда. Мусиқани мен чаламан. Мен айтдимми, тамом, ҳозирнинг ўзида чиқиб лойиҳанинг иккинчисини қайтиб оласиз ва биринчисини ўртага қўясиз.

-Энди орқага қайтиш мумкин эмас. Қолаверса биринчи лойиҳада ҳеч гап йўқ. Уни эълон қилдигу қилмадик, ҳеч фарқи бўлмайди,-дедим мен.

Каримов мушти билан столга уриб бақирди.

-Мен айтганни бажар деяпман, сенга!

-Мени сенсираманг ва бу оҳангда буйруқ ҳам қилманг! Васвасага тушганингизни ҳозир чиқиб депутатларга эълон қиламан,-дедим.

Каримов энди пешонасига муштлади.

-Ҳаммасига эшшак КГБ айбдор, Мелкумов айбдор!  Санларни бу ерга яқин йўлатмаслик керак,  дегандим. Битта ишни эплолмади аблаҳлар.Тарқатиб юбораман, қайтадан тузаман. Санларга эса алоҳида турма қуриб бераман. Чириб кетасанлар ўша ерда.

-Биз чириб кетадиган нима иш қилдик? Мамлакатимиз мустақил бўлсин десак, бу жиноятми?

-Ҳа жиноят. Мамлакатимиз битта. Совет Иттифоқи. Ўшанда туғилдик ўшанда ўламиз. Ҳозир қулай пайти келган, Москвадан кўпроқ ҳақ олишимиз мумкин. Бюджет тешилиб ётибди. Санлар оёғимга болта ураяпсанлар, билдингми? Москва бизни мустақил бўлишга қўймайди. Оёғимиздан осади. Халқингни ҳам, санларни ҳам қириб ташлайди. Санлар тарихни ҳам билмайсанлар.

-Агар сенсирашда давом этсангиз мен ҳам сизни сенсираб гапираман,- дедим Каримовнинг беписанд оҳангига  қарши.

-Сиз билан ҳали камерада сизлашиб гаплашаман, унда мен гапираман, сиз эшитасиз, чунки жавоб қайтарадиган мана шу тилингиз кесилган бўлади!

– Ҳали қассоблик ҳунарим ҳам бор денг…

Билмаган ҳолда Каримовнинг энг нозик нуқтасига “уриб” қўйибман. Унинг отаси Абдуғани ака Самарқандда қассоб бўлгани, туя гўшти сотиб қўлга тушгани, бу эса Каримовда энди партияга ўта олмайман деган фикр ўйғотгани ва шундан кейин отасини дўппослаб уйдан чиқиб кетганини кейин эшитдим. Ўша кезда отаси ёки бирор яқин кишиси қамалган бўлса, партияга аъзо қилиб олишмас эди. Аммо Каримовнинг омади чопган экан. Отаси ўлиб кетган бўлсада акаси ва укаси қамоқда бўлишига қарамасдан У Ўзбекистон Коммунистик партияси Марказий Комитетининг биринчи котиби этиб “сайланган” эди. КПСС Марказий Комитети Сиёсий бюросининг аъзоси ҳам бўлди.

Каримов бирдан бақириб юборди.

-Шукур! Ўлдираман сани, сан айтгансан буларга. Ман санга қассобликни кўрсатаман, аблаҳ!

У очиқ эшик  томонга қараб сўкина бошлади. Шукрулла Мирсаидов  бизнинг тортишувимиз пайтида қўлидаги сигаретни кўрсатиб ташқарига, яъни кичик хонадан каттароқ  жойга ўтганди. У нима гап, дегандай кириб келганда Каримовнинг оғзидан кўпик сачраб сўкинаётган эди.

Шу пайт Олий Кенгаш қўмиталаридан бирининг раиси Абдуваҳоб Йўлдошевнинг айтган гапи эсимга тушди.

-Бу одамнинг қуянчиғи бор,-деган эди Каримовнинг жаҳли чиқишига шаъма қилиб.

Абдуваҳоб Йўлдошев илгари Тошкент вилоят ижроия қўмитасида раҳбар бўлган. Кейин уни Самарқанд вилоят ижроия қўмитаси раислигига юборишганда танишган эдим. 1988 йилда у киши билан бирга Афғонистонга борган эдик. Кўнгли очиқ, самимий одам. Мени яхши танигани учун ҳам маслаҳат бериб турар, Каримовдан эҳтиёт бўлишга ундарди. Аслида ҳам  ҳали Каримовни яхши билмас эдим, аммо у киши унинг мусиқасини эшитиб кўрган, уни яқиндан танир эди.

У oғир, ҳар бир гапини ўйлаб гапирадиган ва  қишлоқ хўжалиги иқтисодини яхши биладиган одам. Олий кенгашнинг Иқтисод қўмитасини бошқарар эди. Самарқанд қишлоқ хўжалиги институтида ишлаган депутат  Эркин Хўжаев эса унга ўринбосар эди. Улар битта хонада ўтирар эдилар. Ўзи ёлгиз бўлсагина анча гаплашардик. Тажрибали, билимли бу одам билан суҳбатлашиш мароқли эди. Кейинчалик билсам, ниҳоятда тарбияли, ҳар бир сўзини ўйлаб гапирадиган, ўз ишининг билимдони бўлган бу кишини  ҳам  Каримов кўп ҳақоратлаган  экан. Мана энди унинг  “Каримовнинг қуянчиғи бор”  деган гапини эслаб, ростдан ҳам шундай эканми, деб ўйлаб қолдим.

Абдуваҳоб Йўлдошев бундай пайтда йўлини қилиб, ундан узоқ кетиш керак, дер эди. Шу ўгитга амал қилиб, ташқарига чиқдиму сессия бўлаётган томонга ўтиб кетдим. Депутатлар орасидан Нурали Қобул, Муҳаммд Солиҳ, Эркин Воҳидов ва бошқаларни топиб, бўлаётган гапларни айтиб бердим ва уларни орқадаги хонага келишларини сўрадим.

Орадан кўп ўтмай сессияда Шукрулла Мирсаидовга сўз берилди.

-Бу бир парча қоғоз. Ҳамма нарса шу билан ҳал бўлиб қолмайди, -деди у. – Масаланинг иқтисодий томонларини ҳам кўриб чиқишимиз керак. Мен билан ёнма-ён ўтирадиган бир депутат “Боғча қуриш аҳамиятлими, мустақиллик баёнотими?” деб сўради. Ана шу саволнинг ўзи кўрсатаяптики, бу масалани бир ҳайъатга юклашимиз ва бутун таклифларни инобатга олган ҳолда ўртага чиқаришимиз керак. Мана менинг қўлимда иккита лойиҳа бор. Хўш, бунинг қайси бирини қабул қиламиз? Мен мажлисда танаффус эълон қилинишини ва бутун вилоятларнинг вакиллари йиғилиб, бу масалани муҳокама қилишларини таклиф этаман.

Каримов аллақачон  барча вилоят раҳбарларини ичкарига чақирган экан.

Шу орада котибиятга СССР халқ депутати Золотухинни сессияга киритишмаяпти деган хат келди. Мирзаолим акадан сўрасам у киши Марказий қўмита ташкилий ишлар бўлим мудири Ўткир Зокировни кўрсатди. Масалани аниқлаш учун унинг ёнига бордим.

-Сизлар нима қилаяпсизлар ўзи. Охири ёмон бўлади. Бу исён билан баравар,- деди у.

У билан  ҳам ади-бади айтиб ўтиргим келмади. Золотухин ҳақида сўрасам:

-Хомсизлар, дедимку, бундай масалани бошқа одам ҳал қила олмаслигини, фақат ўзлари қарор беришлари мумкинлигини билишингиз керак,-деди у орқа хонага ишора қилиб.

Ичкарида Каримов тўпланган  раҳбарлар билан гаплашаётганди. Кириб борганимни кўриб:

-Яна нима гап?- деди.

-Қонунларимизга кўра СССР халқ депутатлари сессияга киришлари мумкин. Мустақиллик Декларациясини қабул қилганимиздан кейин бу масалани ҳам кўриб чиқамиз. Лекин ҳозирча…

-Биласизми? Сиз эмас биз кўриб чиқамиз.Ўша иплос Золотухин ким? Ҳе, унинг онасини…

Каримов бақир-чақир қилиб ҳали исмини айтиб улгурмаганим Золотухинни сиртдан сўка бошлади. Вилоят раҳбарлари бош эгиб ўтирардилар. Хоразм вилоятининг раҳбари аёл эди. У бир нима демоқчи бўлганди Каримов уни ҳам эркакчасига сўкиб берди.

Мирсаидов ҳеч нарса бўлмагандек масалани Декларация томонга бурди. Базъи раҳбарларга жавоб бериб юборди ва фаол депутатларни чақиртирди. Каримов эса бир четда Эркин Воҳидов, Нурали Қобул ва Муҳаммад Солиҳ билан Декларация ҳақида гаплашаётган эди. Улар нимани гаплашдилар менга қоронғу, лекин Каримов жаҳлидан тушиб, ўзини анча эркин сезиб қолганди. Шу боис биз тўпланган жойга яқин ҳам келмади. Мирсаидов унинг ёнига бориб келди-да:

-Таклифларни инобатга олган ҳолда янги бир матн тайёрлаш учун беш кишилик ҳаъат тузамиз,-деди. Кейин кимларни ҳайътга киритишни сўради. Беш кишини кўрсатишди. “Шукрулло Мирсаидов, Жаҳонгир Маматов, Муҳаммад Солиҳ,  Мурод Жўраев, Ойгул Маматовадан иборат ҳайъат тузилсин” деган қарор олинди.

Вақт алламаҳал бўлиб қолганди. Ҳамма кетиб қолди. Аммо матн эрталабга тайёр бўлиши керак эди. Бу иш Вазирлар маҳкамасининг умумий ишлар бўлими мудири Равил Абдуқодиров билан иккаламизга қолди. Кейин билсам, Каримов матнга СССРнинг барча қонунлари Ўзбекистонда ҳал қилувчи кучга эга, деган моддани киритишни истаган экан.

Биз Равил Абдуқодиров билан шу ернинг ўзида ўтириб матнни қайта ёза бошладик. Равил Абдуқодиров ҳам рус тилида, ҳам ўзбек тилида ҳужжатларни ёзишга жуда уста экан. Қисқа вақтда бир неча вариантни ёзиб қўйди. Ҳар бир вариантни олиб бориб Ефимовга кўрсатиб келишарди. У Коммунистик партия марказий қўмитасининг иккинчи котиби ва матнларни Москва билан келишаётган экан. Хуллас, иш оқшомдан эрталабга қолди ва эртаси куни тушга қaдар давом этди. Тушдан кейинги сессия очилиши билан Мирсаидовгa сўз бердик:

-Кеча ярим тунга қадар лойиҳани кўриб чиқдик,- дея у матнни ўқиб берди ва қабул қилинишини сўради.

Кўпчилик мустақиллик ташнаси эканлиги сезилиб турарди. Мирзаолим Иброҳимов тортишувлардан кейин масалани овозга қўйди ва яна залга қараб ҳам ўтирмасдан “Бир овоздан қабул қилинди” деб эълон этди.. Ҳамма ўрнидан туриб қарсак чаларкан, Ефимов, Ҳамидовлар ҳам бу шиддатли сел каби оқимнинг кучига дош беролмай оёққа қалққандилар. Миллатвакили Насрулло Саййид миллий байроқни ўртага олиб чиқди. “Яшасин мустақиллик!” дея ҳайқирди. Унинг бу ҳайқириши тоғларда акс садо бергандек қатор ораларида такрорлана бошланди… Унга Имом Файзи қўшилди. Ҳатто раис “дўппилик йигит” деган миллатвакили ҳам…”Мустақиллик!” дея ҳайқираётганлар қандайдир ўй – фикрларга эмас, қалбларига қулоқ солаётгандилар.

Мустақиллик декларацияси қабул қилингандан кейин Каримов яна норози бўлди. Чунки матн унинг изнисиз муҳокамага қўйиб юборилишини у кутмаган экан.

-Бу яна нима гап?,- дея бақира бошалди у.

Мустақиллик Декларацияси қабул қилингандан кейин Каримов яна норози бўлди. Чунки матн унинг изнисиз муҳокамага қўйиб юборилишини кутмаган экан.

-Бу яна нима гап?,- дея бақира бошалди.

Шу пайт Мирсаидов келиб, лойиҳалар муҳокама қилингани ва Ефимовга кўрсатилиб деярли қайта ёзиб чиқилганини айтди. Каримов қўлидаги қоғозни унга пеш қилиб бақирар экан, мен чиқиб кетдим, чунки дўстларим кутиб туришганди. Тошкент меҳмонхонасига бориб, у ердаги депутатлар билан ресторанда байрам қилдик, ҳамма бир- бирини қутлаган, шод эди.

Ўшанда биз Олий кенгашда ишлаган депутатлар Вазирлар маҳкамасига қарашли меҳмонхода яшар эдик. Кечқурун телевидениеда сессия ҳақида маълумот берилиб, Декларация ҳақида гап бўлмади. Қўшни хоналарга ўтиб Мели Қобулов, Ойгул Маматова, Ҳамза Эшназаров  ва бошқаларни тўплаб масалани муҳокама қилдик.

Норозилик баёноти ёзиб эълон қиламиз, деган қарорга келдик. Сўнгра Марказий Қўмитанинг телевидениени назорат қилувчи  котиби  Жаҳонгир Ҳамидовга сим қоқдик.

-Биз ҳам шунинг дардида ухламай  ўтирибмиз, – деди Ҳамидов. – Бошқа норозилар ҳам бор, мухолифат митингга чиқмоқчи экан, Ислом акага телефон қилаяпмиз, боғланишнинг иложи бўлмаяпти…

1990 йилнинг 20 Июнида қабул қилинган Мустақиллик Декларацияси ниҳоят  22 июнда  “Совет Ўзбекистони” газетасида босиб чиқарилди. ”Ўзбекистон адабиёти ва санъати газетаси” эса декларацияни 29 июнда эълон қилди. Декларация Каримов томонидан тузатилган ва ундаги “Ўзбекистон” калимaлари “Ўзбекистон ССР” деб ўзгартирилган ва Москвани қониқтирадиган бир қанча ўзгаришлар киритилганди. Яъни Каримов ўз сўзида “турган” ва  Декларацияни ўзига мослаб эълон қилганди. Масалан, ундаги 12- модда муҳокама қилинганда қуйидагича эди:

“12. Ушбу Декларация мустақил Ўзбекистоннинг янги конституциясини ишлаб чиқиш учун асосдир”.

Каримов томонидан матбуотга берилган матнда эса бу модда қуйидагича эди׃

“12.Ушбу Декларация Ўзбекистон ССР нинг янги конституцияси  ҳамда иттифоқ шартномасини ишлаб чиқиш учун асосдир”.

Ўшанда Москва республикаларга Иттифоқ шартномаси тузишни таклиф қилган пайт  бўлгани учун ҳам бунга урғу  берилган бўлса ажаб эмас?!

Қуйида Ўзбекистон Мустақиллик Декларациясининг 1990 йил 20 июнда қабул қилинган ва Каримов томонидан  ўзгартириб икки кун кейин эълон қилинган матнини келтирмоқчиман.  Қора ҳарфлар билан ёзилган ва  остида чизиқ бўлган калималар Декларация халқ вакиллари томонидан қабул қилингандан сўнг унга  зўравон ҳукумат томонидан қўшилган сўзларадир.

“Мустақиллик Декларацияси

Ўзбекистон СОВЕТ СОЦИАЛИСТИК РЕСПУБЛИКАСИ Олий совети:

Ўзбек халқининг давлат қурилишидаги тарихий тажрибаси ва таркиб топган бой анаъналари,

Ҳар бир миллатнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқини таъминлашдан иборат олий мақсад ҳақи,

ҳар бир кишининг фаровон ҳаёт кечиришини таъминлашни олий мақсад деб билган ҳолда,

Ўзбекистон халқларининг келажаги учун тарихий масъулиятни чуқур ҳис этган ҳолда,

халқаро ҳуқуқ қоидаларига, умумбашарий қадриятларга ва демократия принципларига асосланиб,

Ўзбекистон СОВЕТ СОЦИАЛИСТИК РЕСПУБЛИКАСИнинг давлат мустақиллигини эълон қилади.

1.Ўзбекистон ССРнинг демократик давлат мустақиллиги республиканинг ўз ҳудудида барча таркибий қисмларида ва барча ташқи муносабатлардаги танҳо ҳокимлигидир.

2.Ўзбекистон ССРнинг давлат ҳудуди, чегараси дахлсиз ва бу ҳудуд халқнинг муҳокамасига қўйилмай туриб ўзгартирилиши мумкин эмас.

3. Ўзбекистон ССРда давлат ҳокимияти унинг ҳудудига кирадиган барча таркибий ва бўлинмас қисмлари устидан амалга оширилади ва шу ҳудудда яшайдиган аҳолига тааллуқлидир.

4.СССР Олий Советида қабил қилинадиган қарорлар Ўзбекистон ССР конституциясига мувофиқ Олий Совет томонидан тасдиқлангандан кейингина Ўзбекистон ССР ҳудудида кучга эга бўлади.

(ИЗОҲ:Ислом Каримов бу бандни “СССР Олий Советида қабул қилинадиган қарорлар Ўзбекистон ССР конституциясига мувофиқ Ўзбекистон ССР ҳудудида етакчи кучга эгадир” тарзида таклиф қилган аммо депутатларнинг қаттиқ талаби билан унга “Ўзбекистон Олий Совети томонидан тасдиқлангандан кейингина” деган қўшимча киритилган эди.-ЖМ)

5. Ўзбекистон ССР давлат ҳокимияти ваколатига Ўзбекистон ССР ички ва ташқи сиёсатига тегишли барча масалалар киради.

6. Ўзбекистон ССР халқаро ҳуқуқнинг асосий принсипларини тан олади ва ҳурмат қилади.

7. Ўзбекистон ССР ИТТИФОҚДОШ РЕСПУБЛИКЛАР  ВА бошқа давлатлар билан ўзининг сиёсий, иқтисодий, маданий ва бошқа муносабатларини шартномалар асосида белгилайди ва амалга оширади.

8. Ўзбекистон ССР ўзининг тараққий йўлини,  ЎЗ НОМИНИ ЎЗИ БЕЛГИЛАЙДИ ва давлат белгиларини (Герб, Байроқ, Мадҳия) ўзи таъсис этади.

(ИЗОҲ:Бу банд Ўзбекистон  ўзининг тараққий йўлини ўзи белгилайди ва Ўзбекистон ССР  Ўзбекистон Республикаси деб ўзгартирилганини эълон этади ва Ўзбекистон республикасининг давлат белгиларини (герб, байроқ, мадҳия) ўзи таъсис этади.” тарзида эди-ЖМ).

9.ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН МУХТОР СОВЕТ СОЦИАЛИСТИК РЕСПУБЛИКАСИ МУСТАҚИЛЛИГИНИ МУХТОР РЕСПУБЛИКА КОНСТИТУЦИЯСИ ТАЪМИН ЭТАДИ. ЎЗБЕКИСТОН ССР УНИНГ АСОСИЙ ҚОНУНИ ВА ЎЗБЕКИСТОН ССР КОНСТИТУЦИЯСИ АСОСИДА ҚОРАҚАЛПОҒИСТОН МССРНИНГ МАНФААТЛАРИНИ ҲИМОЯ ҚИЛАДИ.

(ИЗОҲ:Асосий матнда бу банд қуйидагича эди: Қорақалпоғистон келажагини Ўзбекистон қонунлари доирасида бу ҳудудда яшаётган халқларнинг вакиллари ўлароқ бу жумҳуриятнинг олий совети белгилайди”. Бу мазкур минтақа депутатларининг таклифи эди.-ЖМ).

10.Ўзбекистон ССРнинг қонун чиқарувчи ҳокимияти Ўзбекистон ССР давлат мустақиллигини амалга ошириш учун зарур бўлган қонунларни ишлаб чиқади. Ўзбекистон ССРнинг сиёсий ва иқтисодий системалари таркибини ва қурилишини белгилайди.

11.Ўзбекистон ССР Олий Совети умумхалқ муҳокамаси асосида демократик ҳуқуқий давлат тузишга қарор қилганини билдиради. Ўзбекистон ССРда яшаётган барча миллат ва элатларнинг қонуний, сиёсий, иқтисодий, этник, маданий ҳуқуқларига ҳамда она тиллари ривожлантирилишига кафиллик беради. (Бу модданинг иккинчи жумласи асл матнда йўқ эди. Билишимизча  русларнинг ва рус тилининг манфаати кўзланган ҳолда бу сатрлар киритилган.-ЖМ)

12.Ушбу Декларация Ўзбекистон ССР нинг янги конституцияси  ҲАМДА ИТТИФОҚ ШАРТНОМАСИ ни ишлаб чиқиш учун асосдир”.

Аслида демократик жамиятларда парламент қабул қилган ҳужжатга бундай ўзгартириш киритиш тасаввурга ҳам сиғмайди ва бу  жуда катта жиноятдир.Ўзбекистонда эса барча қабул қилинган  қонунларга сессиядан кейин ҳам қўшимча киритилаверади. Бу эса диктатуранинг жиноят клубидан иборатлигини кўрсатувчи бир далилдир.

Хуллас, бу бўлимга илова қиладиган яна битта нарса бор. Иккинчи сессиядан кейин Ўзбекистон Компартияси Марказий қўмитасининг пленуми чақирилди ва сессияда жиловни депутатларга бериб қўйгани учун Мирзаолим Иброҳимов масаласи муҳокама этилиб, унинг раисликда қолиб қолмаслиги савол остига қўйилди.

Шунча бўлган воқеаларга қарамасдан, Ўзбекистон Мустақиллик Декларацияси халқимизнинг, унинг вакилларининг, мухолифатнинг (“ЭРК” ва “Бирлик” назарда тутилмоқда) азмини ўртага қўйган улкан ҳодисадир.

Ушбу тарихий ҳодисадан кейин орадан бир йилу икки ой ўтиб Каримов қайтaдан Мустақиллик эълон қилар экан, депутатларнинг бепарволиги, ҳатто қарсак чалишмагани бугунга қадар масхара қилинади. Аслида бу уларнинг Каримовга, унинг иккиюзламачилиги, сўзбўямачилигига қарши яна бир исёнлари эди…

8.ТАШАББУС ГУРУҲИ

Биз Олий Кенгашда ишлаётган депутатлар ўз-ўзидан иккига ажралган эдик. Демократик ўзгаришлар тарафдори бўлганлар ва борига шукур қилувчилар. Биринчи гуруҳга асосан ёшлар ва сайловда катта курашлар эвазига ютиб чиққанлар кирганди. Иккинчи гуруҳ эса ҳукумат рўйхатидан ўтганлар ва келажакларини ҳукуматнинг йўлидан юриш, деб билганлар.

Бу бўлиниш аста-секин вилоятлардан Олий мажлис қўмиталарига аъзо бўлганлар орасида ҳам сезилиб қолди. Аммо биринчи гуруҳга кирувчилар бармоқ билан санарли, иккинчи гуруҳдагилар жуда кўпчиликни ташкил этишларига қарамай улар озчилик билан ҳисоб-китоб қилишга мажбур бўлиб қолаётгандилар. Биз куч сифатида сочилиб кетмаслик ва “бир мушт бўлиш” ҳақида ўйлаб Олий мажлисдаги депутатларнинг гуруҳини тузишга киришдик.

Тойиба Тўлаганова:

-Бу ишни сиз ташкил қилаяпсиз, раислигини ҳам ўзингиз олишингиз керак,-деди.

-Гап раисда эмаску- дедим.- Қолаверса бу ишда фаол қатнашаётганлар ҳам кўп. Ҳатто қўмита раислари орасида ҳам қизиқиш билдирганлар бор.Шунинг учун ҳам раис ҳақида ўйлаш унчалик мантиқли туюлмаяпти.

-Йўқ,- деди Тойиба,-ҳамма нарса раисга боғлиқ ва гуруҳимиз Раёсат билан, Олий мажлис билан юзма-юз тура олиши учун раис кучли бўлиши керак.

-Лекин биз раисни олдиндан белгилаб қўйсак, ҳукуматнинг йўлидан борган бўламиз. Биз демократия тарафдоримиз, шундай экан раис масаласини йиғилишда ҳал қиламиз,-дедим.

Ташаббус гуруҳининг йиғилишини ўтказиш учун Олий кенгаш жойлашган Вазирлар маҳкамаси биносининг биринчи қаватдаги мажлислар хонасига тўпландик. Кутилмаганда мажлисга Муҳаммад Солиҳ кириб келди. Биз ҳайрон бўлдик. Чунки биз аввал Олий мажлисдагилар тўпланиб, бир гаплашиб олмоқчи, кейин четдаги хайрихоҳларни ҳам таклиф қилиб, кенгайтирилган мажлис ўтказиб, гуруҳ тузилганини эълон қилмоқчи эдик. Аммо мажлисни бошламасимиздан олдин Муҳаммад Солиҳ сўз олиб:

-Ҳар қандай ҳаракат раисдан бошланади. Аввал раисни танлаш, кейин биринчи қадамни ташлаш керак. Орамизда раис бўладиган номзодлар кўп. Лекин Абдулҳай Мирсаидов жуда ҳам муҳим номзод. Техника фанлари доктори, Ўзбекистонда бу соҳада бу поғонога чиққан энг ёш олим шу киши. Менимча ҳозирданоқ бу одамни раис этиб белгилашимиз керак. Қаршилар йўқ бўлса керак,-деди.

Муҳаммад Солиҳга нима қилиб бизнинг ишга аралашиб юрибсиз, дея тортишмоқчи бўлдим. Аммо Тойибанинг гапи ёдимга тушди ва бу тортишувим худди раисликни талашаётган каби бўлмасин, дея индамадим. Ҳали кенгайтирилган мажлис ўтказганда раисни демократик йўл билан сайлаб оламиз, дея ўйлаб қўйдим.

Лекин Абдулҳай Мирсаидовнинг раис бўлишига ҳам қарши эмас эдим. Чунки камсуқум, камтар ва елиб югурувчан одам. Муҳаммад Солиҳ дарров уни раис ўтирадиган жойга таклиф қилди. Бу ҳаракатдан баъзилар ранжиди, баъзилар эса эътибор ҳам қилишмади. Чунки гуруҳнинг раиси бўлиш фақат ортиқча ташвиш, дегани эди. Лекин кейинчалик билдимки, биз ўшанда катта хато қилган эканмиз. Раисни ҳаракат чиқариши керак, раис ҳаракатни эмас, дея тушунардим. Бу тушунчам бизнинг жамиятга ёт эканини орадан кўп йиллар ўтиб англадим. Бизда кимдир бир ҳаракат ёки ташкилот тузиб кимларгадир мансаб ёки пул ваъда қилса бас экан, унга эргашиб кетишаверишар экан.

Биз ўшанда Олий Кенгашнинг демократик депутатлар гуруҳини тузиш учун  тўплангандик. Аммо катта йиғилишга қадар бормади ишимиз. Шу боис гуруҳимизнинг номи “Ташаббус” ўлароқ қолди. “Раис”ни ўша куни Каримов чақириб гаплашгани ва орадан кўп ўтмай унинг Каримов билан бирга сафарга бориб-келганини эшитдик. Шундан кейин унинг гуруҳ ишларига қатнашишига ҳафсаласи ҳам қолмади. У ўз-ўзидан четга чиқиб қолди.

Лекин биз тўпланиб, гуруҳнинг мажлисларини ўтказиб, масалаларни муҳокама қилиб олавердик. Ўшанда бу гуруҳ ишини юритишда Тойиба Тўлаганова, Ойгул Маматова, Тошпўлат Жўраев, Ҳамза Эшназаров, Ринат Мирхонов, Воҳид Аъзамов, Бахтиёр Қодиров, Алижон Қўчқоров ва бошқалар фаол эдилар. Гуруҳимизнинг аъзолари 7-сессия арафасида олтмишдан ошиб қолганди. Баъзилар мажлисларимизга келмасалар ҳам бизнинг таклифларимиз, баёнотларимизга қўшилишар ва уларни имзолаб беришарди.

Бир куни Каримов чақириб қолди.

-Бу “Ташаббус” гуруҳи дегани нима ўзи, нима билан бандсизлар?-деди.

-Ҳамма масалалар билан,-дедим.

-Масалан бир-иккитасини мен ҳам билсам бўладими?

-Бўлади,-дедим унинг мақсадини англаб, яъни унинг гуруҳнинг сиёсий йўналишдаги фаолиятидан бохабар бўлишни истаётганини сезиб, гапни бошқа томонга бурдим.- Масалан бизнинг иш шароитимиз. Шу масалани ҳам биргалашиб ҳал қилмоқчимиз.

-Биринчи сессияда ўзингиз чиқиб имтиёзларни бекор қилиш керак деган эдингиз, энди имтиёз излаяпсизларми?,- деди Каримов киноя билан.

-Имтиёз эмас, оддий меҳнат шароити излаяпмиз. Масалан, бизнинг Ошкоралик қўмитаси учун битта кичики хона берилган. Бир томонда раис Эркин Воҳидов, иккинчи томонда мен ўтираман. Қўмита котибаси Тойиба Тўлаганова учун эса ҳатто стол ҳам йўқ. Меҳмонлар учун ажратилган жойда ўтириб ишлайди. Айни ҳолни ҳамма қўмиталарда кўриш мумкин. Бу аҳволда ишлаб бўладими?

-Тойибани кўп ҳам қўмитага яқин йўлатманглар. Ундан ташқари, жой бўлмаса нима қилиш керак? Қандай таклифингиз бор, президентнинг хонасини бўшатиб берайми? Ёки Вице президентнинг хонаси бўш ётибди, шу ерга келиб ишлай қолинглар,- Каримов Тойибанинг номини эшитиб бироз жаҳлга минганди.

-Олий Кенгашнинг ҳам ўз биноси бўлиши керак. Сессияни келиб сизнинг бинонгизда ўтказаяпмиз, қайтиб бориб Вазирлар маҳкамасидаги тор ханаларда ўтириб қонун лойиҳаси тайёрлаяпмиз. Мана Анҳорнинг нариги томонида, кўп қаватли, катта бир иншоот қурилиши қачондан бери тўхтаб қолган. Шуни мослаб, Олий Кенгашнинг биноси қилиш мумкин эмасми?

-Мумкин… бу масалани менга қўйинг. Мен ҳал қиламан,-деди у ва эртасига бир мажлисда дабдурустдан ғамхўрлик қилаётганини намойиш этгандек, “Мен кейинги пайтда депутатларнинг қийин иш шароитини кўриб қийналиб кетаяпман. Бунча катта президент аппарати нима учун керак? Ана у партиянинг биноси-чи? Анҳорнинг нариги томонида баланд бино қурилмай чала ётибди. Шуни Раёсат аъзолари бориб кўрсинлар. Маъқул тушса, тузатиб Олий кенгашга берайлик. Халқнинг вакиллари учун биринчи навбатда ғамхўрлик қилишимиз керак” деб қолди.

Каримовнинг бундай “ҳунари”ни аста-секин ҳамма билиб олди. Шу боис унинг ҳузурига киришганда, “Ислом ака, мана шу ишни сизнинг гапларингиздан келиб чиқиб қилмоқчимиз, шуни ўзингиз бошлаб юборсангиз” дея бир ўқ билан икки қуённи урадиган бўлишди. Биринчидан, Каримов янги ғоя муаллифи ва иккинчидан, ўша иш битиб кетарди. Шу сабабдан ҳам мамлакатдаги ҳамма ишлар унинг номига боғланиб қолди.

Олий мажлисдаги шароитга қайтсак, фақат бино масаласи билан кифояланган эмас эдик. Президент идорасидаги оддий бир ходимга кўрсатиладиган хизматнинг юздан бири ҳам халқнинг вакили бўлган депутатга лозим кўрилмасди. Депутатлар олти ойдирки меҳмонхонада ётиб, кун кечиришарди. Ҳафтада бир марта икки килограммдан гўшт сотиларди. Бунинг учун улар ишдан кейин Вазирлар маҳкамасининг зах ертўласида соатлаб навбатда туришарди. Президент девонидаги оддий ходим эса оиласига керакли нарсани ёзиб берар ва махсус хизмат ходимлари керакли нарсаларни машинада унинг уйига етказишарди. Ҳатто тушлик ошхонасида ҳам депутатлар бегона эдилар. Аввал Вазирлар маҳкамаси ходимлари овқатланишарди, чунки жойлар уларнинг номига беркитиб қўйилганди, улардан қолсагина депутатларга бериларди. Булар имтиёз эмас, оддий иш шароити эканлигини Каримовга тушунтиришга ҳаракат қилдим.

-Депутатларнинг транспорт масаласини ҳам ҳал қилиш,-керак,- дедим охирида.

-Қўмита раисларига яқинда машина берамиз, шуни биргалашиб минишади,- деди Каримов, кейин телефонни олиб Мирсаидовга: -Шукур Раҳматович, ана у машиналар қачон келади? Раисларга “Волга” беринг, қўмитадагилардан баъзиларига “Жигули”, ўз пулларига сотиб олсинлар. Келганингизда шуни ҳам гаплашайлик,-деди.

Кейин яна менга юзланиб,

-Нима масала бўлса келиб айтиб туринг, ўзим ҳал қиламан,-деди- Ана у Нурали билан Эркин акангиз оғиз-бурун ўпишиб юрибдилар. Улардан эҳтиёт бўлинг…

Чиқиб кетарканман, ўша кезда нима учун Каримов бу қадар “ғамхўр” бўлиб қолгани ва охирги гапларининг бизнинг “Ташаббус” гуруҳига нима алоқаси борлигини тушуна олмагандим. Кейинчалик билсам у “Ташаббус” гуруҳи кучланиб бораётганидан чўчиган ва гуруҳнинг ҳар бир аъзоси билан ана шундай алоҳида-алоҳида гаплашиб чиқаётган экан. Олти кишига эса ўз пулига “Жигули” автомашинаси сотиб, кейин уларни вазифасини суиистемол қилганликда айблади. Ўшанда уларга олманглар шу машинасини, десак ҳам, шароитлари қийинлиги, йўл қатновидан безганлари, қолаверса ўз пулларига олишаётганини айтишганди. Аммо бу Каримовнинг тузоғи эди.

“Ташаббус” гуруҳи гарчи бир ташкилотга айлана олмай қолган бўлса ҳам демократ депутатларни бирлаштирувчи марказ эди. Айниқса, 7-сессияга тайёргарлик кўришда бу гуруҳ очиқ кучга айланди.

9.ЮЗМА ЮЗ

Кўп нарсани матбуотнинг кучи билан ҳал этиш мумкин, деб ўйлардим. Шу боис ҳам фаолиятимизни матбуотга эркинлик бериш билан бошлаш керак, деб тушунардим. Бизнинг Ошкоралик қўмитасида тайёрлаётганимиз Матбуот ҳақидаги қонун лойиҳасида ҳам эркинлик масаласига алоҳида эътиборни қаратаётган эдик.

Матбуоти эркин бўлган халқнинг дунёқараши, қадам ташлаши эркин бўлади. Акс ҳолда занглаб қолган дунёқараш билан ҳеч нарса қилиб бўлмайди. Қорин овқатга қанчалик эҳтиёж сезса, инсон тафаккури ҳам эркин маълумотга шу қадар иштиёқманд.

Матбуотни бўғиш эса тафаккурнинг манқуртлашувига, келажакнинг зулмат қўйнида қолишига олиб боради.

Бу ҳақда ўйлар эканман, депутат дўстларимга ўз ҳисобимиздан бир мустақил газета чиқариш кераклигини айтдим. Бу нафақат мустақил хабар манбаи ва айни пайтда ҳақиқат истаётганларнинг ҳам минбари бўлар эди. Қолаверса, эркин матбуот учун йўл очиларди бу билан. Шундай мустақил нашрга эҳтиёж жуда катта эди.

Шу боис таклифимни Олий Кенгаш қўмиталаридаги депутатлар қўллашди. Ўн бир нафар миллатвакили ўз маблағимиз ҳисобига “Юзма-юз” номли газета чиқаришга қарор қилдик ва ҳар биримиз ўртага ўша пайтнинг (1990 йил) пули билан етти минг сўмдан маблағ қўйишимиз ҳақида баённома ёздик. Бу ўн ойлик маошимиз миқдорида бўлиб, тўплаганда катта бир газетани чиқаришга етадиган маблағ эди.

Шуни ҳам айтиш керак-ки, баъзи депутатлар шунча пулни қандай топамиз, деб ўйлаганимизда, қўмиталарда ишлаган бошқа сафдошларимиз Каримов билмаган тақдирда қарз бериб туришга рози бўлгандилар. Шу боис ҳам биз Матбуот қўмитасига ана шунча пулимиз борлиги ҳақида кафолатнома ёзгандик. Яъни пулни кўпчилк бериб, масъулиятни ўн бир киши бўйинга олишга қарор қилгандик. Агар газетамиз чиқса, унинг қўлма-қўл бўлиб кетишига ва қарзларимиздан қутулишга ишонардик.

Газета чиқариш ҳақидаги қарорни Олий Кенгаш қўмиталари раисларига бирма-бир олиб кириб, имзолатиб чиқдим. Кўпчилик имзолади. Бу эса Олий Кенгаш Раёсатининг қарори деган гап эди. Шундан кейин уни расмий бўлсин, деган хаёлда почта орқали давлат Матбуот қўмитасига юбордим.

Рўйхатдан ўтказиш чўзилиб кетди. Шунда янги газетанинг ташкилотчиси сифатида давлат Матбуот қўмитасининг раиси (қўмита вазирлик даражасида бўлгани учун қўмита раиси вазир ҳуқуқига эга эди ва оғзаки сўзлашувда уни вазир деб ҳам чақиришарди) Убайдулла Абдураззоқов ҳузурига бордим. У яхши кутиб олди, унга муддат ўтиб кетганини эслатдим. У масала фақат ўзига боғлиқ эмаслигига ишора қилди. Хайрлашар эканмиз, “Маслаҳатлашиб, натижасини сизга айтаман” деди.

“Натижа” эртасигаёқ сув юзига чиқди. Эрталаб ишга келсам, “осмон қулаб тушган”у қўмитамиз раиси Эркин Воҳидов тутиб олгандилар.

-Нима қилиб қўйдингиз? -деди у алом-алик ўрнига.

-Нима қилибман?

-Ука, кимдан-кимдан, Сиздан кутмагандим, вазирни ҳам урасизми?

-Вазирни… қайси вазирни урибман?-ажабландим .

-Нима, бир нечтасини урганмидингиз-ки, қайси бирини деб сўрайсиз?- кесатди Эркин ака.

-Ҳазилни қўйинг, Эркин ака…,-дедим мен.

-Ҳазили борми, дунё тескари бўлиб кетди. Оқсоқол от устида, қамчини маҳкам тутганлар. Соат 10.00 да Раёсат мажлиси бор,-Эркин ака жиддий эди.

-Бирор англашилмовчилик бўлганга ўхшайди,- дедим энди масалани жиддий олиб.

-Кеча ростдан ҳам “Матбуот қўмитаси раиси билан кўришаман” деб чиқиб кетгандингиз. Шу боис оқсоқолга ҳеч нарса дея олмадим,- деди Эркин ака.

-Тўғри, кўришдим, лекин…

Хуллас, суҳбатга аниқлик “аралашмасдан” бизни Олий Кенгаш раиси Мирзаолим Иброҳимов чақиртирди.

-Ҳа, болам-а, ҳеч тинч юрмадинг-да! – деди у қучоқлаб.

Ҳайрон бўлдим. Нимагадир у хурсанд эди. Нимага? Билолмадим.

-Мен мажлисдан олдин ўзимиз гаплашиб олайлик, деб, сизларни чақиртирдим. Нима бўлганда ҳам бу укамизни қутқариб қолишимиз керак. Ёш, жаҳли чиқиши мумкин. Қолаверса, ўзи ёмон бола эмас, – деди раис Эркин Воҳидовга қараб.

-Тўғри, тўғри…,- дея Эркин ака бошини чайқаб қўйди.

-Лекин ҳеч нарсани тушунмаяпман,- дедим масала жиддийлигидан андиша этиб. Раис гапимни эшитмагандек гапира бошлади.

-Биз ҳам ёш бўлганмиз. Биласанми, дунё комсомол-ёшлари қўмитасига раис бўлганимда сен тенги эдим, -раис ўзига хос енгил кайфиятда гапиришга кўчди.-Адашмасам, Олмонияда эди. Полшадан келган ёшлар раҳбари билан қизишиб қолдик. Шундай уриб юборибманки, шўрлик, ўлиб қолай деганди. Бирдан кимлигим, қаердалигим ёдимга тушди. Қўрқиб кетганимдан дарров уни қучоқлаб олдим. Нима бўлса ҳам, европаликда, узримни қабул қилди. Бизда узрни қабул қилиш бироз оғирроқ. Шундай бўлса-да, вазирдан илтимос қиламиз, укамизнинг узрини қабул қилсин. Аммо масала жиддий. Бундай ҳолларда иш терговга ҳам кетиши мумкин. Ана унда ҳеч нарса қилолмаймиз. Эркин ака, оқсоқол билан ўзингиз бир учрашсангиз. Юраклари кенг, балки кечирарлар.

-Ҳозир олов бўлиб турибдилар…- деди Эркин ака.

-Биласиз-ку, ёнадилару ўчадилар, энди масала ҳам жиддий-да. Депутат вазирни урса… Тўғри, ёш, демократия деб сайлаб қўйдик. Баъзан масъулият ҳам кишини йўлдан чиқаради. Тарбиялашимиз керак,- деди раис.

Сўнг у Эркин Воҳидовга латифа айтиб берди. Менга эса бир пиёла чой узатиб, “Ма, ол, бизнинг қўлдан чой ичиш ҳам табаррук, ҳали эслаб юрасан” деди.

Бу орада раис ўринбосари Бугров ва қўмита раислари кириб кела бошладилар.

-Қарор тайёрми?-деб сўради раис ўринбосаридан русчалаб.

-Тайёр! Фақат Жаҳонгир Маматов “танишдим” деб имзо қўйиши керак!

-Бу қарорга имзо шарт эмас. Мазмунини биз таништирдик ҳисоб. Қолаверса, оқсоқол кутиб ўтирибдилар. Қани бошлайлик бўлмаса. Ҳа, вазир келган бўлса, чақиринг, кирсин! – деди раис ва ўрнидан туриб, костюмининг тугмасини ўтказиб мажлисни очган бўлди. Одатда президум мажлисларини ўтирган жойидан олиб борадиган раис бу сафар ўрнидан тургани ҳам қизиқ эди. Лекин у бир муддатдан кейин яна қайта ўтирди-да енгил йўталиб олиб, сўзида давом этди׃

-Кеча ҳаётимиздаги энг хунук воқеа юз берди. Депуатат Жаҳонгир Маматов ўз масъулияти ва вазифасини суистеъмол қилиб, Матбуот вазирининг хонасига бостириб кириб, уни дўппослади…

Мен вазирга қарадим. У жилмайиб ўтирарди. “Нима гап?” дегандек менга саволомуз бош қимирлатди. “Билмасам” дегандек, бошимни елкамнинг ичига тортдим.

Раис узоқ гапирмади. Сўзни вазирга берди.

-Мен нима гаплигини тушуна олмадим,-деди Убайдулла ака.

-Нега тушуна олмайсиз? Кеча Жаҳонгир сизни урдими?

-Йўқ! Кеча ҳузуримга келди, газета ҳақида сўради, шу…

-Унда оқсоқол қаердан билдилар? Нима у киши ёлғон гапирадиларми? Йўқ! Кўплаб тўғри информация оладиган жойлари бор. Нега ҳақиқатни яширасиз? Биласизми, шу ҳолингизда оқсоқолни ва бизни ноқулай вазиятга туширмоқдасиз. Нима бўлди, ўзи? Қани бир бошдан гапиринг.

-Нима бўлганини айтдим, – деди вазир.

-Оқсоқол “Жаҳонгир Убайни урибди” дедилар-ку!

Абдураззоқов бирдан кулиб юборди:

-Мен Оқсоқолга “Жаҳонгир ёқамдан олаяти, газетани нима қилайлик?” дегандим. Балки шундан….

-Ёқангиздан олибди-ку, ахир!

-Йўғ-е, бу бир ибора, биз газета хусусида жавоб беролмадик. Жаҳонгир Маматов икки марта қўнғироқ қилди, кейин ўзи борди…

Кулгим қистади. Ҳозир ҳамма кулиб юборса керак, деб ўйладим. Чунки Каримовнинг “ҳовлиқмалиги” ва ўзбек тилини яхши билмаслиги катта бир мамлакатнинг Олий кенгаши раҳбарларини масхараомуз вазиятга солиб қўйганди.

-Шуни оқсоқолга айтиш керакмиди? – Иқтисод қўмитаси раиси Абдуваҳоб Йўлдошев кулиш урнига жаҳл билан сўрай бошлади. -Биз имзо чеккандик, нега бизни қора отли қиласиз? Ярим кечаси оқсоқол уйга қўнғироқ қилиб, на отамиз, на онамиз қолмай ҳақоратладилар…

Барча қўмита раислари унга ажабланиб қарадилар. Чунки улар ҳам “пой”ларини олган эканлар. Аммо масалани бу қадар очиш шартмиди, деб Абдуваҳоб акага ажабланиб қараётгандилар. Зотан кўп ўтмай раёсат Иқтисод қўмитаси раисини бошқа ишга “кузатиб” қўйиш учун йиғилди. Ҳозир эса:

-Қаёқдан билай? Газетани оқсоқолнинг маслаҳатчиси Шохобиддин Зиёмов тўхтатиб турганди. Мен масалани унга айтдим. У оқсоқолга англатибди. Кейин ўзлари телефон қилдилар-,деди Убай ака.-“Ёқангдан олдими” деб сўрадилар. “Ҳа”, дедим. Бўлган гап шу!

Мирзаолим Иброҳимов нима қилишини билмай қолди. Пиёладаги чойни ҳўплади-да, Бугровга “Нима қиламиз?” дея бош чайқади. Мирзаолим ака Совет кадри бўлгани учун ўринбосаридан жуда қўрқар эди. Совет даврида ҳамма жойда иккинчи одам Москванинг жосуси бўларди ва бутун масалани ўша ҳал қиларди. Биринчилар эса қўғирчоқ каби рол ўйнаб берардилар. Агар “иккинчи” билан ораларидан мушук ўтса, ёки бирор ҳаракатлари унга ёқмай қолса, тамом ҳолларига маймун йиғларди.

Бугров ўзбек тилини тушунмас эди. У “Менга сўз берилди” дея ўрнидан туриб, русчалаб гапира бошлади:

-Маматов… Олий Кенгашга келган кунларданоқ унинг кимлиги аён эди. Биз уни кузатдик, ўргандик, тартибга чақирдик. Лекин бўлмади, қолган гап қарорда ёзилган. Ижозатингиз билан ўқиб бераман…

-Тўхта-е, сен ҳам хол қўйдинг! – деб юборди Мирзаолим ака ўзбекчалаб, кейин кулгисини тута олмади. Бошқаларнинг ҳам кулгиси қистаб турган экан, унга қўшилишди. Ўринбосарнинг юзи тундлашди.

-Мен эрталаб қарорни ўртоқ Каримовга кўрсатганман. У киши таҳрир қилиб берганлар. Куладиган жойи йўқ!-деди у масхара бўлган одамнинг жаҳли чиққани каби ҳолатда.

Мирзаолим аканинг ранги оқариб кетди. Анча вақт бошини эгиб қолди. Вазиятдан чиқиш ҳақида ўйлаётган эдими ёки аслида ўзим хол қўйдим, энди нима қиламан, деган хаёлда эдими, хуллас билиб бўлмасди. Бошқалар ҳам жим бўлиб қолишди. Бугров эса анқайиб турарди.

Анчадан сўнг Мирзаолим ака масалани русчалаб ўринбосарига тушунтирган бўлди. У рангини ўзгартирмади ва׃

-Барибир қарор қилишимиз керак,-деди,- унинг бузғунчилиги ҳаммага маълум. Ҳали бошимизга кўп иш олиб келмасдан ҳозир имкони борида қутулиш керак. Ислом Абдуғаниевичнинг фикрлари ҳам шундай.

У бу гапини кўпчиликка эшиттириб айтди. Гап сўраб қўл кўтардим.

-Хўп,-деди раис – айбдорни ҳам эшитиб кўрайлик.

-Бугров жаноблари Совет даври битаётганини унутдиларми? Мени президиум эмас, сессия сайлаганини ҳам у кишига эслатиб қўймоқчиман. Бу киши ҳам бориб Маматов ёқамдан олди десин, ана ундан кейин балки масалани сессияга олиб чиқишар,-дедим қизиққонлигимга бориб.

-Бас,-деди раис.-Шунақа совуқ гапинг бошингга етади.  Кейин Бугровга, “Бу гап сессияга чиқса шарманда бўламиз” деди ва жавобини кутмасдан:

-Ўтир, болам,,- деб “гуп” этиб сўнди.-Тилим бор, деб гапираверма. Боя мажлисдан олдин сени нега чақиргандим. Бундай тушунтириб бермайсанми, ўшанда. Ҳа, майли. Бирибир қарор қилишимиз керак. Қарор бундай: вақтини топиб, масалани оқсоқолга етказиб қўйиш менга топширилсин. Бу хусусда Эркин Воҳидов менга ёрдамчи бўлсин. Тамом.

У кафтини-кафтига ишқаб, “қарс” этиб қўлларини бир-бирига урди-да “Келганларингиз учун раҳмат” ишорасини қилди.

Бу телеминиатюралар театри эмас, бутун бошли бир мамлакатнинг Олий кенгашидаги аҳвол. Миллион-миллион одамларнинг, халқнинг тақдири ана шуларнинг қўлида. Шунча воқеадан кейин ҳам улар корридорга чиқиб хахолаб кулишмоқда.

Тирсагимдан кимдир ушлади. Қарасам вазир:

-Дўстим, ҳаётингизни сақлаб қолдим. Мендан қарздорсиз. Ҳозир, ёлғондан бўлса-да бир тарсаки тортиб юборганди, десам, кетдингиз эди…

-Раҳмат, тақсир, -деди

Эртасига эрталаб келсам, “Мирзаолим ака касал бўлиб қолибди” дейишди. Ўшанда эътибор қилмагандим. Кейинчалик эшитдимки, Каримовнинг калтаги унинг бошида синибди. “Имкониятни қўлдан бой бердинг”, деб уни қаттиқ ҳақорат қилибди.

Иш шу билан битмади. Каримовнинг ўзи газета учун пул беришга баённома ёзганларнинг ҳар бирини чақириб гаплашди. Қўмита раислари эса имзо чекканлари учун сиқувга олиндилар. Охирида Каримов мени ҳам чақирди:

-Биласизми, янги қонун бўйича эркин иш қилганларга фақат фойданинг беш фойизи қоладиган бўлади. Бутун пулларингиз давлатга ўтиб кетади. Топган-тутганларингиздан айрилиб қоласизлар.

-Қайси қонун?-деб сўрадим.

-Болалар тайёрлаяпти. Яқинда сессияга олиб чиқамиз,-деди у совуққонлик билан. Сизга газета керак бўлса, мана менга айтинг, мен ҳукуматнинг ҳисобидан очиб бераман.

-Олий Кенгашнинг ўз газетаси бўлиши керак, деб ўйлагандик.

-Бунга қарши эмасман, Олий Кенгашники бўлсин, лекин шахсий пулга чиқадиган газета эмас. Олдин Матбуот ҳақидаги қонунни чиқариб олинглар, кейин ижросини кўрамиз. Бунинг устига Олий Кенгаш ижро билан эмас, балки қонунчилк билан шуғулланиши керак.

Кейин у пўписа қила бошлади:

-Сиз одамлардан эҳтиёт бўлинг. Сизларга пул берамиз деганларни ҳам билиб олдик. Улар дорнинг тагидан қочган ўғри, муттаҳамлардир. Ҳали уларнинг ҳаммасини дорнинг тагига қайтараман. Сиз тўғри йигитсиз. Улардан узоқ туринг. Бўлмаса сояси сизга ҳам тегади. Сайловчиларингиз Маматов етти минг сўмни қаердан топди, деб сўраб қолишлари ёки вазир мени урди деб айтиши ҳам мумкин. Сайловчилар сўрасалар ҳам тўғри қиладилар. Бечора халқ бир сўмга зор бўлиб турганда, сизларнинг ҳар бирингиз газета учун дея ўртага етти минг сўмдан ташласаларингиз, табиийки, савол туғилади. Яхшиси Олий Кенгашнинг газетаси ҳақида ҳужжат тайёрланг, сессияга ўзим олиб чиқиб, тасдиқлатиб бераман …

Хуллас, “Юзма-юз” ўқувчи билан юзма-юз бўлмасдан Каримовнинг зуғумига юзма-юз келди. Бу ҳақда Олий Кенгашда сўз очолмайдиган бўлиб қолдим. “Қўйинг шу гапни” дейдиган бўлишди. Чунки биз эркин матбуот қанчалик кераклигига ишонсак, Каримов ўз ўрнини мустаҳкамлаш учун эркин матбуотга йўл бермасликка шу қадар тиришарди. Шу боис умидни Олий Кенгашнинг газетасига боғладик. Балки бу газетани мустақил минбарга айлантиришимиз мумкин, деб ана шу мумкинликнинг йўлларини қидира бошладик.

Аслида Каримов бизни қадамба-қадам синдираётган эди.У давлат ишлари билан эмас, кўпроқ ана шундай ишлар билан бевосита ўзи банд бўларди. Бу эса кўпчилкни чўчитиб қўймоқда эди. Бизни қўллаганларнинг аксарияти у ҳолда ҳам, бу ҳолда ҳам қаршимиздаги юҳонинг домига тушиб кетилажагини англамадилар. Балки англасаларда ташвишга қўшилиб нима қилдим, энди узоқ турганим яхши дегандек, ўзларини четга торта бошладилар. Уларни ҳам тушуниш мумкин эди. Лекин демократ депутатлар озчилик бўлсакда, ҳали чекинишни хаёлга ҳам келтирмасдик. Бир эшик ёпилса, иккинчисини очишга уринардик.

Тойиба Тўлаганова эса׃

-Газета чиқаришнинг имконини тополмасак, варақа чиқарамиз, фикрларимизни оддий қоғозга ёзиб тарқатамиз- дерди.

10. “ХАЛҚ СЎЗИ”

Ислом Каримов Хоразмга борганда шоир ва айни пайтда вилоят партия қўмитасининг идеология масалалари бўйича котиби бўлган Эркин Самандаров катта йиғилишда унинг шарафига шеър ўқиди. Оз қолсин Каримовни пайғамбар даражасига кўтарадиган шеър эди. Телевизорда Каримовнинг мамнун қиёфасини кўрар эканман, Эркин Самандаров “қушни ургани”нига шубҳа қилмадим. Зотан орадан кўп ўтмай Каримов уни Бош вазирнинг маданият масаласи бўйича ўринбосари этиб тайинлади.

Аввалига кўпчилик хурсанд бўлди. Нима бўлганда ҳам шоир. Адибларни қувонтирадиган гап. Нима бўлганда ҳам қўшиқнавис. Санъаткорларни мамнун этадиган ҳол. Нима бўлганда ҳам журналист. Илгари “Хоразм Ҳақиқати” газетасида ишлаб етишган. Демак, журналистлар учун ҳам умид пайдо бўлди.

Аммо Каримов уста экан, сўядиган ҳўкизини соҳибига сўйдираркан. Феъл-хуйини билади-да. Акс тақдирда шохлаб ёки тепиб юборса ўзига келолмай қолиши мумкин.

Эркин Самандаров тез орада санъаткорларнинг кушандасига айланди. Театрлар, концертлар Каримовни улуғлайдиган саҳнага айланди, озгина мустақил фикр айтишни истаган одам четлаштирилди.

Эркин Самандаровнинг кимлигини “Халқ сўзи ” газетасига қарши қилган ҳунарларидан яхши биламан. Аммо Каримов унинг қўлини қонга ботириб, кейин ҳайдаб юборди. Кимнинг қонига дейсизми?

Каримов Олий Мажлиснинг ўз газетаси бўлишига розилик бергандан кейин шу борада бош қотира бошладик. Ҳали туғилмаган боланинг отаси бўлишни истаганлар кўпайиб кетди. Эркин Воҳидов таниқли ёзувчи ва журналист Нурали Қобулга ваъда бериб қўйибдилар. Йўлини топиб буни Ислом Каримовга ҳам айтибдилар.

Бир куни Каримов менга:

-Жаҳонгир, мана буни қаранг, Эркин акангиз билан Нурали бир…(сўкиш калимасини ишлатди) экан,-деди.

Каримовнинг қўлида Исмат Хушев редакторлик қилаётган “Иқтисод ва ҳаёт” журнали бор эди. Уни менга узатди. Олиб қарасам, Нурали Қобулнинг ҳаёт қийинчиликлари ҳақида мулоҳазалари ёзилган мақоласи. Унинг иқтисодий камчиликлар ҳақидаги жойлари қизил қалам билан чизилган.

-Бу қачондан иқтисодни тушунадиган бўлди? У ҳали менга ақл ўргатадиган бўлдими? Унинг бурнини тошга ишқалаб қўяман, ҳали. Ана у латта акангиз эса менга уни редакторликка тавсия қилиб юрибди. Мен сизнинг илтимосингиз билан бу газетага рози бўлганман ва бу ишни сизга топширганман, бошқаларнинг қўлига бериб қўйманг. Ўзингиз бош муҳаррир бўлинг ёки бирор кишини топинг,- деди кескин оҳангда Каримов.

Аслида бундай газета ҳақида илтимос қилган эмас эдим, биз чиқармоқчи бўлган газетани тўхтатиш учун унинг ўзи ўйлаб топган ва газетани бир идорага бoғлаб, назоратини ушлаб турмоқчи эди. Бош муҳаррир бўлишимга ҳам рози эмас эди. Зотан ё ўзингиз бўлинг, ёки бировни топинг, дейиши шундан.

Журналистлар уюшмаси раислигига сайланишимга тиш тирноғи билан қаршилик қилган, мустақил газеа чиқармоқчи бўлганимиз учун мени жазолашга буюрган, ҳали яқинда номзодимни “Туркистон”(“Ёш ленинчи”) газетаси бош муҳаррирлигига кўрсатишганда ҳам оёқ тираб олган Каримовнинг энди рози бўлишига асло ишонмас эдим.

Ўзбекистон комсомол қўмитасининг раиси Азиз Носиров номзодимга қаршилик қилган экан. “Ёш ленинчи” расмиятан унга қарар эди. У бизнинг Ошкоралик қўмитасининг аъзоси бўлгани учун, четга чақириб, “Ислом ака билан муносабатингизни яхшилаб олинг, сизга қаршилар” деган эди. Ўшанда мени бош муҳаррирликка кўрсатиш таклифи кимдан чиққан ва нега мен хабарсиз бўлганимни кейин тушундим.

Олий Кенгашдан узоқлаштириш учун Раиснинг тавсияси билан Эркин Воҳидов кўрсатган экан. Балки “Халқ сўзи”га номзодлар сонини қисқартириш ҳам назарда тутилган бўлса ажаб эмас. Лекин бу ёғи менга қоронғу.

Хуллас, агар номзодимга рози бўлганда Каримов шу ишга “сургун” қиларди.

Бир куни “Халқ сўзи”га Ўзбекистон коммунистик партиясининг Марказий комитети Номоз Саъдуллаевнинг номзодини кўрсатмоқчи эканлигини эшитиб қолдим. У Олий Кенгашнинг Халқаро масалалар қўмитасида ишларди. Уни яхши танир эдим. “Совет Ўзбекистони” гезетасида бирга ишлаганмиз. Қўрқоқлиги ва хасдан ҳам ҳуркиши билан редактор ўринбосари бўлган кезда қонимизни “ичган”. Уни “едактор ўйинбосари” деб орқаваротдан масхара қилишарди. Аввал бўлим мудири эди. Қуп-қуруқ, ўн саҳифалик ёзувидан бир гап ҳам эсингизда қолмайдиган технократ журналист эди. Бунинг устига партия идорасининг ишонилган аскари экан, озгина демократия бошлангач ўзи туғилиб ўсган Қўшработ туманидан депутатликка сайланиб олди. Ўша кезда журналистларнинг орасида ўз қишлоғига бориб депутат бўлиб қайтиш модага айланган эди. Шу боис мени ҳам бугунга қадар жомбойлик деб ўйлашади. Лекин Жомбойдан эмас, балки Самарқанд туманиданман.

Олий Кенгашда нима гап бўлса Номоз Саъдуллаев бориб партия идорасига айтади, деб ундан сир сақлашга урунилар эди. Шу боис Каримов шундай номзодни қўллаши турган гап эди. Баъзи миш-мишларга қараганда у ўзини Каримовга қариндош, деб ҳам айтиб юрар экан. Бу қанчалик ҳақиқатга тўғрилигини билмайман.

Шу боис Каримовнинг ўзи ҳам қаршилик қила олмайдиган ёки у кўрсатган номзоднинг олдида икки калла баланд бўлган одам топиш ҳақида ўйлай бошладик. Узоқ ўйлаб ҳам ўтирмадик. Бу одам Аҳмаджон Мухторов эди. Биринчидан, СССР Халқ депутати, иккинчидан кучли журналист, бир ўзи бир газетани чиқара олиш қобилиятига эга, учинчидан уни демократия томон йўналтириш осон, чунки шунга очиқ одам.

Бу номзод ҳақида дастлаб Тойиба Тўлагановага айтдим.

-Сиздан шу гап чиққанига ҳайронман,- дея қарши бўлди у.-Бир марта хиёнат қилган одам, яна хиёнат қилаверади.

-У киши кейин қилган ишини тушунди, менга устозлик қилган бўлса ҳам кечирим сўради. Москвада сессиялардаги чиқишларини кўраяпсизми? У бугуннинг руҳи билан яшамоқда. Агар биз унинг қаватида турсак, кучли газета ташкил қила оламиз,- дедим ва узоқ тортишувлардан кейин уни кўндирдим.

Қўмитамизнинг қолган аъзолари ҳам рози бўлдилар, чунки Аҳмаджон Мухторов Москвада СССР Олий Кенгашида Гдлян гуруҳига қарши чиқишлари ва “Қишлоқ Ҳақиқати” газетасини ҳеч ким ўқимайдиган рўзномадан қидириб ўқиладиган нашрга айлантирганини яхши билишарди. Лекин унинг номзодини биз кўрсатсак, Каримовнинг ўтказмаслиги ҳам аниқ эди. Шу боис Аҳмаджон аканинг ўзи билан гаплашдим.

-Ўзим ҳам газета ишидан йироқлашиб жуда зерикдим,-деди у киши.

Унинг рози эканлигини ҳис қилиб:

-Шу ишни бошлаб берсангиз мустақил Ўзбекистон парламентининг биринчи газетасига биринчи муҳаррир бўлиб тарихга кирасиз,-дедим,- қолаверса, бошланиши қандай бўлса кейин уни синдириш қийин бўлади ва фақат сиз бу газетани халқ рўзномасига айлантира оласиз, Олий Мажлис, хусусан бизнинг қўмита сизнинг орқангизда туради ва Ўзбекистоннинг эркин матбуотига йўл очилади. Лекин бу масалани Мирзаолим Иброҳимовга айтсангиз, у билан яқинсизлар. У тавсия қилса, балки Каримов ҳам йўқ демайди.

-Ўзимни-ўзим тавсия қила олмайман,- деди Аҳмаджон ака,- бунинг устига Ислом ака менга Москвадаги депутатларга раислик қилишни топширмоқчи.

-Бу яхши имконият,- дедим,- Каримовга сиздан узоқда эмас, сиз билан ёнма-ён ишлайман, дейсиз.

Эртасига у киши Москвага кетди. Орадан икки кун ўтиб телефон қилди ва:

-Мирзаолим ака шу ерда, оғиз очгандим, зўр иш бўлади, дедилар.-Ислом акага ҳам ўзим айтаман, дедилар.

Шу кунлари Каримов бир йиғилишда исмини айтмасдан Нурали Қобулни қатиқ тандиқ қилди. Гап унинг журналда ёзгани ҳақида бораётганини ҳамма тушунди. Чунки у қўлида журнални тутганча гапирган эди. Аслида мақола жуда яхши ва одамларнинг юрагидаги гаплар ёзилган эди.

Нурали Қобул хотини билан айрилгани учун ҳам Каримов уни ёқтирмайди, деган гаплар бор эди.

Маълумки, Жиззах газетасида ишлаб юрган 27-28 ёшлардаги журналист Нурали Қобул Шароф Рашидовнинг жиянига уйлангач, “Ўзбекистон санъати” журналига бош муҳаррир бўлиб келди. Ҳамма унинг куёв бўлгани боис раҳбарликка келди, деса-да, лекин журнал тубдан ўзгариб, одамлар қидириб ўқийдиган бўлиб қолди.

У талантли эди. Унинг газетамизга бош муҳаррир бўлишига қарши эмас эдим. Истеъдоди билан бирга ташкилотчилиги ҳам бор эди. Журналда ишлаб ўзини кўрсатаолган, ҳар турли шубҳаларни енгиб чиққан. Кейинчалик у Рашидовнинг жиянини қўйиб юборди. Унинг “Муҳаббат” деб номлаган шеъри Шерали Жўраев ижросида машҳур бўлиб кетди. Каримовга “Нурали Қобул Рашидовдан фойдаланиб, кейин жиянини ҳайдаб юборди ва Рашидов ўлгач уни ёмонлаб роман ёзди” деб ҳам айтишган экан.

Хуллас, Каримов унга нисбатан тўнини тескари кийиб олганди. Аммо Нурали Қобул бундай булутларни бир зумда тарқатиб юборадиган истеъдодга эга эди. Масалан, муфти Муҳаммад Содиқ Муҳаммд Юсуфни телевидениега олиб чиқиб, Каримовни Аллоҳнинг ердаги сояси дедириб, сайлов олдидан дуо қилдириб юбортирганда кўпчилк ҳайратланиб қолишган. Чунки ўз қарашига эга, деб билинган муфти ўшанда Нурали Қобулнинг “қули” бўлиб кўринган эди. Нурали Қобулни Каримовнинг маслаҳатчиси Мавлон Умурзоқов ҳам қўллаб қувватлар эди. Лекин Каримов ҳаммадан ҳам уста “ўйинчи” эканлигини ўша кезда кўпчилк билмасди.

Бир куни Олий мажлис танаффусида Каримовга:

-Ислом ака, газета ҳақида ваъда берган эдингиз, шуни тасдиқлатиб беринг энди,- дедим.

Шу пайт Нурали Қобул келиб қолди. Каримов “Бўпти қарор лойиҳасини ёзинг” деди. Ҳали қоғоз қидургунимча, Нурали Қобул қарор лойиҳасини ёза бошлади. Биргалашиб газетага “Халқ сўзи” деган ном қўйдик ва сессияда дарҳол бу ҳақда қарор қабул қилинди. Каримов Нурали Қобулга хайрироҳдек кўринди, аммо сессиядан чиқиб водийга кетар экан:

-У редактор бўлиши керак эмас, керак бўлса ўзингиз олинг бу ишни,- деди.

Демак, у Нурали Қобулга кулиб қараган билан ичида бошқа нарса ўйлаётган экан.

-Биласизми,-деди у худди хаёлимдан ўтганини уқиб олгандек,- Христос, билмайман, уни сизлар нима дейсизлар, уруслар Христос дейди, душманингга ҳам кулиб қара, деган.

Энди у Нурали Қобулнинг эмас, каминанинг бош муҳаррир бўлишига розидек кўринди. Бизни душманлаштирмоқчи эди.

Каримов коммунистик таълимотни жуда яхши ўқиган. Бир гал Лениннинг “Партия адабиёти ва партия ташкилоти” деган мақоласини эслатганида, инқилоб учун энг аввало газета керак, деган гапни такрорлаганида бунга амин бўлган эдим. Аслида бу гапни Ленин айтган билан бошқалар ҳам шу фикрда бўлганлар, чунки халқни бир йўлга бошлаш учун минбар керак. Энг яхши минбар эса газета, биз ҳам халқни демократияга етаклаш учун газетадан фойдаланишни мақсад қилгандик.

Аммо Каримов бўш келмасди. У жуда моҳир ва талантли. Ана шу моҳирлик ва талант фақат ёмон томонга йўналганди. У мақсадга тўғри йўл билан ҳам бориш мумкинлигига ишонмайдиган шахс.

Айни пайтда ҳаммани аҳмоқ деб, фақат ўзини ақлли ҳисоблар ва шунинг учун ҳам ҳамма билан ўйин ўйнарди. Унинг ўйин ўйнаганини кўплар билиб туришсада, мансабининг ҳурмати боис мусиқасига йўрғалар эдилар.

Бизда умумий кайфият шундай эди. Олий мажлис ёки президент девонининг машинасида ишга келсангиз, милиционер қўлини пешанасига олиб бориб, “чест” беради. Аммо пиёда ўтиб кетсангиз ҳатто қайрилиб ҳам қарамасди. Унинг саждагоҳи темир машина. Кимларгадир мансаб ана шундай. Бу зеҳният бутун қонимизга сингиб кетган. Мансабдаги одамнинг орқасидан югуриш ва у ишдан кетгач, ундан юз буриш халқимизни маънавий ҳалокатга итқитган иллатлардан биридир. Кўпчилик халқ наздидан тушмаслик учун мансабдан айрилмасликка ҳаракат қилади ва ҳар қандай ўйинга мосланади. Буни табиийки Каримов яхши билар эди.

Бизда ҳар ҳолда азалдан сарой найранглари, сарой ўйинлари одат бўлиб қолганди. Бу ердагилар гуруҳларга бўлиниб шоҳнинг фел-атворидан фойдаланиб, ўз ишларини битирар эканлар. Масалан, Каримовга эрталаб бири кириб фалончи ёмон одам, сиз ҳақингизда бўлмағур гапларни айтиб юрибди деса, Каримов бунга ишонмайди. Аммо келишган гуруҳ одамлари бу гапни Каримовга беш томондан етказишади ва кимнингдир хонумони барбод бўлиб кетади. Бошқа гуруҳлар ҳам айни ҳунарни қўллашарди ва ўртада доимий, кўринмас жанг боради.

Бир куни Нурали Қобул:

-Уйда Иштихондан келган яхши қовун бор, бориб емаймизими?-деди.

Унинг иккинчи умр йўлдоши асли иштихонлик бўлган шоира эди. Улар Марказкомнинг уйида яшардилар, ишхонага яқин жойда. Бордик. Қовун ҳақиқатдан ҳам асалдек экан.

Лекин Нурали Қобул:

-Дўстим, сарой ўйинларини билмайсиз, бу ерда бир қанча гуруҳлар бор, улар ҳам Каримовга хизмат қиладилар, ҳам ўзларига,-деди.- Биз ҳам ўз гуруҳимизга эга бўлишимиз керак. Аммо бошқалардан фарқимиз шу бўладики, биз халққа хизмат қиламиз, Каримовни ҳам шунга бўйсундирамиз.

Рози бўлишимни, лекин Каримов бизни қўлланиши мумкинлигини айтдим. У рўйхат тузди ва демократ депутатларни ҳам киритиб, Мавлон Умурзоқов билан гаплашаман, деб ишга киришиб кетди.

Аслида бу фикр Нурали Қобулда илгаридан мавжуд эди. Олдинроқ ҳам Боймирза Ҳайитни ватанга таклиф қилиш ҳақида ёзилган хатга 41 депутат қўл қўйганда у “Шундай нарсалар одамларни саралаб қўяди, Олий Мажлисда бир мушт бўлиб иш қиладиган 41 эркак бор экан, қолганлар товуқдай гап, қўрқоқ” деганди.

Хуллас, Каримовнинг Нурали Қобулга қаршилиги, мен ҳақимда ҳам фикри  бошқалигини ва Номоз Саъдуллаев каби биттасини ўтказиб юборишини билганим учун Мирзаолим аканинг ёнига бориб:

-Ислом ака янги бўладиган газетанинг бош муҳаррирлигини ўзингиз олинг, дедилар. Аммо ёшман. Сиздан илтимос, ўзингиз шу жойга бирор номзод кўрсатинг,- дедим ҳеч нарсани билмагандай.

-Аҳмаджон акангга нима дейсан?-деди у.

-Қарши эмасман,-дедим.

-Ўзинг уни кўндирибсанку,- дея муҳим сирни очгандек мийиғида кулди Мирзаолим ака. Шунда Аҳмаджон аканинг соддадиллиги ёдимга тушди.

Раёсат мажлисида номзодлар масаласи кўрилар экан, Эркин ака Нурали Қобулни айтди. Кимдир менинг номимни айтганди, рад эттим ва Мирзаолим ака:

-Аҳмаджон Мухторовга нима дейсизлар?- деганди ҳамма қўллаб қувватлади. Демак, Каримов рози бўлибди, деб ўйладим. Чунки Каримовдан изн олмасдан Мирзаолим ака бундай “мардлик” қила олмас эди.

Аҳмаджон ака бош муҳаррир этиб тайинланди ва кадрларни ишга олишдан тортиб, газетада қандай мавзулар кўтарилишига қадар Ошкоралик қўмитаси аъзоларининг таклифларини инобатга олиб ишлай бошлади. Газетанинг биринчи сони чиқиши катта воқеага айланди. Тез орада ҳамма “Халқ сўзи”ни ўқийдиган бўлди ва рўзнома чиндан ҳам халқнинг сўзи айтиладиган минбарга айланди.

Аммо газетага қаттиқ босим бошланди. Биринчи сонларида Тошкентдаги Марказий универмаг ёнида турна қатор навбат кутган одамлар ва орқадан навбатсиз нарса олиб чиқиб кетаётганлар ҳақида суратли материал чиққани боис Каримов телефон қилиб, Аҳмаджон акани қаттиқ койиб берибди. Биз унга бош келмаслигини айтиб, қўллаб турдик. Бир куни Аҳмаджон ака кўнглини очиб қолди:

-Бу Эркин Самандаров деган одам нега ишимизга аралашади? Газетанинг бевосита раҳбари бўлган Ошкоралик қўмитаси аралашмайдию ҳукуматнинг вакили нега хўжайинлик қилади? Ахир у Бош вазирнинг маданият масаласи бўйича ўринбосари бўлса? Бизнинг газетамиз Олий Мажлисники? У ҳар кун телефон қилиб эснамни қотирмоқда.

Эркин Воҳидовга айтсам, “Оқсоқолнинг гапи билан аралашаётгандир, ўзича бундай қилмайди” деди.

Эркин Самандаров билан учрашиб, гап нимадалигини сўрадим.

-Ислом акам, бу одамни йўқотиб, ўрнига Абдусаид Кўчимовни қўйишимиз керак, деяптилар,- деди у.

-Бўпти, Ислом ака билан гаплашаман,-дедим унга.

-Менга у киши эмас, у кишининг номидан бошқа одам айтди,- деб қолди у чиқиб кетар эканман.

Аммо шу куни Каримовнинг ўзи телефон қилди:

-Сиз нима учун Бош вазир ўринбосарининг хонасига бостириб кириб, унга дўқ қиласиз? Қачон сизга Кўчимов ҳақида гапирган эдим. Ким ўзи у Кўчимов деганингиз? Ана у ургутлик бола эмасми?- деб қолди.

Эркин Самандаровнинг сув келмасдан ариқнинг олдини боғлаганига “қойил” қолдим. Унинг ҳар турли ўйинларга уста эканлигини кўп эшитгандим, лекин бунчаликка боришини тахмин қилмагандим. Билдимки, Кўчимов ҳақидаги гап ҳам унинг калласидан чиққан экан. Ўша пайт Кўчимов ҳақида яхши гап айтсам, у ҳам бизниинг “одам”га айланарди. Ёмон гап айтсам, Каримовнинг одами бўларди.

Каримовнинг ажиб одати бор. Бир куни Олий Мажлиснинг қабулхонасида жанжал бўлаётганининг устидан чиқиб қолдим. Тошкент шаҳар ички ишлар бошқармасида ишлайдиган подполковник Урайим Абдуғаниев “Тўмарис” хотин-қизлар ташкилоти аъзоларини ҳақорат қилаётган экан. Келганимда у улардан бирининг кўкрагидан ушлаб олганди. Айтишиб қолдик. Унга ўзининг ҳам онаси борлигини эслатдим. Яқинига борсам, ундан арақ ҳиди анқимоқда.

-Вазифа вақтида ҳам ичиб олганингиздан кейин оналар ҳам кўзингизга душман бўлиб кўринадилар,- дедим унга.

-Сиз ичиб олгансиз,-деди у кўзимга тик қараб,- булар сизларни ҳақорат қилишга келишган, сиз бўлсангиз тарафларини олаясиз?

-Ичиб олганимда балки сиз билан ади-бади айтиб ўтирмаган бўлардим, булар халқ вакиллари билан учрашувга келганлар ва биз уларни эшитишимиз керак.

-Бизга уларни эмчагидан тортиб чиқариб ташлаш буюрилган,- деди у ўзлигини йўқотиб.

Жуда хафа бўлдим. Олий Мажлис котибияти раиси Омон Олимжоновни чақиртириб аёлларни қабул қилдим. Лекин Урайимнинг ҳаракатидан ўзимга кела олмадим.

Эртасига мажлисда сўзга чиққанимда бу воқеани мисол келтириб, бизга ишониб мурожаат қилганларга муносабат ҳақида гапирдим.

Каримов “Маст бўлганимизда ҳамма нарса қўшша кўринади” дея кесатди.

Қизиғи шунда эдики, Каримовга худди мана шунақа гаплар ёқарди. У бундай гапларга ишонарди ва ҳар қанча ўзингизни оқлайман, деб уринишингиз беҳуда эди. Бировни ёмон кўрса, у одам ҳақида фақат ёмон гап эшитишни истарди. Яхши гап айтган одамнинг хонумони куйиб кетарди. Буни билганлар Каримовнинг бу феълидан усталик билан фойдаланишарди. Бунинг устига Каримовнинг биринчи хулосадан воз кечмаслигини ҳам ўрганиб олишганди.

Урайим ҳақидаги гапни бир жойда айтишимни билиб, у ким орқалидир буни Каримовга етказган ва мени маст ҳолда ишимизга аралашди, дегани ҳам унга мойдек ёққан ва мана энди уни ўзимга қарши қўлланди. Ўшанда Каримов Урайимни жазолаш ўрнига уни президент девонига ишга олганди.

Ана шуни билганим учун ҳам баъзан айрим одамлар ҳақида гап очилса, индамай қўя қолардим. Шу боис Абдусаид Кўчимов ҳақида ҳам индамадим.

Абдусаид Кўчимовни “Ленун учқуни” газетасида ишлаганидан биламан. Уни “Машҳур шоирнинг қизига уйланиб, муҳаррир бўлиб олди” деб юришар эди. Болалар шоири эди. Бир куни Самарқандга кетаёганимни айтсам, бирга кетишни истади ва машинада бирга кетдик. Самарқандга етиб боргач, уйда қолдим ва акам уни Ургутга ташлаб қайтди.

-Бу бола узоққа кетади,-деди акам,-лекин ундан эҳтиёт бўл. У дўстини ҳам ўлдириб, норвон қилиб ўтадиганлардан, бир икки савол бериб билиб олдим.

Эътибор қилмадим. Кейинчалик президент девонида ишлаганимда демократ депутатлар билан Каримовнинг ойда бир юзма-юз учрашувини ташкил қилар эканман, бир куни мажлис тугагач, депутатлар Каримовга яна савол бера бошладилар. Абдусаид Кўчимов ҳам бир нарса деган эди, Каримов уни қаттиқ сўкиб юборди. У бошини эгиб, индай тураверди. Шундан билдимки, у Каримовга керак кадрлардан экан.

Ҳақиқатдан ҳам шундай бўлди. Бир муддат Эркин Самандаровга бўлим мудири, кейин давлат телерадио компаниясида радио бўйича ўринбосар бўлди ва раисликка тайинланди. Бу жойда узоқ ишлаш қийин. Аммо Абдусаид узоқ ишлади. У Каримовнинг оёғини босмаслик учун ҳар қандай ишга тайёрлигини шу йилларда намойиш этди. Халқимизни сиёсий жиҳатдан манқурт бир вазиятга солиш учун у тинмай курашди ва қисман шуни таъминлади ҳам. Хуллас, гап у ҳақда эмас. Гап Самандаровнинг макр-ҳийласи ҳақида.

У Аҳмаджон акани ишдан кетказиш учун чин дилдан курашга киришиб кетди. Бир куни Каримовга бағишланган достонини чоп этиш учун берибди. Аҳмаджон ака уни бизга кўрсатиб, “Нима қиламиз?”, дедилар.

-Жуда катта, газетабоп эмас, “Шарқ юлдузи” журналига боп экан,- дедик.

Лекин Самандаров тўртликлардан иборат мадҳиянома-достонини Каримовга кўрсатиб, “Мухторов маддоҳликни йиғиштиринг, деб отиб юборди” деб айтибди. Каримов бу гапни МХХнинг раисига етказибди. У қўшнимиз эди. Бир куни ишга кетаётсам:

-Аҳмаджон акага айтинг, ҳали ҳам кеч эмас, Самандаровнинг достонини чоп этсинлар, шу билан иш битиши мумкин,-деди.

-Бир тийинга қиммат достон-ку,- десам:

-Лекин Аҳмаджон акага қимматга тушадиганга ўхшаяпти,- деди.

Шу кунларда “Панорама” кинотеатрида Ўзбекистон мусулмонлар жамоасининг сайлов мажлиси бўлди. Шу куни “Халқ сўзи” газетасида ёзувчи Ўктам Ҳакималининг “Оллоҳ” деган мақоласи чиққди. Унда Мусулмонлар идораси Саудия Арабистонидан ҳадяга келган 1 миллионта Қурон китобини одамларга совға қилмасдан пулга сотгани ва пулини ўзлаштиргани қистириб ўтилганди.

Мусулмон делегатларга “Бу газета бандани Худо деб эълон қилди” деб тушунтиришибди. Мақола босилганда Ўктам Ҳакималининг исми юқорида ва сарлавҳа пастроқда бўлгани боис бир қарашда “Ўктам Ҳакимали Худо” деган гап чиқарди. Аслида эса “Халқ сўзи” ҳамма чет муаллифларнинг номини юқоридан берар эди. Қолаверса Худо калимаси катта ҳарфаларда бўлиб, сўзлар бир-биридан узоқда ва ажратилган ҳолда эди.

Хуллас, шу куни Аҳмаджон акадан узр сўрашни талаб қилишди. Эркин Самандаров газета таҳририятига келиб, Аҳмаджон акага “Юринг мусулмонлар талаб қилишмоқда, ўша ерда узр сўрайсиз, оқсоқол шундай дедилар”, деб олиб борибди. У ерда мусулмонларни Аҳмаджон акага қайраб, гапни оз қолсин “У ўлганда жанозасиз кўмилсин” деган фатвога чиқаришга қадар олиб боришган.

Кейин Эркин Самандаров видеотасмани таҳрирдан ўтказиб, Каримовга қўйиб берган ва “Аҳмаджон Мухторовнинг диний жамоа билан алоқаси бор, мана уларнинг йиғилишларида ҳам сўзга чиқиб юрибди” деган. Унинг узр сўраган жойлари кесилиб, бошқа гаплари қолдирилган экан.

Ҳар ҳолда бу амалиёт Эркин Самандаров билан бирга ўша кездаги диний жамао пешволарининг “отаси” бўлган МХХ раиси Ғулом Алиевнинг ҳунари бўлса керак. Шундан кейин Каримов Олий Мажлис раисига (Бу пайтда Иброҳимов ишдан олинган ва ўрнига Шавкат Йўлдошев келтирилган эди) бош муҳаррирни ишдан бўшатиш ва газетани Олий кенгаш билан бирга Вазирлар маҳкамасининг ҳам нашри этиб эълон қилишни топширганди.

Биз бу ҳаракатга қаршилик қилдик. Газета ходимлари иш ташлаш эълон этдилар. Биз депутатлар уларнинг ёнига бориб турдик. Мухолифатдан келиб уч кун шу ерда туришди. Каримов ҳеч биримиз билан гаплашгиси келмас эди.

Иш ташлаш давом этар экан, Аҳмаджон ака ҳали ҳам буларнинг орқасида Эркин Самандаров ва Шавкат Йўлдошев турганига, Ислом Каримовнинг бехабарлигига ишонарди. Ислом Каримов эса ўзини олиб қочиб, ҳеч кўриниш бермас, телефонларга ёрдамчиси “Келсалар айтаман, сафардалар” каби жавоб берарди.

Учинчи кун Каримов Аҳмаджон аканинг хонасига телефон қилди. Аҳмаджон ака Каримовнинг гапини эшитар экан, қизариб кетди ва ўрнидан турди.

-Сўкманг, сўкманг, менинг онам гўрда ётибдилар,- деди, лекин Каримов аллақачон телефон гўшагини қўйган эди. Аҳмаджон ака хўрлиги келган одамдай йиғлаб юборди:

-У онамни ҳақорат қилди,- дея олди фақат.

Шундан кейин иш ташлашларнинг ҳам, бизнинг у ерда туришимизнинг ҳам маъниси қолмади. Аҳмаджон ака ишдан қўлини ювиб, қўлтиғига урди ва уйга қамалиб олди. Кейин ҳам у бу гапни узоқ эсдан чиқара олмади ва фақат онасининг руҳига дуо қилиб, кечирим сўраб юрди. Каримов эса унга оддий иш берилишига ҳам қаршилик қилди. Охир оқибат Ўзбекистоннинг забардаст журналисти мияга қон қуйилишидан ўлди.

Бу Каримовнинг одамларни ўлдириш усулларидан бири. Каримовнинг жаллоди ўлароқ Эркин Самандаровнинг ҳам қўли қонга ботди. У биргина Аҳмаджон аканинг эмас, балки яна кўпларнинг қотилига айланди ва бу ҳақда кейинги бўлимларда тўхталамиз.

Раҳматли Аҳмаджон ака ишсиз юрган кунлари катта дафтарга бошидан ўтганларини мақола тарзида ёзарди. Бир куни кўзим тушиб қолди. Тўрттаси Эркин Самандаров ҳақида экан.

– Яқин орада эмин-эркин замон келади ва буларни чоп этаман,-деганди у. Аммо у ҳаёт бўлган кунлари ундай замон келмади. Балки келар, аммо у етмади шундай кунларга. Унинг ёзганлари қаерда қолди экан? Уни келажак авлод ўқир эканми? Кимдир балки уларни сақлаб қўйгандир?

Шу билан биз орзу қилган “Халқ сўзи” ҳам битди. У энди ҳукуматнинг, тўғрироғи Каримовнинг сўзига айланган эди.

11.”БУ ХАЛҚНИНГ ОНАСИНИ…”

Ошкоралик қўмитаси раиси, шоир Эркин Воҳидов билан Ислом Каримовнинг устидан келган шикоятлар хусусида суҳбатлашиб ўтиргандик. Ҳар ҳолда одамлар демократия, сўз эркинлиги шамолини сезиб қолишганди.

Масалан,  наманганлик санъаткор-журналист Носир Зокир қўмитамизга юборган хатида: “Каримов ухлаётганга ўхшайди. Дунё ошкоралик ҳақида гапириб турган пайтда у ошкораликни бўғмоқда. Биз мустақиллик баёноти билан боғлиқ бўлган гапларни эшитдик. Лекин нега бу гапларни ҳалқ билмайди?” дея ёзганди.

Яна кимдир Ислом Каримов номига ёзган хати ўзи шикоят қилган одамнинг қўлига тушганини билдирган бўлса, бошқа биров Каримов ўзбек олтинларини четга чиқараётгани ҳақидаги миш-мишлар текширилишини сўраган. Бундай хатлар устига қизил белгилар қўйилганди. Уларни Эркин Воҳидов  кўрмагандай қилиб, менга ўтказарди. Устига “ўрганиш, текшириш ёки жавоб ёзиш” деб  бир жумла битарди.

Шу куни Олий кенгаш ҳайаътининг мажлиси бор эди. Эркин ака мажлисга чиқиб кетди.

Сессияга олиб чиқишимиз керак бўлган қонун лойиҳаси устида ишлаётган эдим. Аммо хатлар ҳам тинчлик бермасди. Уларни столим устига қўйиб, бир режа туза бошладим.

Бўрини йўқласанг қулоғи кўринади, дейдилар. Бирдан эшик шиддат билан очилди. Ислом Каримов, Олий Кенгаш раиси Мирзаолим Иброҳимов, Бош вазир Шукрилла Мирсаидов  кириб келишди. Эшик ёнида иктисодий ислоҳот, саноат, транспорт ва йўл қурилиш қўмиталари раислари ва бошқалар. Орқароқда ҳуқуқ тартибот қўмитаси раси Эркин Халилов жилмайиб қараб турганди.

Каримов салом-аликдан кейин столнинг четига енгилгина “илашиб” ўтирди. Менинг жойимга эса Бош вазир “ёйилди”. Олий Кенгаш раиси Иброҳимов эса, Эркин Воҳидовга яқинроқ жойда қўлини орқасига қилиб турарди. Ҳаммаларининг кайфияти яхши. Бир икки қочириқ гаплар айланди ўртада. Улар нимага киришганини ўйлар эдим. Бир кун аввал ойнаижаҳонда “Депутат минбари” рукни билан бериладиган курсатувда суд тизимини, Олий суд раиси Бобур Маликовни қаттиқ танқид қилгандим. “Пахта иши” бўйича умумий авфга тушганлардан Олий суддагилар катта миқдорда пора олиб, шундан кейингина ҳужжатларини расмийлаштирмоқда”, деган шикоятлар кўп  эди. Шуларни айтиб, Олий судни кескин танқид қилгандим. Каримов телевидениеда бундай гаплар айтилишини ёқтирмасди. Лекин ҳоизр худди  кўнглимдагини ўқигандай:

-Кеча яхши гапирибсиз, телевизорда,-деб қўйди.

Демак, кўрмаган, кимдир қандайдир гап айтган. Хонамизга келишига бу сабаб эмас. Балки у Олий Кенгашдаги иш шароитлари билан танишиш учун келгандир?

Хуллас, саволлар хаёлимдан “ғириллаб” ўтиб турганда, Каримов стол устидаги хатларни қўлига олди.

Аллоҳнинг кудратини қаранг: бу хатларни олиб бориб, “Ўқинг”, деб илтимос қилганда ҳам у қўлига олмасди.  Кутилмаганда ўзи кириб келиб, ўзи ҳақида ёзилган шикоятлар, норозилик хатларини ўқимоқда. Аввалига енгил тортдим. Кейин негадир кўнглим ғашланди. Худди, Каримовнинг устидан ҳужжат тўплаётганга ўхшаб қолдим-ми, деб ўйладим. Чунки унинг қўлидаги барча мактубларда одамлар Ошкоралик қўмитаси фош этади, дея ёзишаётганди, шекилли. Қолаверса, бошқа республикаларда юз бераётган ошкоралик уларни ҳам қитиқлаётгани сезилиб турарди.

Каримовнинг авзойи бузилди. Буни сезган шериклари жим бўлиб қолишди.

-Сизлар шикоят текшириш билан бош қотирманглар! Пастда хатлар бўлими бор, ўша ердан керакли жойга қайтариб жўнатаверсин,- деди у ва ўқишда давом этди.

Икки-уч хатни ўқигандан кейин шартта ўрнидан турди-да:

-Ҳе, бу нонкур халқнинг онасини…! – дея сўкиниб, қўлидаги хатларни ўртасидан йиртиб, ахлат қутисига отиб, чиқиб кетди. Қолганлар ҳам унинг орқасидан ташқарига югурдилар.

Оғир аҳволда қолдик. Каримов ҳалқ баробарида бизни ҳам ҳақорат қилди. Эркин ака тортмасидан асабни сокинлаштирадиган доридан олиб ичди. Сўнг сигарет сўради-да, чиқиб кетди. Шу пайт қўмита котибаси Тойиба кириб келди.

-Нима гап? -деди у.

Индамадим.

-Нега рангингиз оқариб кетган? – деб сўради у.

-Каримов бутун халқни, ҳаммамизни ҳақоратлаб кетди, – дедим.

Кейин бор гапни айтиб бердим.

-Даҳшат-ку! – деди Тойиба, – қандай чидаб ўтирибсизлар?! Бирор чорасини кўриш керак!

-Нима қиламиз? Орқасидан югуриб бориб, жавобан сўкиш керакми?

-Имкониятингиз кўп, ҳалққа маълум қилиш керак!

Халққа қандай қилиб маълум қилишни ўйладик. Ниҳоят, Матбуот конференсияси ўтказиш керак, деган фикрга келдик.

Бир кун олдин Тошкент шаҳар журналистлар уюшмасидан қўнғироқ қилиб, “Ошкоралик қўмитаси раҳбарлари билан қалам аҳлининг учрашувини ташкил қилсак” дейишганди. Қўл келди, дарров уюшмага сим қоқиб, эртага пешин чоғи вақтимиз борлигини маълум қилдик. Кейин ўзимиз бош муҳаррирларга, мухолифат лидерларига, фаолларга, диний идорага ҳам телефон қилиб, вакиллари қатнашишини сўрадик.

Эртасига Эркин ака:

-Саломатлигим ёмон, дўхтирга кўринишим керак эди, сизлар ўтказаверинглар,- деди.

-Сиз бормасангиз бўлмайди, – деб туриб олдик.

Хуллас, “Майли, етиб келаман” деди у.

Учрашувни Журналистлар уюшмаси Тошкент шаҳар кенгашининг раиси очди.

Ошкоралик қўмитаси фаолияти ҳақида гапирдим. Сўнг:

-Яқинда раҳбаримиз ишхонамизга келиб, тасодифан шикоят хатларини кўриб қолди. Аксарият хатлар унинг фаолияти ҳақида эди. Шунда хатларни ўқиб, йиртиб, ахлат қутисига отди-да “Бу нонкур халқнинг онасини…!”, – деб ҳақоратлади, – дея воқеани ҳикоя қила бошладим.

Бу гапни эшитган зиёлилар оёққа қалқиб кетади, балки матбуот уйидан Каримовнинг девонига қараб юриш бошлашар, деб ўйлагандим. Умуман бу гапни ошкор қилишга кўп истиола қилгандим. Катта тўс-тўполон бошланади, мухбирлар газетага ёзишади, одамлар оёққа туради, деган хаёлга боргандим. Чунки муштга ёки калтакка чидаш мумкин, лекин “онангни…” деган ҳақоратга чидаш мумкин эмас, деб тушунардим. Шу сабаб, бутун вужудимни масъулият, юз берадиган воқеалар учун масъулият юки босганди. Ҳали гапирадиган гапим охирига етмасдан, ЭРК партияси котиби Абдулҳай Абдумавлонов ўтирган жойидан бақирди:

-Исмини айтинг, қани ошкоралик, нега хаспўшлаб гапирасиз!

Хаёлимдан “ана бошланди” деган гап ўтди.

-Исмини айтмасам ҳам кимлигини сезиб турибсизлар. Ким бўларди, президент Каримов-да, – дедим.

Ўтирганларга қарасам, умумий лоқайдлик руҳи ҳукмрон. Биров ажабланмади ҳам, бировнинг жаҳли чиқмади ҳам. Миллатнинг гуллари – ойдинлар, шоирлар, курашчилар… Уларни бирдан қўрқув босдими? Ёки аввалдан қўрқоқмидилар? Балки қулликларини тан олган қулларми булар? Хуллас, на диндорлар ва на майдонларда халқнинг олдида борадиган фаоллар ҳам бир сўз демадилар. Бақириб савол берган Абдулҳай ҳам негадир жимиб қолди.

Ташқарида воқеанинг бу саҳнаси ўтишини пойлаб ўтирган эканми, бир оздан кейин  Эркин ака кириб келди. Унга “Юртда диктатура бошландими?” деган савол тушди. У диктатура нима эканлигини, бизда эса унинг белгилари ҳали кўринмаётганини тушунтириб берди. Сўнг Тойиба сўзга чиқди. У анча дадил гапирди. Ҳақиқатни очиб ташлади.

-Менга қийин, – деди Эркин ака. – Илгари Жаҳонгир гапирганда унинг сўзларини андавалаб туришга тўғри келарди, энди Тойиба хонимникини ҳам текислашим керак.

Ўринсиз “аския” ва ўринсиз кулги бўлди. Учрашув кечга яқин якунланди. Уй-уйга тарқалдик.

Эрталаб ишга келсам, доим соат 10-11дан кейин кўринадиган Эркин ака ҳали соат тўққиз бўлмасидан хонада сигарет тутатиб ўтирарди. У кашанда эмас, лекин баъзида  тутатиб қоларди. Салом-алик совуқ бўлди.

-Кечқурун оқсоқол уйга телефон қилдилар, – деди у ҳар доимгидек Каримовни “оқсоқол” билан алмаштириб. – Мен унақа гап айтганим йўқ, бундай дегунча ўзимни отмайманми, дедилар. Исмат Хушев бориб ҳамма гапни айтиб берибди. Аллақачон ундан шикоят ҳам ёздириб олишибди. Қаматмасам қўймайман, деяптилар. Наҳотки мажлисда мен келгунга қадар шунча гап бўлди? Хуллас, осмон узилиб ерга тушган, айтганим йўқ, дедилар.

-Ўзингиз эшитдингиз-ку?!-дедим  ҳайратда қолиб.

-Кенгаш раиси бир нарсалар гапириб турувди менга. Ўшанга эшитмай қолган бўлсам керак. Ўзи, ростдан ҳам шундай деганмидилар?-Эркин ака болаларга хос самимият билан тикилиб қолди.

Уйга толдим. Хаёлга ботганимни Эркин ака бошқача тушунди, шекилли:

-Ҳозир нима бўлса ҳам оловни ўчириш керак,-деди.-Бориб оқсоқолга узр, деб қўйиш керак. Бўлмаса, ҳамма нарса тескари айланиб кетади…

Аллақачон, ҳамма нарса тескари айланиб кетганди. Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитети қўмитаси “Ислом Каримовнинг шаънини ҳимоя қилиш учун Жаҳонгир Маматовни судга бериш керак”, деган қарорга келганди. Шу куни кечга яқин Марказқўм иккинчи котиби чақираётганини айтишди. Борсам, ташкилий бўлим мудири кутиб олди.

-Олдин иккаламиз суҳбатлашсак, нима бўлганда ҳам ҳамкасбмиз. Кейин у кишига кирасиз, – деди у.

Мудир машинкада ёзилган олти-етти саҳифалик хатни ўқиб, кейин менга савол бера бошлади.

-Бу саволни Исмат Хушевга берасиз, – дедим.

Исмат журналистлар орасида “Каримовнинг айғоқчиси” номини олганди.

-Нега?- деб ажаблангандек сўради мудир.

-Чунки қўлингиздагини у ёзган.

-Қаердан билдингиз у ёзганини?

-Охирги саҳифасини тескари ушлаб қолибсиз, шундан,-дедим аслида Исмат Хушевнинг президентга бориб айтганини  Эркин акадан эшитганимни билдирмай.

-И, и, – у дарров саҳифаларни тўғрилаб олди.

-Аммо, раҳмат, нима бўлганда ҳам ҳамкасбсиз-да, сотқин кимлигини сездириб қўйдингиз, – дедим.

-Бу сотқинлик эмас, бу юртни, Ватанни севиш белгиси.

-Юрт, Ватан фақат Каримовдан иборат бўлса, асло севмадик!

Кейин у мен сайланган Жомбой тумани биринчи котибининг имзоси билан келган шошилинчномани кўрсатди.

-Халқ ҳам сиздан норози,-деди у шошилинчномани ўқиб.

-Бечора халқ телеграмма юборса, бир ойда ҳам етиб келмайди .Буни қуш билан юборишган шекилли, бир кунда қўлингизга тегибди. Топшириғингизни вақтида бажаришибди, – киноя килдим мен.

-Биласизми, мен сизни анчадан бери кузатаман. Илгари доим танқидий мақолалар, фелъетонлар  ёзардингиз. Депуат бўлиб ҳам доим камчилик қидирасиз. Умуман, шундай дунёқарашдаги киши учун бора – бора ҳамма нарса нуқсонли кўринади. Бу ҳам бир хасталик. Шунга иқрор бўлсангиз, даволанишга ёрдам берамиз,  суд ташвишидан ҳам қутуласиз, – деди у.

Кулдим:

-Балки, шундайдир,-дедим.-Сизларнинг кўзларингизга ҳамма нарса яхши бўлиб кўринади. Ҳаммаёқ тўкин – сочин, муаммо йўқ. Бу ҳолда даволашни бу идорадагилардан, жумладан оқсоқолдан, партия раҳбарларингиз ва ўзингиздан бошламоқ керак. Судга келсак, нима қиламиз, осмон қўлингизда, ташлаб юбораверинг!  Лекин Совет давридаги каби  танқид қилганларни руҳий хастахонага тиқиб қўйиш пайти ўтиб кетди,-дедимда мудирнинг эшигини ёпиб чиқиб кетдим-у кўнглим тинчимади. Мудир “юқорига чиқишимиз керак” деганча қолди.

Ташқарига чиқарканман, негадир ўзимни ёлғиз ҳис килдим. Асабларим чатнай бошлаганга ўхшаб туюлди. Уйгача пиёда келдим.

“Воқеа” тафсилоти дарҳол Каримовга етиб борган шекилли, эртасигаёқ Ошкоралик қўмитаси фаолиятини тафтиш қилиш бошланди. Тўғрироғи мен ва Тойибанинг “дафтар, қаламлари”ни текширишга киришилди. Кўп ўтмай Ошкоралик қўмитасининг фавқулодда мажлиси белгиланди. Мажлисдан бир кун олдин депутаталар Каримовнинг ҳузурида “маслаҳат”, “топшириқ” олдилар.

Ўзбекистон радиосининг Москвадаги мухбири Раимжон Султонов билан яна икки киши Каримов қабулидан кейин олдимга келишди.

-Ҳамма билан унинг ўзи алоҳида гаплашмоқда, кимга иш, кимга машина ваъда қилинмоқда. Агар сиз ва Тойибани қувмасак, қўмита ҳам ёпиларкан,- деди Раимжон.

У жасоратли журналист. Адолатсизлик қаршисида чидай олмас эди. Аммо кейинчалик ўн гулидан бир гули ҳам очилмаган ўғлидан ажралиб қолгач, негадир жамоат ишларидан ҳам узоқлашди. Уни тушуниш мумкин. Бундай кезда одамнинг кўнглига бошқа дард сиғмайди. Хуллас, ўшанда Раимжон ва бошқалар мажлисда маҳкам турадиган бўлишди.

Мажлис куни Олий Кенгаш қўмиталаридаги депутатлар, оммавий ахборот воситалари ходимлари ҳам иштирок этиш учун тўпланишди. Олий Кенгаш раисининг ўринбосари Бугров уларга “жавоб” бериб, мажлис ёпиқ ўтишини айтди. Баъзи миллатвакиллари қатнашамиз, деб залдан ўрин олишди. Лекин уларни ҳам чиқариб юборишди.

Мажлис “совуқ” бошланди. Бугров мажлисни рус тилида олиб боришни таклиф қилди.

-Бу Ўзбекистоннинг Тил ҳақидаги қонунига зиддир, агар мажлисда қатнашганлардан кўпчилиги рус бўлганда балки буни ўйлаб кўрган бўлардик, лекин, битта рус бор, у ҳам сайланаётган пайтда сессияда  ўзбекча гапирганди,- дедим .

-Энди ўрганаяптилар,-деди Эркин ака.

Хуллас, мажлисни рус тилида ўтказишга йўл бермадик. Қўмитанинг ҳамма соҳага аралашаётгани, умуман Олий мажлис ҳукумат ишларига аралашмаслиги, партияни ҳурмат қилиши кераклиги ҳақида гапирилди. Узоқ тортишдик. Каримов бир неча бўлакка бўлиниб, бир неча кишининг ичига кириб олган каби бир хил гаплар айтила бошланди. Ўзбекистон Комсомол комитетининг биринчи котиби Азиз Носиров “Ислом Каримов бу халқни севиши ва халқ ҳам уни севганини” айтиб, биз унга туҳмат қилаётганимизга тўхталди.

Компартия Идеология  бўйича котиби Жаҳонгир Ҳамидов ҳам шу масалада сўз юритди. Тошлоқ туман  прокурори, шу мажлисдан кейин  кўп ўтмай Тошлоқ туман ҳокими бўлган Қаҳрамон Сотиболдиев ҳам уларнинг сафида эди.

Охирида қўмита раисининг ўринбосари ва қўмита котибини бўшатиш керак, деган масала ўртага қўйилди. Овозга берилганда мен битта овоз кўп олганим учун қолдим. Чунки Эркин ака менга қарши овоз бермади.  Навбат Тойибага келганда ҳам яна қўмита иккига бўлинди. Бугров Эркин акага:

-Агар буларни бўшатмасак, қўмитани ёпамиз,-деди.- Топшириқ шунақа!

Бунга Тойиба дарҳол жавоб қилди:

-Топшириқ қаердан? Яна ўша коммунистик идораданми? Ўлган ўликдан қандай қилиб садо чиқди экан?

Эркин ака шартта ўрнидан турди-да русчалаб:

-Биз учун муқаддас бўлган идорани ҳақорат қилишга ҳеч кимннинг ҳаққи йўқ,-деди. Кейин ўзбекчалаб, – Мен Тойибахоннинг бундай ҳақоратини қабул қила олмайман ва унга қарши овоз бераман,- деди.

Дунёнинг ишлари қизиқ экан. Эркин ака “ЭРК”нинг 1990 йил Апрел ойидаги қурултойида қатнашиб, партиянинг бош ҳаками этиб сайланганди. Коммунистик партиядан чиқишга сўз берганди. Аммо икки партиянинг аъзоси бўлиб қолаверди.

Кунларнинг бирида эрталаб ҳовлиқиб кириб келди.

-Бу Исмат Хушев деганлари ким ўзи?- деди.

-Нима бўлибди?- деб сўрадим .

-Биттасининг номидан менга қарши мақола ёзибди, журналининг янги сонида чиқаётган экан, шуни  тўхтатиш керак.

-Агар бўҳтон-мўҳтон бўлса сиз ҳам жавоб ёзасиз, лекин Ошкоралик қўмитаси бўла туриб қандай қилиб,  ана у мақолани тўхтат, деб айтамиз? дедим.

Гапим ёқмади, чиқиб кетдилар, кейин билсам Олий Кенгаш раисига кирибдилар, у “Президентга айтиш керак” дебди.

Хуллас, Исмат Хушев бош муҳаррир бўлган “Иқтисод ва ҳаёт” журналидан Эркин ака ҳақида ёзилган нарса олиб ташланибди.

Бир кун  хат келди ва унда “Сизлар қандай қилиб ошкоралик курашчилари бўласизлар?” деб ёзилган ва  журналдан олиб қолинган мақоланинг “Гранкаси”- хомакиси қўшиб юборилганди. Ўқиб кўрсам, мақола ҳам эмас, бир ўқувчининг савол тарзидаги мактуби, унда Эркин Воҳидовнинг ЭРК партияси қурултойидаги ва “Туркистон” рўзномасидаги гапи эслатилиб, КПСС дан қачон чиқадилар, деб сўралган экан. Эркин акага шунга шунча ваҳима қилдингизми, фақат савол экан-ку, десам “Билмасам, журналдаги укалардан бири келиб ваҳима қилганди-да” деб қўя қолдилар.

Бир куни Абдулла Ориповни Компартияни “Нажот қaлъаси”  деб ёзган шеъри учун масхара қилиб гапиргандилар. Мана энди Совет Иттифоқи емирилиб бораётган бир пайтда бу идорани “муқаддас даргоҳ” дея баралла айтмоқдалар.

Эркин ака Тойибага қарши овоз бердим, дейишлари билан у мажлисдан йиғлаб чиқиб кетди. Ҳамманинг кўнгли бузилди ва Бугровнинг “Маматов масаласини қайта овозга қўяйлик” деган гапига Раимжон Султонов “Бу ер болалар боғчаси эмаски, ҳамма нарсани ўйинга айлантирсангизлар” деб жавоб қилди.

Мажлис тугаб, чиқиб кетаётганимизда Раимжон Султоновни Каримов чақираётганини айтишди.

Арбоб арбобда, йўлини топади. Кўп ўтмай қўмитани “қисқартириб” туришга қарор беришди. Жаҳонгир Маматов кетса, қўмитани яна тиклашларини айтиб Эркин акани ишонтиришибди. Шу сабаб қўмита қисқариши масаласига  Эркин ака ҳеч қандай  муносабат билдирмадилар. Қўмита ёпилди.

Бизни жўнатиб, қўмитани қайта очишди. Эркин Воҳидов яна раис,  каминанинг ўрнига Маданият қўмитасидан журналист Карим Баҳриев ва Тойибанинг ўрнига бошқа бир қўмитадан “Каримовнинг айғоқчиси”  номини олган Номоз Саъдуллаев  келтирилди.

12.ОШКОРАЛИК

Нега бизни ғайриқонуний тарзда бўшатишди? Фақат Каримовнинг халқни сўкканини ошкор қилганимиз учунми? Йўқ, бу жаҳлларни чиқарган охирги томчи эди, холос. Унгача ҳам  анчагина “хато”лар қилгандик.

Ким билсин, ҳамма нарсани матбуот, ошкоралик ҳал қилади, деб ўйлар эдим. СССРнинг йиқилишини ҳам ана шу кучдан, деб биламан. Сўнгги президент Михаил Горбачев матбуотга эркинлик бериши билан  оммавий ахборот воситалари халқнинг ошкора фикр айтиш минбарига айланди ва қисман бўлсада эркин сайловларга йўл очилди.

Бошқа жумҳуриятларда матбуот ва миллий ҳаракатлар кучли бўлгани боис эркинликнинг майдони ҳам кенг бўлди. Бизда эса Коммунистик партия жиловга маҳкам ёпишиб олган ва жон бериши амри маҳол эди. Бу ҳол сайловларга ҳам ўз таъсирини урмай қолмади. Аммо бошқа жойлардаги ҳаракатлардан илҳомланган одамлар якка тартибда бўлсада ўз номзодларини илгари суриб, сайловнинг илгаридан белгиланган қоидасини буза бошладилар. Баъзи жойларда халқ жунбушга келган эди. Чунки матбуот ҳам худди ана шундай кўринишда,  баъзилари курашчан ва баъзилари цензуранинг қуюқ соясида қолганди.

Шу боис ҳам сайловдаги дастуримда Ўзбекистонда “Ошкораликка кенг йўл очиш масаласига диққат қаратаман”, деган вазифани олдимга қўйган эдим.

Юқорида айтганимдек, СССРнинг бошқа жойларига нисбатан ошкоралик бизда жуда суст эди. Қаршилик эса жуда кучли. Газеталарда чиққан ҳар бир танқидий мақола халқ орасида воқеага айланса-да айни пайтда унга кўрсатилган қаршилик ҳам катта воқеа эди.

1990 йилда тузилган Ошкоралик қўмитаси  қисқа вақтдаи Олий кенгашнинг энг  етакчи ва айни пайтда Каримовнинг энг бошини оғритган қўмитасига айланди. Қўмита аъзоларининг кўпчилиги мустақил сайланган депутатлардан ташкил топганди. Чунки коммунистик партия рўйхатидан сайланганларни олдиндан турли комиссиялар рўйхатига киритишган ва “ўзбошимчалар” четда қолишганди. Янги қўмита тузилгандан кейин уларга йўл очилганди. Оддий одамлар майли, ҳатто депутатлар ҳам арз додларини шу қўмитага айтадиган бўлишди. Лекин Эркин ака негадир тиш тирноғи билан масалаларни ёпиб юборишга интиларди.

…Фарғоналик депутат, драматург Иномжон Турсуновни Тошкент меҳмонхонасида миршаблар дўппослаганини эшитганимизда дарҳол қўмитанинг мажлисини чақирдик. Аммо Эркин ака:

-Бу масаланинг бизга дахли йўқ, қонунчилик қўмитаси кўриши керак,-дедилар.

-Улар ҳам кўришсин, аммо биз ҳам ўз муносабатимизни билдиришимиз зарур,-дедик.

Қўмита тўпланадиган кун Эркин аканинг умр йўлдоши Гулчеҳра опа телефон қилиб:

-У киши касал бўлиб қолдилар… акангизни эҳтиёт қилинглар,-деди.

Мажлисга раислик қилдим ва матбуот воситаларидан вакиллар чақириб  масалани ёритишни сўрадик. Лекин кечқурун телевидение ҳам, радио ҳам, эртасига газеталар ҳам қўмита мажлиси ўтгани ҳақида хабар берган бўлсаларда Иномжон Турсунов масаласини четлаган эдилар. Радиотелевидение қўмитаси раиси Ганжа Ёқубовга телефон қилдим:

-Эркин акам билан гаплашсангиз бўлармиди, кеча хабарни у кишининг ўзлари таҳрир қилиб берганлар,-деди у.

-Кеча у киши ишга чиққанлари йўк-ку?!-ажабландим мен.

-Бунинг учун ишга чиқишнинг кераги йўқ, уйдан туриб ҳам рухсат бериш мумкин…,- деди Ганжа Ёқубов ва курашимиз осон кечмаслиги ҳақида гапирди ҳамда телевидениеда “Депутат минбари” рукнини ташкил  қилиш ҳақида таклиф қилди. Шундан билдим-ки у одам ҳам ислоҳотлар тарафдори ва  хабарни таҳрир қилиш  унинг ташаббуси эмас…

Бир куни қашқадарёлик депутат Мурод Жўраев хат ташлаб кетди. У Муборак шаҳрида ишлаётган мустақил телевидение ёпиб қўйилгани, ошкоралик бўғилгани ҳақида ёзганди. Текширишга бораман, десам, Эркин ака:

-Бу жуда ҳам муҳим масала экан, оқсоқол билан маслаҳатлашиб, ўзим бориб келаман,-деди.

Лекин доим  бир муаммони рўкач қилиб, масалани орқага ташлайверди. Мурод Жўраев яна келиб кетди. Қўмитанинг бўлажак мажлиси кун тартибига бу масалани киритишни талаб қилдим ва ўзим Муборакка бориб келдим. Эркин ака негадир ҳеч нарса демади. Воқеаларни айтиб бергандимда ачиниш билан тинглади ва тадбир олиш кераклигига ишора қилди. Шундан кейин қўмита мажлиси учун ҳисобот тайёрладим. Аммо муҳокама куни Эркин ака келмай қолди. Уйидан телефон қилишди.

-Қон босимлари ошиб кетган. Нега бунча азоб берасизлар,- деди умр йўлдоши.

Мажлисга Мурод Жўраевнинг ўзини ҳам таклиф қилган эдик. Аммо келмади. Ўша кун депутатларнинг ташаббус гуруҳида ҳам бу масалани қўйгандик. Унга ҳам келмади. Эшитсак,  у саҳарлаб йўлга чиқиши олдидан ётган уйига кимдир милтиқдан ўқ отган ва у ётоқда бўлмагани, йўлга чиқиш учун ҳозирланаётгани боис тирик қолган. Ошкоралик қўмитасининг бу борадаги норозилик баёнотини тайёрладик  ва аксар депутатлар қўл қўйишди. Тағин матбуотда берилмади. Суриштирсак, Эркин акадан изн олишган экан…

Буларга қарамай асосий вақтимни “Матбуот ҳақида”ги қонун лойиҳасини тайёрлашга сарфлар эдим. Болтиқ бўйи жумҳуриятларида қабул қилинган қонунларни ва баъзи Ғарб давлатларининг бу борадаги ҳужжатларини ўрганиб ўзимизнинг лойиҳани тайёрладим. Кейин ўқиб чиқиш учун Эркин Воҳидовга бердим. Лойиҳани у киши доим қўлида олиб юрди. Иш жойида ҳам унга термулиб ўтирарди. Бир куни қайтиб берди. Қарасам, мен ёзган лойиҳа ўрнида мутлақо бошқа нарса:

-Бу нима?-дедим Эркин акага.

-Олий Кенгаш аппаратидаги ҳуқуқшунослар кўриб чиқишди ва амалдаги қонунларга зид бўлмаслиги учун  бироз тузатишди.

-Бу тузатилган эмас,  бутунлай бошқа нарса-ку?!

-Биласизми, қонун ёзишнинг ўз тили бўлади ва ўз мутахассислари бор. Улар ҳам бир вариант тайёрлашган экан, мен шуни қабул қилдим.

-Фақат ўзим ёзганим йўқ, ҳуқуқшунослар, журналистлар ва бошқа экспертларни ҳам жалб қилганимни биласиз-ку?

-Биламан, биламан, лекин эртага лойиҳамиз сессиядаан қайтмаслиги учун уларникини олайлик ва ўшанга тузатишлар киритайлик.

Узоқ тортишдик. Охири икки вариант ҳам қолаверсин, деган нуқтага келдик. Чунки олдинда қўмитамиз мажлиси, қўмита аъзоларининг ва бошқа қўмиталарнинг таклифлари ҳам бор эди. Қўмитамизнинг мажлисида бўлган гапларни айтишимни Эркин акага билдирдим. Шу боисми у киши яна мажлисга келмади.  Биз ўзимиз тайёрлаган лойиҳани қабул қилиб, кенгайтирилган мажлис ўтказиш, унга барча муҳаррирлар, қизиққан журналистлар, мутахассислар ва бошқа қўмиталардан депутатларни таклиф қилиш ҳақида гаплашдик.

Шундан кейин Каримов чақирди.

-Эркин Воҳидов латта чиқиб қолди-ку?- деди у,- доим мажлис ўтказадиган кунларингиз  касал бўлиб қолади.

-Аслида ҳам бироз касалман одам,-дедим .

-Бизнинг болалар бир қонун лойиҳаси тайёрлаган эди, ўзим кўриб чиқиб унга бергандим, лекин негадир уни қолдириб юборишибди-ми?

-Бизга у лойиҳани сиздан эмас, Олий кенгаш аппаратидан келди, деб айтишганди.

-Аппаратдагилар сизларнинг хизматкорингиз. Уларнинг қонун таклиф қилиш ҳаққи йўқ. Бу ҳақ менда  ва сизларда бор.

Иш-ишдан, ғишт қолипдан кўчганини, энди орқага юриб бўлмаслигини айтдим.

-Керак бўлса қонун қабул қилингандан кейин ҳам уни эълон этгунга қадар қайта ёзиб чиқишимиз мумкин, ўшандан кейингина қўл қўяман, буни назарда тутинглар,- деди Каримов.

Аммо Каримов айтганидек бўлмади. Биз маҳкам турдик ва қонун лойиҳасидаги асосий принципларни сақлаб қолдик. Ҳатто ўша илк қонунда “Ўзбекистонда цензура бекор қилинади” деган моддани ҳам сақлаб қолдик. Лекин Каримов қонунни имзолаган бўлсада, унга риоя қилмади, матбуотга эркинлик бермади.

…Бир куни Шовруқ Рўзимуродов кириб келди.

-Менинг устимдан жиноий иш очишибди,-деди у.

-Нега?-деб сўрадик

-Баҳона қилишаяпти, бировга уй олишида ёрдам қилгансан, деб. Агар депутат ёрдам қилмаса ким ёрдам қилади?

Эркин ака Шовруқни диққат билан эшитти. Унинг ҳамма гапларига қўшилди ва керак бўлса Олий Кенгаш ҳайъатида масалани кўтариши, ҳатто Президент билан ҳам гаплашажагини айтди. Шовруқ чиқиб кетгандан кейин:

-Бу биринчи сессияда Президентга қарши чиққан бола эмас-ми? Анчагина саводсиз кўринади-ми?,- деди.

Орадан кўп отмай Шовруқни қамашди ва бир куни Олий Кенгаш ҳайъатига муҳокама қилиш учун олиб келишганда биз депутатни қўлида занжир билан олиб юрилишига қарши исён қилдик. Эркин ака индамай ўтирди. Кейин ранжиганимни сезди шекилли:

-Бефойда, ҳаммаси бефойда, унинг тақдирини ҳал қилиб қўйишган, ёш йигит экан, жувонмарг бўлиб кетмоқда,-деди.

Биз сессияда Шовруқ масаласини кўтарган кунимиз ҳам Эркин Воҳидов миқ этмай ўтирди .У киши ҳаддан зиёд “маданиятли” одам.  Масалан, тушга чиққанимизда, хонага қайтар эканмиз, лифтнинг эшиги очилса:

-Қани, қани, марҳамат!-деб тураверарди ва  уни ҳурмат қилганлар ҳам чекинишарди, шу зайл баъзан лифтнинг эшиги бекилиб у ташқарида қоларди. Лекин Каримов режими пайтида у ташқарида қолмади, доим ичкарида бўлди.

Ошкоралик қўмитаси ишида ҳам у  доим ана шундай  кутиб туриш ва бошқаларни ўтказиб юбориш услубини қўлларди.

Ошкоралик қўмитаси энди оёққа тураётган кунларда Эркин Воҳидов қўмитамизнинг хизмат машинасида кетаётганда, дўрмон йўлида кимдир машинага қарата ўқ узган. Эркин ака дарҳол орқага қайтишни буюриб,  уйига борган. Шофер эса келиб бизга:

-Машинага кимдир ўқ отди,-деди.

Эркин аканинг уйига телефон қилсак, у шундай бўлганини тасдиқлади ва мазаси қочиб қолганини айтди. Шу куни Москвада чиқадиган “Комсомолская правда” газетасида бу ҳақда хабар чиқди.

Биз ошкоралик қўмитасининг мажлисини чақириб,  суиқасд орқасида ким турганини аниқлаш масаласида ҳуқуқ-тартибот идораларига мурожаат эттик, масалани сессияга олиб чиқиш борасида қарор қабул қилиб, президиумга топширдик.

Эртасига Олий Кенгаш ҳайъатининг ёпиқ йиғилиши бўлди. Унда Каримовнинг ўзи қатнашди ва президиум аъзоларидан бошқа одам киритилмади.

Мажлисда Эркин Воҳидов воқеа ёлғонлигини айтгани, матбуотда чиққан хабар уйдирмалиги ва “миш-миш”ларни тарқатганларга қарши баёнот қабул қилингани, шофернинг иши билан МХХ шуғулланиши ҳақида қарор олинганидан воқиф бўлдик.

Шоферни дарҳол ишдан олиб, қамаб қўйишди. Унинг оиласи ва бола чақаси чинқираб келди, Эркин ака бир нарса қила олмаслигини айтди. Поликлиникада Эркин аканинг умр йўлдошини кўриб қолдим. У бизнинг ҳаракатларимиз учун Эркин акани қийнашаётганини айтиб, бизни тартибга чақирди.

Ўқ отилгани аниқ. машинани дарҳол текширтирганимизда мутахассислар ўқ теккан жойни аниқлашди. Эркин аканинг ўзи ҳам кўпчиликка бу гапни айтди. Кейин нега сўзидан қайтди? Қўрқдими?

Хабарни ёзган журналист қувғинга олингани, шофернинг қамалгани нима бўлди? Агар ўшанда Эркин ака маҳкам турганда ва суиқасд иши очилганда шу воқеадан кейинги йилларда юз берган кўп нарсаларнинг балки олди олинган бўлармиди? Эркин акани қўрқитиб, бошқаларни эса йўқотиб юборишди. Агар у маҳкам турганда уни йўқотишга журъат этишолмасди, унинг обрў эътиборидан қўрқишарди ва бу қолганларни ҳам  қутқарган, Ўзбекистон бугун балки демократик давлат бўлармиди?

Аммо Эркин ака қадамба қадам орқага одимларди. Бир куни:

-Эркин ака, бунинг отини чекиниш дейдилар,  путуримиз кетиб қолади,-дедим.

-Путуримиз кетиб қолмаслигининг олдини олиш учун уриниб келаяпман-да,-деди у киши парво қилмаган ҳолда.

Эркин ака характери жиҳатидан жуда юмшоқ, бировнинг кўнглини оғритмасликка ҳаракат қиладиган, ҳазилни севадиган, доим кулиб юрадиган одам. Ҳар қандай жиддий масалани ҳам бемалол ҳазилга буриб юбора олади.  Ҳузурига келган ҳар қандай одамни бемалол эшитар, гарчи доимий сигарет чекмаса ҳам улар билан биргалашиб тутатар ва одамларни ўзига маҳлиё эта биларди.

Масалан, мустақиллик тарафдори бўлган бир киши билан бу масалада очиқ гапалаша олса, орадан кўп ўтмай мустақилликни истамаган одам келса, у билан  мустақиллик ҳеч нарса бермаслиги тўғрисида ҳам бемалол гаплашаверарди.

Эркин ака ватан ҳақида йиғлаб шеърлар ёзиши ва ҳаммани ҳайратга солиши мумкин ва амалда ватанни кичик бир манфаатга сотиб юбориши оддий ҳол эди. Ошкоралик қўмитасини қонунга хилоф равишда ёпишганида, “Халқ сўзи” газетасини “синдириш”ганида, демократ депутатларни қамашганда, уларнинг депутатлик ваколатларини тўхтатганларида, ҳатто яқин сафдошларини ўлдирганларида, оилаларини қувғинга олишганида ҳам Эркин ака жимлигини бузмади. Аммо лирик, фалсафий шеърлар ёзишни ҳам тўхтатган эмас. Балки шунинг учун ҳам у қаҳрамондир!  Яъни биз билмаганни билади ва биз қила олмаганни уддалайди.

Хуллас, ошкоралик ана шундай ўлдирилди ва бу ишда энг асосий роллардан бирини Эркин Воҳидов ўйнаб берди. У кейинчалик сессияларда Каримовнинг сиёсатини оқлайдиган мурожаатлар билан чиққанда, 1999 йил воқеларидан сўнг “Сизга отилган ўқ менга тегсин” деб Каримовга бағишлаб шеърлар ёзганда, йилига бир марта орден олганда маълум бўлди. Аммо биз маълум нарсаларга эмас, мавҳум нарсаларга кўпроқ ишонамиз. Ҳали ҳам Эркин Воҳидовни улуғлаймиз, шеърларини ёдлаймиз, қўшиқ қилиб айтамиз… Шунақа  бағри кенг халқмиз…

13.ПАРКЕНТ

Паркент воқеалари Ислом Каримов тарихидаги инкор этиб бўлмас, энг қонли саҳифадир.

Паркентнинг гўзаллиги, жаннатмонанд гўшалиги, одамларининг меҳмондўст, ёрдамсевар эканлигини Ўзбекистон радиосида ишлаган йилларимдан билардим. Радионинг болалар учун дастурлар ҳозирланадиган таҳририятида паркентлик истеъдодли журналист ва яхши шоир Маҳмуд Тоир ишларди. У билан яқин дўстлигимиз бор эди. Қонли воқеалар юз берганда эса у “Паркент тонги” газетасининг бош муҳаррири лавозимида ишларди.

Бундан олдин ҳам Паркентга, Кумушконга “Тошкент ҳақиқати” вилоят газетасида ишлаганимда бир неча марта борган эдим. Шу сабаб дунёнинг тоғлар билан ўралган кичкина  сўлим бу гўшасида 1990 йилда юз берган воқеалар мени ҳам қизитиқрмасдан қолмасди.

Ўзбекистон расмий матбуоти Бўка, Бекобод туманларидаги воқеалар ҳақида олган видеoфилмида Ислом Каримовнинг отга миниб у ёқдан бу ёққа, бу ёқдан у ёққа юрганини қайта-қайта кўрсатиб, “қора кучлар” Месхет турклари(уларни Аҳиска турклари ҳам дейишади)ни қувғин қилишгани, бу Фарғона воқеаларининг давоми эканлигини, Ислом Каримов бу жойлар дўзахга айланиб кетишининг олдини олганини таъкидлашдан нарига ўтмас эди.

Халқ орасида юрган гапларда эса СССР йиқилар экан, марказ бир ўқ билан икки қуённи урмоқчи бўлди, биринчиси, ана шундай қўзғолонлар чиқариб миллий халқ ҳаракатларини бадном қилиш ва тугатиш бўлса, иккинчиси, йиқилаётган СССРни  сақлаб қолиш учун  жойларда ўз таъсирини кучайтиришдан иборат бўлган, деган гап эди.

Шу боис ҳам 1990 йилнинг бошида  Олий Кенгашнинг биринчи сессияси бошланишидан олдин ўтказилган вакиллар мажлисида бу масалага ойдинлик киритишни талаб қилгандик ва паркентлик бир депутатнинг махсус комиссия тузиш ҳақидаги таклифини қўллаб чиққандик.

Мажлис тугагач, паркентлик депутат билан гаплашиб қолдик:

-Ишончли бир манбадан олинган маълумотга кўра, Паркентда оддий одамларни “Отгин!” деган буйруққа Бош вазир Мираҳмат Мирқосимов имзо чеккан экан,-деди у.

Ишончли манба Ўзбекистон Компартияси Марказий комитетеининг идеология бўйича котиби Жаҳонгир Ҳамидов экан. У ҳатто паркентлик депутатга Мирқосимов имзо чеккан буйруқнинг нусхасини ҳам кўрсатибди.

Нега Ҳамидов бу ҳужжатни унга кўрсатди? Бу савол ўшанда хаёлимизга ҳам келмаган. Ҳукуматнинг тепасидаги одамлар турли ўйинлар билан мамлакатни бошқаришлари, бировни ишдан кетказишлари ва бошқасини тайинлашлари мумкинлиги ҳақида ўйлаб ҳам кўрмаган эканмиз.

Сессияда Бош вазир ваколатига эга Вице-президентни тасдиқлаш масаласи ўртага чиққанда  Мирқосимовга савол бердим:

-Паркентда оддий одамларни ўққа тутиш учун ким буйруқ берганди? Қўлингизни кўксингизга қўйиб, виждонингиз олдида ўзингини  оқлаш учун бўлса ҳам ҳақиқатни айтмайсиз-ми? Ахир  ўша машъум буйруқ туфайли ўн гулидан бир гули очилмган 63 йигит ўқдан йиқилди. Ё ҳақиқатни айтинг ёки истеъфо беринг ва биз бу ерда комиссия тузиб масалани ўрганайлик,-дедим.

Мирқосимов жавоб беролмай қолди. Каримов вазиятни қўлга олиб, вице-президент сайловини  демократик, муқобил асосда ўтказиш кераклигини айтди ва Шукрулло Мирсаидов номзоди ҳам илгари сурилди.

Каримов Мирсаидовни “Жасоратли, мард” деб роса мақтади.

Каримовнинг кейинги сессиядаги ибораси билан айтганда “Мирқосимов ҳам мард экан, тўнини елкасига ташлаб, индамай кетди”. Шунинг учун ҳам уни энди Халқ назорати қўмитаси раислигига қўйишди.

Лекин Мирқосимов индамай кетмаган эди. Ўша куни сессия танаффусида рўбарў келиб қолганимизда׃

– Наҳотки бундай нарсаларга мен буйруқ бера олмаслигимни тушунмасангиз?-деди.

-Лекин Ҳамидовнинг қўлида турган қарорда сизнинг имзоингиз бор,-дедим.

У ниманидир тушунган каби индамай қолди ва:

-Ҳа, ўша оқшом Паркент чегарасида эдим, Ҳамидов ҳам ёнимда эди. Мен  ўқ отилмаслиги учун қўлимдан келганини қилдим. Лекин ярим тунда буйруқ бошқа жойдан келди. Мана талабларингиз билан комиссия тузилди, сизни ҳам комисия таркибига қўшишди, ҳақиқатни энди ўзингиз ойдинлатасиз,-деди.

-Лекин сиз айтмасангиз ҳақиқат барибир қора қозоннинг ичида қолаверади.

-Кимга айтаман, шу комиссиягами, ярми Фарғона воқеаларида қатнашган одамларку?!- дея Мираҳмат ака киноя билан кулимсираб кетиб қолди.

Ёдимга  сессияда президентни сайлаш пайтида у ҳақда гапирган Жаҳонгир Ҳамидовнинг сўзлари тушди:

-Ислом акам турли воқеалар юз берганда мижжа қоқмайдиган одам. У кишининг Тошкент вилоятида одамларнинг уйлари ёндирилган бир пайтда отга миниб аҳолини тинчитганларини телевизордан кўрдингиз. Бунақа паҳлавонлик ҳаммага ҳам насиб этмайди. Биз Месхет туркларини Бўка, Бекобод ва умуман шу минтақадан “Кумушкон” санаториясига кўчирганимизда, ярим тунда Ислом акам менга телефон қилдилар. Қаердан телефон қилаяпсиз, десам, ишхонада эканлар. Ҳамма ухлаб ётган пайтда ҳам бу киши ана шундай уйғоқ ва ишлаб ўтирадилар,-деганди.

Бу Мирқосимовнинг гапларига мос тушди.

Паркент воқеаларини ўрганиш комиссиясида ёзувчи Примқул Қодиров, генерал Ботир Парпиев, адлиячи Мирзо Улуғбек Абдусаломов ва бошқалар ҳам бор эди. Биринчи куни комиссия раисини сайлашда Примқул Қодиров “Ислом аканинг позициясини” ўртага қўйди ва йўналишни миллий ҳаракатларни ўрганишга қаратишни таклиф қилди. Биз бунга қарши бўлдик ва ишни ҳукуматдаги манбаларни ўрганишдан бошлаш, жумладан Ички ишлар вазирлиги, Миллий хавфсизлик манбаларини текшириш кераклигини айтдик. Примқул Қодировни раис этиб сайлашар экан, қарши бўлган тўрт киши орасидан мени ҳам раисдош этиб кўрсатишди. Кейин воқеалар шундай давом этди-ки, асосий текширувни бошқариш ўзимга қолди.

СССР Ички ишлар вазирлиги қошида генерал Шаталин бошчилигида тўполонларни бостириш армияси тузилган эди. Миллий хавфсизлик хизмати ҳукумат телефонларидаги сўзлашувларни ҳам ёзиб олар экан. Телефон сўзлашувларини матнга туширтирдик.

Ўзбекистон Ички ишлар вазирлиги манбаларини ҳам текширганимизда Шаталин раҳбарлигидаги армиянинг махсус етиштирилган кучларини Ўзбекистонга  Ислом Каримов бевосита таклиф қилгани ҳақидаги маълумотларни топдик. Унинг СССР Ички ишлар вазирибилан, қплаверса бевосита Шаталиннинг ўзи билан ва кейин тунда Паркент чегарсида бўлган Ҳамидов ва Мирқосимов билан “верхушка” (ҳукумат раҳбарлари қўлланадиган махсус телефон-ЖМ) орқали гаплашган гаплари ҳамма нарсани ойдинлаштириб турганди.

Каримов Месхет туркларини фақат битта кириш йўли бўлган “Кумушкон” санаториясига олиб  боришни буюрган ва Мирқосимовни ҳарбийларга қарши чиққанларни отиш буйруғини берадиган қарорни имзолашга мажбур қилган эди.

Фарғонада 1989 йилнинг май ойида бошланиб ёз бўйи тинмаган воқеaларнинг давоми ўлароқ Тошкент вилоятининг жанубида яшаган Месхет туркларининг  уйлари ёндириб юборилгани ва улар автобусларда Паркентнинг “Кумушкон” дам олиш зонасига олиб борилиши ҳақида планларни топдик.

Бу воқеаларда ҳали подполковник бўлган Зокир Алматов Ислом Каримовнинг ишончини қозонгани маълум бўлди. Ҳар қанча қаршиликларга қарамай Ислом Каримов унга полковник унвонини бериб, вазирликка олиб келди, кейин унга генерал унвонини берди.

Паркент маркази  тоғнинг икки адири орасида жойлашган ва пастдан бир йўл ҳамда сой ўтган. Сойнинг икки томонида тепага қараб уй-жойлар, маъмурий бинолар қуриб борилган. Месхет турклари ана шу  сой бўйидаги йўл орқали “Кумушкон” дам олиш зонасига олиб борилган. Оддий аҳоли “Кумушкон”га Месхет турклари келтирилганини эшитиб, уларга ёрдам тўплай бошлайди, озиқ-овқат юбориб туради.

Планга кўра ишлаганлар Паркентда нотинчлик чиқариш ҳаракатларини бошлашган.

Ўшанда Паркент воқеалари ҳақида алоҳида бир китоб ёзгандим. Қачондир топилиб қолади. Ҳозир масаланинг Ислом Каримовга бориб тақаладиган нуқтаси билан боғлиқ  воқеани эсламоқчиман.

Комиссия қўлга киритган ҳужжатларга кўра Жаҳонгир Ҳамидовнинг топшириғи билан Паркент туманининг барча хўжаликларига  кечқурун телефoнограмма юборилади. Марказкомнинг идеология котиби ўзи мустақил топшириқ бера олмаслиги аниқ, бунинг устига у Ислом Каримовнинг яқин дўсти сифатида бу ишга олиб келингани боис бошқа одамларнинг унга таъсири бўлиши мумкин эмас. Демак у топшириқни бевосита Ислом Каримовнинг ўзидан олган. Телефонограммада ҳар бир хўжалик раҳбари ва партком котиби  эрталаб туман марказига тартибни сақлаш учун 15-20 нафардан ёш йигитни юбориши зарурлиги айтилади.

Эрталаб соат саккизга яқин айтилган одамлар райком биноси ёнига тўплана бошлайдилар. Аммо уларга пастда, сой бўйида тўпланиш айтилади. Тунда эса бу жойга Шаталин армиясининг танклари, зирҳли машиналари ҳам келтирилади. Ёш йигитлар қизиқиб ҳарбий техникани томоша қиладилар. Ажабланадилар.

Тушга яқин улар асабийлаша бошлайдилар, нима учун келганлари, нега овқат беришмаётгани каби саволлар пайдо бўлади. Шу пайт ҳарбийлар ҳаракатга келиб, улардан йўлни бўшатиб қўйиш сўралади. Улар сойликка томон суриладилар. Кимдир гўё ҳарбийларга тош отади (гувоҳларга кўра ҳеч ким танимайдиган, тўн кийиб, соқол қўйиб олган одам) ва ўқлар овози янграй бошлайди. Йигитлар сувга томон суриб борилади. Орқада шариллаб оқаётган сой ва олдинда тиш тирноғи билан қуроллаган армия ва миршаблар. Тепаликда райком биноси ва воқеалар телевизордагидек кўриниб турибди.

Шу пайт яна райком биноси ва Паркентга кириш нуқтасидаги ҳукумат пункти тошириғи билан “Кумушкон”даги Месхет турклари автобусларда Паркент марказига олиб келинади. Агар уларни олиб чиқиб кетишмоқчи бўлишса, сойнинг нарёғидаги йўл тўппа тўғри ташқарига кетади. Аммо автобус колоннасини негадир кўприк орқали, айланиб, йўлни узоқ қилиб, нотинчлик юз берган жойга олиб келишади. Бироз тўхтаб ҳам туришади. Автобусларга сой бўйидаги тошлардан отилади. Ойналари синади. Колонна шундан кейин шаҳардан олиб чиқиб кетилади. Паркент аҳолиси йўлларга чиқиб туркларни йиғлаб кузатади.

Бу томонда эса ўқлар кимларнидир йиқитгани учун ёшлар милиция биносига ҳужум қиладилар, йўлдаги машинларни тўнтариб ташлайдилар. Кўкда вертолетлар пайдо бўлади ва пастдагиларни ўққа тута бошлайди. Кўчама-кўча қочган ёшларни қувиб борган вертолетлар, ҳарбийлар, миршаблар уларни тирқиратиб ота бошлайдилар. Шаҳарнинг бир четида мотам маросими ўтаётган жойда одамлар тўпланиб турибди, деб уларни ҳам ўққа тутишган.

Айни пайтда шаҳарнинг бир неча жойида  “Бирлик” ҳаракати ва бошқа гуруҳлар номидан ёзилган ва Месхет туркларини ўлдиришга, қатлиом этишга чақирилган варақалар топилади. Ҳаракатларнинг маҳаллий ва ҳамда вилоят, республика кенгашлари бу туҳмат эканлигини айтиб чиқишади.

Биз комиссия ишини давом эттирар эканмиз, Примқул Қодиров бир ҳисоботни кўрсатиб, шунга қўл қўйишимизни, масалани битиришимиз керак эканлигини айтди. Ўқиб кўрсак, комиссия “ҳукумат талашиб юрган тўдалар”нинг айби билан қон тўкилгани ва бундай ҳаракатларни таъқиқлаш зарурлиги хулосасига келгани айтилган. Жанжаллашиб қолдик. Мен бошқа ҳисобот ёздим. Аммо кўпчилк Примқул Қодиров тақдим этган ҳисоботга имзо чеккани учун, ўша ҳисоботни олиб, остига қўлим билан унинг ёлғонлигини ва гап нимада эканлигини илова этиб қўшимча ёздим. Қарангки ўша кезда барибир довюраклар топиларди, бу раддиямни қўллаб тўрт киши имзо чекди.

Биз масалани раёсатга олиб чиқдик. Сессияда муҳокама қиламиз, десак, Ислом Каримов мажлисга келиб қолди ва масалани кенгроқ текшириш кераклигини айтиб, кун тартибидан чиқаришни сўради. Қўмита раислари рози бўлдилар.

Биз тўпланган ҳужжатларни уч нусхада кўпайтирган эдик. Уларнинг тўртинчи нусхасини ҳам қилиб, бир ёш журналистга бердим ва:

-Буни олиб бориб, темир қутига солиб, кўмиб қўйинг, келажакда сизни танитадиган манба бу, қолаверса тарих ва халқ олдида улкан хизмат қилган бўласиз,-дедим.

Бизнинг қўлимизга ўта муҳим ҳужжаталар ўтиб қолгани боис Каримов жуда безовталаниб қолди. Паркент комиссияси ҳужжатларининг ҳар уччала нусхаси ҳам менда эди ва бир куни ишга келсам, хонамда мазкур ҳужжатлар турган каттакон сейф “йўқолиб” қолганди. Ҳукумат биноси, миршаблар томонидан қўриқланади. Қолаверса, қаватимизда Олий Кенгаш раисининг хонаси. Шундай ҳолда келиб-келиб Ошкоралик қўмитасида каминага ажратилган сейф йўқолиб қолса-а?  Лекин ўйлантирган жойи шуки, сейфни очишлари мумкин бўлгани ҳолда нега бутунлай кўтариб кетишди? Хайрият-ки, ҳужжатларнинг бир нусхасини олдинроқ бировга бериб юборган эканман. Акс тақдирда Паркент воқеаси ҳам Фарғона фожеаси каби тарихнинг оппоққ саҳифасига айланиб қолар ва уни истаганлари каби талқин этишарди.

Келгусида Паркент комиссияси ҳужжатларини балки ўша журналист нашр этар ва Каримов тарихининг бу қонли саҳифасидан халқ тўла хабардор бўлар?!

14. ЖИГАРИСТОН ёки ДАДАХОННИНГ ҲИКОЯСИ

Хастахонада эдим. Ўша кезлари Каримов билан курашимиз авжига чиққанди. Ҳукумат касалхонасидаги дўхтирлар “Томоғингизни амалиёт қилишимиз керак, ангинангиз юракка таъсир қилмоқда”, деб қўйишмади. Бир ҳафтада ўтиб кетар, деб ўйладим. Аммо 57 кун касалхонада ётдим. Ўшанда негадир амалиёт учун бошқа касалхонага олиб боришди. Амалиёт пайтида томоғимдан қон очилди. Қонни тўхтатамиз, деб пахта босиб қўйишди ва чиқиб кетишди. Умр йўлдошим ва қайнонам қидириб, топиб келишганда, менинг нафасим қайтиб, юзларим қорая бошлаган экан. Амалиёт қилган дўхтир эса кетиб қолган.

Навбатчи келиб томоғимга тиқилиб қолган пахтани олган. Менга амалиётдан олдин қон босимини кўтарадиган дори беришган экан. Ҳамшира “Бу қон босимингизни оширади-ку?”, дея амалиётдан кейин мазкур дорини бермай қўйди. Умр йўлдошим шундан сўнг доим ёнимда турди. Энди тузалиб қолган кунларим эди, ҳамкасбим, таниқли журналист дўстим Дадахон Ёқубов кириб келди. Ранг-рўйида қон йўқ. Гарчи амалиётдан чиққан бўлсам ҳам у ҳол-аҳвол сўрамасдан,

-Мени тепди, – деди.

Дарров англадим. Президент тепган. Чунки дўстим Ислом Каримовга ёрдамчи эди. Аммо амалиётдан чиққаним учун унга дарҳол жавоб бера олмадим.

-Айтинг, нима қилай? Истеъфо ёзай-ми, кетай-ми? – деди у.

-Нима бўлди ўзи? – деб аранг сўрадим.

У билан жуда яқин дўст эдик,бирга ишлаганмиз.Жуда яхши журналист. Кўнгли очиқ йигит.

-Жигаристонга бориб, қишлоқни тупроқ босиб қолишини ўргандим. Мутахассислар бир неча марта юқорига хат ёзиб, хавфдан огоҳ этишган экан. Агар олди олинса, шунча одам ўлиб кетмасди. Президентга кириб, “Жиноятчи шу ерда экан, сиздан хатни яширишган” деганимни биламан. “Жаҳонгирни душман дер эдим, сен етти марта зиёд душман экансан!” деб сўкиб тепа кетди…

Тошкент вилоятининг Жигаристон қишлоғида фожиа юз берганди.Олимлар бир неча йиллардан бери бу ерда тепаликлар кўчиб, қишлоқни босиб қолиши мумкинлиги ҳақида огоҳлантиришган, лекин ҳукумат эътибор бермаган. Ҳатто президентга ҳам бир неча марта мактуб ёзишган экан. Аммо ҳукумат раҳбарлари бу жойга фожиа юз бериб, кўплаб одамлар тупроқ остида қолиб кетгандан кейин боришди. Гўё уларнинг қисматига ачинган бўлишди. Дадахон Ёқубов фожиадан анча олдин мактублар президент девонига келганидан хабар топган. Лекин бу мактублар президентга кўрсатилганидан эса бехабар бўлган.

Дадахон билан бирга “Ҳаёт қувончлари ва ташвишлари” деб номланган ва халқ орасида машҳур бўлиб кетган бир неча дастурни биргаликда тайёрлаганмиз. Биргаликда 1990 йилнинг Наврўзида 26 соатлик марафон кўрсатувини уюштирганмиз. У Намангандан депутат бўлиб сайланганда ишончли вакил бўлиб бориб, уни тарғиб қилганман. Шу боис яқин дўстимга президентнинг бундай муносабатидан жуда ранжиганман.

Орадан бир-икки йил ўтиб эшитиб қолдим. Президент Дадахонга бир шикоят хатини бериб Иштихон тумани ҳокими Тўрақул Йўлдошевни текшириб келишни буюрибди. Тўрақул ака Совет давридаёқ телевидениеда пахта масаласини шарҳлаб, танилиб қолган сиёсатчи эди. Одамлар билан қандай муомала қилишини, кимнинг кўнглини қандай топишни биларди. Олий мажлиснинг сессиялар ўтадиган залида ҳамманинг ўз ўрни бор ва менинг ўрним Тўрақул ака билан ёнма-ён тушиб қолгани учун мажлис очилишидан олдин доим ҳангома қилиб ўтирар эдик.

Бизнинг еттинчи сессиядаги тўполонимиздан кейин кимдир Тўрақул Йўлдошев ҳам фитнанинг ичида бор, у ҳам Мирсаидовнинг одами, деган экан, ҳар ҳолда шундай кейин бир шикоят хати уюштирилиб, Дадахонни текширишга юборишган. Дадахон Тўрақул акани ёқлаб ҳисобот ёзиб қайтибди.

Шундан кейин Каримов Тўрақул Йўлдошевнинг ўзини чақирган ва у баъзан Мирсаидов билан ҳам учрашганини тан олган. Бир туман раҳбарининг Бош вазир билан учрашиши табиий нарса. Бунинг устига Тўрақул ака Каримов билан ҳам, Мирсаидов билан ҳам илгари бирга ишлаган. Шундан кейин девондаги “қулоқ”лардан бири Дадахон ундан пора олган, деб айтган экан. Тўрақул ака бу туҳматдан хабардор экан.

Шундан кейин Каримов иккинчи марта Дадахонга қўл кўтарган дейишади. Буни ўша кезда Туроб Тўла кўчасидаги Ёзувчилар союзи биносида ишлаганлар айтиб юришади. Аммо бу қанчалик ҳақиқат билмайман. Балки бир кун Дадхонни учратсам бу ҳақда сўраш имконим бўлади.

Лекин ўшанда Дадахоннинг Жигаристонга бориб келиб, ўтказган тафтиши туфайли Каримовнинг яна бир жинояти ҳақида хабардор бўлгандим.

Дадахон Ёқубов билан ижодий ҳамкорлигимизнинг чўққиси 1990 йилда ўтказилган Наврўз телемарафони бўлганди.

Шуни айтиш керакки, ўша кезларда Дадахон ёнига жуда истеъдодли кишиларни тўплаган эди. Масалан, режиссёрлар Мели Маҳкамов ва Тамара Маҳкамова ўзбек телесанъатининг фавқулодда таланти инсонлари эдилар. Мели ака жуда хушмуомала, топқир, билимли бўлиш билан бирга содда ва кишининг кўнглига жуда тез йўла топадиган одам эди.

“Ҳаёт қувончлари ва ташвишлари” дастурларининг ҳам ўқ илдизи шу одам эди, десам, Дадахон асло хафа бўлмаса керак. Мели Маҳкамов Ўзбекистон телевидениесида халқнинг меҳрини қозонган кўплаб асарларга режиссерлик қилган эдилар.

Дадахон ва Мели ака билан гаплашиб телемарафонни 24 соатга мўлжаллаган эдик.

Телемарафон учун асосий хамиртурушни Самарқанддан топгандик. Таъқиқларга қарамай Ургутда халқ байрамни март ойининг ўрталарида бошлаб юборарди. Бизнинг боришимиз билан бу минг-минглаб одам чиққан катта сайлга айланиб кетди. Видео ёзувларни ана шу сайллар давомида тасмага ёзиб олдик.

Ўша кунлари иқтидорли врач Таҳсин Ҳамидов Самарқанддаги Республика болалар маркази-шифохонасида Ойбек деган боланинг аянчли ҳолидан бизни хабардор этиб, агар ёрдам қилинмаса у ҳаётини йўқотиши мумкинлигини айтди.

Бориб кўрдик ва даҳшатга тушдик. Ойбекнинг аҳволини сўз билан тасвирлаш мумкин эмас. Ўшанда видеоёзувларимизни кўрганлар орасида йиғламаган инсон оз бўлса керак.

Кейин ўзига ўт қўйган келинчкаларни бориб кўрдик. Ногиронлик аравачаси ололмаган момолар… Уйлари йиқилиб ётган отахонлар… Шу зайл воқеалар бир -бирига уланиб, катта дастурнинг хамиртуруши ҳозир бўлди. Албатта, бунинг техник жиҳатларини бир нуқтага келтириш учун Дадахон ва Мели акалар бир неча тунларни тонгга уладилар.

Бугунги каби ўша кезда ҳам Наврўзнинг дўстлари қатори душманлари ҳам бор эди. Айниқса, Ўзбекистонда Наврўз расман қатағон қилиниб, ўрнига “Навбаҳор” деган уйдирма байрам қўйилганига ҳали кўп бўлмаган эди.

Наврўз телемарафони икки инқилобни бирдан бажарди.

Биринчиси, Наврўзни ҳамма жойда очиқ халқ сайлига айлантирди. Ўшанда биз билан бирга халқимиз ҳам ухламади. Бутун мамлакат сайлга чиқди.

Иккинчиси, дастурлар аввалдан қоғозларда ёзилиб, цензурадан ўтгандан кейингина экранга чиқарилиши қатъий тартибга айланган Ўзбекистонда биз 36 соат давомида мутлоқ эркин гапирдик, дилимизда нима бўлса тилимизда ҳам шу эди. Цензурасиз ҳам яшаш мумкинлигининг исботи эди бу! Яъни “Халқимиз демократияга тайёр эмас” деганларнинг юзига бир тарсаки тортилганди.

Телемарафон кўпчиликнинг ҳаётини ўзгартириб юборди. Дадахон, Мели акага Ўзбекистонда хизмат кўрсатган санъат арбоби, менга Ўзбекистонда хизмат кўрсатган журналист унвонини олиб келди бу дастур. Телемарафонда қатнашган бошқа кўплаб ижодкорлар ҳам турли унвонларни олгандилар.

Наврўз Дадахон Ёқубов ҳаётининг катта қисмига айланди. У мазкур марафонда тушган маблағларни ишга солиш учун “Наврўз” фондини очди ва ўзи бошқарди. Жуда кўп одамларга ёрдам қилди.

-Наврўз телемарафони мустақилликнинг шамолини олиб келди,- деган эди ўзбек адибларининг яқин дўсти, самарқандлик сиёсат ва давлат арбоби Тошбўри Қиличев ўшанда.-Биз ҳам ўз сўзимизни ўзимиз гапира олишимиз мумкинлигини кўрсатди бу!

Лекин Ислом Каримов Наврўз байрамини ҳам ўзиники қилиб олди ва байрам катта сиёсий саҳнага айланди.

15. 7-СЕССИЯ: ДЕМОКРАТИЯНИНГ СЎНГИ КУНИ

1991 йил 30 Сентябр… Мустақил Ўзбекистон тарихининг фавқуллодда муҳим куни. Шу куни Ўзбекистон демократия ва зулмни танлаш чорраҳасида эди. Демократияни танлаши учун бир одим қолганди. Аммо яккаҳокимликни, қонунсизликни, мамлакат Конституциясини тан олмасликни, бир сўз билан айтганда зулм йўлини танлади. Нега?

1991 йилнинг 30 Сентябрида иш бошлаган Ўзбекистон Олий Кенгашининг ўн биринчи чақириқ 7-сессияси ҳақида гап очилганда ана шу “Нега?” деган савол ўртага тушади. Ўзбекистон ҳукумати бу сессиянинг барча ёзувларини йўқотиб юборган ва тарих саҳифаларида ҳам бу борада бирор из қолдирмаган. Лекин тарих ҳукуматларга боғланиб қолган эмас.

7-сессиянинг муҳим бир қисми туширилган видеотасмани бизга тақдим этган киши “Ўшанда телевизорни кўриб ўтириб, воқеалар қизий бошлагандан кейин ёзиб олдим, аммо маълум бир жойга келганда узиб қўйишди” деди. Видеотасмада 7-сессиянинг кун тартибини муҳокама қилиш жараёнида қизғин чиқишларнинг бир соатдан кўп, яъни мутлақо муҳим бўлган қисми акс этган. “Америка Овози” радиосида ишлаганимда бу видеотасмани магнит лентасига кўчириб  2003 йилнинг Август ойида махсус радио дастури орқали  эшиттиргандим. Кейин доимийга интернетга ҳам жойлаб қўйдим. Бу ҳужжат 7-сессияга орқаваротдан берилган уч хил баҳонинг нақадар ёлғон, чиркин манфаатлар йўлидаги уйдирма эканлигини ўртага қўйди. Аввало ҳақиқатга назар ташлайлик-да кейин берилган баҳоларга.

Хуллас, бу мириқиб томоша қилинадиган ва ўзига хос тарихий филмни эслатадиган видео ёзув Ўзбекистон Олий кенгаши Қонунчилик қўмитасида ишлаган, Олий Кенгашдаги демократик депутатларнинг “Ташаббус” гуруҳи фаоли, самарқандлик депутат Тошпўлат Жўраевнинг (Эътибор беринг самарқандлик, тошкентлик эмас-Ж.М.) сўзлари билан бошланади.

ЖЎРАЕВ: Ҳақиқатдан ҳам халқимиз қўйдай қилиб тарбиялаб қўйилди. Бу одамга алам қилиб кетар экан, шу қўйдай халқнинг фарзанди бўлганинг. Мен “Ташаббус” гуруҳи номидан Ўзбекистон Конституциясининг 48-моддасига биноан қуйидаги таклифни киритаман. 48-моддада шундай дейилади: “Халқнинг манфаатларига мувофиқ ва социалистик тузумни мустаҳкамлаш ва ривожлантириш мақсадида Ўзбекистон ССР гражданларига сўз, матбуот, йиғилишлар, митинглар, кўчаларда намойишлар қилиб юриш эркинлиги кафолатланади.Ўз сиёсий эркинликларини амалга ошириш, меҳнаткашларга ва уларнинг ташкилотларига жамоат бинолари, кўчалар ва майдонларни бериб қўйиш, ахборотни кенг тарқатиш, матбуот ва телевидениедан кенг фойдаланиш имконияталарини бериб қўйиш билан таъминланади”.

Биз бўлсак Конституцияга тескари иш қилиб ўтирибмиз. Бутун ҳуқуқларни Раёсатга бердик. Раёсат мана шу митингларни таъқиқлаш масаласини қўйди ва биз уни тасдиқлаб юбордик. Энди матбуот анжуманларида савол беришганда биз айбдор бўлиб ўтирибмиз. Мен мана шу масала кун тартибига қўйилишини, яъни “Ўзбекистонда митингларни таъқиқилаш” қарорини бекор қилиш масаласи кун тартибига киритилишини талаб қиламан.

Иккинчиси, республикамизда қонунлар бажарилмаяпти. Мана мен қонунчилик комитетида ишлаяман. Лекин бу комитет номидан гапирмаяпман. Айримлар чиқиб мени танқид қиладиган бўлса, шуни ҳисобга олсин, инсон ҳуқуқлари ҳар қадамда поймол қилиняпти бизда. Кичкина бир ҳақиқатни топиш учун кишилар минг деворга бош урмоқдалар. Ҳақиқатни топишни истаб келган одамлар олдида улар ишониб келган одамлар ҳам қийин вазиятга тушмоқдалар. Дардини айта олмагани учун ҳам одамлар ўзлари ҳукм чиқармоқдалар. Русчасига “самосуд” дейди. Ўзбекчаси нима эканлигини билмайман. Мана шундан кейин ўзларига ўт қўймоқдалар, ўзларини осмоқдалар, ёки бировни отаяптилар, дўппослаяптилар, мана шу қусурлар кўплигидан ҳам энди хулоса қилаверсак бўлади.

Ишим юзасидан республиканинг кўзга кўринган ҳуқуқшунослари билан гаплашиб тураман.Уларнинг ва ўз хулосам асосида шуни айтаманки, ҳатто депутат Шовруқ Рўзимуродовга ҳам ноҳақлик бўлди.У жиноят қилган эмас, унинг айби раҳбарларни ҳақорат қилишда. Бу айбнинг жазоси жарима беришга тўғри келади. Мен бир ўзимнинг номимдан эмас, балки депутатларнинг “Ташаббус” гуруҳи номидан таклиф қиламанки, Рўзимуродовни шу ерга олиб келишсин ва айби бўйнига шу ерда муҳокамада қўйилсин, деган масалани киритишни таклиф қиламан. Мен айтган масалаларни кун тартибига киритишни овозга қўйишингизни сўрайман.(Залда “Тўғри” деган ҳайқириқлар ва қарсаклар)…

ИЗOҲ: (Бу ердаги изоҳлар каминага оид-Ж.М.) Мажлисга илгари КПСС Марказий комитетида ишлаган ва 1989 йилдаги Фарғона воқеаларида вилоят партия қўмитасининг иккинчи котиби бўлган, шу воқеaларда қўли қонга ботиб, тили қисиқ бўлиб қолгандан кейин Каримовнинг ташаббуси билан Тошкентга ишга келтирилган, мақтай-мақтай Олий Кенгашга раис этиб қўйилган Шавкат Йўлдошев раҳбарлик қилмоқда эди.

ЙЎЛДОШЕВ: Ўртоқлар яна кимда қандай таклифлар бор…

ЗАЛДАН: Олдин айтилган масалани овозга қўйинг!

ИЗOҲ: Демократик қоидаларга кўра депутатлар киритган ҳар бир таклиф овозга қўйиш йўли билан ё қабул қилиниши ёки рад этилиши керак. Қабул қилинган тақдирда ана ундан кейин муҳокамага қўйилади. Ўша пайтда бу тажриба Михаил Горбачев бошчилигида, жумладан Шавкат Йўлдошев ҳам аъзоси бўлган СССР Олий кенгашида одатга кирганди. Аммо Москвадаги демократик сессияларда қатнашгани билан Шавкат Йўлдошев ўз қонига сингган тобелик, қўрқув ва қулликнинг асоратидан чиқа олмагани учун ўнг тарафида ўтирган Ислом Каримовнинг имоси билан нима бўлса ҳам таклифларни бекор қилишга уринарди. Залдан “таклиф овозга қўйилсин” дея ҳар қанча ҳайқириқлар келмасин, унинг тайинсиз жавоби тайин эди:

ЙЎЛДОШЕВ: Ҳозир, ҳозир аввал ҳаммасини бир кўриб чиқайлик, кейин овозга қўямиз.

ЗАЛДАН: Нега овозга қўймайсиз?

ЙЎЛДОШЕВ: Нимани… Учта таклиф бўлди. Митинглар, Инсон ҳуқуқлари ва Рўзимуродов тўғрисида. Энди Рўзимуродов тўғрисида прокурорнинг бир ахборотини эшитиш керак….

ЙЎЛДОШЕВ: Марҳамат..

ИЗOҲ: Йўлдошев партия номенклатурасининг депутати Тошкент шаҳар 52-сайлов округидан сайланган эмас, сийланган Нажмиддиновга сўз беради.

НАЖМИДДИНОВ:Менда шундай таклиф бор. Сессиядан олдин вакиллар кенгашининг йиғилиши бўлди ва кун тартиби маъқулланди. Олдин шу масала овозга қўйилсин, кейин бошқа гаплар.

ИЗOҲ: Шу ўринда вакиллар кенгаши, деган қурумга қисқа изоҳ бериш керак. Совет даврида партия раҳбарлари бир жойга тўпланиб мана бу кун тартиби ва шу ҳеч қандай гап сўзларсиз ўтишини таъминлайсизлар, дейиладиган мажлис бўларди. Сессиялардан олдин ўтадиган бу мажлис анъанаси бизда ҳам қолган ва у ерда Ислом Каримов вилоят раҳбарларига топшириқлар бериб, кейин сессия бошланарди. Мазкур сессиянинг кун тартиби олдиндан Каримов томонидан кўриб чиқилган, раёсатда тасдиқланиб матбуотда эълон қилинган эди. Лекин сессия бошланишидан аввал Каримов кун тартибига вице-перзидент вазифасини йўқoтиш ва президент сайлови ҳақидаги қонунни қўшиш фикрига келганди. Депутатларнинг таклифлари инобатга олинмаган ҳолда Каримовнинг ҳатто ўзи тузган Раёсатни ҳам четлаши ўша кезда, қайта қуриш ва ошкоралик учун кураш бораётган пайтда ғайриоддий эди.

ЙЎЛДОШЕВ: Жуда тўғри, шундай қилсак тўғри бўлади.Энди мен вакиллар кенгашининг ҳамма таклифини айтиб улгурганим йўқ ўртоқлар. У ерда яна бир таклиф киритилди, президент томонидан. Ислом Абдуғаниевич буни ўзингиз айтасизми ёки мен айтайми?

КАРИМОВ: Ўртоқлар, бугунги кун тартибни, албатта, олдиндан айтишимиз керак эди, чунки бу масала Раёсат мажлисида кўрилган ва кўпчилк бу масалада ўз фикрини билдирган. Менда Раёсатнинг обрўси нуқтаи назарида бир фикр туғилмоқдаки, депутатлар биринчи галда Раёсат қабул қилган масалани кўриб чиқиши керак.

Иккинчидан биз оқсоқоллар, яъни вилоятлардан келган вакиллар билан келишилган кун тартибини ҳам овозга қўйиб келишиб, тасдиқлаб олгандан кейин қўшимча масалалар бўлса, кўриш мумкин. Бу демократия ҳам шуни талаб қилади. Вакиллар кўрган масала қолиб кетиб, бошқа масалаларга ўтиш, уни овозга қўймасдан бошқа масалаларни овозга қўйиш, бу демократияга тўғри келмайди. Манинг фикрим шундайки, олдиндан ҳар томонлама кўриб чиқилган кун тартибини охиригача ўқиб бериб, шу масалаларни асос қилиб олиб, агарки шу борада қўшимчалар бўлса кейинроқ кўрилса, бу кун тартибини бир чизиққа солишга имкон беради.Бу сессиямизни ҳам у ёққа, бу ёққа бурмасдан битта чизиқда олиб борилишини таъминлайди.

ИЗOҲ: Бу очиқ қилиб айтганда умуман таклиф киритилмасин, дегани эди. Лекин ўзлари бундан истесно….

КАРИМОВ: Манинг қўшимча таклифим шу эдики, вакиллар кенгашида келишганимиздек, Президент сайлови ҳақидаги қонунни бугун қабул қилсак, яна битта масала чиқадики, вице-президентлик масаласи ҳам кўриб чиқилиши керак. Шунинг учун менинг таклифим шундайки, вице-президент лавозимини бартараф қилиб, йўқ қилиб, Пример министр лавозимини киритиш. Нима деганда бизлар бир вақт қабул қилган эдикки, вице-президент Вазирлар маҳкамаси ишини юритади деб, ҳозир вазият шундай кескин бўлиб кетаяптики, мана қиш яқин келаяпти, бозордаги, магазиндаги аҳволларни ҳаммамиз кўраяпмиз. Ўзбекистоннинг таъминотининг йил охиригача бўлган баланси тўғри келмаяпти. Янги йилга тайёргарлик кўришимиз керак. Одамлар ваҳимада. Мамлакат аҳволи жуда оғир. Шу нуқтаи назардан, айтайлик, ҳозирги қилаётган ишларимизни танқидий кўз билан қараб, мана Шукур Раҳматович (Вице-президент Мирсаидов-Ж.М.) ҳам вакиллар йиғилишида гапирдилар, жуда камчилигимиз кўп. Шу нуқтаи назардан бу масалани ихчамгина қилиб, вазирлар маҳкамасини бошлиғи қилиб Пример министрни сақласагу, сайласагу шу одам бутунлай иқтисодий ишларни қўлига олиб, мен номзод қилиб шу ўртоқ Мирсаидовни шу лавозимга кўрсатмоқчиман. Демак, иккита масала ўртага чиқади. Вице-президент вазифасини йўқ қилиш, Бош вазир вазифасини ўрнатиш. Кейин Мирсаидовни шу лавозимга сайлаш.

ЙЎЛДОШЕВ: Таклиф киритилди, вакиллар кенгашидаги кун тартибини асос қилиб олиш ва кейин қўшимча таклифларни кўриб чиқиш.

ИЗOҲ: Залдан Каримовнинг қўшимча таклифи ҳам бошқа қўшимча таклифлар билан бир кўз билан кўрилсин, деган гап айтилади. Бунга жавобан:

ЙЎЛДОШЕВ: Вакиллар кенгашида ҳам Ислом Абдиғаниевич бу гапларни айтгандилар. Шунинг учун у кишининг таклифлари билан вакиллар кенгашидаги таклифларни биргаликда қабул қилинсин, деган таклифни киритаман.

ИЗOҲ: Залдан яна нега олдинги таклифларни ҳам қўшиб овозга қўймаймиз, деган ҳайқириқлар эшитилади. Экранда мазкур сессиядан кейин бўҳтонлар билан 22 йилга қамалган, мустақиллик истаб мустақиллик зиндонининг бандига айланган халқ депутати Самандар Қўқонов кун тартиби бўйича гапиради.Унга Йўлдошев жавоб беради:

ЙЎЛДОШЕВ: Сиз гапга қулоқ солинг ўртоқ, мен асос қилиб олишни илтимос қилаяпман

ИЗOҲ: Яна норозилк садолари эшитилади.

ЙЎЛДОШЕВ: Мен вакиллар кенгаши қабул қилган кун тартибини овозга қўяман. Марҳамат овоз беринглар.

ИЗOҲ: Овоз натижалари қуйидагича: Тарафдорлар 365, қаршилар 31, бетарафлар 9 ва овоз бермаганлар 21, жаъми 425.

Шу ўринда таъкидлаш керакки, ўшанда ҳукумат овоз берилишини назорат остига олиш учун электрон ускунани ўратган ва унинг тўғри ёки нотўғри ишлаётганини ҳеч ким билмасди. Бaъзан овоз берганлар сони билан қатнашган депутатларнинг сони умумий ҳисобда тўғри келмай қолиши бу машина уста қўл билан бошқарилаётган бўлсада ўзини-ўзи ошкор қилиб қўяётганини кўрсатарди. Бу нарса ҳозир ҳам кўзга ташланди.

ЙЎЛДОШЕВ: Қайта овозга қўяман…

ИЗOҲ: Юқорида овоз берилди, деб эълон қилинди ва энди қайтадан овозга қўйилди. Биринчисида масалага 365 депутат тарафдор бўлган бўлса бир неча сониядан кейин уларнинг сони 122 га тушгани эълон қилинди. Қаршилар олдин 31 эди ва энди 243 бўлди. Бетарафлар 9 дан 13 га чиқди ва овоз бермаганлар 21 дан 45 га. Умумий ҳисобда ҳам фарқ бор эди. Аввал 425 бўлса энди таблода 429 кўринаётганди. Бир сўз билан овозларни кўрсатиш таблоси Афандининг латифасига айланганди. Сен билганингни қил, мен билганимни қиламан дегандай. Демократик депутатлар бу табло ортидаги механизмни ўрганиш учун ҳар қанча уринмасинлар ҳеч нарсага эриша олмагандилар. Мана энди таблодаги антиқа натижалардан ғазабланган депутатлар минбарга қараб юра бошлайдилар. Депутат Бахтиёр Қодиров залда туриб ҳайқира бошлайди. Унга бошқалар ҳам қўшиладилар. Минбар ёнига бухоролик депутат, Фан, халқ таълими қўмитасининг аъзоси Ринат Мирхонов келиб сўз берасиз, деб туриб олади.

ЙЎЛДОШЕВ: Бўпти, демак митинглар масаласини овозга қўяман. Машинани ишлатинглар, бу митингвозликларни яхши билиб турибмиз нима эканлигини.

ИЗOҲ: Овоз бериш натижалари эълон қиланади.Тарафдорлар 383, Қаршилар 10, бетараф 7, овоз бермаганлар 29, Жаъми 429. Қизиғи шундаки, бу масалани кун тартибига киритишни талаб қилиб 63 депутат имзо қўйганди. Таблода эса фақат 9 депутат бу талабни истамоқда, деган натижа. Бу эса яна норозилк уйғотади. Аммо эътирозларни Йўлдошев қайтариб ташлайди ва:

ЙЎЛДОШЕВ: 429 та одам овоз берибди. Бу таклиф қабул қилинмади. Иккинчи…Инсон ҳуқуқлари тўғрисида… шунга ҳам муносабатларингизни билдиришни илтимос қиламан… Ўртоқ Жўраев аниқ бир таклиф киритмади. Инсон ҳуқуқлари йўқ, инсон ҳуқуқлари поймол қилинаяпти, деган гаплар… нимасини буни ман… Шунинг учун ман таклиф киритаман, мана бу ерда бир гуруҳ депутатлар таклиф киритишган, мана бу ерда ёзишган (русча матни ўқийди)

-“Олий кенгаш раисига, сиздан бир гуруҳ депутатларнинг Инсон ҳуқуқлари борасидаги Декларацияни ратификация қилиш масаласини кун тартибига киритиш юзасидан таклифини айтиш учун менга сўз беришингизни сўрайман”

Менимча бу ерда сўз беришга ҳам ҳожат йўқ. Чунки мақсад СССР Халқ депутатларининг навбатдан ташқари 5 сессиясида қабул қилинган Декларацияга қўшилиш ҳақида гап бормоқда. Биз бу масалани қабул қилганда Москвада ишлашнинг ўрнига кўп вақтимиз танаффусга кетган эди. Шуни қабул қилсак қаршилар йўқми?

КАРИМОВ: Энди буни доимий комиссия кўриб чиқиши керакми, йўқми? Ўзбекистон ўзининг қўшимчасини қўшиши керакими, йўқми? Балки мана шу митингларни ҳам шунга қўйиш керакдур? Бир комиссия тузайликда, унга топширайлик, тайёрлаб, қўшимчaларни қўшиб, кейинги сессияга олиб чиқсин.

ИЗOҲ: Залдаги норозилик тўлқинини боса олмаган Йўлдошев микрофон ёнида кутиб турган Ринат Мирхоновга сўз беради. У рус тилида гапиради.

МИРХОНОВ: Ҳурматли депутатлар. Келинглар эслaйлик, СССР олий Кенгашининг 5-сессиясида Ўзбекистондан сайланган депутатлар ҳам қатнашган эдилар, демак, биз мустақил Ўзбекистон ҳам ўз навбатида бу ҳужжатни тасдиқлашимиз керак. Унга ҳеч қандай ўзгартириш киритиш талаб қилинмайди. Бу ҳужжат матбуотда ҳам эълон қилинди ва бизнинг халқимизнинг бутун талабларига мос тушади. Мана биз талабномага қарийб 20 депутат қўл қўйганмиз. Биз сайловчиларимиз билан учрашганда улар мустақил Ўзбекистон ҳам инсон ҳуқуқлари қоидаларига риоя қиладими, йўқми, деб сўрашади. Хўш биз нима, деб жавоб беришимиз керак. Агар биз демократик тараққиёт йўлини танлаган эканмиз, демак инсон ҳуқуқларига ҳурмат кўрсатишимиз керак. Бошқа томондан биз бу ҳужжатни қабул қилиб, мана шу ердан туриб, дунёдаги мамлакатларга ва БМТга мурожаат қилиб, бизни мустақил Ўзбекистон сифатида тан олишларини талаб қилишимиз мумкин.(Залда қарсаклар) Шу боис ҳам мен сизлардан таклифимизни қўллашингизни ва бу таклифни кун тартибига киритилиб, қабул қилинишини сўраймиз.

ЙЎЛДОШЕВ: Демак иккита таклиф бўлмоқда. Биринчиси, Декларацияни кун тартибига киритиб, қабул қилиш ва иккинчи таклиф ўзимиздан бир гуруҳ одамларга бу Декларацияни кўриб чиқишни топшириш ва ўзгартиришлар билан шундай бир Декларацияни тайёрлаб, кейин уни қабул қилиш. Ман биринчи таклифни овозга қўяман.

ИЗOҲ: Бу ерда Йўлдошев ўзи билмаган ҳолда тўғри йўлга томон адашди. У депутатларнинг таклифини аввал, Каримовнинг таклифини эса кейин овозга қўйишни айтаётганди. Шу ўринда таъкидлаш керакки, гап Инсон Ҳуқуқлари Умумжаон Декларацияси ҳақида бораётган эди. Бу ҳужжатни СССР Олий кенгаши ҳам ратификация қилган ва ундан келиб чиққан ҳолда қарор қабул этганди. Бошқача айтганда, Декларация матнини ўзгартиришга ҳеч кимда асос йўқ эди. Биринчи таклиф кўпчилик депутатлар томонидан қўллангани ва овозга қўйилиши ҳамон қабул қилинишини сезган Ислом Каримов Йўлдошевнинг нўноқлигига зарда қилиб, яна унинг сўзини кесди.

КАРИМОВ: Шавкат Муҳитдинович, кечирасиз, бўлмаса ҳозир бир комиссия тузайлик ва шу комиссия куннинг охирида ўз таклифини айтсин, агар улгурса қабул қилайлик, улгурмаса агар кейинги сессияга ўтказайлик ёки бир келишиб олайлик, ўртоғимизнинг айтган гапи тўғри, агар биз мана шу қарорни қабул қилсак бутун дунёда бизга бошқа кўз билан қарайдиган бўлишади.Шу нуқтаи назардан албатта қабул қилиш керак. Лекин бир гуруҳ одамларни сайлаб бу ишни уларга топшириб, кун охирида қабул қилсак.

ИЗOҲ: Ислом Каримов гапини тугатар экан Шавкат Йўлдошев бир дақиқа олдинги гапларини унутиб дарҳол сувнинг оқимини президент томонга буриб юборди. Яъни демократия соҳилидан яккаҳокимлик қирғогига сакради.

ЙЎЛДОШЕВ: Демак шуни кун тартибига қўшсак. Шунга овоз берсангизлар. Қабул қилинди. Кун тартибига қўшилди. Энди Рўзимуродов тўғрисида. Буни алоҳида бир комиссия тузиб кейин кўриб чиқишимиз керак. Биз Олий кенгашда бу жиноятчи, бу жиноятчи эмас, деб хулоса чиқаришга қандай ҳаққимиз бор? Бу нима деган гап? Биз ҳуқуқий мамлакат қураяпмиз, деяпмиз. Ҳуқуқ яратувчи, ижро бажарувчи ва қонунни сақлайдиган органлар ҳам бир-бири билан бирга ишлаши керагу, аммо ҳаммаси ўз вазифасини бажариши керак, деяпмиз.

ИЗOҲ: Ўша кезда мамлакатнинг энг олий органи бу Олий кенгаш эди. Президентни сайлаш ҳам бу кенгашнинг зиммасида эди. Лекин ваколатлари жуда кенглигига қарамасдан ҳатто ўзини ҳимоя қила олмайдиган вазиятга туширилмоқда эди. Демократ депутатлар Шовруқ Рўзимуродов масаласини кўтариб чиқар эканлар унинг нима учун қамалганини билар эдилар. Каримовнинг рўйхати билан депутат бўлган тили қисиқлар ҳам буни билишар эди. Каримов Шовруқни қамашни республика ҳуқуқ идораларининг раҳбарларига шахсан топширган ва улар энди ўзларининг қарорларини ёлғон-яшиқ баҳоналар, иккиюзламачилик билан ҳимоя қилишга келганларини ҳам депутатлар яхши билардилар. Каримов демократ депутатларга қарата қаттиқ ҳужум бошлатган ва ўзининг рўйхатига кирмасдан сайланганларни, ёки оддий қилиб айтганда ўзининг йўлига юрмаганларни Шовруқ каби йўқотмоқчи эди.

Мен залдан минбар томон юраман ва сўз берилишини талаб қиламан.

ЙЎЛДОШЕВ: Чиқинг марҳамат.

МАМАТОВ: Муҳтарам дўстлар. 393-сайлов округи, Жомбой. Мана инсон ҳуқуқлари Декларацияси ҳақидаги тортишувнинг ўзи ҳам кўрсатмоқдаки, бизда ҳали инсон ҳуқуқлари жуда кўп поймол қилинади. Ахир, Шовруқ Рўзимуродов бизнинг оила аъзоимиз-ку? Биз шу ерда бир оиламиз-ку? Учта сессия ўтди. Нега бир марта олиб келиб эшитмадик? Қонунда ёзиб қўйибди: агар сизнинг рухсатингиз бўлса ана ундан кейин қамаш мумкин.

Раёсат ортдан рухсат бериб юборди, лекин қарорни олиб келиб, бизга тасдиқлатган эмас. Шунинг ўзи бизга ҳақорат-ку? Нега энди биз ўз шаънимизни ҳимоя қила олмаяпмиз? Эртага шундай ҳолат бошқа одамнинг бошига тушади. Ҳозир бу ерда ҳар бир одамнинг устидан ўнлаб папкаларни тўлдириб туҳмат, бўҳтонлар тайёрлаб қўйилган.

Ахир инсон ҳуқуқлари ҳар қадамда поймол бўлмоқда.

Мана мен сизларга айтай. Ҳали мени ҳеч ким Олий кенгашдаги ишимдан бўшатган эмас. Ҳали мен шу ердан ойлик олаяпман, ишлаяпман. Лекин бир кечада саҳарлаб менинг стол-стулимни олиб чиқиб кетишса, менинг сессияда сўзлайдиган нутқимнинг матнларини олиб чиқиб кетишса, менинг телефонларимни узиб, олиб кетишса мен даъвомни кимга айтишим керак? Кимнинг ҳуқуқи ҳимоя қилинаяпти? Кеча бу ҳол Шовруқнинг бошига тушди, бугун бу ҳол менинг бошимга тушган бўлса, эртага бошқанинг, сизнинг бошингизга тушади. Мана шу ерда ҳатто инсон ҳуқуқлари Декларациясини қабул қилмайлик, дея овоз бериб зулмни қўллаганларнинг ҳам бошига тушади бу нарса.

Энди ўрганишимиз керак. Инсон ҳуқуқлари бор жойда тараққиёт бўлади, инсон ҳуқуқлари поймол этиладиган жойда ҳеч нарса бўлмайди.

Ислом Абдуғаниевич, сиз бу дунёда устун эмассиз! Ёки Ўзбекистонни сизнинг онангиз яратган эмас! Ўзбекистон онангизнинг маҳрига тушгани йўқ-ку? Ахир мен мажбур бўлдим чет элга кетиш учун ариза ёзишга. Нима учун қувғин қиласиз? Сизга бу ҳақни ким берди?

ИЗOҲ: Мажлисни олиб борувчи сўзингизни тугатинг, дея қўнғироқни чалади.

МАМАТОВ: Қўйинг, Рўзимуродов келсин бу ерга ва уни эшитайлик.(Залда қарсаклар)

ЙЎЛДОШЕВ: Энди ман мажбурман прокурорга сўз бериш учун. Бўритош Мустафоевич тайёрмисиз?

ИЗOҲ: Аслида Ислом Каримов Шовруқ Рўзимуродовни қамашни Бош прокурор Бўритош Мустафоев билан бирга Олий судга ишонган. Демократ депутатларнинг сессиядан олдин ҳам безовта бўлганларини билган президент бу ишни Олий суд мажлисида ҳам тасдиқлатиб улгурганди. Шу боис Бўритош Мустафоев бу масалада менга эмас, саволлар Олий суд раиси Убайдулла Мингбоевга тушади, деб ўйлаган бўлса керакки, ҳатто тайёргарлик ҳам кўрмаган ва ўзининг ҳуқуқ борасидаги чаласаводлигини ошкор қилиб қўйди:

МУСТАФОЕВ: Бу масаладаги талаб қонун талабига асосан Олий совет президиумининг розилиги билан жиноий жавобгарликка тортиш, қамоққа олиш масаласи ҳал қилинган.У тергов бўлиб, суд бўлди, (Шовруқ Рўзимуродов-ЖМ.) суднинг ҳукми билан жазо олди. Шу жазони республика Олий судининг коллегияси ҳам тасдиқлади. Мана шу аудиторияда ўтирган депутатлар қонун чиқариб тергов ва суд органининг қадамини ўлчайдиган ва улар ҳаракатлар қиладиган доираларни кўзда тутган қонунларни бажариб мана шу ҳукм, шу қарор ва шу тўхтамга келинган.

Ҳурматли депутатлар, судланган, жазо ўтаётган кишини шу ерга олиб келиб сўроқ қилиш, ёки юзлаштириш деган талаб қонунда йўқ. Республика олий судининг раиси ҳукм чиққанлиги ҳақида депутатлар диққатига информация тариқасида маълумот бериш учун сессия охирида сўз сўрашга тайёргарлик кўрмоқда.

ИЗOҲ: Лекин Олий Кенгашнинг шундай ҳуқуқи бор эди. Бундан Бош прокурорнинг бехабарлиги эса уни Бош прокурорлик вазифасига тасдиқлаш жараёнида бир депутатнинг “Шундан кўра бир пахтакор бригадирни прокурор қилиб қўйганимиз яхши эмасми?”дея қилган эътирози нақадар тўғрилигини кўрсатарди. Аммо гап Олий кенгашнинг ҳуқуқи ҳақида эмас, балки Олий кенгаш чиқарган қонунга риоя қилинмагани, бу қонун бузилгани ҳақида бораётганди. Республиканинг Бош прокурори эса худди колхоз партия мажлисида гапираётган каби оғзидан чиқаётган гаплардан бехабар.

МУСТАФОЕВ: Суднинг ҳукмини парламент текшира олмайди, суд ҳукмининг устидан парламент қарор чиқара олмайди, ҳаракатдаги қонунни шу парламент қабул қилган ва унинг (Шовруқ Рўзимуродовнинг-ЖМ.) озодлигини талаб қиладиган бўлса, унга қўйилган Ўзбекистон Жиноят кодексининг тегишли моддаларини бугун ё эртага янгитдан ҳолатда киритиб санкциясини бутунлай йўқ қилмагунингизча у ҳукм бу ерда кўришга тегишли масала эмас. Мен буни шу қонун талабларидан келиб чиққан ҳолда тушунтириш тариқасида эътиборларингизга ҳавола қилмоқчиман.

ИЗOҲ: Залда қўл кўтариб, ўрнимдан туриб минбардаги Бўритош Мустафоевга Ўзбекистон халқ депутати мақоми ҳақидаги қонуннинг 15 моддасини ўқиб бердим. Унда Ўзбекистон Халқ депутати Олий кенгашнинг изни олинмасдан қамалиши мумкин эмас, деб ёзилган ва унинг дахлсизлиги кафолатланган эди. Аммо Бош прокурор Бўритош Мустафоев буни инкор этишга уринади. Гап шундаки, депутатларни безовта қилаётган нарса аслида қонуннинг бузилиши. Қонун бир депутат олий мажлиснинг изни бўлмасдан қамалмаслигини кафолатлар экан, республика Бош прокурори эса ўз чаласаводлигини ҳам яширмасдан, нима бўлганда ҳам масалани четлаштириш учун гапни бошқа томонга бураётган эди. Раёсатга эса фақат оғир оқибатларда, масалан бировни ўлдирганлик, депутатнинг очиқда қолиши жамиятга таҳлика туғдирган ҳолларда уни қамаш учун рухсат бериш, аммо дарҳол бу қарорни Олий кенгаш ҳукмига олиб чиқиш ваколати берилганди.

Шовруқ Рўзимуродов депутат бўлгани ҳолда қамалганидан кейин учта сессия ўтганига қарамасдан унинг масаласи муҳокамага олиб чиқилмаётганди. Унинг айби эса биринчи сессияда “Ислом Каримовни президент қилиб сайласангизлар у Ўзбекистонни зиндонга айлантиради” дегани.

Хуллас, Олий кенгаш раиси масалани овозга қўйиб юбораман, дер экан, залдан яна шовқин кўтарилади. Лекин раис масалани овозга қўяди.

ЙЎЛДОШЕВ: Ўтмади.

ИЗOҲ: Залга кўрсатилган таблода тарафдорлар 149, қаршилар 220, бетарафлар 41, овоз бермаганлар 21, жаъми 431 деган ёзув пайдо бўлади. Бу билан айни пайтда Шовруқ Рўзимуродовнинг ўлимига ҳам ҳукм ўқилганди. Чунки орадан бир неча йил ўтиб у, ҳақиқий маънодаги паҳлавон йигит қамоқда қийноқлардан жон берганди. Шундай кунлар келишини олдиндан сезган каби Тошкент шаҳридаги Куйбишев туман халқ депутатлари кенгашинг раиси Шуҳрат Нусратов сўзга чиқади.

НУСРАТОВ: Салом алайкум ўртоқ депутатлар. Манинг битта айбим бор. Замонанинг фарзандиман. Балки қурбони ҳамдирман. Рус тилини ўзбек тилидан яхшироқ, пухтароқ биламан. Шунинг учун рухсат берсанглар, жуда ҳам муҳим нарсани қўймоқчиман, ўшани рус тилида гапирсам.

ЙЎЛДОШЕВ: Йўқ, кун тартиби бўйичами?

НУСРАТОВ: Кун тартиби бўйича.

Ҳурматли депутатлар, Олий Кенгашнинг навбатдан ташқари 7-сессияси кун тартибига қуйидаги қўшимча масалаларни киритишни сўрайман.

1.Ўзбекистон президентининг 1991 йил 26 Сентябрда Ўзбекистон Хафсизлик хизмати ташкилотини қайта тузиш борасидаги Фармонининг бу ташкилотни Олий кенгашни четлаб ўтиб тўппа-тўғри президентга бўйсундириш борасидаги қисмини бекор қилиш.

Умуман бу фармонни халққа қарши, конституцияга қарши, демократияга қарши бўлгани ва диктаторона бўлгани учун бекор қилиш. Шу фармоннинг 2-моддасини ўқиб бермоқчиман. “Миллий Хавфсизлик хизмати тўпа-тўгри президентга бўйсундирилсин”, дейилади бу моддада ва бундай ҳол бирор демократик давлатда юз бермайди. Ҳатто бирор тоталитар давлатда ҳам бунчаликка борилмайди. Мамлакатнинг разведка, контрразведка бошқармалари барча техник асослари ва барча эски ишлари билан бирга Олий Кенгаш назоратидан чиқарилиб, бир кишининг қўлига берилмоқда. Бу тасаввур қилиш ва бунга йўл қўйиш мумкин бўлмаган нарса.Ёки бизни 30-40 йиллар кутмоқдами? Оқибатларни тахмин қилиш мумкин эмас. Айниқса бизнинг президентнинг қуюшқонга ҳам сиғмайдиган характери билан.

2. Мен Рўзимуродов масаласини бошқа жиҳат билан қўймоқчиман. Қашқадарёлик депутат Рўзимуродовнинг дахлсизлик ҳаққи поймол қилингани масаласи кун тартибига киритилсин. Мен унинг айбдор ёки айбдор эмаслиги масаласини очиқ қолдираман. Агар айбдор бўлса жазосини олиши керак. Бу суднинг иши. Ҳозиргача улар бу ишни қойил мақом қилиб қўйганга ўхшайдилар. Олий кенгаш депутатини қамоққа олишни фақат Олий кенгашнинг ўзи ҳал қилади, яъни бизлар. Агар биз бу масалада ўз овозимизни бермасак, эртага бизни ҳам қамашади.(Қарсаклар)

ИЗOҲ: Раислик қилувчи қўнғироқни чалади ва Нусратов кун тартиби белгиланишида регламент йўқлигини айтиб, сўзида давом этади.

НУСРАТОВ:Уч ойдан зиёд вақтдан бери бизнинг сафдошимиз бўлган депутат биз томондан тасдиқланмаган қарор бўйича қонунсиз равишда турмада сақланмоқда. Бу эса президент истаган пайтда бизлардан ҳар биримизни қамоққа олдириши мумкинлигини кўрсатади. Президент хохлаганини биз биламиз. Президент уни қамади. Мен бу масалани кун тартибига киритиб, Рўзимуродовни дарҳол озод қилишни ва бу ерга олиб келишни таклиф қиламан.

ИЗOҲ: Орага яна раислик қилувчи киради. Аммо партия ишида чиниққан Нусратов унга “Халақит қилманг, мен барибир сўзимни давом эттираман”, деб жавоб қилади.

НУСРАТОВ: Мен конституциявий қўмита раиси, академик Ўразаевга мурожаат қиламан. Шавкат Закариевич, бизнинг халқимиз сизга маълумот берди, сизни академик даражасига чиқарди, сиз нимага эга бўлсангиз бунинг учун халқимиз олдида бурчлисиз. Сиз асл халқдан бўлмаганингизга қарамасдан депутатлар байналминаллик кўрсатиб, сизга Конституцияни ҳимоя қилишни ишондилар. Бу ишончни оқланг ва менинг назаримда қонунсиз бўлган бу икки ҳужжатга баҳо беринг, энди. Конституциявий қўмита хулосаси бўлмасдан депутатлар узил-кесил қарор бера олмасликларини биласиз. Агар бу борада Конституция талаблари бузилган бўлса ва Конституциявий қўмита буни тан олса, президент кетиши керак.

Республика КГБ раиси Алиевга мурожаат қиламан. Бош прокурор Бўритош Мустафоевга, Олий кенгаш қонунчилк қўмитаси раиси Эркин Халиловга мурожаат қиламан. Эркин, ҳуқуқшунос сифатида ўз хулосангни айт. Қолганлар ҳам ҳуқуқшунослар сифатида ўз фикрларингзини айтинглар, дарҳол, ҳозир! Сиз тўрталангиз бугун ўз танловингизни қилишингиз керак, депутатлардан менинг таклифимни қўллашларини сўрайман.

Конституциявий суд танаффусда кўриб чиқиб, Рўзимуродовни қамоққа олиш қонуний бўлганми, йўқми, айтсин. Юқорида номлари айтилган ҳуқуқшунослар бу ерга чиқиб ўз фикрларини айтсинлар ва халқ билсин, улар ўз касбларига лойиқми ёки йўқми? Бугун биз бу ерда ўтирганлар ё демократияни ёки диктатурани танлашимиз керак. Ора йўл бўлмайди. Ўртоқ Йўлдошев менинг таклифимни овозга қўйсангиз.

ЙЎЛДОШЕВ: Мен ҳам рус тилида айтаман. Биз ҳаммамиз очиқ эшикка ўзимизни урмоқдамиз. Биз Рўзимуродов ҳақида келишиб олдик. Сессия охирида олий суд раиси информация беради деб. Бунга бошқаларнинг ҳам номи қўшилмоқда. Хўш уларни эшитган билан нима ўзгарарди?

ИЗOҲ: Шу пайт Нусратов яна ўрнидан туриб масалани овозга қўйишни талаб қилади. Залда шовқин кўтарилади.

ЙЎЛДОШЕВ: Биз бу борадаги масалага овоз бериб бўлганмиз.

ИЗOҲ: Яна сўзга Каримов қўшилади.

КАРИМОВ:(Аввалига рус тилида гапиради, кейин ўзбекча давом эттиради) Мен жаноб Нусратовга бироз маълумот беришим керак. Чунки у қизиққонлик билан, ҳаяжон билан гапирди. Кўриниб турибдики, ўртоқлар бугунги сессияга тайёрланганлар ва ўзаро бир-бирини қўллаш сезилиб турибди.Ўзбекча гапирганда, гап шундай бўлаяптики, бугунги кун тартибига, бугунги президент сайловига қаттиқ кимдир тайёргарлик кўриб, шу масалаларни бир-бири билан боғлаб, Рўзимуродов масаласи ва бошқа масалаларни ҳам шунга улаб қўймоқчи.

Лекин шу масалаларнинг ҳаммасини рад қилмасдан, шошилмасдан, ўпкани босиб, келишиб олишимиз керак. Лекин ўртоқ Нусратов КГБ ҳақида гапирдилар, нима учун бундай указ чиққани ҳақида мен сизларга ахборот беришим керак. Лекин менинг шаънимга оғир гапларни айтмасдан ўртоқ Нусратов оддий битта запрос қилса ҳам бўларди. Нима учун шундай бўлдию… олдин мани жавобимни эшитиб, кейин хулоса чиқарса, тўғри бўларди. Нима деганда бўтдаги қарама-қаршилик ҳеч нарсага олиб келмайди, балки жамиятимизни бўлиб, бошқа республикаларда бўлаётган қарама-қаршиликка олиб келади.

Бугун ё демократия, ё ўламиз, деган гаплар, буларни бўтда айтишга ҳожат йўқ. Ҳамма гапларни у демократияга тегишли бўлса ҳам бизар жуда чуқур ўйлаб бир-биримизни шахсимизга тегмасдан кўриб чиқишимиз зарур. Шунинг учун КГБ тўғрисида гапирсак, кўпчиликнинг эътиборига бу масала янги эмас, мамлакатда КГБ бутунлай, ҳозир, тўкилиб кетаяпти. Қарорлар чиқаяптики, мана шу КГБ СССР бўйича эртага, мутлақо бўлмайди. Шу нуқтаи назардан Украина яқинда бир қарор қабул қилди. Ўртоқ Нусратов шу қарорни ҳам ўқиб чиқиши керак эди.Шу қарорда, ўртоқ Нусратов, ёзилганки ука, шу қарорда айтилганки, шу КГБни ҳозирча президент сайлови бўлгунча, вақтинча Олий кенгаш раисига бўйсиндириш, уни КГБ эмас, ҳозир номи бошқарма дедик, хизмат ҳам дейиш мумкин.

Буни Украинанинг президенти 1-декабрда сайлангунча, эътибор беринглар, сайлагунча уни Олий кенгашнинг раисига қараш тўғрисида қарор қабул қилди.Шунинг учун ман Каримов бўлиб, Ўзбекистон жумҳурияти президенти бўлиб, ҳеч қанақа ўзбошимчалик қилганим йўқ ва айтайлик, демократияга хилоф нарса қилганим йўқ. Ман ўйлайманки, бу масалани кўриб чиқишимиз мумкин. Манга ҳам қўшимча юк керак эмас.

Агарки, КГБ тўғрисида гапирадиган бўлсак, КГБни Олий кенгашга ҳам қаратиб қўйишимиз мумкин. Бу ҳеч нарса эмас. Лекин КГБни иши шундай оператив бўладики, шундай тез ҳал қилинадиган бўладики, мана масалан эртага чегарани бирортаси бузса, айтайлик, Ўзбекистон суверенитетига бир нарса хилоф бўлса, бу комитет кечаю кундуз ишлаб, бир соатда, ярим соатда қарор қабул қилиши керак. Агар шуни ҳурматли депутатлар президент қарамоғига бермасдан бошқа, айтайлиик, Олий кенгаш ёки бошқа таклифлар бўлса ман жоним билан розиман.Лекин умуман мана шу КГБни йўқ бўлиши муносабати билан бизлар мана шу Хавфсизлик кенгашини ташкил қилиб, ўзимизни Ўзбекистонни қарамоғига олиш масаласида ман сизларга шу фикрни билдирмоқчиман.

Агар шу сессия айтсаки, шуни Олий кенгаш қарамоғига олайлик, деса ман айнан бир марта айтаман, ман жони дилим билан розиман. Манa, ўртоқ Нусратов, ука, масалани шундай қўйиш мумкин. Бу тоталитар, айтайлик, интилиш эмас. Ҳеч қанақа, айтайлик, шунга интиладиган ҳаракат ҳам эмас. Шу нуқтаи назардан мен шахсан депутат запросингзига шундай тушунтириш бероқчиман.

ИЗOҲ: Ислом Каримовнинг гапни бошқа томонга буриб юборишга усталиги шу ерда ҳам билиниб турибди. Биринчидан, СССР КГБси 1991 йилнинг Августида президент Михаил Горбачевни ҳокимиятдан ағдариш, яна коммунистик режимни тиклаш фитнасида асосий рол олгани боис қайта қурилаётган ва барча мустақил давлатларда умумхалқ сайловлари ўтгунча бу ташкилот Олий кенгашга бўйсундирилиб, текширувга олинган эди. Ўзбекистонда эса бу масаланинг аҳамияти шунда эдики, СССР Олий кенгаши ГКЧП деб ном олган давлат тўнтариши айбдорларини топиш бўйича тузган комиссияси фитнада Ислом Каримовнинг ҳам иштироки бор, деган иддаони илгари сурган ва бунга Ўзбекистонлик демократ депутатлар ҳам ишонган эдилар.

Биринчидан, фитнанинг бошида турган Янаев воқеадан олдин Тошкентга келиб, коммунистларнинг қурултойини ўтказган ва фитна кунлари фақат Ўзбекистон ва Қозоғистонда коммунистик интизом ҳукмрон, деб бу республикалар раҳбарларини мақтади.

Иккинчидан, фитна куни Ҳиндистон сафаридан қайтаётган Ислом Каримов учқичдан туриб, Янаевга табрик телеграммаси юборгани ҳаммаёқда гап эди.

Учинчидан, Каримов фитна, уч кунда мағлуб бўлгунга қадар муносабатни билдирмади. Аксинча, Ўзбекистонда фитнага қарши чиққанлар таъқиб этилдилар, қамоқларга тиқилдилар, ҳатто бир неча дақиқада суд қилиниб, қамалганлар бўлди.

Мана энди фитна иштирокчилари қамоққа олинган, қолганларнинг ҳам номи бирма-бир аён бўлар экан, Ўзбекистон Олий кенгашидаги депутатлар Ўзбекстон КГБсини мажлисга бўйсундириш ва фитна билан боғлиқ масалани ўрганмоқчи эдилар. Бунинг устига ўша кезда Горбачев КГБни бироз очиқ ташкилотга айлантиргани боис жуда кўп сирлар ташқарига чиқаётган эди.

Масалан, Каримов Шароф Рашидов масаласини кўтарган депутатларга қўшилган кунларда у коммунистик режим пайтида Давлат планлаштириш қўмитаси раиси экан, Рашидовни КГБ биноси ёнидаги қабридан чиқариб ташлаш қарорига имзо қўйганини кўрсатувчи ҳужжат Олий кенгаш аъзолари қўлида пайдо бўлганди ва ҳоказо. Каримов шу боис ҳам апал-тапал мавжуд Конституцияга зид бўлишига қарамасдан бу ташкилотни ўзига бўйсундириб, Қашқадарё вилоятида ўзи билан бирга ишлаган ошнаси Ғулом Алиевни унга раҳбар қилиб олиб келганди. Бутун гап ана шунда эди. Энди Каримов сессияда усталик билан гапни бошқа томонга буриб юборди. Гарчи собиқ КГБни Олий кенгашга бўйсундиришга жоним билан розиман десада, ўша куни ҳовурлар босилгандан кейин бу масалани бутунлай муҳокамадан чиқариб ташлашга эришди.

ЙЎЛДОШЕВ: Умуман ҳозир…

КАРИМОВ: Бу КГБ тўғрисида… Иккинчи масала, Рўзимуродов ҳақида бўлса, сиз таклиф қилган масалангизни овозга ҳам қўйиш керак эмас.Таклифингиз тўғри. Рўзимуродов ҳақида депутатларга қандай маълумот керак бўлса, уни шу бугуннинг ўзи бериш керак. Мана Олий суднинг каттаси, Конституцион судни каттаси, суд дейиладими бизада, ёки комитет дейиладими? Мана буларни каттаси ким бўлса ҳам, лозим топсангиз шуларга ҳозир топширсагу кунни охирида ёки қачон булар тайёр бўлгандан кейин шу масалани сизларга маълумот берса ҳеч қанақа қаршилик йўқ.

ИЗOҲ: Бу ерда ҳам Каримов аслида раислик қилувчига кўрсатма бермоқда. Гап шундаки, Олий кенгаш регламенти, яъни иш тартиби бўйича маълумот муҳокама қилинмайди. Фақат эътибор учун қабул қилинади. Маълумот ёзма равишда ҳам тарқатилиши ва шу билан иш битиши мумкин. Шу боис Каримов кўпчилиги содда бўлган депутатларни лақиллатиб, масалани маълумот тарзида қўйишни истамоқда эди. Лекин гап қонунлар бузилгани ҳақида бораётганди.

НУСРАТОВ: Мана Конституция бузилди. Ман шу масалани комитет кўрсин деган, таклиф қилдим. Шуни овозга қўйсинлар.

ЙЎЛДОШЕВ: Яхши, Шуҳрат Нусратович, энди битта нарса борда бизда, ўзи кун тартибида бор. Президентнинг фармонларини тасдиқлаш тўғрисида.Ўшанда шу фармонга келганда буни батафсил муҳокама қилиниб, битта қарорга келинади.Буни ҳозир, дейлик, шишириб муҳокама қилишни ҳеч ҳожати йўқ. Биз ҳозир сизлар билан кун тартибини кўраяпмиз, кун тартибини.Энди Шовруқ Рўзимуродов тўғрисида мен Шуҳрат Нусратович берган таклифни овозга қўяман.

НУСРАТРОВ: Мени таклифим бўйича Конституция бузилгани ҳақидаги масалани конституция комитетига берайлик, улар ўз хулосасини берсин.

ЙЎЛДОШЕВ: Ман шуни айтаяпманда…

ИЗOҲ: Раислик қилувчи ишораларини яхши тушунмаганидан Каримов безовта бўлади ва жаҳл билан яна унинг сўзини бўлади.

КАРИМОВ: Йўқ кечирасиз, бу масалада, катта, ҳозир масала қўйилаяптики… қонун бўйича, қулоқ солинглар, ўртоқ Нусратов бизани очиқ гапиришга нима қилаяпти… агарки, Конституцияда ёзилганки, агар президент қонунни бузса, уни айтайлик, қайтариб лавозимдан тортиб олишга асос бўлади деган гап бор. Ўртоқ Нусратовнинг ҳозир астойдил гапирадиган гапи тагида мана шу гап бор. Ки, бизар ҳозир бир қарорга келсакки, шу президентга қаратиб қўйиш керак, деган нуқтани ман агар нотўғри ёзган бўлсам, ки ман қонунни бузган бўлсам, эртага асос бўлади Каримовни президентликдан чақириб олиш. Мана бундай масалани ўртоқ Нусратов очиқ қилиб айтиши керак. Мана шундай гап бўлаяпти. Гап шундайки, президент қонунни буздими ёки бузмадими? Мана шу масалани бундай қўймоқчи булар. Ман айтмоқчиманки, агарки мана шу КГБни бутунлай йўқ қилиб, бу қонун нотўғри бўлса, бу қонунни бузиш эмас, айтайлик бир қонунни маъносини ҳам ўзгартириш, ман фармонни номини ёки маъносини ҳам ўзгартириш тўғрисида ман розиман, агарки Конституция бошқа-бошқа нималар айтсаки бу қонунни ўзгартириш керак, деса бу бошқа гап.

ИЗOҲ: Гап бирор бир қонун эмас, балки Конституцияга хилоф равишда чиқарилган Фармон ҳақида бораяпти. Каримовнинг бу нутқи олдингиларига қараганда анча чалкашроқ. Чунки у боши берк кўчадан чиқишга йўл қидирмоқда ва орқага чекиниб, чиқиб кетиш учун чора изламоқда эди.

КАРИМОВ: Лекин асосий мазмун бошқа ишда кетаяпти. Лекин очиқ айтишимиз керакки, бу олдиндан тайёргарлик кўриб, баъзи бир ўртоқлар мана шу масалани у томонадан бу томондан олиб келиб битта масалани қўймоқчики, бу президент диктатор бўлдию бу президент, айтайлик, нимани, қонунни бузди. Қонунни бузса, эртага сизларга овозга қўядики, шу масалани ҳисобга олиб, асослаб Каримовни президентликдан озод қилишни…Шуни ҳам тўғри билинглар.

ИЗOҲ:(Залда шовқин…) Сессия олдидан “Тошкентликлар фитна уюштириб, Каримовга қарши чиқишмоқчи” деган гап тарқатилганди. Бу гапни асослаш учун Каримов вакиллар палатасида кутилмаганда Президент сайлови ҳақидаги қонун лойиҳаси ва президентликка номзод масаласини ҳам кун тартибига келтирган. Мирсаидовни эса ваколатлари чекланган вице-президентликдан кенг ваколатли Бош вазирликка ўтказишни таклиф қилганди. Мазкур сессия охирида шу нарса аён бўладики, сайлов ҳақидаги қонун лойиҳаси аслида кейинги сессия учун тайёрланаётган экан ва пишмасдан бу сессияга олиб чиқилган. Шу боис иш битиб, эшак лойдан ўтгач, бу масалани кейинги сессияга қолдиришади. Лекин ҳозир депутатларда тошкентликлар Мирсаидов бошчилигида ҳокимият учун курашишмоқда, Каримов шунча катта лавозим берса ҳам кўнмаяпти, президентликка Ислом Каримов номзоди қўйилишидан норози, деган фикрни пайдо қилиш учун бу керак бўлганди.

Демократ депутатларнинг президентни танқидга кўниктириш йўлидаги уринишлари жиддий эканлиги ва улар бу мақсадларидан қайтмасликларини билган Каримов гуруҳи “тоекентлик” деган ўйинни ишга солганини кейинчалик ошкор қилиб қўйишди.

Маҳаллийчилик, одамларнинг қон-қонига сингиб кетганидан фойдаланиш эса коммунистик режимнинг асосий қуролларидан бири. Балки демократ депутатларнинг Каримовнинг зулмига қарши чиқишини ва буни улар очиқ ойдин тайёрлашаётганини билган баъзилар бундан фойдаланиб қолишга ҳам уринган бўлишлари мумкин. Лекин демократ депутаталарнинг рўйхати бўйича биринчилардан бўлиб Ошкоралик қўмитаси раиси Эркин Воҳидов, Фан ва маданият қўмитаси раиси Аҳмадали Асқаровлар сўзга чиқиши керак бўлган ҳолда улар сессияда жим ўтиришди. Бугунга қадар ҳам улар сессиядан бир кун олдин кечки зиёфатда Ислом Каримов билан нималарни муҳокама қилганларини сир сақлаб келмоқдалар.

ЙЎЛДОШЕВ: Нимани жанжалини қилаяпмиз, ман тушунмаяпман. Мана Олий судга, қонунчилик комитетига, Конституцион судга топширайлик, шу кўриб чиқиб, ўз хулосасини айтсин. Марат Зоҳидович сизда ҳам шу масалами?

ЗОҲИДОВ: (Русча гапиради):Шуҳрат Нусратович, мен сизга жавоб бермоқчиман. Мен ҳуқуқшунос эмасман, мен математик, мен механик. Лекин мен эслтмоқчиман, қачон СССР президенти Горбачев Садовая ҳалқаси ичида митинглар қилмаслик ҳақида фармон чиқарганда Алексеев бошчилигида Конституциявий кометет бу фармонни бекор қилди. Бу бир йил олдин бўлган эди ва ҳозирга қадар ҳам президент вазифасидан бўшатилган эмас. Шунинг учун керакли қонунларга кўра, керакли хулосалар қилиш керак. Бу биринчи масала, иккинcи масала, ҳозир президент айтдики, менга ҳам маълум бўлди, ҳақиқатдан ҳам депутатлар орасида, айниқса, кун тартибига президентни умумхалқ сайлови орқали сайлаш керак, деган масала киритилиши муносабати билан президентга баҳо беришда ҳар турли қараш бор.Биз президентни бу ерда сайлаганимиздан кейин ўтган бир ярим йил ичидаги фаолиятини кун тартибига киритайлик. Биз умумхалқ сайловига келмоқдамизми, демак биз қандайдир натижалар қилишимиз керак. Бу очиқ бўлиши ва регламентсиз бўлиши керак. Мен ҳам бу масалада тайёргарлик кўрганман ва сўзга чиқаман.

ИЗOҲ: Шуни айтиш керакки, Марат Зоҳидов биз тайёрлаган, 12 саҳифадан иборат ҳолда барча депутатларга очиқ тарқатилган мактубдаги талабни такрорламоқда эди. Унинг ўзи ҳам охирги дақиқаларда шу мактубга қўл қўйган. Аммо бу мактубда президентни бўшатиш талаби йўқ ва аксинча у йўл қўйган камчиликлар очиб ташланган ҳамда унинг ҳисоботини эшитиш, умуман вақти-вақти билан президентнинг ҳисоботини эшитиб туришга чақирилганди.

Аммо сессия чархи бошқа томонга айлангач, Марат Зоҳидов тўнини тескари кийиб, демократ депутатларни Москванинг жосуслари, деб айблайди ва текшириш учун комиссия тузишни талаб қилади. Каримов тавсияси билан Эркин Воҳидов раҳбарлигида шундай комиссия тузилади ҳам. Лекин бу ҳали кейин. Ҳозир эса…

ЗОҲИДОВ: Кейинги масала, бугун Мирсаидов ҳақида ҳам гап бўлмоқда. Бу ҳам кун тартибига киритилган. Мен яқинда бир раҳбар билан гаплашдим. У Анатолий Степанович Ефимов. У собиқ раҳбар ва ҳозир ҳеч қандай вазифада эмас. Мен уч кун олдин шаҳар советида уни СССР Олий совети рўйхатига киритишга қарши чиқдим. Кейин у билан Мирсаидов ҳақида ҳам гаплашдик. Ефимов айтдики, Мирсаидов ҳокимиятга интилмоқда. Бу жиддий масала. Бизнинг раҳбариятда келишмовчилк бошланмоқда. Мен биламан, фақат баъзи депутатлар орасида эмас, мен талабалар вакилиман ва биламан талабалар орасида ҳам ҳар хил гаплар тарқалмоқда. Мен март ойида Мирсаидов ҳақида “Нородное Слово”га суҳбат берган эдим. Мен ўшанда айтган эдимки, мана шу бўлмағур тартибсизлар пайтида талабаларни тинчлантириш учун бир республика раҳбари келган эди, деб. Газета Мирсаидов фамилиясини тушириб қолдирган. Ўшанда у ҳушёр эмас, деб гап тарқатилди. Лекин бу ёлғон ва уни қоралаш учун тарқатилган бўҳтонлардир. Яна шунақанги миш-мишлар. Агар шундай бўлса, биз Мирсаидовни чақириб бундай йўлдан фодаланилмайди, деб айтишимиз керак ва президентнинг фаолияти ҳақидаги масалани яна бир бор кун тартибига киритишни сўрайман.

ЙЎЛДОШЕВ: Шу гапларни ҳаммасини ўша кандидатуралар муҳока қилинганда айтса бўладику? Биз мана бош вазир ҳақида қўшдик. Кун тартибини аниқлаб олайлик, ўртоқлар.

ИЗOҲ: Фан ва халқ таълими қўмитасида ишлайдиган сирдарёлик демократ депутат Ҳамза Эшназаров сўзга чиқади:

ЭШНАЗАРОВ:385-сайлов округидан Эшназаров. Ҳурматли депутат ўртоқлар, биз нима учун инсон ҳуқуқи, депутатлар ҳуқуқи тўғрисида кўпроқ тўхталадиган бўлдик. Айниқса, шу бугунги кунга келиб. Менинг фикримча президентимиз жуда тўғри гапни гапирдилар, тайёргарлик кўриб келган бўлса керак деб, тайёргарликсиз ҳам келиш мумкин-ми, сессияга?

Энди мана шунинг боисини тушунтириб, ўзимнинг фикримни айтмоқчиман, инсон ҳуқуқи ҳақиқатда поймол бўлаётганлиги рост. Нафақат инсон ҳуқуқи, депутатларнинг ҳам ҳуқуқи поймол бўлаётганлиги факт. Эсингизда бўлса Ўзбекистон Халқ депутати Иномжон Турсунов милиция ходимлари томонидан калатакланганлиги, бундан олти ой олдин бўлган, бу ҳақда мен депутатлик сўровини бир неча депутатнинг имзоси билан топширган эдим. Шу Олий кенгашнинг президиуми ўзининг зиммасига ҳамда прокурорга топширган эди .Бугунгача жавоб йўқ-ку? Нега биз энди инсон ҳуқуқи, депутатларнинг ҳуқуқи поймол бўлаётганлигини тан олишни истамаймиз.

Биринчи таклифим, ана шу Иномжон Турсунов тўғрисидаги масала бугунги сессияга киритилиши керак.

Иккинчиси, Рўзимуродов тўғрисида қарор қабул қилинди. Мен бунга қарши эмасман, лекин Олий совет президиуми қарорини сессияда тасдиқлашимиз керак эди-ку? Нега бу масала бизнинг сессиямиз кун тартибига киритилмаслиги керак? Жуда кўп ўртоқлар бу ҳақда жуда ташвишланиб гапиришди. Бугун Турсунов, Рўзимуродовнинг бошига тушган эртага ҳар қайсингизнинг бошига тушиши мумкин. Бу, ҳеч ким гарантия берган йўқ. Бунинг устига бир кишининг диктати билан ана шу қарор қабул қилинди.

Биринчи куни Олий кенгаш президиуми қабул қилмаган эди. Иккинчи куни мажбур қилиб, ҳурматли президентимизнинг топшириғига мувофиқ бўлса керак, мен яна адашган бўлсам узр сўрайман, бу қарор қабул қилинди. Ахир бу инсофдан эмас-ку? Ахир бу қонундан эмас-ку? Ана шу икки масала кун тартибига киритилишини жуда қаттиқ талаб қиламан.

ЙЎЛДОШЕВ: Биз бу масалани кўриб чиқдик-ку?!

ЭШНАЗАРОВ: Мен Иномжон Турсунов ҳақида президиумнинг хулосасини ва прокурорнинг жавобини, кейинги сессияда ахборот берилади, деб айтилган эди, лекин орадан уч ой ўтиб кетди, ишонмаганлар ўша сессияни стенограммасини кўтариб кўрсин. Биз юқоридан туриб кун тартибини белгилаб қўювчиларнинг айтганларини тасдиқлаб берувчи кишиларга айланиб қолганимизни тушунишимиз керак. Бу кечириб бўладиган ҳол эмас. Ҳар қанча доно киши бўлса ҳам, раҳбарият, майли ишонишимиз керак, ҳурмат қилишимиз керак, лекин 500 депутатни сайлаб қўйган бўлса, буни номини сессия деб қўйган бўлса, бу одамларнинг ҳам фикрини инобатга олиши керак-да ахир! Агар инобатга олинмайдиган бўлса, юқоридан айтиладиган ҳамма гаплар тасдиқланиб юбориладиган бўлса бу одамларнинг нимага кераги бор? Шунинг учун мен таклиф қиламан, мана шу икки таклиф бўйича масалани овозга қўйишингизни.

ИЗOҲ: Олий Кенгаш регламенти бўйича депутат таклиф қилдими раис уни овозга қўйиши ва қабул қилиб, қилинмагани шу йўл билан ҳал этилиши керак. Лекин…

ЙЎЛДОШЕВ: Бу иккита масала ҳам кун тартибига киритилиб бўлди, Декларация тўғрисида гаплашдик. Ўша ерда ҳуқуқ, эркинлик ҳақида ҳамма гап бўлади. Муҳокама даврида бунақа гапларни гапириш керак. Энди мани таклифим бор, мана шу киритилган таклифларни эътиборга олиб, кун тартибини тасдиқлаш.(Залда норозилик.)

Мана кун тартиби бўйича уч кишига сўз бераман.

ИЗOҲ: Каримов “Тугатинг”, дейди Йўлдошевга.

ЙЎЛДОШЕВ: Шу билан тамом.

САЛИМОВ-292-Булунғур сайлов округидан Салимов. Биринчи сессиялар яхши ўтди. Биринчи сессиямиз олти-сакиз кун давом этди. Кейин уч кун давом этди. Кейингилари ҳаммаси бир кунда тугаяпти. Лекин жуда кўп қонун қабул қилаяпмиз. Қонунни 5 ёки 10 минутда битта одамнинг информацияси билан қабул қилинмайди. Масалан ГАИ ходимлари, умуман милицияни кучайтириш бўйича қонун биринчи мартада қабул қилинмади. Иккинчи марта раёсатдан туриб гапирган одамларнинг гапи бўлгани учун ҳаммаси…. поимённий бўлгандан кейин ҳамма фамилия олдида туради, шуни учун қўрққанидан кўп одам ўшани яна қайтадан сайлаб юборади-да. “Ёпиқ” деган нарса бор, “очиқ ” деган нарса бор.

ИЗOҲ: Бу ерда депутат овоз беришдаги муаммони айтмоқда. Овоз беришдан олдин раислик қилувчи масалани ёпиқ ёки очиқ овозга қўйишни тасдиқлатиб олиши керак. Агар ёпиқ бўлса, овозларни қайд этиш машинаси исмларни кўрсатмаслиги керак.

САЛИМОВ: Масалан, актуал масала кўрилган пайтда ёпиқ овозга қўйилсин, деб айтиш керак. Буни бизга ўрнатган пайтда айтди-ку, ёпиқ овозга қўйилсин, деган пайтда бу ерда ўтирган одамларнинг биттасининг ҳам фамилияси тушмайди, деди. Лекин шунинг учун ҳам жуда кўп масалалар оғир бўлаяпти.

Иккинчидан, мана бу сессияларни олиб боришда жуда катта хатоларга йўл қўйилаяпти.Чунки парламент ишида депутатлардан ҳаммаси қатнашган эмас. Энди биринчи навбатда қатнашаётган одамлар бор. Раисдан илтимос, мана илгари, майли кўриб чиқамиз ва залга учта микрофон ўрнатамиз, деб айтган эди. Мен ўзим врачман, лекин биламан-ки мана шу ўтирган жойимиздаги битта микрофонни олиб, залга қўйса ҳам ўша микрофон бўлиб ишлайди. Мен электроник эмасман. Ҳозир масалан, ёнимда ўтирадиган Виктор ака билан гаплашиб ўтиргандим, шуни қилиш мумкин эди.

Учинчидан, шу ерда “Халқ сўзи” газетасининг редактори Аҳмаджон Мухторовни бизлар ҳаммамиз давлат арбоби, деб сайладик, редактор қилиб, лекин кечагида Раёсат уни олиб ташлади. Кеча таклиф киритилди, Аҳмаджон акани яна қайтадан қўйиб, ўзидан эшитайлик. Раёсатнинг ҳужжатлари ҳаммага тарқатиб берилсин, дедик. Ҳозирги редактор ҳам Самарқанддан. Аҳмаджон ака ҳам Самарқанддан. Мен у киши бўлсин ёки бу киши бўлсин, деб айтмоқчи эмасман. Лекин бу ҳам сессиянинг ишлари бутунлай оғирлашиб кетаётганидан далолат беради.

Кейин мана кўп масала кўрсатилаяпти. Масалан, Конституциянинг бузилмаслиги ҳақида. Масалан менинг шахсан ўзим сайланаётган пайтимда мени судга беришди. Агар депутат бўлиб сайланмаганимда мени қамар эди, депутат бўлганимдан кейин “Сизнинг ишингизда ҳеч нарса йўқ экан” деб қўйган. Шунинг учун суд масаласи, КГБ масаласи, ҳарбий комиссариат тўғрисидаги масала ҳаммаси Раёсатга эмас, асосий сессияга қулоқ солиб ҳал этилиши керак. Лекин экстренний масала бўладиган бўлса уни ҳам чиқиб айтиш керак.Лекин бугун ҳам…

ИЗOҲ:Тугатинг, деган қўнгироқ чалинади.

САЛИМОВ:3-мунут гапираяпман…Сессияни бугун тугатиш масаласида. Қўйилаётган масалаларни муҳокама қилиш қанча давом этади билмайман, лекин уларни эшитиш керак. Кейин яна битта нарса, депутатларнинг ўтирадиган жойлари алмашиб кетган. Кўп одам таклиф қилинган, уларнинг кимлигини ҳам билмаймиз. Ким ер тепаётгани ҳам билинмайди. Масалан Шавкат Муҳитдинович, сиз “Муҳокамани тўхтатамизми?”, десангиз, икки томондан иккитаси туриб “Тўхтатамиз” дейди. Сиз бу ёқда турган одамларга қарамайсиз-да, ўша икки кишига қараб, “Тўхтатамиз” дейсиз. Шунинг учун бу нарсаларни қайтадан қaрaб чиқилишини сўрайман.

ЙЎЛДОШЕВ: Демократияни ҳар хил тушунар эканмиз-да. Шу… Йўқ сиз учинчи марта чиқаяпсиз, Жаҳонгир ака.

ИЗOҲ:Мен бир минит учун сўз сўрайман, дейишимга қарамасдан ҳам раис сўз бермайди.

ЙЎЛДОШЕВ:Мен мана ваъда қилганман, иккита ўртоқ. Аниқ таклиф учун….

АЛИЕВ: 348-Қумқўрғон сайлов округудан Алиев, ҳурматли депутатлар.Мен аввалло Олий совет президумига шундай депутатлик сўрови билан мурожаат қилмоқчиман. Ўтган 5-сессиядан кейин Ошкоралик қўмитаси призидиум томонидан тугатилди. Кейин навбатдан ташқари сессиядан олдин қўмита яна қайтадан тикланди. Ваҳоланки қўмитани тугатиш ёки унинг таркибига ўзгартириш киритиш фақат сессиянинг вазифасига киради. Шу масала бўйича Шавкат Муҳитдинович, депутатлик сўровига жавоб берсангиз.

Иккинчидан, менинг сессия кун тартибига шундай қўшимчам бор. Шу йилнинг 18-21 август кунлари мамлакатда давлат тўнтариши бўлди. Шу масала бўйича ҳам Ўзбекистоннинг адресига жуда кўп тошлар отилди. Мен бу борада бошқа жумҳуриятларда бўлгани каби бизда ҳам депутатлар бу масалани муҳокама қилиб, ўз фикрларини билдиришларини илтимос қилардим. Чунки мен ўзим “Ахборот”да кўрдим, мана шу ерда ўтирган катта мансабли депутатлар Янаевнинг Ўзбекистон ва Қозоғистонда тартиб бор, деган гапларини “Мана, бу Янаев томонидан бизга берилган катта баҳо” деб айтган гаплари менинг қулоғимдан кетгани йўқ. Адашган бўлсам кечирим сўрайман, лекин шу масала бўйича фикрларингизни билдиришларингизни сўрайман.

ҚОДИРОВ: 45 сайлов округи, Бахтиёр Қодиров. Ҳозир кўтарилаётган масалалар сиёсий ва жуда муҳим. Лекин мана президентимиз айтганларидек, республикамизда иқтисодий аҳвол жуда оғир. Афсуски нима бўлаяпти, иқтисодий томондан қаёққа кетаяпмиз, депутатлар хабардор эмас. Республикамиз иқтисодий борада дунёдан четланиб қолди. Ҳозир бизлар янада марказлаштириш бўйича кетаяпмиз. Тадбиркорликни ривожлантирамиз, деймизу лекин амалда ҳеч гап йўқ. Шунинг учун мен таклиф қилардим-ки, бугунги сессияда албатта президентимиз ҳозирги иқтисодий аҳвол ва қандай йўлдан борамиз, деган мавзуда аниқ, батафсилз информация берсинлар. Шуни тушуниб, қаёққа кетаётганимзини билиб, ўшандан кейин президент сайлови ҳақидаги қонунни ва кимни тавсия қилиш масаласини кўрсак. Бу масала кун тартибига киритилгандан кейин мен ўз фикримни янада батафсил айтаман. Мен нима учун бу масалани таклиф қилаяпман. Март ойида нархлар ошишидан олдин мен президентдан очиқ ойдин сўраган эдим. Ўртоқ Ислом Абдуғаниевич, қайси йўлдан биз юрамиз? Қандай программа бўлади, деганда, Горбачев билмаса, ман қаердан биламан, ана олимлардан сўранглар, деб жавоб берган эдилар. Мана шунча вақт ўтди, ман ўйлайман-ки, Ислом Абдуғаниевичнинг аниқ программалари бор. Ҳозир биз мустақил бўлдик, демак, Олий кенгаш қайси йўлдан боришимизни билиши керак.

ЙЎЛДОШЕВ: Энди ўртоқлар бу таклиф бизнинг кун тартибимизда бор. Биз ҳамма масалани аралаштириб юборишга ҳаққимиз йўқ. Президентни сайлаш ҳақидаги қонун ўз йўлида, бу қонунни қабул қиламиз. Ким президент бўлади, кимни номзод қилиб кўрсатамиз, ўшанда ўз прогараммасини айтадими, бу мутлақо бошқа масала. Биз шунинг учун ҳам уларни кун тартибида бўлиб-бўлиб қўйдик. Қонунни қабул қилиш, номзодни белгилаш ва сайлов кунини белгилаш. Вакиллар йиғилишида номзод қилиб Ислом Абдуғаниевич Каримов кўрсатилсин, деб таклиф киритилди. Мендан чиқмади бу таклиф. Манимча Пиримқул Қодиров биринчи айтдилар. Бошқа ўртоқлар қўллаб қувватлади. Шунда Олий кенгашда номзодлар муҳокама қилинганда ўша номзод сифатида чиқиб айтади.

ИЗOҲ: Залдан депутат Тойиба Тўлаганова минбарга қараб юради ва сўз сўраб раисга термулиб туради. Лекин сўзни яна Каримов олади:

КАРИМОВ: Қисқача справка бериш мумкин. Бу таклиф тўғри. Ўзбекистонда аҳвол бошқа жойларга қараганда ҳам кескин, депутатлар албатта ахборот билиши керак, бугун аҳвол қандай, эртага нима бўлади, йилнинг охиригача қандай бўлади, ҳар қандай фуқаронинг тақдири қандай бўлади, ризқи-рўзи қандай бўлади, 92-йилга қандай тайёргарлик кўраяпмиз ва умуман мамлакатда бўлаётган аҳвол қандаю Ўзбекистон ўзининг эртасини қандай кўраяпти? Бу талаб қонуний талаб, бу талаб бўйича президент ҳам, бошқа арбоблар ҳам депутатлар олдида ҳисоб беришга мажбур. Кейин эсимиздан чиқармаслик керак, ҳамма гапларни халқимиз эшитаяпти. Шу нуқтаи назардан ҳам бу гаплар ҳаммаси халойиққа етиб боради. Шу нуқтаи назардан ҳисобот бериш эмас, балки маълумот беришни мен жони дилим билан қабул қиламан. Ман билганимни, ўз режаларимни, раҳбарият режаларини сизларга, айтайлик, ўртоқлашишга ман тайёрман.

ЙЎЛДОШЕВ:Демак, президентнинг маълумотини эшитиш кун тартибига киритилсин, дейилаяпти.

ИЗOҲ: Залдан СССР халқ депутати Золотухин ва мубораклик депутат Мурод Жўраев сўз талаб қиладилар. Август воқеаларини, яъни Москвадаги давлат тўнтариши ҳақидаги масалани кун тартибига киритиш талаб қилинади, депуталар Воҳид Азамов ва Самандар Қўқонов Ўзбекистон раҳбарларининг Горбачевга қарши фитнага қўшилгани масаласини кун тартибига киритишни талаб қилиб, ўринларидан туриб гапира бошлайдилар.

ЙЎЛДОШЕВ: Энди, у Август воқеаларига бир ярим ой ўтгандан кейин бу ерда баҳо беришнинг нима кераги бор! Марказий комиссия тузилган СССР Олий кенгаши томонидан. Агар бизнинг жумҳуриятга тегишли гап бўлса, ана ундан кейин ўша ахборотни кўришимиз мумкин. Ҳозир нима деймиз? Биз муносабатимизни ўшандаёқ айтганмиз. Мана бизда масала бор инсон ҳуқуқининг эркинлиги тўғрисида, ўшанда фикрларни билиш мумкин. Ман мана шу қўшимчалар билан кун тартибини овозга қўяман.

ИЗOҲ: Залда яна норозилик.

ЙЎЛДОШЕВ: Ошкоралик комитети тўғрисида айтдингиз. Буни мен сессия давомида сизга жавобини бераман, дедим. ГКЧП га муносабатимизни айттингиз… Энди битта аёлга сўз берамиз шу билан тамом.

ИЗOҲ: Каримов кун тартибини овозга қўйинг, дея раиснинг биқинига туртади.

ЙЎЛДОШЕВ: Мана Муқаддам Умаровнага сўз берамиз, бўлди. Генарал масаласида эса СССР халқ депатутлари сессиямизда қатнашиши мумкин, лекин ишимизга аралашиши керак эмас. Ўтиринг, ўртоқ Золотухин.

ИЗOҲ: СССР Халқ депутати бўлган Золотухин Ислом Каримовнинг ГКЧП давлат тўнтаришидаги иштироки ҳақида ҳужжатли маълумотим бор, дейишига қарамасдан унга қулоқ солинмайди. Тошкент шаҳар Киров сайлов округидан сайланган ва Олий кенгашда ишлаётган депутат Муқаддам Умаровага сўз берилади:

УМАРОВА:(Русча гапиради) 12-Киров сайлов округидан Умарова. Кун тартибини асос қилиб қабул қилишдан олдин мен сўз сўраганимга қарамасдан менга сўз бермаганлари учун мана шу масалага қайтишга мажбурман. Иккита масала қўшимча равишда кун тартибига киритилмоқда. Бу президент сайловининг вақти ва президентликка номзод кўрсатиш ҳақида. Лекин ҳали президент сайлови ҳақидаги қонун қабул қилинмасдан қандай қилиб бу масалалар кун тартибига киритилиши мумкин. Бугун қўлимизга берилган қонун лойиҳасининг 25-моддасида президентлика номзод Олий кенгаш томонидан ва сиёсий партиялар томонидан кўрсатилиши айтилган. Балки биз мана шу жойни қабул қилмасак, у ҳолда нима бўлади? Шундай экан, қандай қилиб йўқ нарсадан кейинги масалани кун тартибига киритиш мумкин. Балки умуман бу қонунни қабул қилмасак-чи?

ЙЎЛДОШЕВ: Агар қонунни қабул қилмасак, автоматик равишда у иккита масала кўрилмайди.

УМАРОВА: Мазкур қонун лойиҳасида президент сайлови Олий кенгаш ва ёки президиум томонидан белгиланиши айтилган. Балки бу ҳам муҳокама жараёнида ўзгарар. Лекин биз қонун қабул қилингани каби ундан келиб чиқадиган масалаларни кун тартибига киритмоқдамиз. Иккинчидан, Ислом Абдуғаниевич, вице-президент вазифасини йўқотиб Бош вазирни тайинлаш масаласини кун тартибига киритдилар. Бу масала ҳали Конституцияга киритилмаган ва биз буни кун тартибига қўшмоқдамиз, демак, аввал Конституцияга ўзгартириш киритиш ва ундан кейин бу масалани кўришимиз керак. Кун тартибида Конституцияга ўзгартириш киритиш жойи ҳам бор. Лекин у бошқа ўзгартиришлар ҳақида, бу масала ҳақида эса гап йўқ. Мен бугун бу масални кўтаришга қарши эмасман. Аммо қонун қоида бўйича қилайлик демоқчиман. Ман кўтарган масалани овозга қўйишингизни илтимос қиламан.

ЙЎЛДОШЕВ: Бўлди, ман микрофонни ўчирдим.

ИЗOҲ: Сурхондарёлик деҳқон Амирқулов минбарга чиқиб олади ва Марат Зоҳидовнинг иддаосига қарши гапиради.

АМИРҚУЛОВ: Сурхондарё 338-Янгиобод сайлов округи. Мана бугун эшиттик. Касални яширсанг, иситмаси ошкора қилади, дейдилар. Секин-секин юзага чиқаяти. Мен сўзга чиқиш учун ҳеч қандай кўнглим йўқ эди. Мен шу Шукрулло Мирсаидовни жуда яхши биламан. Мен депутат сифатида 200 вагон қувур олиб келганман. Москвада мен билан Россия ташкилот раҳбарларини учраштириб қўйган шу одам. Қачонгача мансаб талаш бўлади. Ўртоқ Ефимов, Мирсаидов мансабга талашаяпти, деб бояги гапни айтган экан, у одамда мансабпарастлик йўқ, шунинг учун Ефимов шу ерга чиқиб, шу сўзига жавоб берсин, Бошқа гапим йўқ.

ИЗОҲ׃ Залда сесия олиб борилишига қарши норозилик. Йўлдошев яна бир депутатга сўз беришга мажбур бўлади. Самарқандлик депутат Маҳмудов минбарга чиқиб, гапира бошлайди.

МАҲМУДОВ:- 6-сессияда мен бир саволларни ёзиб раҳбарларга берган эдим. Бу шундай саволлар эдики, 15-20 дақиқада жавоб тайёрлаб айтиш мумкин эди. Ўртоқ Йўлдошевга ёздим, жавоби йўқ. Президентга ёздим, жавоби йўқ. Жўрабековга ёздим, жавоби йўқ, давлат Радио телевидение раиси Ганжа Ёқубовга ёздим, жавоби йўқ. Мен илтимос қиламан, ҳар бир сессиянинг охирида мана шу ерга чиқиб саволларга жавоб беришсин. Шу кун тартибга киритилсин.

ИЗOҲ: Самарқанд вилоятининг Каттақўрғон сайлов округидан сайланган депутат, айни пайтда вице-президент Шукрилло Мирсаидов минбарга чиқади.

ЙЎЛДОШЕВ: Шукрулло Раҳматович, кун тартиби бўйичами ёки жавоб берасизми?

МИРСАИДОВ: Жавоб… Ўртоқлар, энг аввал ҳам бор мен сизларни ҳамжиҳатлик, бирликка чақирмоқчиман.Чунки ҳаммамизнинг орқамизда халқ турибди. Биз ҳамжиҳат бўлмасак, бир-биримизни қўллаб қувватлмасак халқ бизни кечирмайди. Энди ҳалиги кўтарилган масалалар бўйича. Бу ҳам халқ душманларининг иши. Қачонгача Москвадан келиб бизларга ақл ўргатади? Бунақа маломат тошлари мени бошимга жуда кўп тушган. Мен билан бирга ишлайдиган одамларнинг ҳаммаси билади.

Мени ўртоқ Анишечев (1984 йилда “тартиб” ўрнатиш учун Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг иккинчи котиби сифатида Москвадан юборилган шахс-ЖМ) таъқибга олган, бир пайтлар 11 яшарлигида отаси қамалган деб, лекин архивдаги оқланган материални йўқ қилиб юборган. Ана ўшанда ҳам айтганман, ўртоқлар мани шаҳар сессиясига олиб чиқингларда, мен кетай, деб. Мени Сатин (“Тартиб” ўрнатиш учун Тошкент шаҳар партия комитетига раҳбар қилиб юборилган шахс-ЖМ) ҳам таъқибга олган, шаҳардаги бўлаётган ҳамма ишларни менга тақаб. Бир иккита корхоналарининг, шу оғаларимиздан бўлган раҳбарлари Тошкент шаҳрига четдан ишчи олиб келганда бу ишчи кучи келишига қарши чиқиб, буни йўқ қилиш мақсадида 16.800 сўмдан налог чиқарганимизда улар бизнинг ҳуқуқимизга қарши чиқаяпти, деган. Чунки Тошкент шаҳрида ўзбеклар камайиб кетган вақт эди. Ана шунда Бош прокуроргача ёзиб, жиноий ишлар ҳам қўзғатмоқчи бўлишган.

Бугун сизлар муҳокама қилаётган гапларни мен бир йил олдин айтганман. Орқаваротдан эмас. Президент кенгашида айтганман. Президент кенгашида ман таклиф киритганманки, ўртоқлар президентимизни халқ сайлаши керак. Халқ сайловидан ўтишимиз керак, деб. Ана ўшанда ҳурматли Ислом Абдуғаниевичга ҳам айтганманки, “Ислом ака, ҳозир халқнинг ҳаммаси бизларни қўллаб-қувватлаб турган пайтда президент сайловини ўтказиб олсак яхши бўларди. Кейин қийин бўлади, деганман. Президент кенгаши аъзолари бу таклифни мана Мирсаидов таклиф қилаяпти, деб кенгашга олиб чиққан. Буни ҳам бўйинга олиш керак. Кенгашда бир-иккита хушомадгўйлар, келгусини билмайдиганлар айтишди-ки, ҳозир олиб чиқсак, халқ иккига бўлиниб кетади, деб. Энди олиб чиқсак, тўртга бўлиниб кетаяпти-ку? Шу билан тўхтатишди.

Лекин ана ўша Ефимов, ундан кейин Берков дегани, Совминнинг биринчи муовини эди, ҳозир кетди, мен у билан ишламаймиз, деганимдан кейин уни президент кенгашига олиб, кейин Москвага яхшилаб кўтариб, жўнатиб юбордик. Ефимовлар гап тарқатди ўшанда ҳам Мирсаидов амал талашаяпти, деб. Ана ўшанда Бош вазирлик тугатилиб Президент ҳузурида Вазирлар маҳкамаси тузилди ва вице-президент вазифаси жорий этилди.

Мана шунда ҳам гап чиқмасин, қачонгача ўзбек халқига тавқи лаъанат келадики, булар амал талашадиган экан, қачонгача булар бир-бирининг устидан, орқасидан гап қилиб юрар экан деб, тишни тишга қўйиб, нима дейилса ўша деб келдим. Лекин ўз вазифамни халқимни олдида виждонан ҳалол, рўйростлик билан айтиб ўтаманки, бажариб келдим. Кейинги пайтда бир хил гап сўзларга киришиб мани практик ишлардан узоқлаштиришлар ҳам бўлди. Бу менга зарар бўлгани йўқ. Бу иқтисодга зарар келтиришини ман президентга ҳам айтдим. Бундан 15 кун олдин, агар ман амал талашадиган бўлсам, мана Ислом акам, ўзлари тасдиқлашлари мумкин, яъни Москвага Россия билан шартнома тузишга кетишдан олдин кириб айтдим, келинглар мани тинч қўйинглар, ман шу чиқиб кетай, ман ишламайман, манга рухсат беринг, келганда ҳам айтдим, кеча ҳам айтганман, бундан беш кун олдин ҳам айтганман.

Сизлар мени Совмин раиси қилиб сайлаётганларингизда ҳам айтганман. Сайласаларинг ҳам шу ишни қиламан, сайламасаларинг ҳам деб.

ИЗOҲ: Шу ўринда изоҳ бериш керакки, Министрлар кенгашининг олдинги раиси Мирқосимов Паркентда қон тўкилишига аралашгани сессияда кўтарилиб, унинг сайланмай қолиши аниқ бўлганда Ислом Каримов унга алтернатив ўлароқ Мирсаидов номзодини кўрсатган, унга ҳам эътирозлар бўлган ва Каримов уни мард, жасоратли, фидойи раҳбар дея мақтаган эди. Ўшанда Мирсаидов эътирозларга жавобан истасанглар сайланглар, истамасанглар йўқ, деган эди. Энди ўша сессияга ишора қилмоқда.

МИРСАИДОВ: Шунинг учун мен қаерда ишлар эканман, ўзимнинг халқимга, ўзимнинг юртимга хизмат қиламан. Шунинг учун манга амалинглар керак эмас. Шунга қараб хулоса қилинглар. Мана вице-президент дейдими, бало дейдими, баттар дейдими, амал деган нарса керак эмас.Шунинг учун ман ҳозир сизларга айтишим мимкин, манга амалнинг кераги йўқ. Мен ҳеч қачон, ҳеч кимга бўйсуниб ишламаганман, ишламайман ҳам. Мен ҳалиги, тиз чўкиб яшагандан кўра, тик туриб ўлишни хохлайман. Шунинг учун эътиборларинга раҳмат, мани тинч қўйинглар.

ИЗOҲ: Мирсаидов минбардан тушиб зални ташлаб чиқиб кетди. Бу эса унинг ҳам сиёсий ва ҳам шахсий ҳаётига зулмнинг зарбаси тушиши учун йўл очди.

ЙЎЛДОШЕВ: Эътибор учун қабул қиламиз бу ахборотни, демак ўртоқлар кун тартибини айтилган масалалар бўйича тасдиқлашни таклиф қиламан…

Видео тасма мана шу ерда узилган… давоми юқорида сўзга чиққанларни қоралашга айланиб кетган бу сессияга бугунга қадар берилган уч баҳога қайтамиз.

Каримов гуруҳи бу сессияни тошкентликлар уюштирди ва уларнинг менга қарши фитналари эди, бошида Мирсаидов турганди, деган фикрни сесиядан кейин ҳам кўп такрорлади. Бу фикрни мухолифатдан ҳам баъзилар бир муддат қўллаб келдилар, сўзга чиққанлар орасида Мирсаидовнинг ўзи билан бирга 4 киши тошкентлик эди, холос. Улардан бири Марат Зоҳидов эса унга қарши гапирди. Сўзга чиққанларнинг аксарияти самарқанликлар эди ва Сурхондарё, Сирдарё, Бухородан чиққан депутатлар ҳам Каримовни ҳимоя қилганлари йўқ. Аксинча унинг сиёсатига қарши эдилар. Бу эса 7- сессия тошкентликларнинг фитнаси эди, деган гап уйдирма эканлигини исботлаб турибди.

Рус инқилобидан олдинги Бухоро амирлиги, Хива ва Қўқон хонликлари ўртасидаги низоларни Совет даврида шўролар усталик билан қўлланиб келишди. Мансабларни тақсимлашдан ҳатто олий ўқув юртларига талабалар қабулига қадар ана шу мезондан келиб чиқиб иш тутдилар. Бу эса аслида бир халқ бўлган миллатни уч-тўртга бўлиб, бу бўлинишни одамларнинг онгига сингдириб юбориш эди.Ҳатто бугун ҳам кимларнидир айблаш учун “самарқандликлар”, “тошкентликлар” ёки “фарғоналиклар” калималарини қўлланиш одат тусига кирган. Ўзини зиёли, демократ деб ҳисоблаганлар ҳам бу зеҳниятнинг қулига айланганлар.

Каримовчилар “тошкентликлар фитна уюштирди”, деган гапни тарқатиш билан қолган содда авомни ўзи томонга жипслаштиришнинг йўлини топди ва ҳокимиятини мустаҳкамлади.

Ҳокимиятни қўлда сақлаш учун ҳамма жирканчликларга борилади, деган гап бор. Аммо қўлида ҳокимият бўлмаган баъзи бировлар ҳам шу гапни бир муддат айтиб юрганлари зеҳниятнинг занги осонликча кетмаслигини кўрсатади.

Иккинчи иддао эса, бу ишнинг ортида Москва турибди, дейилган гап ва бу даъвонинг муаллифи Марат Зоҳидов эди. Аммо унинг талаби билан бу масалани ўрганиш учун Олий кенгаш, Ислом Каримовнинг маддоҳларидан иборат комиссия ҳам бу сессияни Москвага боғлай оламади.

Гап шундаки сессия бораётган пайтда Москва телевидениеси Тошкентда депутатлар Каримовни ағдармоқдалар, дея хабар тарқатди. Хабар манбаи эса “Известия”нинг Ўзбекистондаги мухбири Шахобиддинов. Ўша кезда депутатлар орасида Москвадан узоқлашиш руҳи бор эди. Бу айниқса, демократ депутатлар орасида кучли эди. Каримов сиёсатига қарши чиққан депутатларнинг аксарияти мустақиллик курашчилари бўлиб, Каримовни Москванинг одами, деб ҳисоблардилар. Шу боис ҳам исёнда Москванинг қўли бор, деган гап кўп яшамади.

Ниҳоят учинчи баҳони мазкур сессияда “бу коммунистларнинг фитнаси”, дея Каримовни ҳимоя қилиб сўзга чиққан депутат Салай Мадаминов, яъни Муҳаммад Солиҳ яқинда ўртага қўйди.

“Муҳаммад Солиҳнинг “Озод овоз”ташкилоти директори Бобомурод Абдуллаев билан суҳбати, 2002 йил, 7 Ноябр, Норвегия, Осло шаҳри.” (Эслатма:Мазкур суҳбат www.ozodovoz.org ва www.uzbekistaнerk.org  веб саҳифаларида чиқди):

“ОзодОвоз“: Сиз Ўзбекистоннинг ўн йиллик мустақиллик даврида Каримов режими Сизни, қариндошларингиз, яқинларингиз ва дўстларингизни қамоққа ташлаганини айтдингиз. Бугун шуларнинг ҳаммасини кўргач, 90-йилларнинг бошида парламент сессияларининг бирида Ислом Каримовни ўша пайтдаги Бош вазир Шукрулла Мирсаидовдан ҳимоя қилганингизга пушаймон қилмайсизми?

Муҳаммад Солиҳ: Йўқ. Бу ҳақда пушаймон қилмайман. Чунки Мирсаидовнинг таклифига қарши чиқиб, мен сиёсатдаги уруғ-аймоқчиликка қарши чиққандим. Ўшанда Мирсаидовнинг шу таклифи ортида мамлакатдаги сиёсий ҳокимиятни ўз қўлига олишга шай турган баъзи уруғ аймоқлар бор эди. Мен ҳамма вақт сиёсатда уруғ-аймоқчиликни ёқтирмаганман. Чунки уруғ-аймоқчилик миллатимизни фожеaга етакловчи, унинг шаклланишини тўхтатиб қўювчи касалликдир. Ўшанда мен Каримовни ҳимоя қилиш учун эмас, жаноб Мирсаидовнинг иккиюзламачилиги ва ёлғонига қарши чиққандим. Бу нарса ўз-ўзидан рўй берганди. Мен Каримовга қарши фитна тайёрланаётганидан бехабар эдим. Ҳар галгидек мен Каримовни танқид қилишга тайёрланаётгандим. Бирдан ҳар сессияда Каримовнинг ёнини олиб унга қарши айтилган танқидларга норозилик сифатида оёғи билан полни уриб ўтирадиган Мирсаидов чиқиб, президентни танқид қила бошлади. Мен ҳайратда қолдим. Мен бу ўзгариш, иккиюзламачилкка қарши чиқдим. Натижада менинг чиқишим Каримовга қарши тузилган коалицияга катта зарба бўлди ва Каримовга тахтда қолишга ёрдам берди…”

Юқорида Мирсаидовнинг сўзлари… У Каримовни танқид қилган эмас, аксинча ўз шаънига айтилган гапларга жавоб бериб, амал истамаслигини таъкидлаб, ҳатто сессияни ташлаб чиқиб кетди. Қолаверса, бу сессияда сўзга чиққанлар кимга уруғу кимга аймоқлигини ҳам кўрдингиз. Баҳони ўзингиз беринг.

Хуллас, нима бўлганда ҳам 7-сессиянинг қўлимизга етган видеотасмаси бугунга қадар сиёсатда қўлланиб келинган уйдирмаларга чек қўйди ва кимнинг ким эканлигини кўрсатиш учун, тарихни уйдирмалар эмас, ҳақиқат тўлдиражагини исботлади.

7-сессия Ўзбекистонда қайта қуриш ва Ошкоралик туфайли куртак отган демократиянинг сўнгги куни эди. Мустақилликнинг душманлари бугун мустақиллик қаҳрамони бўлиб юрган бир пайтда демократиянинг қотиллари демократия курашчисиман, деб юрганига эса асло ажабланмаса ҳам бўлади.

16. ДЕВОНДАГИ ДЕВОНАЛИКЛАР

Еттинчи сессияда Каримов ҳақиқатдан ҳам кўп хато қилгани, муҳокама унга дарс бўлганини ўзи ҳам айтганига қарамай демократ депутатларга ҳужум бирдан кучланиб кетди. Бундан руҳланган Каримов ҳам ҳужумга ўтди ва бизни “бир ҳовуч қора кучлар” дея айблай бошлади.

Мен  ўрнимдан турдимда:

-Ислом ака, бундан бир неча дақиқа олдин хатоларингизни тан олиб тургандингиз, энди эса тўнни тескари кийиб олдингиз,-дедим.

Шундан кейин яна залда руҳланиш бошланди ва сўзга чиқишни истаганлар минбарга қараб юра бошладилар. Каримовнинг ишораси билан Йўлдошев танаффус эълон қилди.

Бир гуруҳ депутатлар Каримовни ўраб олдилар. Ҳамма ҳар нарса дер эди. Каримов бизга юзланиб׃

-Бу ерда ҳар хил одамлар ва ҳар хил масалалар айтилмоқда. Мажлисдан кейин мен ҳам қолайин, сизлар ҳам қолинглар, бутун муаммоларни келишиб олайлик,-деди.

“Келишиб олган билан нима ҳал бўлади?” дедик биз.

-Агар мен айтган гапга ишонмасангизлар, майли ўртада протокол тузамиз,-деди у.

Бу гапни эшитган “исёнчи” депутатлар жим бўлдилар.  Дарҳақиқат, танаффусдан кейин Каримов сайлов ҳақидаги лойиҳа ва бошқа муҳокамаларни кун тартибидан чиқариб олди. Биз буни ғалаба, деб ўйладик. Аслида эса бу Каримовнинг усталиги экан. Чунки у эндгина сўнган аланга яна қайтадан олов олиб кетмаслиги, сўнгги чўғига қадар ўчирилгандан кейин масалага қайтишни режалаган экан. Биз партия идораларида ишламаган, КГБ сабоғини олмаган ва юқоридаги ўйинларни билмаган содда депутатлар “Каримовни синдирдик” дея гердайиб ўтирардик.

Каримов “Кимнинг менда гапи бўлса қолсин, қолганларга жавоб” деди ва юзга яқин депутат қолдик.

У Равил Абдуқодировга протокол юритишни топширди.

Биз сиёсий масалаларни айтар эканмиз, бир икки киши доим гапни бошқа томонга буришга интилар эди. Масалан, Номоз Саъдуллаев қайта-қайта ўрнидан туриб, у сайланган Қўшработ туманидаги қайси бир хўжаликка янги трактор ёки шунга ўхшаган бир нарса лозимлигини айтарди. Бу эса бошқаларга ҳам таъсир қилиб, улар сиёсий масалалар четда қолиб, ўзларининг туманларига нимадир сўраш ва буни протоколга ёздириш бўйича мусобақалашиб кетдилар.

Шунга қарамай, биз Ошкоралик қўмитаси ёпилиши хато бўлгани, “Халқ сўзи” газетасининг Бош муҳаррири ишига дарҳол тикланиши, матбуотга эркинлик бериш, мухолифат гуруҳларига босқи ўтказмаслик каби бир қанча сиёсий талабларни ҳам ёздирдик. Ҳатто, Аҳмаджон Мухторов ўша киниёқ ишга тикланди. Аммо булар вақтинча тадбирлар эканлиги ва Каримовнинг калласида сайловга қадар ўйин ўйнаш режаси борлигини билмаган бизларга бу қадамба қадам ғалаба бўлиб кўринар эди. Демократия ғалаба қилмоқда, деб ўйлардик. Аслида эса, демократиянинг сўнги учқунлари ҳам сўндирилаётган экан.

Икки соатлик муҳокамадан кейин кимдир:

-Бу талаблар қачон бажарилади ва ким назорат қилиб, ким ҳисоб беради?-деди.

Шунда Каримов:

-Бўпти, ораларингдан бир кишини танланглар, бу ишнинг назоратини унга топширамиз,-деди.

Кейин бир зум ниманидир ўйлади-да:

-Мен президент девонида янги бир лавозим ташкил қиламан ва шу одам фақат ана шу протоколда ёзилганларни назорат этиш ҳамда менинг сизлар билан учрашиб туришимни амалга ошириш билан шуғулланди. Мана мажлисда кўрдинглар. Мен ишониб юрган одамларнинг ҳаммаси писиб ўтирди, аблаҳлар. Бирортаси чиқиб кўксини қалқон қилган эмас. Мен кимга ишонишим керак? Атрофимда ҳаммаси эски коммунистлар, фикри, калласи қотиб қолган одамлар. Мен ҳам демократия қилишни, шу мамлакатни оёққа қўйишни истайман. Бугун сизлар менинг кўзимни очдинглар. Аслида менинг ҳақиқий дўстларим сизлар экан. Мен сизларга суянишим керак экан. Сизлар билан бир бўлишим керак экан,-деди.

Унинг кўзларида ёш ҳалқаланганидан бу гаплар юрагидан отилиб чиқаётганига ҳеч кимда шубҳа йўқ эди. Унинг ролни маҳорат билан ўйнаши залда ўтирганларнинг тушига ҳам кирмаганди.

-Хўп,-деди Каримов қани кимни кўрсатасизлар?

Депутат Ойгул Маматова:

-Буни Жаҳонгир уддалаши мумкин,-деди.

Каримов бир зум ўйланиб, кейин менга қараб, термулиб қолди. Шошиб қолдим. Чунки бир неча дақиқа олдин, Ошкоралик қўмитасига тазйиқ тўхтатилиши ҳақидаги гапни ҳам протоколга киритган эдик. Қўмита раисининг ўринбосари лавозимида фаолиятимни давом эттиришни истардим. Президент айтаётган иш, ҳукуматда бўлиб қўлимни боғлаши ва қўмитадан ажратиши аниқ эди. Чунки ҳам қўмитада ишлаб, ҳам телевидениеда шарҳловчилик қилганимда Ислом Каримов раёсат мажлисида:

-Мана менинг қўлимда бир таклиф бор. Бу таклифни бир депутат киритган. У халқ вакиллари ҳукумат ишида ишласалар депутатликни топширишлари лозим, деган ҳақли талабни қўйган.  Менимча бу ишни Олий мажлис қўмиталаридан бошлаш керак. Бу ерда ишлаб телевидениедан ҳам маош олиш мумкин эмас…,-деганди.

Ҳали телевидениедан маош олиб улгурмаган ҳам эдим. Аммо “Депутат минбари” деган кўрсатув тезда шов-шувларга сабаб бўлганди. Каримовнинг қариндоши бўлган Жомбой туманининг биринчи котиби мухбирнинг телекамерасини синдиргани ва менга суиқасд уюштириш учун Тошкентга одам юборгани фош қилинган дастур ҳам катта воқеага айланганди. Шу боис Каримов каминани телевидениедан узоқлаштириш мақсадида юқоридаги гапни айтганди. Кейин раёсатда айтилган бу гапни баҳона қилиб, Ганжа Ёқубовга тазйиқ ўтказа бошлашди.  Хуллас, Каримовга берилган ўша таклифни қўллашимни ва демократик жамиятда шундай бўлиши керак, дея ўзим ариза ёзиб телевидениедаги ярим штатлик ишимни тўхтатдим.

Кейин билсам, Каримовнинг ўзи депутатларнинг ҳукуматда ҳам ишлашини ман этадиган Раёсат қарори лойиҳасини кун тартибидан чиқариб олган экан.

Бирор таклиф ҳар қандай ёмон бўлса ҳам керак бўлганда уни мақтайдиган, бирор таклиф ҳар қанча яхши бўлса ҳам керак бўлмаганда уни топтайдиган Каримов энди каминани Девонга ишга олиш билан депутатлигимга нуқта қўймоқчими, деб ўйлаб қолдим. Аммо бу пайтда журналист Дадахон Ёқубов  депутат бўлгани ҳолда унга ёрдамчи бўлиб ишлаётган эди. Ўйлаб қолганимни ва жавоб бермаганимни кўрган Каримов сув келадиган ариқнинг олдини тўсган каби:

-Нима, қўрқиб қолдингиз-ми? Бир иш таклиф қилинганда одам мардлик кўрсатиши керак. Гапириш осон, танқид қилиш осон, аммо ишлаш қийин,-деди.

Бу менинг ҳамиятимга тегди ва “Бўпти” дедим. Баъзи депутатлар қарсак чалишди. Баъзилари  ёнимга келиб, табриклай бошлашди. Ҳамма менга ҳавас билан тикиларди. Ҳайрон эдим. Демак, кўпчилик Девонга ишга ўтишни жуда катта воқеа, деб билар экан.

Шу куни Ойгул билан бироз тортишиб қолдик.

-Каримов шу йўл билан бизни тинчитмқочи бўласа-чи? Унга йўл очиб бермадингизми?-дедим.

-Каримов ҳар гапдан таъсирланадиган одам. Агар сиз унинг ёнида бўлсангиз мана биз сизга қувват бўламиз, уни мамлакат учун ишлашга мажбур қиламиз,-деди Ойгул.

Уйга келиб бекиниб олдим ва уч-тўрт кун ташқарига чиқмадим. Қарор беролмаётган эдим. Депутатлардан баъзилари телефон қилишса, баъзилари уйга келиб, мен билан тортишар ва бу ишни қабул қилишни сўрашарди.

Бунинг устига Шукрулло Мирсаидовдан хафа эдим. Унинг 7-сессияда менга мансаб керак эмас, деб чиқиб кетишини, фақат ўзини ўйлаши, халқни, унга ишонганларни оловга отиши, деб ўйлардим.

Аслида биз демократ депутатлар Каримовнинг камчиликлари ҳақида ўзимиз ҳамма нарсани очиб ташлашни режалаштирган эдик. 7-сессия олдидан 12 саҳифали материал тайёрлаган ҳам ўзимиз эдик. Буни Ойгул Маматованинг уйида тўпланиб, режалаганмиз ва кейин мен хатга туширгандим. Биз бу ишимизни яширмаган эдик.

Шу боис ҳам бир куни Эркин Воҳидов фаолиаятни бирлаштириш ҳақида гапириб қолди. У киши Аҳмадали Асқаров ва бошқа қўмиталарнинг раҳбарлари билан бирга Мирсаидовни кўтармоқчи эканлар. Шу боис мени Шукур Раҳматович кўрмоқчи эканлигини айтди.

Мирсаидовнинг ёнига бордим. У Каримов кетмаса, ҳеч нарса ўзгармаслигини, Каримов кетган тақдирда, у вақтинчалик раҳбар бўлиши ва  қисқа вақтда демократик сайлов ўтказиш масаласида рози эканлигини айтди.

-Бошқалар ҳам номзодини қўйсин. Агар халқ мени сайламаса, хафа бўлмайман, қаерда бўлса ҳам ишлайман,-деди у.

Шуни айтиш керак-ки бунга қадар Мирсаидов зиёлилар билан тил топишда уста, адабиёт ва маданиятни қадрлайдиган одам, деган гап тарқалганди. Ўзим ҳам унинг ишчанлиги, қарор олишда қўрқмаслиги, туну кун демай ишнинг орқасидан югуришини билар эдим. Унга ишондим.

Бир куни Шуҳрат Нусратов тайёргарлик марказини у раҳбар бўлган Куйбишев туманига кўчиришни таклиф қилаётганини айтишди. Аммо рози бўлмадик. Улар ўзлари ишлашсин, биз ўзимиз, дедик.

Агар 7-сессияда Мирсаидов Каримовнинг қилиқларини очиб ташлаб, “Бу одам тентак, кетиши керак”, деганда Каримовнинг иши битган эди.

Кейинчалик Шукрулла аканинг ўзи эътироф этишича, сессиядан бир кун олдин чет элдан келган ўзбекларга зиёфат берган Каримов кечанинг охирида Эркин Воҳидов, Аҳмадали Асқаров ва Муҳаммад Солиҳни олиб қолиб, улар билан қадаҳ кўтариб, улардан ёрдам сўраган, Мирсаидовга ҳам Бош вазирликни ваъда қилган экан.

Хуллас, уйда эканман, 4 октябар куни Крайнов телефон қилди ва Каримов гаплашмоқчи эканлигини айтди. Унга янги ишни қабул қила олмаслигимни айтдим. Каримовнинг жаҳли чиқиб кетди, аммо ўзини ушлаб:

-Илтимос, мен билан ўйин қилманг. Қўрққан бўлсангиз ўша кун айтишингиз керак эди,-деди.

-Қўрққаним йўқ, лекин ёрдамчи бўлиб, у ёқдан бу ёққа қоғоз ташиб юришни истамайман,-дедим.

-Мен ҳам сизни Вице-президентликка ололмайман,-деди Каримов. Шундай ҳам мени ер билан яксон қилиб сўккан одамни ишга олишимга ҳали кўпчилик қарши чиқади. Ҳозирнинг ўзида қанча одам норозилик билдирмоқда.

Мен унга нотўғри гапириб қўйганимни сездим ва гапимни тузатмоқчи бўлдим.

Каримов гапи кесди-да телефонда эмас, юзма-юз гаплашишни истади. Бордим. Чой ичиб, анча гаплашдик. Болалиги ва талабалик йилларидаги воқеалардан гапирди. Одамларга ўхшаб яшагиси келишини, Анҳор бўйига чиқиб ош дамлашни исташини  айтди. Айниқса, Мирсаидов ҳақида куйиниб гапирди. Бир оилада ака-укадек эдик, менга ота-оналик қилишган улар. Лекин у ҳам мени ташлаб кетди, мана ишга чиқмаяпти, деди.

Ҳали кечагина пўписа қилиб юрган Каримов жуда юмшоқ бўлиб қолганди. 7-сессия уни тубдан ўзгартирди, деган сароб каби бир хулосага боргандим.

Хуллас, ўшанда бошқа йўлим қолмаганди. Кейинчалик ўйласам,  рози бўлганим яхши бўлган экан. Девонда 100 кун ишладим. Ана шу қисқа вақтда жуда кўп нарсани ўргандим. Каримовни янада яқиндан танидим, унинг мамлакатни эмас, халқни эмас, фақат ўзинигина ўйлашини, ҳамма одамни ана шунга хизмат қилдиришга уринишини англадим.

Каримов Девонда махсус  сектор очадиган  бўлди. Унга “Ўзбекистон Халқ депутатлари билан ҳамкорлик қилиш фаолиятларини мувофиқлаштирувчи бўлим” деб ном берилди. Бу бўлимга бир ходим ва бир котиба олишим мумкинлигини айтишди. Шуни қайд этиш керакки, Девондан телевидениега кетишим биланоқ бу бўлим бекитилди. Мустақил Ўзбекистон тарихида Девонда ана шундай бир бўлим 100 кунга мавжуд бўлгани ва кейин йўқотилгани ҳам ўшанда Каримовнинг дилида қандай режалари бўлганига ишора.

Каримов бу масалага бу қадар жиддий аҳамият берганини унинг депутатлар қудрати олдида бўйин эгиши, деб тушуниб, катта хато қилганман.  Бунис ҳам қизиқ. Девондан кетганимда ҳам Ўзбекистон телерадиокомпаниясида камина учун “Раиснинг ўринбосари” деган қўшимча бир лавозим очиш ҳақида қарор чиқарган ва икки ойдан кейин  истеъфо беришим билан бу лавозимни ҳам қисқартириш ҳақида қорор имзолаганди. Яъни ҳар икки ишда ҳам эгаллаган вазифаларим кетганимдан кейин қисқартиришга тушган.

Ўшанда Девонга ўтишим биланоқ воқеаларнинг ортидаги фикрларни қидирмасдан ишга киришиб кетганман. Аслида бу характеримда бор нарса. Шу боис ҳам баъзилар ана шу феълимдан фойдаланиб қолишади. Халқ ва Ватан масаласи олдинга чиққанда ўзимни ўйламаслик одатимни нафақат Каримов, балки бошқалар ҳам жуда кўп суиистемол қилишганини кейинчлик тушундим. Барибир вақтим бекорга кетмагани, қўлимдан келгани қадар одамларга ёрдам беришга интилганим қалбимга таскин беради.

Девонда жуда қисқа вақтда ишни қўлга олдим, ҳатто машҳур маслаҳатчилар ҳам четга чиқа бошладилар деб ўйлардим. Чунки Мавлон Умурзоқов, Темир Алимов каби маслаҳатчилар тайёрлаган фармон лойиҳаларини ҳам Каримов кўриб чиқиш ёки қайта тайёрлаш учун менга берарди. Катта-катта хатоларни тузатаяпман, деб ўйлардим. Каримов эса маслаҳатчиларга “Бу бола масалани депутатларга олиб чиқаман, дегандан кейин унинг ўзгартиришларини қабул қилдим, мана сизлар тайёрлаган ҳужжатларни бир тийинга чиқармоқда” деб мени уларга ёмонлар экан.

Лекин барибир Ўзбекистон телерадикомпаниясини, Ўзбекистон Ахборот агентлигини ҳукуматдан ажратиш ҳақидаги фармон лойиҳаларини тайёрлаганимда Каримов кўп қаршилик қилган ва Телерадиокомпаниянинг ярминигина мустақил қилишга рози бўлиб ҳужжатга имзо чекканди. У камина ёзиб берган нутқларни ўзгартирмасдан ўқиб берарди. Ўша кунлардаги нутқларни олиб қарасангиз, Каримовни катта демократ, деб ўйлашингиз мумкин. Аммо у сайловга қадар чекиниш қилаётгани, Лениннинг бир қадам орқага, икки қадам олдинга шиорини амалга ошираётганини тасаввур ҳам қилмаган эканман.

Каримов ютди. Биз ютқаздик.

.

Энди девондаги девоналиклардан беш шингил.

1.Йўлдошев воқеаси

Тошкентда гап тарқалди: “Каримов Олий кенгаш раисини тепа-тепа хонасидан қувибди. Унинг бақириб қочганини атрофдагилар томоша қилишибди”.

Бўлмаган гап деб ўйладим. Оғизга келганини гапираверишаркан-да! Лекин ишонмаганни ишонтириш учун-ми воқеалар такрор бўлар экан.

Девондаги ишимнинг биринчи куни Каримов билан гаплашиб бўлганимиздан кейин, Зелемхон Ҳайдаров бешинчи қаватга олиб тушиб, ишлайдиган хонани кўрсатди. Аллақачон хонани тайёрлаб, эшигига исмимни ҳам ёзиб қўйишган экан.

-Бу қаватда фақат маслаҳатчилар ва ёрдамчилар жойлашган,-деди Зелемхон ака ва иш бошлашим мумкин эканлигини айтиб, чиқиб кетди.

Олий мажлис биносига кетдим. Кўп ўтмай Крайнов қидираётганини айтишди. “Катта сўраяптилар”,  деди у.

Президент девонига келсам, қабулхонада Бош вазир ўринбосари Исмоил Жўрабеков, Сурхондарёнинг раҳбари  Ҳаким Бердиев  ва яна бир икки-киши кутиб туришган экан. Мавлон Умрзоқов эса, тез-тез пастга, бешинчи қаватга бориб келаётган эди.

Шу пайт бирдан эшик очилиб тақару-туқур товушлар эшитилди. Ичкаридан аввал Олий мажлис раиси Шавкат Йўлдошев югуриб чиқди. Орқасидан президент. Каримов югурганча бир сакраб уни тепмоқчи бўлар ва у тезроқ қочаётгани учун Каримовнинг оёғи ҳавода муаллақ айланиб қоларди. Коридорнинг охирига етиб борганда  Йўлдошевни яхшилаб тепди, шекилли, у бешинчи қаватга олиб тушадиган зинапояли эшикка урилиб кетди. Шундан кейин  орқага қайтиб, бармоғини менинг қорнимга ниқтаганча׃

-Ҳа, герой!,-дедию ичкарига кириб кетди.

Нима бўлаётганини тушуна олмай қолдим. Қарасам, атрофимда ҳеч ким йўқ. Ҳамма қаёққадир ғойиб бўлган. Кейин Крайнов шкафга ўхшатиб қурилган деворнинг пастқамгина эшигидан чиқиб келди. Унинг хонаси шу ерда экан. Орқасидан қолганлар ҳам чиқишди. Бундай пайтда Каримовнинг кўзига кўринмаслик шарт экан. Мен эса билмай қоидани бузиб  қўйибман. Шу боис ҳам Каримов “Ҳа, герой!” деб ўтган.

Қайси бир маънода кўнглим чўкиб кетди. Лекин Йўлдошевнинг орқасига тепгани учун эмас. Фарғона воқеаларида қўли қонга ботган бу одам ҳар дақиқада бир томонга ўзгарадиган, жуда қўпол, принципсиз бир киши эди. У депутатларга паст назар билан қарар ва уларни камситишга уринарди.

Шу боис унга раҳмим келмади. Аммо унга бўлган муносабат бошқаларга ҳам, жумладан менга ҳам бўлса-чи, деган бир фикр қалбимни тирнади.

2.Хат ва табрик воқеаси

Бир куни ишга келаётсам газеталар дўконида нарх-наво 30 фойизга ошганини эшитдим. Хонамга киришим билан Каримов чақираётганини айтишди. Унинг ҳузурига кирдим:

-Тузган протоколимизда, нарх-наво ошадиган бўлса олдиндан депутатлар билиши керак, деб ёзгандик. Эртага депутатлар билан учрашадиган кунимиз. Бугун эса солиқлар ўттиз фоизга ошибди-ку?! – дедим.

-Нима деяпсиз ўзи?, – Каримов бирдан жиддийлашди.

-Мана бугун газеталарни ўттиз фоиз оширилган баҳосига сотиб олдик. Сотувчи фақат газеталарга эмас, умуман ҳамма нарсага ўттиз фоиз қўшимча солиқ солинганини айтди.

-Ёлғон!-деди Каримов ва мендан кейин кириб келган матбуот бўйича консултант(кейинчалик котиб) Мурод Муҳаммад Дўстга юзланди.

-Сен ҳам газета олдингми?-деди унга русчалаб.

-Олдим, кечагидан қимматроқ экан…

-Мен хабардор бўлмасдан қандай қилиб ошади? Бу ўйин, сайлов олдидан мени шарманда қилишмоқчи. Сайлов олдидан бу ўйинни ким ўйлаб топди?

Мурод Муҳаммад Дўст:

-Бу орқадан пичоқ уришдир. Махсус уюштирилган иш бу! – деди.

Каримов менга юзланди:

Текшириш кераклигини айтдим.

-Нафақат текшириш, балки бу хоинларни ўртага чиқариб, халқдан кечирим суратиш керак. Ўз хатоларини ўзлари тузатишсин,-деди Мурод Муҳаммад Дўст.

Унинг бу таклифи Каримовга ёқиб кетди ва Крайновга давлат паланлаштириш қўмитаси раисини чақиришни буюрди.

Каримов хонада у ёқдан бу ёққа бориб келар экан, оғзидан боди кириб, шоди чиқарди.

-Генераллардан келган хат ва табрик мактубини нима қиламиз? – дея луқма ташлади Мурод Муҳаммад Дўст.

-Ўша генералларнинг  …га тиқиб қўйиш керак, – дея бақирди Каримов.

3. Солиқ воқеаси

Каримов солиқлар ошганидан хуноб бўлиб мутасаддиларни чақирди. Планлаштириш ва нарх-наво қўмитасининг раиси Қудрат Ахмедов ўрнига ўринбосари, бир рус аёл кириб келди.

-Эшшак қани?-деди Каримов.

-У кишининг тоблари йўқ эди,-деди ўринбосар аёл.

Каримов шиддат билан қора тугмани босди-да:

-Равил эшшакни топ ва инфаркт қил!-дея бақирди.

Кейин бирин-кетин қолганлар ҳам кириб келишди. Савдо вазири Мираброр Усмоновнинг қорнига ниқтаган Каримов бошқаларни ҳам қаттиқ ҳақоратлади. Кейин ҳаммаси “Ахборот” кўрсатувига чиқиб, халқдан кечирим сўраш учун телевидениега юборилди. Саккиз вазир ва ўринбосарлар бошларини эгганча кечирим сўрадилар.

Эртасига Бахтиёр Ҳамидов хонамга кириб келди׃

-Орамизда қолсин, кеча сизнинг олдингизда қаттиқ таҳқирладилар,-дея Каримовнинг ўзи қўл қўйган ҳужжатни кўрсатди.-Фақат нарх-наво сессиядан кейин ошиши керак эди. Биз шундай тушунтириш билан тарқатгандик, бу ҳужжатани, аммо баъзи жойларда олдиндан бошланиб кетибди.

Каримов бир ўқ билан икки қуённи урган экан. Аммо унинг вазирларни ҳам таҳқирлаши, онасини, қизини ҳақоратлаши, уларнинг юзига тарсаки тортиб юбориши… буларга гувоҳ бўлиш жуда оғир эканлигини ҳис эттдим.

4.Қайта қуриш воқеаси

Кимдир столимнинг устига бир варақ қоғоз қўйиб кетибди. Унда “Менинг бундан кейин ХДП аъзоси деб ҳисоблашингизни сўрайман” деб ёзилган  экан. Тушунмадим. Орадан кўп ўтмай бизни иккинчи қаватда бир мажлисга таклиф қилишаётганини айтишди. Дадахон Ёқубов билан биргаликда бордик. Эшикдан киришимиз билан мажлисни олиб бораётган маслаҳатчи Бахтиёр Назаров:

-Мана президентимзининг икки қанотлари келишди. Улар ҳам варақани тўлдириб бермаганлар рўйхатида. Балки ХДПга мана ҳозир аъзо бўлишар,-деди.

Шундан кейин билдим-ки, ҳалиги қоғозни тўлдирмаганларни чақиришган экан.

-Коммунистик партияни тарқатиб юбориб ҳам ундан қутулмабмиз-да,-деб луқма ташладим.

-Қутулдик. Илгари коммунистик партия аъзолик масаласида жуда қаттиқ турар эди. Биз эса қайта қуриш даврида, Жаҳонгиржон, мана аъзо бўлишни қулайлаштириб қўйдик. Президентимизнинг икки қаноти у киши раиси бўлган партияда бўлмасалар, бўладими?-деди Бахтиёр Назаров.

-Аъзолик мажбурийми, ихтиёрийми?-деб сўрадик

-Ихтиёрий, аммо…

-Ихтиёрий бўлса, бизга узр,-дея чиқиб кетдик.

Ўша куни Бахтиёр Назаров хонамнинг ёнидан ўтган киши бўлиб, бош суқди-да;

-Сизни деб калтак едик!-деди.

Бошқа пайт бўлганда бу адабиётшунос олимнинг образли гапи деб қўйган бўлардим. Аммо ўша дамда у ростдан ҳам калтак еганига шубҳам йўқ эди.

5. Крайнов воқеаси

“Крайнов” деган номни эшитганларнинг лабига учук чиқар эди ё тиззаси қалтирарди десам лоф бўлмас. Каримовдан бошқа ҳамма унинг ёнида қулбаччага ўхшаб, қўл қовуштиирб турарди. Унинг олди-қочди гапларини эшитиб ўтирардилар, қарши гап айтолмасдилар. Вазирлару ҳокимлар Крайновнинг кўнглини топишга уринардилар, хурсанд қилиб туришга интилардилар. Ҳар куни сим қоқиб, унинг ҳол-аҳволидан, оилавий ташвишларидан сўз очиб, дилига илиқлик киритиб турардилар.

Крайнов ишга ҳаммадан олдин келарди ва ҳаммадан кейин кетарди. Баъзан мамлакат ухлаётган ярим тунда ҳам у ишхонасида ўтирарди. Каримовнинг ётоғидан “ухладилар”деб хабар келгач, у уйига йўл оларди.

Каримовнинг ҳузурига ким кириши, ким кирмаслигини у ҳал қиларди. Махсус китоби бор. Унда Каримов кимларни, қайси лавозимдаги кишиларни қабул қилиши кераклиги асосида рўйхат тузган. Уни Каримовнинг кайфияти яхши пайтлари ўзгартириб, тасдиқлатиб турарди. Бу рўйхатга кирмаган киши ким булишидан қатъий назар Каримов билан учраша олмасди.

Крайновга ёққан киши эса ким бўлишидан қатъий назар рўйхатга кириши мумкин эди. У Каримовнинг феъл-атворини мукаммал ўрганиб олган. Гапини икки қилиб юрганларни Каримовнинг жаҳли чиқиб турганда рўбарў қиларди. Ўша одамнинг бошига қора булут ёғиларди.

Каримов баъзан унга “фалончини сўкиб қўй” деб буюрарди. У худди Каримовнинг ўзига ўхшатиб чунонам бақирардики, товуши бутун қабулхонада эшитилиб турарди. Каримов бирор одамга хуш боқса, Крайнов унга шунақа ширин сўзлар топиб муомала қилардики, ҳалиги одам учун дунёда ёлғиз Крайновгина содиқ дўст бўлиб кўринарди.

Одамларга лақаб қўйишда шу қадар устаки, қабр устига тош ўрнатган устадек нозик ҳаракат қиларди. Яъни у отган ўқ нишонга айнан тегарди. Масалан Жўрабековга “Боцман”, Алимовга “Берия”, бошқа маслаҳатчиларга “Артист”, “Девор”, “Тряпка” деб лақаб қўйган. Шавкат Йўлдошевни эса “Ҳўкиз” дер эди.

Бир куни Каримов мен ёзган нутқни кўрар экан, уни чақирди.

-Қани Жоҳонгирга (У Жаҳонгир эмас, Жоҳонгир дер эди-ЖМ) Елцин ва Акаев воқеасини айтиб бер,-деди.

Крайнов президентнинг ичкаридаги хонасига югуриб кириб темир қошиқ олиб келди-да Каримовга берди. Кейин эгилганча бошини Каримов томонга чўзди. Каримов қошиқ билан унинг бошига уруб русчалаб ашула айтиб турди.

Кейин Каримов қошиқни столнинг устига ташлади-да мириқиб кулди ва:

-Елцин ичиб олиб Акаевни ана шундай ашула айтишга зўрлабди,-деди.

Крайнов мамнун қиёфада чиқиб кетди.

17. ЖИЗЗАХ ҚЎЗҒОЛОНИ

Бир кун Ислом Каримовнинг номига ёзилган шикоятни Крайнов “Сиз кўриб чиқар экансиз”, деб менга берди. Кейин Каримовнинг ҳузурига кирганимда у:

-Яхшилаб кўриб чиқинг-чи, орқасида нима гап бор? Бу эшак Турсунов ҳам жонга тегди. Аблаҳнинг бурнини ерга ишқаламоқ керак!- деди.

Аввал жиззахлик депутат Мели Қобиловга сим қоқдим:

-Юздан зиёд оқсоқол имзо чеккан шикоят бор. Шуни текширишда сиздан ёрдам олмоқчи эдим,-дедим.

-Нима ҳақда ёзишган экан? -деб сўради Мели ака.

-Турсунов ҳақида,- дея жавоб берар эканман, кўнглимдан ўтган саволни ҳам сўрай қолдим. -Нега вилоят раҳбари ҳақида нафақахўр оқсоқоллар ёзиб юришибди? Яна бир эмас, юздан зиёд киши имзолаган. Бунинг устига улар бу хатни олиб, президент девонига келишган экан.

-Жаҳонгиржон, овора бўлманг, калаванинг учи Каримовнинг ўзига бориб тақалади. Менинг ҳузуримга ҳам ўнлаб жабрдийдалар келдилар. Текширдим, текширтирдим шикоятлари тўғри. Кейин жумҳурият прократураси, Халқ назорати қўмитаси, Олий кенгаш ҳайъатига чиқдим. Оқибат нима бўлди, ҳозир ўзимни кузатиб юришибди. Мени сессияда “сайратган”, номимни шикоятчига чиқарган ҳам шу масала. Аввалига сотиб олишга уринишди, кейин қўрқитишди, бу ҳам ишларига ярамади, сўнгра олдинги иш жойимдан “Бунинг ақли ерида эмас, шу боис ҳайдалган” деган ҳужжат қилдириб, газетага ёзишди.

-Ҳа, Олий кенгаш сессиясида гапирганингиз шу масала эдими? У ерда сизни вилоят кенгаши мажлисидан ҳайдаб чиқаришганини айтгандингиз, шекилли?

-Биласиз, мен вилоят кенгашининг ҳам депутатиман, шу боис масалани олдин шу кенгашда кўтариб чиқдим. Лекин гапиртиришмади. Агар орқаларида Каримовнинг ўзи турмаганида арқони узилган ҳўкиздек ҳаракат қилмаган бўлишарди.

-Президент билан гаплашдим, бу масалани охирига етказишимни сўраяпти-ку?!

-Ундай бўлса жумҳуриятдаги барча ҳуқуқни ҳимоя қилувчи идоралардан мутахассислар олиш керак. Агар бу ишни бир ўзингиз текширадиган бўлсангиз, сотиб олишга ҳаракат қилишади, сотиб ололмасалар “саккизта машина” сўраганга чиқиб қоласиз.

-Саккизта машина деганингиз нима?

-Хабарингиз йўқми, вилоят раҳбарлари менга пора учун саккизта машина сўради, дея туҳмат қилишди. Ҳозир изимга хавфсизлик хизматидан пойлоқчи қўйишган, қариндош уруғларимни ҳам бир-бир элакдан ўтказишмоқда.

-Сиздан ёрдам оламан десам, ўзингиз ёрдамга муҳтож экансиз-ку?-дедим Мели Қобиловга.

Ҳақиқатдан ҳам Жиззах масаласи тобора чигаллашиб борарди. Кимга мурожаат қилмайин, ё текширишда иштирок этишдан воз кечарди ёки хасталаниб қоларди, ёхуд бошқа бир муаммо ўртага чиқарди. Хуллас, Девондан, Олий кенгаш раёсатидан ва ҳуқуқ идораларидан вакиллар олиб, ўзим Жиззахга бордим. Вилоят раҳбарларини Олий кенгаш мажлисларида кўрганим учун узоқдан танирдим. Жиззахга келгандан сўнг уларни дарров “кашф” этиб қўя қолдим. Вилоятнинг биринчи раҳбари Турсунов:

-Ука, мен бу ерга бошқа вилоятдан келганман, ижроқом раиси Олимов бошчилигида бир гуруҳнинг туҳмати остида қолдим. Улар вилоятни сўмиришмоқда. Мен эса йўлларига тўғаноқман, маҳаллийчилик қилишаяпти, – деди.

Ижроқўм раиси Олимов эса:

-Ука, “биринчи”миз асли  бошқа вилоятдан. Бу ерга ҳам асосан ўз вилоятидан бўлганларни олиб келиб, масалани чигаллаштирди. Ислом ака билан бу масалани гаплашдим. Ҳужжатларни тайёрла, уни йўқотамиз, деб айтдилар,- деди.

Аввалига бу масала икки раҳбарнинг ўзаро кураши манзарасини касб этди.

Биринчи котибнинг кўп гапларига ишонмасам-да маҳаллийчилик тўғрисидаги сўзларига ишондим. Бу бизга қўндоқда теккан иллат. Бир ариқ нарёғдан келган раҳбарни ҳам бегона ҳисоблаймиз. У сув келтирса ҳам, ўзимиздан чиққан кўзани синдирсада ўзимизникини қўллаймиз. Бунинг устига ўша раҳбар келган жойдагиларни ҳам душман ҳисоблай бошлаймиз. Рашидов пайтида жиззахликлар шу куйга тушган бўлсалар, ҳозир самарқандликларга душман кўзи билан қарайдиган бўлиб қолишган. Ваҳоланки, Рашидов пайтида энг  ривожланмай қолган жой Жиззах эди. Мана энди Каримов пайтида Самарқанд эътибордан четда. Боболаримиз буюк императорликлар қурганлар, илм сирларини очганлар, юлдузларга йўл топганлар, лекин маҳаллийчиликка келганда дар қолганлар. Наҳотки бу миллатимизнинг қонида бор?!

Талабалик йиллари “Сурқаш”, “Самбух”, “Фан” каби номлар бўларди. Бу талабаларнинг қайси минтақадан келганини билдирувчи “парол” эди. Кейинчалик пойтахтда ишлар эканман, радиода кекса журналист Зайниддин ака менга “Келгинди” деганида юрагимнинг бир парчаси узилиб тушгандек бўлганди.

Биз қачон ана шу хасталикни енга олсак, ўшанда катта миллатга ва катта давлатга айланамиз. Акс тақдирда чумолидек, инимизнинг бошида уймалаб, пуч қобиғни орқалаб, у ёқдан бу ёққа ташиб  юраверамиз.

Ҳатто бир туманга борсанг ҳам, бир қишлоққа борсанг ҳам маҳаллийчилик илон каби оёғинг остидан чиқади.

Мана булар эса маҳаллийчиликнинг илдизини яшнатишади-да, кейин ўзлари шикоятчи бўлишади. Хаёлимдан “йилт” этиб ўтган бу фикрни таҳлил тарозисига қўйишни бошқа пайтга “отдим”-да Турсуновга:

-Бўлиши мумкин,-дедим, -Лекин ана бу иддаоларни охирига қадар текширишимиз керак. Баъзилари аллақачон тасдиқланди. Масалан, гўшт комбинатига жиноятчилик қилган, ўн йил ҳукм олган ва қамоқдан қочган узоқ қариндошингизни мудир қилиб қўйибсиз ёки давлат ҳисобига бўлган болалар боғчаси биносини ёш бир қизга ҳовли қилиб берибсиз…

Турсунов ўрнидан туриб, қизариб-бўзарганча бир нималар демоқчи бўлди, лекин тили айланмади. Хонада у ёқдан бу ёққа бир-икки бориб келди-да, қаршимда ўтириб:

-Нархини ошириб юбораяпсиз. Кўнглингиздагини айтинг!-деди.

Бошимга яшин тушгандек бўлди.

-Сизни тушунмадим, нима деяпсиз ўзи?-дея олдим.

-Мен ўғил болача гапиришни яхши кўраман. Бу ишга нуқта қўяйлик. Ўша нуқтанинг баҳосини айтиб қўя қолинг,-деди у.

Узоқ йил газетада ишлаганим ва турли одамлар билан рўбарў бўлганим учун ўзимни тутиб қолдим. Турсуновга қараб жилмайганча ўрнимдан турдим ва:

-Нуқтани халқ қўяди,- дедим киноя билан.

-Ундай бўлса, сиз вергул билан битирасиз ишингизни ва ўзингиз ҳам вергулга айланиб қоласиз,-деди заҳарханда жилмайиш билан Турсунов.-Мажлисда Ислом акага қарши гапирганингиз унутилди, деб ўйлайсиз-ми?

Аслида расмиятчилик учун у билан учрашгандим. Унинг ҳақоратомуз гапларига кескин жавоб қилмадим, дея ўзимни койий бошладим.

Аввалига у билан нега учрашдим, дея ўзимни қийнадим. Сўнгра ҳеч бўлмаса унинг кимлигини ўргандим, деб овундим. Турсунов каби раҳбарлар билан кўп учрашганман, лекин бундай безбетига илк бор рўбарў келдим. У бундай таври билан ўзини кўрсатмоқчи бўлдими ёки орқасида катта тоғ борлигига ишора қилдими? Агар Каримов билан ораларида булбул сайраса, нега Каримов уни бу қадар ҳақорат этти? Ахир Каримовнинг ўз қардошига ҳам ишонмаслигини, ҳатто билмасдан оёғини босиб қўйса, севган дўстидан ҳам кечиб юборишини наҳотки билмаса? Йўқ, билади, бунинг аҳволи жони узилаётган одамни эслатади. Жони чиқишидан олдин оёққа қалқиб, ҳаётга ташналигини кўрсатишга интилади инсон. Бу ҳам “ўзини” кўрсатаяпти. Балки орқасида бошқа куч бордир? Бу куч балки Каримовдан ҳам оғир босар?

Шикоятчиларни қабул этарканман, шом иниб қолган бир пайтда қўшни хонада телефонга чақиришаётганини айтишди. Каримовнинг ёрдамчиси Крайнов экан, салом-аликдан кейин:

-Оқсоқол илтимос қилдилар Муборакка бориб икки дўстингизни яраштириб келар экансиз, -деди.

-Муборакда менинг дўстларим йўқ-ку? -дея ажабландим.

-Нега ундай дейсиз? Мурод Жўраев яқин дўстингиз,  Райкомнинг биринчи котиби эса университетда бирга ўқиган курсдошингиз. Мурод Жўраевнинг ўттизга яқин йигити очлик эълон қилган. Ислом акам сизга ваколат бердилар, ким айбдор бўлса, уни ишдан четлаштиришни таклиф қиласиз ва вилоят раҳбарлари дарров ижро этишади.

“Очлик қилишаяпти” деган гапни эшитгандим. Ҳақиқатдан ҳам масалани фавқулодда жиддий, деб ўйладим. Дарҳақиқат, Муборак масаласи икки йилдан буён Каримовнинг ҳам, жумҳурият ташқарисидаги матбуотнинг ҳам кун тартибида. Лекин шу дақиқада Жиззахдаги ишни чала ташлаб кетгим йўқ эди. Бу ишни охирига етказишга қарор қилгандим. Агар кетиб қолсам, бирга келган текширувчиларнинг ҳоли нима бўлишини яхши тасаввур қилардим. Шу боис Муборак масаласини икки кун кейинга қолдирмоқчи бўлдим. Кечки овқат пайтида текширувчиларга:

-Икки кундан кейин пойтахтга қайтамиз. Шу сабаб текширишни бироз тезлаштирсак,- дедим.

“Икки кун у ёқда турсин, икки ойда ҳам натижа олишимиз қийин. Менинг қўлимда дом-дараксиз йўқолган ўн икки кишининг исми-шарифи бор. Уларни миршабхонага қадар келтиришгани ҳақида маълумот берувчи гувоҳлар бор. Лекин миршабхонадаги барча ҳужжатларни вилоят раҳбарлари талаб қилиб олишган. Сўрасак, ҳар турли баҳона кўрсатишаяпти” каби қанча важларни айтишди.

-Биз ревизия қилиш учун келмадик,- дедим .- Бизнинг мақсадимиз шикоятларнинг тўғри ёки нотоғри эканлигини, сиёсий хулосани айтишдир. Йўқолган инсонларнинг вилоят раҳбарлари ҳақида шикоят ёзганлари ва миршабхонага келтирилганлари биз учун етарли далил. Уларнинг қисматлари ҳақидаги далилларни ўртага чиқариш эса иккинчи этапда амалга ошади. Ҳозирги раҳбарлар турган экан, икки ой эмас, икки йилда ҳам кўр тугунни ечолмаймиз.

Муборакка бормай Тошкентга қайтиб Каримов учун ҳисобот ҳозирладим ва унга олиб кирдим. У Муборак ҳақида гап очмади, аксинча эринмасдан ҳисоботни ўқий бошлади. Гоҳида ажабланар, гоҳида тутоқиб кетарди.

-Ростдан шу ишларни Эркин қилибдими, тамом, унинг онасини…,- у Эркин Турсуновни куракда турмайдиган сўзлар билан  сўкиб, айблай бошлади.

-Раҳмат сизга, ҳақиқатни ўртага чиқардингиз,-деди кейин мен билан хайрлашар экан Каримов,- Эртага яна Жиззахга бориб ана у чоллар билан ҳам учрашинг ва Турсуновни ишдан олиб ташлашимиз ҳақида билдириб қўйинг. Яна Тошкентга келишга тайёргарлик кўришаётган экан.

У кейин яна бир икки нуқталарни аниқлаштиришни ҳам сўради. Жиззахга қайтсам,  текшириш учун келганларга тазйиқ яна ҳам ошибди.

-Парво қилманглар, текширишда давом этамиз, ҳақиқат барибир ўртага чиқади,-дедим.

Бу гапимга вилоят идорасидан ҳайъатга қўшилган киши эътироз билдирди:

-Нима, Сиз раҳбарларимизни айбдор, деб ўйлаяпсизми?

-Биз суд ёки қарор берувчи эмасмиз, лекин ҳайъатнинг йўлига тўсиқ қўйилаётгани кўриниб турибди,- дедим.

-Сиз бу соатдан эътиборан текшириш ҳайъатининг бошида эмассиз. Президент сизга бошқа иш буюрдилар,- деди вакил жаҳли чиққанини очиқ намойиш этиб.

-Президент бу ҳақда сизга айтдиларми?

-Бизга  сизни Муборакка кузатиб қўйиш айтилган,-деди у.

Аввал Муборакка телефон қилиб, Мурод Жўраевдан вазиятни ўрганишим керак, сўнгра Каримов билан гаплашиб, бу текширишни охирига қадар етказиш муҳимлигини тушунтиришим лозим деб ўйладим.

Мурод Жўраевнинг пойтахтда эканлигини айтишди. Крайновга телефон қилдим. У Каримов уйига кетганлигини айтиб, девонда навбатчи бўлиб ўтирган маслаҳатчи Шохобиддин Зиёмовни боғлади.

-Оқсоқол менга бу ишни назорат қилиб туришимни айтдилар. Сизни аллақачон Муборакка етиб борган деб, ўйлагандик. У ерда вазият жиддий, райкомнинг биринчи котиби бу кеча ухламасдан сизни кутади,-деди у.

-Жиззах нима бўлади? Бу ердаги ҳайъатни орқага чақириб олишни ким буюрди?-деб сўрадим ундан.

-Ким бўларди, ўзлари буюрдилар. Қайтганингизда қўлингизда тўпланган далиллар бўйича ҳисоботни тўлдириб, топширар экансиз. Иш пишиб қолган,  яқинда бориб сессия ўтказиб, вилоят раҳбарини бўшатиб келар эканлар. Муборакда вазият жиддий, сиздан шахсан илтимос қилдилар, – деди Зиёмов Муборак масаласига урғу бериб.

Қаршида вилоят раҳбарининг биринчи ўринбосари кутиб олди. Уни танидим. Илгари ҳам бир маротаба келгандим, ўшанда танишгандик. У билан Муборакка қараб йўлга тушдик.

-Мурод Жўраев пойтахтда экан, борганимиз билан у бўлмаса, нима қиламиз?-дедим мен.

-Мурод Жўраевни ишдан бўшаттик.У шикоятга кетган. Бугун президент билан учрашди. Юртбошимиз унинг таъзирини бериб қўйдилар, энди бу ерларга қайтиб келмаса керак,-деди ўринбосар.

-Бу хусусда адашмадингизми?-дедиму ўйланиб қолдим.

Мурод Жўраевнинг номини илк бор “Озодлик” радиосидан эшитгандим. Сайловлар арафасида у ҳам шаҳар кенгашига, ҳам Олий кенгашга номзодини қўйганди. Ўшанда шаҳардаги Газни қайта ишлаш заводи русларнинг қўлида бўлгани ва шаҳардаги хонадонларга атайлабдан газ берилмаганини айтганди. Сайловда у нафақат ўзи балки ўттизга яқин тарафдори билан бирга ғолиб чиқди уни ижроқўм раиси этиб сайлашди. Биринчи қилган иши миршабхона ва прократурадаги коммунистик партия шўъбаларини тарқатиб юборди. Яъни бу идораларни партиядан холи, деб эълон қилди. Бу ўша кезда коммунистик партиянинг бошида турган Каримовга қарши исён эди. Исён бўлганда ҳам икки карра исён эди. Чунки Москва газеталари Каримов жумҳуриятда илк зарбани ўзи ишлаган вилоятдан олди, дея ёзишди.

Вилоят раҳбарлари ҳам типирчилаб қолишди, чунки улар миршабхона ва прократурани партия йўли билан қўлда тутардилар. Мурод Жўраев эса бу идораларни уларнинг қўл остидан чиқариб, шаҳар  депутатлар кенгаши назоратига олди. Бу орада шаҳарда мустақил телевидение очиб, ҳамма нарсани ошкоралик йўли билан ҳал қила бошлашгани маълум бўлди. Ўшанда Каримов бу телевидениени ёпиб ташлагани боис Мурод Жўраев Олий кенгашнинг биз ишлаган Ошкоралик қўмитасига шикоят қилиб борганди.

Хулласю бу ёқларга юборилишим ортида қандайдир ўйин ўйналаётганини сезардиму лекин бу ип учини тополмаётган эдим. Тошкентга қайтгачгина ўйиннинг сири очилди. Каримов Жиззахга  бориб, сессия ўтказиб, партия биринчи котиби Эркин Турсуновни ҳоким, ижроқўм раиси Ўктам Олимовни биринчи ўринбосар этиб тайинлабди. Кейин сабаблари ҳақида кўп гаплар эшиттим. Каримовнинг ўзи эса ҳеч нарса бўлмагандек, “Вилоятдаги вазият ёмонлашган экан, бошқа чорамиз қолмади” деб ўзини оқлаган бўлди.

Жиззах сессиясидан кейин кўп ўтмай Каримов оқсоқоллар ҳақида “Автобус ҳокимияти” деган фелетон чиқартирди Девонда ишлаб турган жиззахлик таниқли журналсит Шароф Убайдуллаев ёзган бу фелетоннинг асл муаллифи Каримовнинг ўзи эди. Каримовни  Эркин Турсунов қандай сотиб олди бу ёғи менга қоронғу, лекин у Турсуновни лимондай қисиб сувини олиб, кейин ўзини “отиб юборди”. Ўктам Олимовдан ҳам воз кечди. Мели Қобилов эса узоқ йилларга қаматилди. Шароф Убайдуллаевннг ҳам “қадри”га етмади. Яна бир икки фелетон ёздириб, кейин девондан ва умуман ишдан четлаштирди.

Кейинроқ ўргандим-ки, Каримов “Ўзбекистон меники ва бошқа одам чанг солмаслиги” керак деб ўйлар ва ундан яшириб хазина тўплаган вилоят ҳокимларининг бойликларини турли йўллар билан тортиб олар экан.  Гулнора Каримованинг миллион-миллион доллар миқдоридаги бойликлари қаердан келганини энди фараз қилишингиз мумкин.

Шунингдек, Каримов ариза ёзган ва шикоят қилган одамларни ёмон кўришни ўргандим. Бундай одамларни гарчи улар ҳақни ёзган бўлсалар ҳам иғвогар, деб билади. Шу сабабдан жиззахлик оқсоқоллар ҳам унинг наздида иғвогарлар эдилар ва ҳар бирлари алоҳида қувғинга олиниб, оила аъзолари таъқиб этилиб, кимлари ўлдирилиб, кимлари дарбадар қилиндилар. Каримов қўзғолон ҳолига кўтарилмаган  “Жиззах қўзғолони”ни ан шундай бостириб ташлаган эди.

Лекин Жиззахда ҳокимлар алмашаверди, Тошкентбоев, Мирзиёев, Ёмонқулов ва ҳоказо. Халққа зуғум ва зулм кучайиб бораверди. Бир ҳоким халқни талаб бўлгандан кейин иккинчиси талашни бошларди. Калтакланиш, қамалишларга қарамай халқнинг “қўзғолонлар”и ҳам турли кўринишларда давом этаверди. Тошкенбоевга қарши чиққанлар сургун бўлдилар, Мирзиёевга дардини айтаман, деган аёллар ва чоллар калтакландилар, Ёмонқуловга арз қилганлар бозору мозорларидан айрилдилар.

1916 йилда мардикорчиликка қарши бош кўтарган Жиззах ўшa кезда “боши”дан айрилганди. Қаранг-ки бундай кўргулик мустақиллик йилларида ҳам унинг пешонасига ёзилган экан. Фақат Жиззахнинг-ми? Йўқ, бу ҳол барча вилоятларда айни кўринишда давом этди ва давом этмоқда. Бошқача айтганда бутун Ўзбекистон бостирилган қўзғолонларнинг қабристонига, майдонига айланди. Шундай эмасми? Ўзингиз бу саволга жавоб қидириб кўринг-а?

Бундай девонлик, майнавозчилик, алдовлардан безишим учун 100 кун етрали бўлди.  Бу жойлар учун бегона эдим. Шу боис бир кун ёзган нутқимдан хурсанд эканлигида, Каримочдан ўз соҳамга ишга юборишини сўрадим. У бир-икки ишни таклиф қилди рози бўлмадим, телевидениега боришим мумкинлигини айтдим. Очиқ штат йўқ. Аммо Президент учун бу муаммо эмас. Янги штат очди.

18.ТАЛАБАЛАР ШАҲАРЧАСИ

Январ ойининг ўртаси бўлишига қарамай ҳаво юмшоқ эди. Телевидениеда ишлаётганимга бир неча кун бўлганди. Иш кўплигидан саҳар келиб, ярим тунда қайтардим. Шу куни эрталаб хонамда янги тайёрланган дастурларни кўриб, кундалик мажлисга лойиҳалар тайёрлаётгандим. Ходимларимиздан бири ҳовлиқиб келиб қолди.

-Бугун Талабалар шаҳарчасида қандайдир воқеалар юз бермоқда, отишмалар бўлмоқда,-деди.

Телевидениега ўтганимдан буён девондаги гаплардан унчалик хабардор эмас эдим. Балки девонда бўлсам ҳам бу ўйинлардан хабардор бўлишим мушкул эди. Чунки девонда нафақат талабалар шаҳарчаси, балки ўзимга қарши ҳам янги ўйинлар ҳозирланганидан кейинчалик хабар топдим.

Талабалар шаҳарчасидаги воқеаларни билиш учун машинамга ўтириб, ўша томонга йўл олдим.  Шаҳарчанинг атрофи миршаблар билан ўраб олинганди. Машинамни тўхтатишди.

-Ичкарига кириш мумкин эмас, – деди миршаблардан бири.

-Бу киши депуат…,- деди шофёрим..

-Депутат ва раҳбарлар учун бу ер таҳликали. Туман марказида раҳбарларимиз ўтиришибди. Улар кимни исташса, уни ўзлари билан бирга олиб киришади. Президентнинг топшириғи бу!

Машинадан тушиб миршабларнинг бошлиғига юзландим:

-Майли, мени киритманглар, лекин мухбирларга изн беринглар,- дедим.

-Сизни таниб турибмиз. Агар ичкарига ўтказиб юборсак, бошимиздан айриламиз.  Боя бир икки миллатвакиллари боришди, аммо талаблар уларни тошбўрон қилишди.

-Кимлар борди?-деб сўрадим мен.

-ЭРК партиясининг раиси Муҳаммд Солиҳ билан, Бош Прокурор Бўритош Мустафоев талабаларни тинчлантиришга уринмоқчи бўлишди, аммо қулоқ солишмади, уларни тошбўрон қилишди, аранг қочиб, қутулиб қолишди,-деди миршаб.-Шу сабаб  мухбирларга ҳам рухсат йўқ.

Хуллас, Тошкент шаҳар ҳокими Фозилбековга қўнғироқ қилгандан кейин улар мухбирларга изн берадиган бўлишди,  аммо таҳлика дея ўзимга рухсат беришмади.

“Ахборот” бўлимида ишлаётган Комилжон Каримжоновни ва операторларни шаҳарчага  жўнатдим.

Асосий ишим телевидениеда, бугунги дастурларни ўзгартиришим, ҳукумат раҳбарларини таклиф этиб, халқни хабардор қилишим, концерт дастурларини тўхтатишим керак, деб ўйладим. Чунки бир томонда отишмалар давом этган пайтда, биз концерт кўрсатиб ўтирсак, на ақли-салимга ва на инсонийликка тўғри келади.

Ишхонамга қайтиб Бош вазирга сим қоқдим. Ҳали яқиндагина Бош вазир этиб тайинланган Абдуҳошим Муталов билан яқинда касалхонада учрашгандим. Ўшанда Муталов вазир эди. Каримов “онангни” деб ҳақорат қилгани учун хасталаниб каслахонада даволанаётганди.

Салом-аликдан сўнг мунга:

-Талабалар шаҳарчасида нима бўлаяпти? Эшитишимизча, талабаларга нон юборишмабди. Бунинг устига оч қолган талабаларни калтаклашибди. Ўқ товушлари эшитилгани ҳақида хабарлар келмоқда. Ҳукумат бу хусусда халққа бирор бир тушунтириш бермайдими? Қолаверса, нега бу қадар миршаб ва аскарлар шаҳарчани ўраб олган? – дедим.

-Жаҳонгир ака,-деди Абдуҳошим Муталов гарчи ёши мендан анча улуғ бўлса-да. – Биласиз-ку, бу хусусда “катта” билан билан гаплашиш керак.

-Менимча, сиз қўнғироқ қилсангиз яхши бўлармиди?- деди Абдуҳошим Муталов товушини ютиб.

Бироздан кейин Девонга сим қоқдим:

-Ишлар яхшими? Корҳо нағзми? Как дела? – дея уч тилда “сайрай” бошлади Крайнов.

Унинг кайфиятига қараганда, дунё тинч. Баъзан мутлоқ тескариси ҳам бўлиши мумкин, ичкарида жиддий тортишувлар ёки Крайнов ибораси билан айтганда “осмон йиқилиб тушган” пайтларда у сир сақлашга уринади. Талабалар шаҳарчаси ҳақидаги гапни эшитган Крайнов расмий оҳангда:

-Сиз Бош вазирга ҳам телефон қилган экансиз. Ҳозиргина ўртоқ Каримов Олий кенгаш раиси Йўлдошевга топшириқ бердилар. У икки дақиқа олдин Девондан чиқиб кетди. Тез орада ўз хонасига етиб боради. Бу масала билан энди у шуғулланади.

Олий кенгаш раисига сим қоқдим. Йўлдошев дўриллаган овоз билан худди радиода баён ўқигандек расмий оҳангда гапира бошлади. Бу эса унинг Каримовдан ростдан ҳам топшириқ олганини кўрсатарди. Акс тақдирда у ҳол-аҳвол сўрашдан нарига ўтмасди. Ҳар бир нарсадан ҳуркадиган Йўлдошев бундай жиддий оҳангда худди ҳисоб бераётган каби гапирар экан, демак сарой қозонида кўп нарса қайнамоқда.

-Махсус хабарнома эълон қиламиз,- деди Йўлдошев.- Комиссия тузаяпмиз. Комиссия таркибига жамоатчилик вакиллари, ҳуқуқ-тартибот органлари раҳбарлари, мухолифатчилар ҳам киритилади. Адҳамбек Фозилбекович воқеалар ривожи ҳақида гапириб берадилар. Қайси пайтда кўрсатасиз?

-“Ахборот”дан аввал “Сўнги соатда” деган рукун остида берамиз.

-Яхши, тайёр бўлиб туринг!

Йўлдошев ҳам енгини, ҳам почасини шимариб олган кишини эслaтарди. Бевосита Каримовдан топшириқ олганига шод эди. Бу одамдан бир иш чиқиши қийин, деб ўйладим-да, сиёсий-иқтисодий кўрсатувлар таҳририяти мудирини чақирдим. Унга шаҳар раҳбарини топишни ва унинг баёнотини ёзиб олишини уқтирдим.

-Шаҳарчадан келтирган барча репортажларни берамиз, ортидан эса расмий қарашни эълон қиламиз, – дедим.

Кўп ўтмай мудир ҳовлиқиб келди.

-Шаҳар идорасида ҳеч ким йўқ Ҳамма Талабалар шаҳарчаси яқинидаги штабда экан. Штабда фақат ҳукумат телефони ўрнатилган. Шу боис ўзингиз қўнгироқ қилсангиз.

Ҳукумат телефонидан шаҳар раҳбари телефонининг рақамларини тердим. Телефон жирингларкан, нариги томондан “хасаки” овоз эшитилди. Бу Фозилбеков эди. Хиррик овозда нутқ ирод қиладиган Фозилбековни илк бор катта бир қурултойда кўргандим. Ранги оқариб, чеҳраси сўлиб қолган Фозилбеков ўшанда аввал Московдаги тўраларнинг “пўстагини қоқди”, шаҳарда жиноятчилик ҳаддан ошгани, ҳатто пойтахт шаҳар миршаблари бошлиғининг машиинасини ўғирлаб кетишгани, шунга қарамай миршаббошига генерал унвони берилганидан ранжиб гапирганди.

Бу ўша пайтда Коммунистлар партиясиниг бошида ўтирган Каримовга тегиб кетди. Чунки фақaт унинг тавсияси билан генерал унвони бериларди.  Шу боис Каримов Фозилбековни чимдиб олди:

-Икки киши бир кўрпанинг остида ётолмасангиз, ЗАГСга айтамиз ажратиб қўяди,- деди у ёнидаги иккинчи котибга қараб. Иккинчи котибнинг кадрлар масаласи билан шуғулланишини ҳамма яхши биларди.-Кимга генерал унвони бериш-бермаслик эса бизнинг ишимиз.

Ўшанда кўпчилик Фозилбековнинг илдизи қуриди, у барг тўкаяпти, яқинда гурсиллаб йиқилади, деса-да у маҳкам чиқди. Тўғрироғи Шукрулло Мирсаидов уни асраб қолди. Аммо Каримов ўз креслосини мустаҳкамлаб олган кунларда Фозилбеков балиқдек сийрилиб, Мирсаидов ариғидан Каримовнинг денгизига “сакради”. Энди Каримов уни Мирсаидовга қарши қўллана бошлади…

Телефоннинг нарёғидан келган хиррик овоз бирдан тинчиб қолди. Кейин бошқа товуш эшитилди:

-Бу телефон номери 54 – 59, ким билан гаплашмоқчисиз?

-Адҳам акани қидираяпман,- дедим.

-У киши ҳозиргина чиқиб кетдилар. Ҳукумат комиссиясига телевидение раҳбарларидан Элбек Мусаев ҳам киритилган, қолаверса, радио-телевидение раиси Эркин Ҳайитбоев  хабардор.

-Ҳали ўзимни танитганим йўқ, мақсадимни ҳам айтганим йўқ сиз эса ҳаммасига олдиндан жавоб бердингиз. Ёнингизда ким борлиги ўз йўлига, лекин Фозилбековга айтинг, ҳукумат номидан гапириш у кишига ҳавола қилинди. Биз ҳаққоният учун ҳукумат фикрини ҳам бермоқчимиз. Агар гапирмасалар репортажлар билан кифояланиб қоламиз, – дедим.

Элбек Мусаев илгари менинг вазифамни бажарган. Ижодий томондан талантли аммо раҳбар сифатида юмшоқ одам. Унинг ўрнига мени тайин этишганда уни бўшатишмади. И Битта кабинетда ишлаб юрдик. Кейин уни вазифаси аниқ бўлмаган биринчи ўринбосарликка ўтказишди. Мана энди ҳукумат комиссияси таркибига қўшишибди.

Ҳозир эса телефонда гаплашаётган одам пичирлаб менинг гапларимни ёнидаги кишига такрорлади. У Фозилбеков эди. Менинг товушимни танигани учун телефон дастасини ёнидагилардан бирига берганди. У ингичка овозда “Ҳаммаси ўзини олиб қочади” деди. Бу гаплар менга эшитилиб турган бўлса-да, телефон дастасини тутган киши:

-Билишимизча Адҳам ака Олий кенгаш раиси билан гаплашдилар, у киши ҳам рози бўлдилар. Телевизорда Абдуҳошим Муталов чиқадиган бўлдилар, – деди.

Бироздан кейин мяна Йўлдошевга сим қоқдим:

-Биламан, “Ахборот” соати яқинлашиб қолди. Абдуҳошим Муталов чиқадиган бўлдилар! – деди у қисқа қилиб.- Бу ҳақда Элбек Мусаевични ва Эркин Ҳайитбоевнинг хабарлари бор.

Бу билан у масалага сиз аралашманг ишорасини қилаётганди.  Ёши бир жойга бориб қолган  Элбек акани нега комиссия таркибига қўшганлари ҳам ойдинлаша бошлади.

Орадан беш дақиқа ҳам ўтмай Ҳайитбоев телефон қилди:

-Мен Талабалар шаҳарчасидан қайтаяпман, – деди у.

-Нима бўлаяпти ўзи? Сиз қачон бориб улгурдингиз? Мени шаҳарчага ўтказишмади-ку?! Бориб воқеаларни ўз кўзим билан кўриб келмоқчи эдим,-дедим ҳовлиқиб.

-Бу томонга яқин келманг. Ҳеч кимни ичкарига киритишмаяпти. Қолаверса, воқеалар кеча кечаси юз берган, ҳозир эса шаҳарчада осойиш ҳукум сурмоқда. Менга муҳтарам Йўлдошев жаноблари телефон қилдилар, биров орқали эмас, шахсан ўзлари, халқимизни воқеалардан хабардор қилсак, дедилар. Ислом акам ҳам ҳассосият билан бу масалага эътибор бермоқдалар. У кишининг топшириқлари асосида Бош вазир халққа мурожаат қилади. Сиз бутун телевидениени ана шу ишга сафарбар қилинг, ички масалалар билан шуғулланинг, ташқи масалани мен билан Элбек акангизга қўйиб беринг, дарвоқе ана у бузғунчи депутатлар телефон қилишмаяптими?- деди у.

-Бузғунчилар ким экан? Марат Зоҳидов кабиларми?,- дедим атайлаб.

-Унақа деманг, Марат ака ҳозир асосий фигура. Бевосита катталар билан гаплашиб турибдилар. Мен шунчаликка айттим қўйдим-да, бунга эътибор қилманг, Бош вазирнинг чиқишларини ташкил қилгунимча она сути оғзимга келди,-деб Ҳайитбоев усталик билан гапни бошқа томонга бурди.

Репортажларни кўриб, уларни Паркент, Фарғона воқеларидаги тасвирлар билан солиштириб хонамга қайтар эканман телефон жиринглади. Бу Бош вазир эди.

-Жаҳонгир ака, мени шу ишдан қутқазинг, ҳозир бир тумандаман. Бошқа бирортасини топиб, ёзиб олсангиз, илтимос,-деди у.

-Бу масалани Ҳайитбоев билан Мусаев ҳал қиладиган бўлдилар. Мен фақат ёзиб олишга маъсул,-дедим.

-Улар рози, Адҳамбек ака билан Шавкат ака ҳам рози, фақат сиз ҳам рози бўлсангиз…

-Юз берган отишмаларда қон тўкилган.Қўлимизда репортажлар бор. Миршаблар ҳадларини билишмаган. Қолаверса, уларга ким буйруқ бергани эртами кечми ўртага чиқади. Баъзи тахминларимиз ҳам рост бўлиб чиқмоқда. Воқеа уюштирилганга ўхшaяпти. Бўлмаса нега миршабларга Божхона раҳбари бошчилик қилмоқда. Божхонанинг бу ишга нима алоқаси бор? Сиз ҳукумат раҳбари сифатида халқнинг олдига чиқиб, икки оғиз сўз айтмасангиз, ким айтади? Ахир бу воқеалар нега бошланди? Ўқ отган ким, ўлганлар ким, нима учун шунча воқеа юз бераяпти-ю ҳукумат жим? Бу саволлар фақат мени эмас, бутун халқимизни қизиқтиради. Ҳайитбоевнинг ибораси билан айтганда, биз бузғунчи депутатларни қизиқтиради, бу масала! Бугун оқшом телевидение ана шу саволларга жавоб бериши керак. Қўлимизда бошқа нарсалар ҳам бор. Талабалар шаҳарчасида студентларнинг олдида туриб “Ур” деб бақираётган йўлбошчиларни Паркент, Фарғона воқеалари ёзилган тасвирлардан ҳам топдик. Улар соқол қўйиб олган КГБ чилар эмасми?

Телефоннинг нарёғидан товуш  келмади. Абдуҳошим Муталовнинг товуши ичига тушиб кетганди. У зорланган овозда:

-Менга ёрдам беринг, – деди.

-Пезидент бўлганимда эди, мендан ёрдам сўрасангиз,-деб жавоб қилдим.

Шу дамда Бош вазирга раҳмим келди. Лекин республика раҳбарлари нима сабабдан халқнинг кўзига қарашдан чўчишмоқда, деб ўйладим. Халқимиз “Хўш, Каримов қаерда? Намойиш бўлган, ёнғин чиққан жойларга бориб, от миниб, оломонни тўхтатганман, дея такрорловчи зот нега кабинетидан чиқмаяпти? Агар у икки чақиримли йўлдан чўчимай Талабалар шаҳарчасига борганда, олам гулистон эди. Ўқлар отилмасди, қон тўкилмасди” деб ўйлашмайдими? Халқ ўйлайди-ю лекин халқнинг ўйлаганини булар ҳатто хаёлда жонлантиришга чўчийдилар.

Репортажларни кўраркан, вужудимни титроқ босди. Беш-олти миршаб бир қиз талабани судраб кетишмоқда. Уч-тўрт ОМОНчи эса бир талабани ерга ётқизиб тепишмоқда. Талабалар ётоқхоналардан бирига бостириб кирган миршаблар душ қилаётганларни ҳам калтаклашганини айтишмоқда, деразадан бошини чиқaраган талабага қарши ўқ узишганини ваҳима билан ҳикоя қилишмоқда. Наҳотки, шу даражада ваҳшийлашиб кетдик? Бу миршаблар ҳайвонот боғида етиштирилган эмас, булар ҳам қайси бир ота-онанинг фарзандлари-ку?! Балки бу талабалар орасида уларнинг ҳам укалари, сингиллари бордир?

Наҳотки, юқоридан келган буйруққа кўр-кўрона бўйин эгиб, ўз қардошларига ўқ отсалар? Ахир бу талабалар Каримовнинг саройини кул қилиб кўкка учирмадилар? Бор-йўғи нонимиз қани, нега нонимизнинг баҳосини қиммат қилдингиз, деб сўрашди. Наҳотки, улар ўзларини қул деб билсалар, мансабдагиларнинг қули деб билсалар?! Ёки кийиб олган либослари уларни роботга айлантирдими? Қалби йўқ, ақли йўқ, фикрламоқдан, мушоҳада қилмоқдан маҳрум бўлган роботларга айландилар-ми? Балки бир кун бу талабаларнинг ҳам баъзилари миршаб бўлар? Улар ҳам ўз фарзандлари, ўз ака-укаларига қарши қурол кўтармайдиларми кейин? Қасос олмоқ учун шу йўлга бош ўрмайдилар-ми? Бир инсофсизнинг мансабини кўриқлаш, бир хоиннинг обрўйини асраш учун қон тўккан бу инсонларга нима дейиш керак?!

Қизиқ нега талабаларнинг ҳузурига Бош прокурорни юборишди? Прокурорни у ерга юбориш кимнинг хаёлига келди экан? Табиийки президентнинг кўрсатмаси бўлмаса прокурор бормайди. Бундай шароитда таҳдиддан бошқа нарсани билмайдиган Бўритош Мустафоевни юборишни қандай тушиниш керак? Талабаларни қиздириш, бу ҳам фитна. Демак, юборган одам шуни истаган. Ҳар томондан қуршаб олинган, калтакланаётган, судралаётган одамга “сенинг жазонг ўлим” десангиз, у раҳмат дейди-ми? Ҳали ҳам талабаларимиз инсофли экан.

Олий кенгаш раиси телефон қилди:

-Сизни ҳам қийнаб қўйдик,-деди у ўзим қийналиб кетдим, деган оҳангда.

-Халққа бирор гап айта олмасак, ана у қийин,- дедим. -Сизга нима? Ҳайитбоев ишнинг ичида, биринчи ўринбосари Мусаевни комиссияга қўшдик. Ана уларнинг виждони қийналсин. Қолаверса, бугунн бериладиган барча кўрсатувларни комиссиямиз аъзоси сифатида ўртоқ Мусаев кўриб чиқсин. Биласиз, бир иш юзасидан тергов бошланса, унга ҳеч кимнинг халақит қилишга ҳаққи йўқ. Биз текширув олиб бораяпмиз. Комиссиямиз фаолияти боши берк кўчага кириб қолмаслиги учун ҳар турли тадбирлар олишимиз керак. Эшитишимча, сиз Талабалар шаҳарчасига мухбирларни юборибсиз-ми?

-Мухбирларнинг бориб бормаслиги сиз учун воқеа эмас, лекин бир депутатнинг миршаблар томонидан йўлдан қайтарилиши сизни қизиқтириши керак, чунки раисимиз бўласиз.

-Сиз бормасангиз ҳам воқеаларга аралашганингизни биламиз. Бундан бу ёғига эҳтиёт бўлинг,- деди Йўлдошев ва қўшимча қилди.- Ислом акамларнинг топшириқлари билан ҳозир Бош вазир ўринбосари Эркин Самандаров етиб боради. Мусаевдан кейин кўрсатувларга назар ташлайди ва лозим топса, “Ахборот”да чиқиб гапиради.  Ҳа, дарвоқе бу ишни ўрганиш бизга топширилган. “КГБ” деган нозик гапларни айтиб юрган экансиз, бирор далилингиз бўлса комиссияга топширинг. Бўлмаса бундай обрўли идоранинг шаънига тош отманг-ки, охири бахайр бўлмайди.

Эрталаб бошланган бу ҳангома кечгача давом этди. Ниҳоят тоқатим тоқ бўлиб  девон котибиятининг бошлиғига телефон қилдим:

-Илтимос, кириб Каримовга айтинг, кўрсатувларимизга цензура қўйишаяпти. Ттелевидение раҳбарлигига  келаётганимда бу масалани кўтаргандим ва  у киши “Биров цензура қўядиган бўлса бошини оламан”, деган эдилар. Талабалар шаҳарчасидаги воқеа дунёга ёйилди. Москва ҳам кўрсатади, бизнинг жим туришимиз жиноят бўлади,- дедим. -Ҳозир шунинг маслаҳати бўлаяпти,-деди котибият бошлиғи.-Оқсоқолнинг ҳузурларида шу хусусда мажлис ўтказилмоқда.

Бироздан кейин яна Йўлдошев телефон қилди.

-Ҳаммасининг дами чиқиб кетди. Бу масалани эртага ҳал қиламиз. Бугун ҳукумат комиссияси тайёрлаган хабар билан комиссия рўйхатини эълон қилинг,- деди у.

-Ўттиз иккита исм-шарифни ўқишдан нима маъно чиқади? Қон тўкилгани, талабаларни отишга ким рўхсат бергани, неча киши ўлгани ва неча киши ярадор бўлгани, бунинг айбдорлари кимлиги – бу саволларга бугун жавоб беришимиз керак!

-Майли, буни Ҳайитбоев билан гаплашамиз,-деди Йўлдошев ва бошқа телефон жиринглаётганини айтиб, суҳбатни кесди. Беш дақиқа ўтар-ўтмас хонамга Ҳайитбоев кириб келди:

-Нега мен билан маслаҳат қилмасдан камера юбордингиз?- деди у ҳовлиқиб.- Менга Ислом акамнинг ўзлари телефон қилиб, “Камера-памерангни йиғиштир” деб айтдилар. Ҳатто мени “латта” дея ҳақорат қилдилар, раҳматли онамни ҳам тинч қўймадилар.

-Сиз ўзингиз нега бир неча марта бориб келдингиз-у камера олиб бормадингиз. Сиз ва менинг вазифам у ерга бориб келишдан иборат эмас. Биз хабарчимиз. Халқни воқеалардан хабардор этишимиз керак. Агар бу ишни уддалай олсак, асосий вазифани бажарган бўламиз, адолатсизликнинг йўлини кесамиз, ўйинлар учун имкон қолдирмаймиз. Ҳозир эса вақтдан бой бераяпмиз, ёлғоннинг гуллашига йўл очаяпмиз,- дедим.-Эътибор қилдингиз-ми, нега миршабларга Божхона раҳбари Урайим Абуғаниев етакчилик қилаяпти?

-Оқсоқол бу ишни унга топширган бўлишлари мумкин…

-Шунинг ўзи фикрлаб кўриш учун асос эмасми?

-Оиламизда фикрлашга ҳаққимиз бор. Бу ерда эса оиламизнинг раиси Ислом акамиз. У киши халқимизга ёмонликни раво кўрмайдилар. Тўғрисини танлайдилар. Биз эса айтганларини бажаришимиз керак. Эфирни мен тўхтатдим ва концерт қўйишни айтдим. Бекордан бекорга Элбек акани айбламанг!

Эркин Ҳайитбоевнинг кулгичлари доим кулиб тургани учун у худди масхара қилиб гапираётгандек туюлса-да, бу гапларни жиддий оҳангда, самимий айтаётганди. Ўйланиб қолдим. Ё мен бошқа бир дунёдан буларнинг орасига тушиб қолдим ёки булар ҳақу мен ўжарман. Ҳозир яна бироз тортишсак, жанжаллашиб қолишимиз аниқ, индамай қўйсам бора-бора индамасга айланаман. Баъзиларига шу билан баравар булиб ўтираманми, дея қўл силтайсан, айримларининг ошқовоқ каллаларига бир калима ҳам сингдиролмай хуноб бўласан, мана бундайлар эса бетон девордек гап: бош урсанг бошинг ёрилади, сўзинг ўзингга қайтади, асаблашиб жиғи бийрон бўласан.

-Майли, отангиз ҳам оилангизнинг раиси ҳам Каримов бўла қолсин, лекин ўқ еган, қони тўкилган, ўн гулидан бир гули очилмаган ёшда ўлдирилган талаба ўғлингиз бўлса-чи? Ҳайитбоев чўчиб тушди.

-Оғзингиздан бу гапни шамол учирсин! Худо сақласин, деб гапирсангиз-чи, ука. Дарвоқе, концертларни бекор қилиш ҳақидаги буйруғингиз ички низомга қарши!

Шу пайт котиба киз кириб, Бирлик Халқ ҳаракати ташкилотидан бир гуруҳ келганини ва раис билан учрашмоқни талаб қилаётганларини айтди.

-Мен Мусаев билан репортажларни кўришим керак. Ҳозир Самандаров ҳам келадилар. Сиз бу масала билан эрталабдан буён шуғулланаяпсиз, ҳамма гапдан хабардорсиз. Улар билан учрашсангиз. Қолаверса, ўзингизни одамларингиз,- деди Ҳайитбоев киноя билан.

Унинг киноясига шиддатли бир қараш билан жавоб бердим-да қабулхонага чиқдим. Шоир Ёдгор Обид билан бирга “Бирлик”нинг тиниб-тинчимаган аёллари келишганди.

-Биз ҳукуматга мотам куни эълон қилиш таклифи билан чиқдик. Мотам қаёқда, байрам қилишаяпти, – деди у.- Бир томонда болаларимизни ўлдиришаяпти, бир томонда сизлар концерт қўйиш билан овора.

-Мотам фикрингизни қўллайман, лекин концерт қўяётганимиз йўқ. Концерт ва ўйин-кулги дастурларини бекор қилганман. Кечқурун, Худо хохласа, воқеалар ҳақидаги репортажларни намойиш этамиз.

-Худо хохласа-ми ёки Каримов хохласа-ми?- заҳарханда жилмайиш қилди Ёдгор Обид.

Мен ҳеч нарса демадим. Ростдан ҳам Каримов хохламаган бўлса керак-ки, репортажларни кўрсатувдан олдин қараб чиқишга қарор қилишди. Раис олдиндан “Эфирни тўхтатдим” деб айтди.

Ёдгор ака билан бирга келган аёллардан бири:

-Аллоҳ мададкор бўлсин, бу даҳшатни халққа кўрсатинг. Концертларга ҳам чек қўйинг. Биз эса бу масалада сизга керакли ёрдамни берамиз,- деди.

Улар ҳукумат идораларига ҳам боришганини, Талабалар шаҳарчасида ўқ отган қотилларга қарши норозилик намойиши ўтказганларини, бу масалани мутлоқ охирига етказажакларини айтиб, чиқиб кетдилар. Улар кетар эканлар, кейинги ҳафта “Бирлик” фаоллари иштирокида бир баҳс дастури тайёрлашни ҳам келишиб олдик.

Хайриятки, шундай инсонлар бор, деб ўйладим. Агар улар ҳам фақат ўз ўғил-қизларинигина ўйласалар ва бутун эркларини тепадаги битта одамга бериб қўйсалар, ана унда олам гўристон бўлади. Бу аёлларнинг ҳар бири оиласида она, фарзандларининг ташвиши билан югуради, яна қаердадир ишлайди ҳам. Шунга қарамай адолат излашади. Бу адолатни ўзлари учун излашади-ми? Йўқ, шу халқим ҳам бошқалар каби ойдинликда яшасин, нурга илҳақ бўлмасин, зулм остида эзилмасин, дейишади. Халққа, Ватанга бўлган муҳаббат юракларида чўғга айланган. Бу чўғ қалбларини ёндириб туради. Шу оташдан куч оладилар. Баъзилар уларни англамайдилар. Ўтганнинг ўроғи, кетганнинг кетмони билан иши бор буларнинг, дейишади. Ҳа, ишлари бор. Ўша ўроқ миллатнинг бошини кесмасин, ўша кетмон инсонлар оёғининг остини ковламасин, дейишади. Оз бўлсаларда, хайриятки, улар бор.

19.ИСТЕЪФО ҚИССАСИ

Хуллас, биринчи кун Талабалар шаҳарчасида содир бўлган қонли воқеа ҳақида кичик бир лавҳа бериб, “Эртага воқеалар ҳақида батафсил ҳикоя қиламиз, бу ишнинг ортида кимлар турганларини фош этамиз” деган эълон бердик. Бу бизнинг катта хатоимиз бўлган. Эълонни эшитган казо-казолар ваҳимага тушишган.

Эртасига Каримов Талабалар шаҳарчасида дорилфунин домлалари билан учрашув ўтказди. Журналистика факултетининг домласи Мухтор Худойқулов бир неча талаба очлик эълон қилганини айтди. Шу ердаги огругдан депутат Марат Зоҳидов эса сўзга чиқиб, негадир камина ҳақида гапирди, ТВга ишга тайинлаганим хато қарор бўлганини айтди. Оз қолсин Талабалар шаҳарчасида юз берган воқеаларнинг айбдори бўлаёзгандим. Ўрнимдан туриб гапираман, десам, Каримов “Парво қилманг, ҳозир ҳаммага тош отишади, кўтаришимиз керак” деди.

Кейин Каримов Тошкент шаҳар фаоллари билан учрашув ўтказди. Унда уч нуқта диққатни тортди.

Биринчиси, у нутқидан олдин, чўнтагини ковлаб ЭРК партияси раиси, сайловдаги рақиби Муҳаммад Солиҳнинг ўз номига “Сизни сайловда ютиб чиққанингиз билан табриклайман, халққа хизмат қилишингизда омад тилайман”, деган телеграммасини ўқиб берди ва “Мана мард йигит шунақа бўлади, мағлубиятни тан олиш ҳам мардликдир” деди.

Иккинчи нуқта Каримов халққа мурожаат қилиб, олти ой вақт берилишини ва “Августгача ҳаммаёқни жаннат қилиш”ни, агар қила олмаса “ташлаб кетиш”ини айтгани бўлди.

Учинчиси эса, у Талабалар шаҳарчасидаги воқеалар ортида “қора кучлар” турганини таъкидлаб, гапни исмини айтмасада Шукрулло Мирсаидовга олиб бориб боғлади.

Бу мажлисни ёритишга масъул бўлган йигитларга ана шу, кейинги нуқта ҳақидаги жойни телевизорда бермаслик кераклигини айтдим.

Бир пайт Каримов телефон қилди:

-Сиз нега цензура қўйдингиз?-деди.

-Цензура эмас, ўзингиз “Нутқимни тўла кўрсатмаларинг!” деб айтибсиз, кейин мен фақат бир нуқтасига қарши бўлдим, ҳали тергов бошланмасдан, ҳали ҳеч нарса аниқланмасдан дарҳол кимнидир айблаш керакмикан, бизнинг қўлимиздаги ҳужжатларга кўра ҳукуматнинг баъзи одамлари бу ишда иштирок этган.

Каримов жим бўлиб қолди. Бирдан юшаган оҳангда:

-Кўрдингизми, ўша ҳукуматнинг одамлари Мирсаидовнинг одамлари-да. Унинг думлари. Фозилбеков ҳам, ана у жипириқи Урайимжон ҳам… Ҳукуматни улардан тозалашимиз керак, деди. Шунинг учун ҳам ўша жойини албаттта кўрсатинг, халқ тушуниб олсин, деди.

Бу одамлар Мирсаидовнинг “қолдиқлари” эмаслигига урғу берсам ҳам Каримов ўз сўзида турди. Қолаверса, у ҳукуматдан кимлар аралашганини сўраб ҳам ўтирмасдан бу одамларнинг исмини айтгани ҳам мени қизиқтириб қолди. У аллақачон биз тайёрлаётган дастурдан хабар топдими ёки бу одамларни қурбон қилиб юбормоқчи-ми?

Фозилбеков ҳақиқатдан ҳам Мирсаидовга яқин одам эди. Аммо кейинги вақтларда Мирсаидовни Каримовнинг оёғига ташлашда у фаоллик қилди. Урайимжон Абдуғаниев эса “Каримовнинг ўғли” деган лақабни олиб улгурганди. Талабалар шаҳарчасидаги воқеаларга уларнинг бошчилик қилишлари ҳам бежиз эмас. Каримов билан гаплашадиган гапим кўп эди ва кейинги кунлар ҳар қанча унинг қабулига киришга уринсам-да машғуллигини баҳона қилишаётганди. Ҳозир ҳам ҳамма гапларимни айтишга улгурмадим, у Елцин телефон қилаётганини айтиб гапни кесиб қўйди.

Орадан бироз вақт ўтиб Ҳайитбоев телефон қилиб, Бош вазир ўринбосари Эркин Самандаров келганини ва Каримовнинг нутқини олдиндан кўриб чиққани, энди эса талабалар шаҳарчаси воқеаларига бағишланган репортажни кўраётганини айтди. Дарҳол бордим.

-Буни беролмаймиз,-деди Эркин Самандаров.

-Нега,-дедим.

-Ўзингиз ҳозиргина оқсоқолга ҳали текширув бошланмасдан, тергов бошланмасдан олдин ҳар қандай гапларни бермаслик керак, дебсиз-ку?

Уларнинг иш усулларидан ҳайратланиб қолдим. Каримовнинг “Елцини” ким эканлигини ҳам тушундим.

-Майли у ҳолда ҳар иккаласини ҳам қолдирамиз,-дедим.

-Президентнинг нутқи кўриб чиқилди ва ҳукумат ўз қарорини берди, комиссия ҳам бунга қўшилди. Уни қолдириш учун ҳеч кимга ҳуқуқ берилмаган. Бу идора ҳукуматга оид ва ҳукуматнинг тепасида президент ўтирибди. Мана бу репортаж эса халқнинг манфаатларига қарши, тинчликни бузувчи, тўполон чиқарувчи…,- деди Эркин Самандаров. Уни раис Эркин Ҳайитбоев ва Элбек Мусаев ҳам қўллашди.

Хуллас, узоқ тортишдик ва ҳеч нарса қила олмаслигимни билганим учун эшикни уларнинг башарасига “уриб”, чиқиб кетишдан бошқа илож қолмади.

Каримов Талабалар шаҳарчасидаги воқеалар юзасидан маҳаллий ва чет эл мухбирлари билан учрашадиган бўлганини эшитиб ўша ерга етиб бордим. Бу сўнгги имконият эди. Мақсадим савол бериш баҳонасида ҳамма гапни айтиш ва кейин анжуманни “Каримовнинг маҳрига тушган телевидениеси”да тўла кўрсатиб, бўлаётган воқеалардан одамларни хабардор қилиш эди.

Анжуманга кечикиб келган Каримов безовта. Кимдир, қандайдир савол бериб қолиши мумкинлигиданми ёки бирор сир очилиб қолиши эҳтимолиданми, хуллас бу безовталик нимадан эканлигини билиш қийин.

Бунинг устига ўша куни Каримов таниқли журналист Лола Ҳотамовага уйланармиш, деган гапни эшитиб қолдим.

Лола Ҳотамова бир неча тилни биладиган, осмонни ерга, ерни осмонга урадиган журналист. Уни радиода ишлагандан бери биламан. Ўшанда, яъни 1977-1980 йилларда у чет элларга эшиттиришлар берадиган бўлимда ишлар эди. Муаммоларга бағишланган “Табаррук замин” дастурим бўлиб, уни олиб бориш учун Имомалиев деган академикни топган ва ёнига бир аёл қидираётгандим. Журналист Эркин Неъматовнинг тавсияси билан Лола Ҳотамовани таклиф қилдим. Овози жарангдор ва ёқимли эди. Бир муддатдан кейин у турмуш ўртоғи, ўша пайтларда донғи чиққан, Шароф Рашидовнинг энг яқин одами деб билинган, қарийб ўттиз йил давомида Молия вазири бўлган Муродхўжаевнинг ўғли билан ажрашиб, Ҳиндистонга кетиб қолди.

Шундан кейин уни 1990 йилда Наврўз марафонини ўтказаётганимизда кўрдим ва у келиб биз билан ҳамкорлик қилишни истаётганини айтди. Дастуримизда қатнашди.

Кейин Бош вазир Шукрулла Мирсаидов уни матбуот котиби этиб олди. Тез орада у кўзга ташланди ва “Мирсаидовнинг ўнг қўли” деган гаплар тарқалди. Мирсаидов ишдан кетмасдан туриб, у Каримовнинг назоратига ўтказилди. Каримовнинг бировни ишдан олишдан олдин аввал унинг “шохларини кесиш” одати бор эди…

Хуллас, матбуот Конференциясида Лола Ҳотамова энг олдинда ўтирган ва негадир Каримовнинг кўзи доим унда. “Каримов кейинги ҳафта уйланармиш” деган гапни бу ерга келаётиб эшиттим. Президентнинг ҳаяжони шундан бўлса керак, деб ўйладим.

Каримов Талабалар шаҳарчасидаги воқеаларни “қора кучлар” уюштирганига ва яна гапнинг бир учини Мирсаидовга тақади.

Сўз олиб, бўлган воқеаларни гапирдим ва Каримовдан шу нарсалардан хабари бор, йўқлигини сўрадим. Лекин у одатига кўра жавоб бериш ўрнига бошқа нарсалар ҳақида тўхталди. Бу эса унинг ҳамма гаплардан хабари борлигни кўрсатар эди. Конференциядан кейин Каримовнинг ёнига бориб, бунақада ишлаб бўлмайди, демоқчи бўлдим. Унинг ёнига яқинлашар эканман, Каримов Лола Ҳотамовани чақириб, қўлини унинг белидан ўтказиб, унга муҳим гапи бордек, қулоғига бир нарсаларни пичирлаганча, орқа эшикдан чиқиб кетишди.

Демак тарқалган гапдан ҳали Каримовнинг ҳам, Лоланинг ҳам хабари йўқ. Ёки Каримов бу миш-мишни режали равишда тарқатиб, бу ҳаракати билан миш-мишни мустаҳкамлаётган эди.

Шу ҳаракатдан кейин тўй ҳақидаги гап ҳамма ёққа тарқалди. Лола Ҳотамова ёмон вазиятга тушди. Вазирлар маҳкамасидан Савдо Палатасига ишга ўтказилди. У ерда ҳам ишлай олмади. Турмушга чиқиб, сарой ҳудудидан узоқлашиб кетди.

Телевидениега келсам, Ҳайитбоев “Мен болаларга конференцияни қисқартирмасдан тўлиқ беринглар, деб айттим” деди. Хурсанд бўлдим. Одамлар бўлаётган гаплардан хабар топишади, энди деб енгил тортдим. Хонамга киришим билан эса Каримов телефон қилди ва русчалаб шоша-пиша гапира бошлади:

-Эрталабки рейсда Москвага учинг, бугунги матбуот конференцияси видеосини олиб боринг, у ерда матбуот анжумани ўтказасиз,-деди ва телефон гўшагини қўйди.

Қийин вазиятда қолдим.

Саҳарги рейсда йўлга чиққунимча, кетишим билан Каримовнинг маслаҳатчиси Зиёмовдан бошлаб, котиби Крайновга қадар кўп одамлар қизиқа бошладилар. Ҳатто учиб кетишимиз олдидан ҳам саҳар бўлишига қарамай Крайнов телефон қилиб, ҳол-аҳвол сўраб қўйди.

Москвада у ердаги мухбиримиз Раимжон Султонов билан ваколатхонага бордик. Деярли ҳеч гап йўқ. Фақат мухбирларни тўплаб Талабалар шаҳарчаси ҳақидаги воқеалар ҳақида гапириб бериш режаси бор экан. Бунинг учун матбуот ишлари билан шуғулланувчи Шатуновский деган кишини маъсул қилиб қўйишибди. Вақтим бекордан бекорга ўта бошлади. Орада бир Москвада яшаган “Бирлик”чилар келиб кетишарди. Мухбирлар ҳам кўп келмади. Уч тўрт киши келди ва Шатуновский уларни бир хонага олиб кириб, тушунтирган бўлди. Қайтишни ўйласам, у ердагилар бу ҳақда Тошкентдан кўрсатма кутаяпмиз, дейишди. Икки кунда ўн мартача Крайновга телефон қилдим. У  “Президентнинг муҳим топшириғи борлигини айтиб, кутиб туришимни” сўрар эди. Шунда яна қандайдир ўйин бўлаётганини тушундим. Нима бўлиши мумкин? Тошкентга телефон қилиб, танишларимдан матбуот конференциясини кўрдингизларми, деб сўрасам, саволим ҳақида ҳеч нарса кўрсатилмаганини айтишди. Дарҳол Ҳайитбоевга телефон қилдим:

-Матбуот конференциясини тўла беришни айтган эдингиз-ку?

-Ҳалиям тўла бердик.

-Саволимни кўрсатишмабди-ку?

-Ука, мени биласиз-ку, сиз билан биргаман. Лекин Ислом акам “У ўзини пропаганда қилиш учун бу ишга ўтганми?”, деганлари учун ўша жойини олиб қолдим. Ўзингиз шу ерда раҳбар бўлсангиз ва ўзингизни кўрсатиш билан овора бўлсангиз, гапни, онангни деб сўкишларни эса бизлар эшитсак. “Муносабат” деган кўрсатувингзини ҳам тўхтатинг энди,- деб жавоб қилди худди яна “онангни..” сўкишини эшитиб қоламан-ми, деган одамдек овози қалтираганча…

Москвадагиларга айтмасдан йўлга чиқдим. Раимжон Султонов кузатиб қўйди. Тошкентга келишим билан телевидениега бордим. Котиба қиз ҳовлиқиб кирди;

-Ярим соат вақт қолган, лекин “Шаҳар бедарвоза эмас” кўрсатуви йўқ. Редакторини ҳам, олиб борувчиси Азиз Эрназаровни ҳам тополмаяпмиз,-деди.

-Ҳар эҳтимолга қарши ўрнига бошқа нарса тайёрлаб қўйиш керак,-дедим ва редакторни яна бир қидириб кўришни буюрдим.

Орадан икки дақиқа ҳам ўтмасдан Ҳайитбоев телефон қилди.

-Ҳаммаси тўғри чиқди,-деди у салом аликни ҳам насия қилиб,-Бу ерда Урайимжон Абдуғаниев ўтирибдилар, Азизжон ҳам шу ерда, улар катта жиноятни очганлар ва сиз эса хаспўшлаётган экансиз…

Қоним бошимга урди. Жаҳлим чиқиб кетди. Ҳайитбоевнинг хонасига кириб борсам, редактор ҳам ўша ерда.

-Хайриятки Элбек акам, буйруқ бериб, дастурни ўзгартирмадилар, бўлмаса шундай катта жиноят ҳақидаги материал сақлаб қолинар экан,-деди Ҳайитбоев.

Уришиб қолдик ва мен ўзим дастурни олиб боришимни айтиб студия томон бордим.

Жиззахда бир неча киши ғайриқонуний балиқ билан қўлга тушган экан. Улардан бирининг исми Алишер экан, Мирсаидовнинг ҳам Алишер деган жияни бормиш. Гап шу. Мен студияга етиб келишим билан Ҳайитбоев ҳовлиқиб келди.

-“Шаҳар бедарвоза эмас” дастурини Урайимжон акам билан келишиб, эртага қолдирдик, ўрнига сиз айтгандек, концерт бериб турамиз,-деди.

Уйга кетдим. Келиб телевизорни қўйсам, Урайимжон Абдуғаниев гапирмоқда:

-Биз бу дастурни жуда катта қийинчилклар билан экранга олиб чиқдик. Эркин Ҳайитбоев каби одамларнинг қаҳрамонлиги бўлмаса, бу дастур қолдирилган бўларди. Жуда катта жиноят фош этилмай қолган бўларди…

Аммо дастур давомида ҳеч қандай катта жиноят ҳақида гап йўқ эди. Фақат қўлга тушган балиқчиларнинг қўшни Қозоғистон ҳудудида рухсатсиз ов қилиб, кейин балиқини яширинча Ўзбекистон ҳудудига ўтказганлари ҳақида гап борди. Балиқчилар бечора одамлар экани кўриниб турарди.

Фитна тайёрлангани билдим ва ўтириб “Фитна” деган мақола ёздим. Эрталаб уни “Халқ сўзи” газетаси бош муҳаррири Аҳмаджон Мухторовга бердим.

-Эртагаёқ чиқади,-деди у киши.

Аммо чиқмади. Каримовнинг буйруғи билан саҳифадан олинибди.

Шу орада президент девонида илгари мен билан ишлаган ва энди Темур Алимов “қўлида” бўлган бир танишим келиб қолди ва муҳим гап борлигини айтиб, бир жойга чиқиб овқатлансак, деди.

Шаҳардан ташқарига чиқдик.

-Бугун Темур Алимовнинг хонасига Республика прокуратураси, Ички ишлар вазирлигидан терговчилар чақирилиб, Талабалар шаҳарчасидаги қонли воқеалар ортида Мирсаидов, “Бирлик” ва “ЭРК” турганини айтишди ва буни исботлаш топширилди, президент “қора кучлар” деганда шуларни назарда тутган экан,-деди.

Дарҳол Талабалар шаҳарчаси комиссиясининг аъзоси бўлган Муҳаммад Солиҳга телефон қилдим ва “Ҳамид Олимжон” метро-бекатида учрашадиган бўлдик. Унга бўлган гапларни айтдим. Қўлимдан келадигани ҳозирча шу эди. Қарши тадбир олиш кераклигини ва кейин керак бўлса, масалани сессияда кўтариш мумкинлигини гаплашдик. Дарҳақиқат, давлат комиссияси ҳам дарҳол “Алимов режаси” томонга қайрилди…

Қисқа муддат ҳукумат таркибида бўлганимда, ана шундай кўп воқеалар юз берди ва бу ерда туриб ҳеч нарса қилиб бўлмаслигини тўла тушундим. Истеъфо аризасини ёзиб хонамдан чиқиб кетаётгандим, Эркин Ҳайитбоев, Эркин Самандаров ва яна бир неча казо-казолар кириб келишди ва:

-Талабалар шаҳарчаси воқеалари ҳақида махсус дастур қилмоқчимиз, “қора кучлар”нинг башарасини очиб ташлашимиз керак, шуни гаплашсак,-дейишди.

Мен қўлимдаги бир даста калитни улоқтирдим хонадан чиқиб кетдим.

Истеъфо аризасини кўпайтирдим-да, бир нусхасини Крайновга, яна бир нусхасини Президентнинг кадрлар бўйича маслаҳатчиси Мавлон Умрзоқовга бердим.

Олий кенгашга келсам, Эркин Воҳидовнинг хонасида Муҳаммад Солиҳ ва яна икки-уч киши ўтиришганди. Вақт алламаҳал бўлиб қолганига қарамай уларнинг бамайлихотир ўтиришларидан, кимнидир кутишаётгани маълум эди. Салом-аликдан кейин бўлган воқеаларни гапириб бердиим. Эркин ака бош чайқаб қўяркан, Муҳаммад Солиҳ:

-Истеъфономангиздан бир нусха беринг, биз газетамизда нашр эттирамиз,- дея бир нусхасини олди.

ИСТЕЪФОНОМА: “Тошкентнинг Талабалар шаҳарчасида рўй берган фожеа юртимизда ошкоралик, ростсўзлик йўқлиги, инсон ҳуқуқларини топташ ҳали бери барҳам топмаслигини исботлади. Мен раҳбар бўлган жумҳурият телевидениесидан кўрсатувлар олиб қўйилди. “Муносабат” рукни билан ҳозирланган махсус кўрсатув экранга чиқарилмади. Ошкоралик учун кураш йўллари бекитиб ташланди. Мени истеъфо беришга ундаган сабаблар қуйидагилардир:

1.Ҳар қанча уринмайлик, Талабалар шаҳарчасидаги воқеалар ҳақида ошкора фикр билдирилишига йўл берилмагани;

2.Паркент воқеалари юзасидан тузилган комиссиянинг хулосаси сир сақлангани каби Талабалар шаҳарчасидаги фожеа юзасидан ҳам ўша услуб қўлланилаётгани;

3.Яна яккаҳокимлик, диктатура бошлангани. Халқнинг оғир аҳволини енгиллатиш ўрнига фақат ваъдалар бериш, алдаш билан банд бўлинаётгани;

4.Сиёсатда барқарорлик йўқлиги, миллий бирлашув ҳақида тинимсиз гапирилгани ҳолда амалда тескарисини қилиб, низо-адоват келтирилиб чиқарилаётгани;

5.Кадрларни танлашдаги жиддий хатолар, бу борадаги ўпирилиш, раҳбар кадрларга ишончсизлик, уларни асосан шахсий садоқатига қараб танлаш, қобилияти, билими эътиборга олинмаётгани;

6.Маҳаллийчилик иллатининг илдизига сув қуйиш, одамларни бир-бирига қарши қўйиш касалини даволаш ўрнига унинг авж олдирилаётгани;

7.Халқ тақдири ва келажаги билан шуғулланиш ўрнига икр-чикирлар, қувғинлар, инсон ҳуқуқларини топташ билан банд бўлинаётгани;

8.Мухолифатдаги партия, ҳаракат ва уюшмаларга нисбатан минбарлардан яхши гап айтилиб, амалда улар таъқиб қилинаётгани;

9.Халқнинг аҳволи кун сайин оғирлашиб бораётгани, бунинг олдини олиш учун аниқ дастур йўқлиги.

10.Миллатвакилларининг эркин баҳслари, бор гапни айта олишлари учун шароит яратилмагани ва аксинча оғир, носоғлом вазият вужудга келтирилгани, фикрлар, таклифларга эътибор қилинмаётгани…

Ана шу ва бошқа сабабларга кўра, ҳукумат таркибидан чиқаман ҳамда ўзимни унга нисбатан мухолифатда, деб ҳисоблайман. Ҳукумат таркибида туриб, бу иллатларга қарши кураш йўлини топмадим. Ҳукумат аъзолари учун йўллар берк ва очилмасдир…”

Бу аризамни “ЭРК” газетасининг биринчи саҳифасига қўйишган экан. Цензура аризани олиб қолиб, сарлавҳасини унутгани учун газета “Телевидение раҳбари истеъфо берди” деган мақоласиз сарлавҳа билан чиқди.

20.ГКЧП “ҚАҲРАМОН”И

1991 йилнинг Август ойига келиб, Каримов ва СССР президенти Михаил Горбачевнинг ораси бузилиб қолганди. Горбачев анча эркин фикрлайдиган одам бўлгани учун Каримовнинг қайта қуриш ва ошкоралик йўлига тўсиқ бўлишидан хафа эди. Айниқса 1989 йил охирида Ўзбекистон Олий Кенгашига сайловлар пайтида Каримовнинг мустақил номзодларга кўрсатган босқиси Горбечевнинг қаттиқ танқидига йўл очганди. Чунки Горбачев сайловлар эркин ўтиши учун жуда қайғураётган бир пайтда Каримов Ўзбекистон  раҳбари бўлганига бир йил ҳам тўлмасдан сайловни қаттиқ назортга олиши унинг жаҳлини чиқарганди. Кейин Ўзбекистон Оли кенгашида юз берган воқеалар ҳам сабаб Каримовнинг репрессив ҳатти-ҳаракати боис ўзбек халқи Иттифоққа ишончини йўқотади, деган фикр билан Горбачев Каримовни кескин танқид қилишга ўтди.

1990 йилда Каримовни президент қилиб сайлаш масаласи апал-тапал сессияга олиб чиқилар экан, ўша пайтда уни қўллаган ва бу масалани сессияга олиб чиққан СССР Халқ депутати Аҳмаджон Мухторов “Халқ сўзи” газетасидан ишдан кетказилиб, ишсиз қолгач кўнглини очиб шундай деганди:

-Горбачев бизларни (у бизларни дер экан, Ислом Каримовни Ўзбекистон Компартияси Марказий Комитетининг биринчи котиблигига келтириш учун Горбачевга кириб талаб қилган СССР Халқ депутатларини назарда тутаётган эди-ЖМ) чақириб, биз Каримов номзодини ўтказмаганимизда гриббонимдан олган эдингизлар. Бу қип-қизил диктаторку?! Бир икки танқид қилган эдим, энди мендан қочиб юрибди. Уни алмаштирмасак ўзбек халқининг кўксизга шамол тегмайди, деди. Мен ўша куниёқ Ислом акани топиб, бунга жавобан дарҳол президентлик вазифасини жорий этиш кераклигини айттим. Ўшанда биринчидан, марказнинг ишга қўйиб ишдан олишига қарши бўлган бўлсам, иккинчидан Ислом акани бағри кенг одам деб билардим. Аммо адшибман ва бу нафақат менга балки ҳаммага ҳам қимматга тушди. Бу одам ҳали кўп ҳунарлар кўрсатади…

Горбачев СССР ўрнида ваколатлари кенгайтирилган жумҳуриятлар Иттифоқини тузмоқчи эди ва бу борадги ҳужжат имзоланишидан олдин давлат тўнтариши юз берди.

Мазкур ҳужжатни референдумга қўйишганда Ўзбекистонда 99,99 % одам ёқлаб овоз берди, дейилгани ҳам Горбачевнинг жаҳлини чиқарган, Каримовнинг ўзи бу ҳақда бир куни сессия танффусида фаоллар ҳузурида шундай деган эди:

-У одамгарчиликни ҳам билмайди, латта. Хурсанд бўлади деб, шунча одам ёқлади, деб ўзим телефон қилсам, раҳмат дейишнинг ўрнига, майнавозчилик қилма, деганди, оз қолсин онасини сўкиб юборар эдим.

Ҳар ҳолда бу воқеа Горбачевнинг тоқатини тоқ қилган охиргиси бўлса керак.

Каримов буни СССР Олий Советида юқори палатага раислик қилаётган Рафиқ Нишоновдан деб биларди. Горбачев Каримовнинг йўлтўсарлигидан норози бўлса, Каримов Нишонов уни қайраяпти, деган хулоса чиқарган. Шу боис Ўзбекистон мустақил бўлиши билан Нишоновнинг Тошкенга келишини таъқиқлаб қўйди ва у ҳақда бир қатор уйдирма мақолалар чиқартирди. Шундай мақоллардан бирини президент девонида ишлаган журналист Шароф Убайдуллаев ёзганди ва унинг ўзи ҳам кейинчалик Каримовнинг зуғумига учрагани боис бир куни парда орқасидаги ҳақ гапни айтса ажаб эмас?!

1993 йил апрелида Ўзбекистондан қочиб чиқиб кетаётиб, Алматида депутатлар залида Рафиқ Нишоновни кўриб қолдим. У билан анча гаплашдик. У қандай қилиб Каримовнинг бу ишга келгани ва ўзининг унга қилган яхшиликларини гапирди. Энди Қозоғистон ҳудудига қадар келиб Тошкентга ўтолмайдиган бўлиб қолганини, ҳатто умр йўлдошини ҳам Каримов сургун этганини айтди. Ўшанда уни кузатиш учун аэропортга Нурсултон Назарбоев келди. Нишонов мени у билан таништирди ва бошимга келганларни қисқа қилиб айтиб берди.

-Каримов тентак, аммо хитрий тентак,-деди ўшанда Назарбоев.- У ГКЧПдан қолган мерос. Бугун турмада ўтирши керак эди. Аммо мустақиллик эълон қилиб, қутулиб қолди. У ҳали  Ўзбекистонни барбод қилади!…

Назарбоевнинг кейин бошқаларга ҳам “Каримов тентак” деб айтганини эшиттим. Ҳар ҳолда бу гап Каримовнинг қулоғига қадар етиб борган-ки, ҳамма вақт ораларида совуқ девор борлиги сезилиб туради.

Хуллас, 1991 йилнинг ёзига келиб, СССР раҳбарлари (Ислом Каримов ҳам КПСС МК Сиёсий Бюросининг аъзоси эди-ЖМ) орасида Горбачев томонидагилар ва унга қарши жабҳадагилардан иборат икки гуруҳ пайдо бўлганди. Горбачев томонидагилар эркинлик, демократия десалар, иккинчи томон қаттиқўллик тарафдори эди.

Ана шундай вазиятда, ГКЧП (Рус тилидаги “Государственний Комитет по Чрезвичайному Положению” калималарининг бош ҳарфларидан олинган-ЖМ) номи билан кирган давлат тўнтариши юз берди. Бу воқеа 1991 йил 19 августида юз беришини саноқли одамлар, жумладан Ислом Каримов ҳам олдиндан билган.

Давлат тўнтаришидан икки ой олдин Тошкентга СССР Вице-президенти Геннадий Янаев келди. У Ўзбекистон коммунистларининг сездида қатнашди. “Панорама” кинотеатрида ўтган мазкур сеъздда Янаев, мамлакатда интизом издан чиқиб кетгани ва фақат Ислом Каримов бош бўлган республикада коммунистик темир интизом сақлаб қолингани, бошқа жойларда бундай тажрибага эҳтиёж мавжудлигини гапирди.

Кўп ўтмай Бош вазир Валентин Павлов Тошкентга келди. У кутилмаганда Ўзбекистон Вазирлар маҳкамаси мажлисини чақириб, ўзи раислик қилгани ҳаммани ҳайратга солди.

Ислом Каримов давлат тўнтаришидан олдин Ҳиндистонга кети. Ҳиндистон матбуотида ўша кезда бўлган маълумотга кўра, мазкур сафар май ойига белгиланган ва Деҳли томони турли сабабларга кўра ташрифни бошқа пайтга суришга уринган, Тошкент томони сафарни августнинг худди шу кунларига мослашни қаттиқ илтимос қилган. Бу факт СССР Олий Советининг ГКЧПни ўрганиш комиссияси ҳужжатларига ҳам кирган.

Давлат тўнтариши юз берган кун Самарқандда эдим. Эрталаб биринчи рейс билан Тошкентга келсам, депутатлар залида ишлайдиган аёл:

-Ёмон бўлди-ми яхши бўлди-ми?-деб сўради.

-Нима?-деб ажабландим.

-Давлат сири деган жойи қолмади, телевизорларда бераяпти,-деди у жилмайиб.

Биринчи хаёлимга келган нарса, Ҳиндистонга кетган Каримов ҳалокатга учраган бўлса керак, деган гап бўлди. Воқеани эшитиб, аввал уйга келдим. Бази ҳужжатларимни олиб, чиқиб кетаётсам қўшнимиз, КГБ раиси Ғулом Алиев билан қаршилашиб қолдим. У кечаси билан ухламагани кўзларидан сезилиб турарди. Қизарган кўзларини ишқалаб:

-Бироздан кейин яна ишга бораман, Жаҳонгиржон, илтимос уйга қайтинг, ишга чиқманг, рўйхатда сиз ҳам борсиз. Эшигимиз бир-бирига қарши, қўшнимиз, болаларингизнинг кўзига қандай қарайман, кейин. Воқеалар бир ёқли бўлгунча уйда ўтиринг,-деди.

Унинг бу гаплари самимий ҳам бўлиши мумкин. Аммо мен унга ишонмас эдим. Чунки у ҳали КГБ раисининг ўринбосари эканида Ўзбекистон телевидениеси учун бир маҳаллада тайёрланган учрашувда биз – “бузғунчи депутатлар” ҳақида гапирган ва ундан бу гапига изоҳ талаб қилгандим. Изоҳ бермагач, “Озодлик” радиосидаги суҳбатимда уни қаттиқ тандиқ қилган ва КГБ раиси бўлаётганда ҳам қарши чиққандим. Шу боис унинг самимиятини тескари тушуниб, Олий Кенгашга келдим.

Москванинг топшириғи билан Шукрулло Мирсаидов бошчилигида фавқулодда қўмита тузилибди, лекин қўмита бўлаётган воқеалардан ўзини узоққа олгани боис КГБ ва Ички Ишлар вазирлиги бевосита марказнинг айтганларини қилаётганди.

Каримов Ҳиндистон сафаридан қайтаётгани ҳақида эшитдик.

Кейинчалик эса Ислом Каримовнинг учқичдан Янаевга телеграмма йўллаб, уни табриклагани маълум бўлди. Ҳукумат  доирасидаги ҳаракатлар ҳам шундан дарак берар эди. Мухолифат қувғинга олинган, ҳатто эркин қарашдаги депутатларнинг орқасидан кузатиш бошланганди. Шундагина Самарқанддан саҳар чиққанимда уйимиз ёнида икки томонда турган икки енгил машина ҳақида эсладим.

Москвада эса демократлар давлат тўнтаришига қарши чиқандилар. Бизнинг қўмитамизда аъзо бўлган депутат Раимжон Султонов намойишга чиққанлар ҳузурига уйидаги иккита қовунни олиб боргани Янаевчиларга ўзбеклардан ҳам қаршилар бор, деган хабарга асос бўлганди.

Биз ҳам Олий Мажлисда ишлайдиган бир гуруҳ депутатлар Россия Парламенти олдида намойиш қилаётганларга телеграмма йўллаб, демократияни қўллашимизни билдирдик.

Каримов Ҳиндистондан қайтгандан кейин ҳам уч кунга қадар Москвада бўлаётган воқеаларга муносабат билдирмади.

Москвада ҳамма нарсани Елцин қўлга олди, Горбачев дам олишдаги “асир”ликдан қутқазилди, давлат тўнтариши фитнаси ва ортидаги сирлари фош бўлди.

Шундан сўнггина Ўзбекистон ҳукумат биносида бир мажлис бўлди. Лекин у ерда ҳам гап муносабат ҳақида эмас, интизом ҳақида борди.

Хуноби ошган депутат Карим Баҳриев:

-Бутун дунё ГКЧПга муносабатини билдирди, бошқа республикалар ҳам ўз қарашларини айтдилар, биз эса қўллашимизини ҳам, қоралашимзини ҳам айтмадик, муносабатимизни билдирайлик!-деган бўлса, ёзувчи Примқул Қодиров:

-Ислом акамнинг истеъдодлари туфайли биз эсон омонмиз. Мана ўртоқ Янаев Тошкентга келганларида у кишини алоҳида мақтаб кетгандилар. Ҳозир вазият қиличнинг дамида юрган каби. Озгина хато қилиндими, оғиб кетиш мумкин,-дея ҳали ҳам Янаевни ҳимоя қилганди.

Ислом Каримов ҳали кутиш кераклигини уқтирар экан, масалани жойларда интизомни сақлашга чақириш билан “ёпди”.

Кейин СССР Олий Советида давлат тўнтариши масаласида комиссия тузилганда фитнада Ислом Каримовнинг иштироки ҳам қайд этилди. Бир йил аввал мустақилликка қарши чиққан Ислом Каримов фавқулодда сессия чақиртириб, 1991 йилнинг 31 августида Мустақиллик ҳақидаги қонун лойиҳасини эълон қилди.

СССР Олий Советининг депутати, юқоридаги давлат тўнтариши юзасидан тузилган комиссия аъзоси Пўлат Охунов Каримовнинг ГКЧП фаолларидан бир эканлигини, бу борада ҳужжатлар мавжудлигини айтиб чиқди. Лекин мустақиллик Каримовнинг жонига ора кирди. Пўлат Охуновни эса Каримов ҳибсга тиқди.

2000 йилнинг 18 августида “Америка овози” радиосига берган суҳбатида Пўлат Охунов бу ҳақда шундай деган эди:

-Давлат тўнтариши қилганлар қамоққа кирдилар. Каримов Янаев ва Павловларни бу ишга илҳомлантирган одам эканлиги аниқилансада у четда қолди. Қамоққа кирганлар кўп ўтмай чиқдилар, балки Каримов ҳам ўшанда қамалганда орадан кўп ўтмай чиққан бўларди. Лекин масаланинг бугун учун жуда қимматли бўлган маънавий жиҳати бор. СССРни сақлаб қолиш учун давлат тўнатаришининг меъморларидан бири бўлган одам бугун мустақиллик қаҳрамони деб улуғланаёгани кишини ўйлантиради.

Масаланинг яна бир маънавий томони бор. Бу эса Каримов ўзининг ГКЧПдаги иштирокини тўлалигича Мирсаидовнинг бўйнига қўйиб юборганидир. Мирсаидовнинг ўша кезда республикада иккинчи одам эканлигини ҳисобга олган тақдиримизда Каримов бу ҳаракати билан ўзи бошида турган Ўзбекистон ҳам ГКЧПда иштирок этганини тан олиб қўйганди ва бу билан “бу ишнинг ичида бор эдим” деганини ўзи ҳам билмай қолганди.

“Халқ сўзи” газетасининг 1992 йил 21 апрел сонида “Топпонча”га жавоб” сарлавҳали мақолам босилиб чиққан кун Каримов мени девонга чақиртирди. У мақолани Бош вазир ўринбосари Исмоил Жўрабеков билан тушга қадар аранг ўқиб бўлиб, менга:

-Қўлни ташланг, ўғил бола экансиз-ку! Ман шунақа қилиб ёзиш керак!- деди.

Кейин у столининг устида турган бир варақли қоғозни узатди. Ўқисам МХХнинг ҳисоботи экан, унда мақолам ҳали тонг отмасдан шов-шув бўлиб кетгани, радиода ҳам бошқа газеталарнинг шарҳи ўрнига шу мақола ўқилгани, баъзи жойларда одамлар газетани 300 сўмга қадар сотиб олишгани, депутат Самандар Қўқонов нашриётдан қўшимча 5 мингта бостириб олиб, ўзи раҳбар бўлган ишхонада ва Чиноздаги сайловчиларига тарқатгани каби фактлар айтилган эди.

Каримов ўқиб бўлишимни ҳам кутмасдан, мақолада халқ мақолларини кўп ишлатганим ва бу унга жуда ёққанини айтди. Кейин қўлимга ҳукуматнинг бир қарорини берди. Унда каминани “Ўзбекистон телерадикомпанияси раисининг биринчи ўринбосари этиб тайинлансин” деган гап ёзилганди.

-Фақат числоси қўйилмаган,- деб у бошқа бир фармон лойисини ҳам узатди. Унда эса мени мазкур компанияга раис этиб тайинлаш ёзилганди.

-Олти кун биринчи ўринбосар бўлиб ишлайсиз ва ана у  латта Ҳайитбоенинг орқасига тепиб юбориб, жойига ўтасиз. Аммо унгача қиладиган ишларимиз бор. Мана сиз ошкораликни севадиган йигитсиз. Ҳақиқатни ҳимоя қиласиз. Мана бу папкадаги ҳужжатлар билан ўзингиз танишиб чиқинг ва ўзингиз хулоса қилинг. Ёзадиган мақолангиз бугунгисидек зўр бўлиши керак,- деди Каримов жиддий оҳангда.

У сейфдан устида “Ш.Р.Мирсаидов” деб ёзилган семиз папкани олиб  берди.

-Унинг ўзи билан ҳам учрашиб гаплашишим мумкин-ми?-дедим папкадаги ҳужжатларни варақлар эканман. Каримовнинг чеҳраси хиралашди. Лекин бепарво оҳангда:

-Албатта, лекин у ҳам буларга қарши бир нарсалар тайёрлаб қўйган бўлиши мумкин, жуда туллак одам, эҳтиёт бўлинг, сотиб олишга уриниб, оёқнинг остидан уриб юборади. Модомики учрашар экансиз, мана сизга иккинчи папка. Бу иккинчи мақолага масаллиқ,- деди.

У энди устига “Д. Мирсаидова” деб ёзилган папкани узатди.

Папкаларда асосан Мирсаидовнинг Хитойга ва Россияга расмий сафарлари ва бу сафарларда сотиб олган нарсалари ҳақида ёзилганди. Ҳатто унинг хотини Урумчига борганда марварид сотиб олган, қайтиб келгандан кейин уни кимгадир сотган дея соқчиларнинг тушунтириш хатлари ҳам қўшилган.  Москва сафарида эса ҳайъат таркибида мен ҳам бор эдим. Елцин музокаралардан кейин ҳаммамизга, (кимга видео кассета, кимга ваза ва ҳоказо-ЖМ) жумладан Мирсаидовга ҳам ҳадя берганди. Бу протокол талаби эди. Аммо у ҳадяни олиб келиб хазинага топширмаган, деб айб қўйилган.  Бундай тартиб фақат мамлакат раҳбарлари учун белгиланган бўлиб, бу Ўзбекистонда умуман қоидага кирмаганди.

Дилбар Мирсаидова раҳбар бўлган Савдо палатасини текшириб чиққан ревизорларнинг бир-бирига зид хулосалари ҳам кўп савол уйғотарди.  Хуллас, ҳужжатларни ўрганиб чиқиб, саволларни тайёрлаб Мирсаидов  ва умр йўлдоши билан учрашиш учун уларнинг уйига бордим.

Ҳақиқатан ҳам иккита папка тайёрлаб қўйган эканлар. Улар энди Каримовнинг бевосита топшириғи билан уюштирилган бўҳтон ҳақида ҳужжат тўплашганди.

Ҳар икки папкада ҳам қандайдир тўғри гаплар билан қандайдир уйдирмалар ҳам бор эди.

Хуллас, қўлимда иккита бир-бирини тўла инкор этадиган ҳужжатлар пайдо бўлди. Ҳар иккаласини ҳам фелъетонга сиғдириб, хулоса чиқаришни ўқувчига ҳавол қилдим. 16 саҳифалик фелъетони олиб бориб Мавлон Умрзоқовга бердим ва:

-Ошкоралик бўладиган бўлса мана ошкоралик. Лекин ҳукуматнинг мени ишга тайинлаш ҳақидаги қарори ва Президент Фармони числосиз, ҳавода қоладиган бўлди,-дедим жилмайиб.

Чунки ёзганим Каримовга мутлақо ёқмаслигини билардим ва виждонимга қарши бориб унинг истаги бўйича ҳам ёзолмасдим. Ҳар икки томоннинг айбларини очиқ кўрсатишга интилдим. Ёзганим матбуотда чиқмаслигини олдиндан билсам-да тарих учун дея олиб бориб бердим ва бир куни бирор архивдан чиқиб қолса ажаб эмас?!

Мавлон ака ўқиб кўриб, бир неча кун Каримовга беришга журъат эта олмабди, бир куни менга катта имконият қўлимдан чиқаётганини эслатди ва елка қисишимдан кейингина Каримовга олиб чиқиб берди.

Орадан кўп ўтмай, девонда ишга олинган қалами ўткир журналист Шароф Убайдуллаевнинг кетма-кет фелъетонлари чиқди. Лекин кейинчалик у юқорида таъкидлаганимдек, “яхшилигига” жавобан зуғумга учради. Унинг журналистика борасидаги таланти, истеъдоди худди Аҳмаджон Мухторовники каби Каримов томонидан камситилди…

“ГКЧПдан чиққан “қаҳрамон”..

Шароф Убайдуллаевнинг Мирсаидов ҳақидаги феълетонига ана шундай сарлавҳа берилган эди. Мирсаидов Тошкент шаҳар ижроия қўмитаси раиси бўлганда Шароф Убайдуллалев “Тошкнет оқшоми” газетасига раҳбар бўлган ва бирга ишлашган. У ўзининг ишдан кетишида ва рашидовчиларга қарши кампанияда Мирсаидовнинг қўли бор деб ҳисобларди. Бу томони менга қоронғу.

Лекин бугун бизга масаланинг Каримов билан боғлиқ маънавий жиҳати жуда муҳимдир. Гап шундаки, Мирсаидов ГКЧПнинг “қаҳрамони”га айлантирилиши билан Каримовнинг бу борадаги “қаҳрамон”лиги хаспўшланиб кетди.

21. КУЧ АДОЛАТДАМИ,  АДОЛАТ КУЧДАМИ?

1991 йил…

Бир куни Вазирлар маҳкамасининг биринчи қаватидаги кичик залда ташаббускор депутатлар томонидан илгари сурилган “Маошларни индексация қилиш”, яъни маошларнинг инфляцияга қараб автоматик тарзда ошиб боришини қонунлаштириб қўйиш ҳақидаги лойиҳа муҳокамасига унга қарши бўлгани учун Каримовнинг ўзи келди ва қандай савол бўлса жавоб беришини айтди. Аммо саволларга ўтирганларни беписанд қилган тарзда, асабий оҳангда жавоб бера бошлади. Бу унинг “Сизларнинг иқтисоддан нима хабарларингиз бор!” дегандай депутатларни камситиш тутуми эди.

Каримов бу масалага қарши бўлгани кейинчалик билинди. У нархлар ошишидан ҳам ўзига фойда йўлини топди. Нархлар ошиши ҳақидаги қарор бош вазирга  имзолатилса,  ортидан маошларни ошириш Фармонига ўзи қўл қўядиган бўлди. Ваҳоланки, биз буни дунёдаги жуда кўп мамлакатларда бўлгани каби қонуний йўлга қўймоқчи эдик.

Oлдинроқ бир саволи учун камситилган Тойиба Тўлаганованинг талабини ҳимоя қилиб, Каримов билан бироз тортишган эдим ва унинг бу гапидан кейин яна сўз сўрамай тура олмадим.

-Масалани соддалаштирадиган бўлсак, ҳовлингизнинг тўрида қурилиш қилмоқдасиз, меҳмонхона. Уйда ғишт, ёғ ва нон тамом бўлган. Тушликда “Очқолдим” деб дод солдингиз. Хотинингиз қўлида пул йўқлигини айтди. Чунки сиз сандиқдаги пул фақат қурилишга деб ажратиб қўйган эдингиз. Нима қиласиз, очликка чидайсиз-ми? Ахир бугун мамлакат бўйлаб керакли, зарур қурилишлар, масалан ишлаб чиқариш корхоналари эмас, асосан маъмуруй бинолар қурилмоқда. Шундай экан сиз келтирган сабаб лойиҳани қолдиришга асос бўлолмайди,-дедим.

Каримов қизариб кетди ва жаҳлини яширишга ҳар қанча уринмасин барибир баланд овозда гапира бошлади:

-Сиз самарқандлик бўла туриб шундай дейишингизга ҳайронман. Темурланг дунёдаги энг катта диктатор бўлган. Аммо бугун у қурган бинолар туфайли Самарқанд дунёга машҳур, унинг ўзи ҳам. Унинг калладан минора қурганини эмас, балки Самарқандда лойдан қурган минораларига ошиқ ҳамма. Биз қорнимизни эмас, келажакни ўйлашимиз керак…

Қайтиб жойимга ўтирмасдан Каримовнинг гапини эшитиб турганим унинг асабига тегди ва “Яна нима демоқчисиз?” дегандек гапини тўхтатиб менга қаради.

-Биринчидан,- дедим,- сиз ҳам самарқандлик ва ўша минораларнинг ёнида каттта бўлгансиз. Уларни бошқалар қуришган. Самарқандда Амир Темур қурдирган битта мақбарадан бошқа деярли кўзга ташланадиган бино қолмаган. Лекин Самарқандни дунёга машҳур қилган нарса Темурийлар даврида маданият ва санъатнинг ривожланганидир. Биз бугун маданият ва санъатни фақат маъмурий бинолар қуриш, деб билаётган бўлсак, катта хато қилган бўламиз.

Иккинчидан эса, Темурланг деб уни камситиш учун айтишган.

Каримов чўнтагини ковлаб, кичик дафтарчани олди. У турли иҳтибосларни пала-партиш ёзиб юрар экан, шу дамда кераклисини топа олмади:

-Ҳозир тополмадим, лекин ёзиб қўйгандим, Темурланг… кечирасиз Амир Темурнинг ўзи “Бизга баҳо бериш учун биз қурдирган ҳашаматли биноларга назар солинг” деган,-дедию бир зум бошини эгиб ўйланиб қолди.

У қачон ўзбекчада тортишувга кирса, мантиқли жавоб тополмасдан ютқазишини биларди.

Шу топда унинг бу гапига ҳам жавобим тайёрлигини билгани учун ҳам бошини кўтармай, аслида гапимда жон борлигини таъкидлаб, мавзуни бошқа томонга буриб юборди.

Аммо мана шу қисқа савол-жавобнинг ўзи унинг кўнглида нима ётганини яққол кўрсатиб берганди.

Шу боис орадан бир йил ҳам  ўтмай ўзини “Амир Темурнинг давомчиси” деган сиёсатни бошлатди.  Бу энг аввало унинг нутқларида ва газеталардаги махсус ёздирилган мақолаларда кўрина бошалди.

Шу боис орадан кўп  ўтмай у ўзини “Амир Темурнинг давомчиси” деган сиёсатни бошлатди.  Бу энг аввало унинг нутқларида ва газеталардаги махсус ёздирилган мақолаларда кўрина бошлади.

Матбуотда Ислом Каримовни Амир Темурга тенглаштириб ёзиш мусобақага айланди.

Тарихга, миллатга, ўз-ўзига ҳақорат  кундан кунга «гуллаб кетди».

1994 йилда қувғинда,  Бакуда Амир Темурнинг тузукларини такрор ўқидим. Ундаги 12 қоида  билан Ислом Каримов фаолиятини солиштиришга уриндим. Тузукларда келтирилган сифатларнинг қайси бири Ислом Каримовда бор деган саволга жавоб қидирдим.

Амир Темур: Биринчи. Мен сифатларимнинг аввали деб беғаразликни тушундим…   

Юзлаб ва ҳатто минглаб мисоллардан фақат биттасини келтираман. Еттинчи сессияда (1991 йил кузида) депутатлардан бир гуруҳи Ислом Каримовнинг камчиликларини бетига айтишди. У қўлини кўксига қўйиб «Ҳаммаси тўғри, тан оламан, имкон беринглар тузатаман» деб онт ичди. Ваҳоланки, ундан қасам ичиш талаб қилинмаганди.

Хўш, орадан бир йил ҳам кечмай нима юз берди? Ўша еттинчи сессияда сўзга чиққан депутатларни «халқ вакилликдан чақириб ола бошлади». Қаранг, халқимиз қанчалик “фаол”!

Сайлов жойларига саноқли одамлар келиб, қоғозда эса бутун халқ «овоз берди». Қувғин устига қувғин бошланди. Ғараз илони чақмаган жой қолмади. Еттинчи сессия қаҳрамонлари Ҳамза Эшназаров, Ринат Бурхонов, Алижон Қўчқоров, Отажон Полвонов, Ойгул Маматова, Тойиба Тўлаганова, Бахтиёр Қодиров ва бошқалар Олий Кенгашдаги ишларидан четлатилдилар. Кимдир бўшатилди, кимдир қисқартиришга тушди, кимдир қувилди. Халк депутатлари Мурод Жўраев, Иномжон Турсунов, Шоврух Рўзимуродов кабиларнинг қисмати нима бўлди? Улар миллатнинг гули эдилар. Каримов «қиличи» бу гулларни кесиб ташлади.

Ажойиб қаламкаш, драматург Иномжон Турсунов Каримовдан бошқача фикрлагани учун ҳибсга олинди. Мурод Жўраев ҳам жиноятчи деб топилди ва ҳоказо. Ғараз асосий фазилатга айланди. Ҳар кун, ҳар соатда кимдир ғараз йўлида қурбон бўлди.

Амир Темур: Иккинчи. Мен ҳар доим Исломга қатъий риоя қилардим.  

Ислом Каримов доим Исломга қуллук қилади. Сўзда. Каломини «Иншоллоҳ»дан бошлаб «Иншоллоҳ» билан тугатади. Қўлини каламуллога қўйиб қасам ичгани ҳали ёдимизда. Аммо Ҳолландияга борганда «Бизда Ислом хавфи бор, шу боис қаттиққўлман» деган ҳам у. Мисрга бориб эса Ал-Аҳзар дорилфунунининг илоҳиёт борасидаги юксак хизмат учун бериладиган унвонни олиб қайтган ҳам у.

Тожикистонда озодлик истаганлардан қўрқиб дунёга жар солди: «Исломпарастлар, динпарастлар одамларнинг бошини кесишмоқда!».

Маккага бориб қайтганда эса катта мажлисларда «Мен Худонинг уйига бориб келдим, ҳожиман, билиб қўйинглар» деди.

Бир тарафда халқни Қурбон ҳайити билан табриклаб, иккинчи тарафда мадрасалар, мачитлардан одамларни қувишга амр берди. “Мусулмонман” деган зот учун бу дунё зулматга айланди.

Дин арбоблари қатағонга учрадилар. Эътиқод, иймон, ишонч, диёнатни асраган, авайлаган кишилар хавфли шайтон, тилёғламачилик, алдов, каззоблик, манфаатпарастлик, ришватхўрлик қуллари эса раҳмон бўлиб кўриндилар.

Амир Темур: Учинчи. Мен камбағалларга кўп хайру эҳсон қилдим, ва муаммони диққат билан текширдим, ва уни мумкин қадар тўғри ҳал қилишга бутун жаҳдимни сарфладим.  

Ислом Каримов улуғ жаҳонгирга содиқ йўл тутишни истади. Муаллимларга текин уй-жой бериш, ёлғиз қарияларга имтиёзлар, уруш ногиронларига машиналар тарқатиш каби фармонларни эсланг. Ойлаб, йиллаб бу «доно» фармонлар тарғиб қилинди. Амалда эса муаллимлар текин уй-жой олишгани учун ўзгалардан етти марта кўп ижара пули тўлашга гирифтор қилиндилар.

Ёлғиз қариялар… Миллат ичида ёлғиз қария йўқ эди. Улар фарзандлари билан яшардилар. Бу фармон рус тилли халқлар вакиллари ҳимояси учун яратилганди.

Уруш ногиронларининг машина олиш уч ўн миллионлари топилмади. Дарвоқе, камбағалларга «ер берилди».

Аввалдан қурилиш материаллари жамғарилмагани учун бу борада қимматчилик юз берди, тақчиллик бошланди. Кейин яна ер тортиб олинди. Бу эл-улусга аён ҳақиқат…

Паркентда ўлдирилган йигитлар руҳи ҳамон осмонимизда чинқирмоқда.

Фарғонада шаҳидлар ҳақорат қилиндилар.

Андижонда май кунлари ҳибсхоналарда йигитлар қийноққа солиндилар.

Наманганда аскарлар тинч аҳолини қирғин-барот этдилар.

Диндорларга қотил тамғаси босилди.

Самарқанда митинга чиққан йигитлар саваландилар, қамоққа олиндилар.

Қашқадарёда таҳқир бош тутди.

Тошкент талабалар шаҳарчасида адолат истаганлар отилдилар…

Можароларни «ҳал қилишда» «қассоб»ликни ерига етказган Темур Алимов, Ғулом Алиев, Буритош Мустафоев, Зокир Алматов, Алишер Мардиев, Исмоил Жўрабеков, Мавлон Умурзоқов ва бошқа «миллий қаҳрамон»ларнинг боши вақти-вақти билан силаб турилди.

Бу “Амир Темур давомчиси”нинг содиқ «лашкарбоши»ларига муҳаббати рамзи эди.

Кундага қўйиш учун силанган бошлар.

Амур Темур: Тўртинчи. Халойиққа раҳм қилдим, барчага наъф еткурдим. Бунда бировга ноҳақ озор етказмадим ва мендан ёрдам сўраб келганларнинг кўкрагидан итармадим…

Раҳм-шафқат… Не-не оналар ўғиллари Каримовга мухолиф бўлгани учун изтиробга чўктирилди.

Не-не болалар отаси мухолифатда бўлгани учун етим қолдилар.

“Ўлган оналаримиз, тирик бўлиб руҳан ўлган оталаримиз… Қариндош-уруғларимизда не айб?”- деганлар қанча!

Биргина таниқли ва истъедодли журналист Аҳмаджон Мухторовнинг Каримовга шавқат сўраб ёзган ўндан зиёд хатидан хабардорман. Бунга жавобан у «Ҳали бу кам, унинг онасини…» дея ҳақорат қилганини ҳам кўпчилик билади.

Жиззах вилоятидан келган оқсоқоллар ҳокимнинг ғаройиб қилиқларидан нолишди. «Бу қурумсоқ чолларни фелъетон қилиш зарур» деди Президент. Шундай қилинди.

«Равил, қария Қудрат Ахмедовни инфарктгача олиб бор, билдинг-ми?»

«Равил, ана у қўқонлик данакчи Юсуфни эмаклат, ҳамма кўрсин!»

«Равил,…»

Ҳар куни котибият бошлиғи Равил Абдуқодиров хонасидаги аппаратдан Президентнинг ғазабли топшириқлари, яъни раҳм-шавқати «тараларди». Ҳеч вақт ўтмай у бот-бот ижросини суриштирарди.

Амир Темур: Бешинчи. Исломга таалуқди ишларни мен ҳар доим кундалик ва дунёвий ишлардан устун қўйиб келдим… 

Каримов ҳам исломга таалуқли ишлар билан доим шуғулланди. Ислом давлати қурди. Мачит ва мадрасаларга қатновчилар кузатув, таъқиб остига олиндилар. Оддий хатми Қуръон мажлисидан Маккаи мукаррамадаги йиғинларгача айғоқчи қўйилди.

Диндорлар Тожикистонда ноҳақ қамалган биродарларини ёқлаб етти сўзли шошилинчнома юборишса, Ислом Каримов уч ой матбуотни, ойнаижаҳонни уларга қарши «сайратди».

Мабодо Маккаи мукаррамадаги йиғинларда унга қарши бир сўз айтилса борми… каз-казоларнинг «овози ўчарди».

Айниқса, диний идоранинг молиявий аҳволи унга тинчлик бермасди. Даҳшатли империя даврида, атеизм «гуллаган» пайтда ҳам ҳуқуқ тартибот ходимлари бу идорага бостириб киришмаган. Лекин Каримов у ердаги ҳар қоғозни ўзи кўргиси ва ундан душман бармоқлари изини топгиси келарди. Бош прокурор Бўритош Мустафоев эса бу ерда жиноятчилик илдиз отгани ҳақида матбуотга жар солди.

Демак, Каримов исломга эмас, Исломга(ўзига) содиқликни истади, Тангри йўлида содиқлик кўрсатганларни ўзига бўйсундириш учун қўрқув, таҳлика оловини сочарди.

Вақти-вақти билан мадрасалар, мачитлардан хайри-эҳсон ҳисобига келган аудио ва видео аппаратларни тортиб оларди. Уларнинг «тили»дан ҳадиксирарди.

Саудия Арабистондан келган ўзбек мачитлардан бирида ваъз айтиб, бу ердаги халқ оғир кун кечираётганини таъкидлагани боис 24 соат ичида мазкур мамлакатдан келган барча меҳмонларни қувиб чиқарди. Ҳатто уларнинг элчихоналари ёпиб қўйилгани ҳам сир эмас.

Диний идораларга ўзига содиқ кишиларни «сайлаб» қўйиш ҳам унинг доимий ишларидан бирига айланди. Бу билан у исломий экстремизмга замин ҳозирлади.

 Амир Темур: Олтинчи. Барча сўзларимда доимо ҳақиқатгўйликка риоя қилдим.         

Ислом Каримовнинг “ҳақиқатгўйлиги” у тахтга келган илк кунданоқ бошланди… «Матбуот эркин бўлади» деб бот-бот айтди. Оммавий ахборот воситалари ҳақидаги қонуннинг «Ўзбекистонда цензура бекор қилинади» деган бош жумласини рўкач қилди. Амалда ҳар бир газета «боши»га тўрт-бештадан соқчи қўйди. Юрагидаги гапини ёзган қаламкашларни озодлик, мустақиллик душмани деб эълон қилди. «Эрк», «Бирлик»нинг газеталари таъқибга учради.

Катта минбардан туриб, “Ўзбекистон гуллайди”, деди. Амалда хазон бўлди бу юрт. «Пулингизни омонат кассасига қўйинг, бўлмаса куйиб қоласиз» деди. Халқ ҳафталаб омонат кассалари эшигида сарғайди. Пул қўйганлар хони-мони куйган кишиларга, миллионлар эса тийинларга айланиб қолди.

“Шароф Рашидов масаласида энг олий ҳақиқатни мен айтаман”, деб минбарга кўтарилди. Бироқ Шароф Рашидовни қоралаш, гўрба-гўр қилиш ҳақидаги ҳужжатларда ўзининг имзоси ҳам борлигини унутди.

“Мамлакатда ҳамма ўз она тилида сўзлайди, ўзбек тили давлат тилидир”, деб такрорлади. Ўзи эса ўзбек тилидаги ҳужжатларни четга суриб, рус тилидагиларни ўқиш одатини тарк этмади.

Паркент воқеалари, Фарғона фожеаси муносабати билан тузилган комиссиялар ҳақиқатни ойдинлаштирганларида Ислом Каримов бу ҳужжатларни ғаладоннинг «мулки»га айлантирди.

Ҳақиқатгўйларни қатағон қилдирди, алдов усталарини атрофига жамлади.

Ёлғон, ёлғон ва ёлғон унинг сиёсий қуроли бўлди.

 Амир Темур: Еттинчи. Мен ҳар кимга ваъда берсам, унга вафо қилдим.  

Ислом Каримовнинг ваъдалари чексиз, «Ўзбекистонни олти ойда жаннатга айлантираман» деб ваъда берди.

Олти ойдан сўнг халқ жаҳаннамга рўбарў келди.

«Ўзбекистонда кўппартиявийлик шароитини яратаман» деди. Эрк демократик партияси йўқ қилинди. “Озод деҳқонлар”, «Бирлик» ва бошқа кўплаб партияларни тўлғогида буғди.

«Ўзбекистонда ҳурфикрлилик йўлини очаман» деди. Аммо бир фикрлилик, фақат Ислом Каримовни мақташ йўли очилди. Фикри борларнинг боши ёрилди. Улар туҳмат, бўҳтон билан қораландилар.

«Ўзбекистонда қишлоқда яшовчиларни бадавлат қиламан» деди. Қишлоқда яшовчилар бир бурда нонга зор бўлдилар.

«Болалар пахта далаларига олиб чиқилмайди» деди. Мактаблар ёпилди. Олий ўқув даргоҳлари бутун куз давомида фаолиятдан тўхтади. Қаҳратон кунларда ҳам болалар оч-ночор пахтазорда ишлатилди.

«Ўзбекистонда демократия ўрнатилади» деди. Аммо яккаҳокимлик, зўравонлик ўрнатилди.

«Туркия йўлидан борамиз» деди. Ой ўтмай Хитой, Шимолий Корея йўлига ўтилди. Руссияни аёвсиз қоралади. Амалда Руссиянинг этагидан ажралмади.

Ҳали Ўзбекистонда бирор киши Ислом Каримов фалон ваъдасининг устидан чиқди, деб айтолмайди. Ҳатто унинг атрофида парвона бўлганлар ҳам.

 Амир Темур: Саккизинчи: Доимо ўзимни Аллоҳнинг ердаги мулкига посбон, деб билдим.     

Ислом Каримов ўзини Аллоҳнинг ердаги мулкига мутлоқ соҳиб деб билди. Истаса, юрт тиллоларини Швецарияга,  Англия, Фарангистонга олиб бориб қўйди. Истаса ўзбек тиллоларидан ясалган буюмларни, тилло симли тўнларни дунё мамлакатлари бўйлаб сочиб юборди. Мухолифатдагиларнинг шахсий уйларини тортиб олди. Ҳатто одамларни ҳам шахсий мулким, деб билди. Ўзбекистонда қатағон қилингач, бош олиб чиқиб кетганларни тутиб келтира бошлади. Истаса урди, истаса ўлдирди.

Каримов зулмидан Ватандан кетиб қолиш анъанаси бўлмаган юртда “ватансизлик” оқими бошланди. Минг-минг одамлар Ўзбекистонни тарк эта бошладилар.

Туркистон озодлиги учун русларга қарши курашган етук тарихчи Боймирза Ҳайит ўзи туғилиб ўсган Ватанига ярим асрдан кейин қайтиши биланоқ Ўзбекистондан қувиб чиқарилди.

Озодлик йўлида умрини аямаган Вали Қаюмхон юртига келолмай хорижда жон берди.

Бутун тарихимиз кўзгуси археологик қазилма бойликлари Россияда қолди.

Пахта арзон нархларда ташиб кетилди.

Қуролли кучларга тегишли барча техника Россия ҳисобига ўтказилди.

Ўғрилик, порахўрлик авж олди. Президент тайинлаган ҳокимлар халқни аёвсиз таладилар. Самарқандда Пўлат Абдураҳмонов, Термезда Ҳаким Бердиев, Бухорода Дамир Ёдгоров, Хоразмда Маркс Жуманиёзов, Тошкентда Адҳам Фозилбеков ва бошқа ўнлаб ҳокиму ҳокимчалар унинг поспонлигида зуғумни қурол қилиб, халқ бошини янчдилар. У жаллодларни тайинлашда мақтаб, ишдан олишда қоралаб тез-тез янгилаб турди…

 Амир Темур: Тўққизинчи: Нопок ишлардан бутун вужудим билан ўзимни тийдим.     

 Ислом Каримовнинг энг севган машғулоти атрофидаги одамларни бир-бирига душман қилиб қўйишдир.

Вақтининг кўп қисмини иғво, «деди-деди»га сарфлади..

У нопок йўллар билан одамларни бадном қилишнинг устаси эди. Айни пайтда у мақтовга маҳлиё бўлди. Президентнинг бундай йўлга ошуфталигини сезганлар у ҳақда мадҳияномалар ёза бошладилар. Анвар Жўрабоев «Арбобнинг кашф этилиши» «асарини» ёзиб «Халқ сўзи»га муҳаррир бўлди, Мурод Муҳаммад Дўст «Туркиядан Туркияга» мадҳияномасини битиб унга матбуот котиб, Шавкат Яҳёев «Ўзбекистон президентини жаҳон тан олди»  деган «достони»ни ёзиб Телерадиокомпанияга раис, Одил Ёқубов «Ҳаво йўлида бир соат» «асари»ни унга бағишлаб Атамалар қўмитаси раиси, Жамол Камол «Мустақиллик бойлиги» туркум мақолаларини эълон этиб Ёзувчилар союзи раиси… ва ҳоказо ва ҳоказо. Бу анъанага айланди.  Бугун карвоннинг на боши на охири, на туяси на кўппаги бор.

Ҳар бир йиғин, воқеа олдидан ўнлаб кишиларни мансаб, унвонлар билан “тинчитиб” туриш ҳам Каримовнинг севган ишларидан.

Унинг халқ орасида латифага айланган сўкишлари ҳам кўп нарсалардан дарак беради. Атрофидаги раҳбарларни «онангни…» деб ҳақоратлаши, тепиши, таҳқирлаши на қозонда ва на чўмичда туради.

Нопоклик кун сайин, соат сайин ёйилиб борди. Бу хасталик – давоси йўқ хасталикка дучор бўлганлар, бўлаётганларнинг саноғига биров етса етарди, лекин кўпчилик етмасди…

Амир Темур: Ўнинчи: Мен иймон билан қудрат бир онадан туғилган, деб ишонганман.       

Ислом Каримов иймонни эмас, кучни яхши тушунади. У қудратни муҳофаза ва ҳужум деб билади. Минглаб чиниққан йигитлардан ўзига қўриқчи танлади. Аммо ораларида ўзбек йўқ. Ҳаммаёқни тинтадиган бўлди. Ҳатто Олий Кенгаш мажлисларига депутатларни тинтувдан сўнг киргизди. Унинг ҳузурига белгиланган 5-10 кишидан бошқа ҳеч ким киролмайди. Халқ билан учрашмай, кўришмай қўйди.

Ўзи ишлаган ва яшаган биноларни темир панжаралар билан ўраб олди. Лазер нурлари билан қўриқхона яратди.

Хавфсизлик қўмитасидан сиёсатдонларнинг телефонларига қулоқ тутиш бошқармасини ўзига олди.

Ички ишлар, Прокуратура, Хавфсизлик қўмитаси штатларини икки-уч баравар оширди. У ерда ишлаётганларнинг маошларини юқори қилиб белгилади. Уларга имтиёзларни берди. Ўқитувчи, шифокор каби касб соҳибларига эса сариқ чақа ҳам “инъом” этмади.

Тўпланган одамларни тарқатиш, дўппослаш, мухолифатни тор-мор этиш бўйича баталонлар тузилди. Уларга афғон уруши қатнашчилари, рус тилида гаплашадиганлар  жамланди. Не-не ёстиқларни қуритди бу куч!

Чет мамлакатдаги ишбилармонларни сотиб олиб, улар орқали ўша мамлакатларга ташриф ҳозирлади. Оқибатда ўз туристик сафарларини қудрат деб курсатди.

Ўзбекистон бўғзигача қарзга ботди. Ҳатто Туркманистондан қарз олишгача етди. Буни халқдан яширди. БМТга борганда «Биз қарзи йўқ давлатмиз» деди. Ваҳоланки, фақат Россиядан Ўзбекистоннинг қарзлари триллионларга етиб қолди.

Ислом Каримовнинг бундай «қудрати» юртни оғир кунларга бошлади. Вақтида миллий пул киритилмади. У ягона рубл зонасига имзо чекди. У ердан ҳайдалгандан кейин ҳам Ўзбекистоннинг пулини чиқаришни орқага сурди. Иқтисод емирилди, у эса «қудратини» тутиш билан овора эди. Этик тор келгач, пул чиқаришга қарор берди.

Амир Темур: Ўн биринчи: Мен доимо сайидларга эҳтиром билан қарардим, уламо ва шайхларни эъзозлардим.          

Сайидлар, Пайғамбар авлодлари, Ҳақни ҳақ дегувчилар… Уларнинг бошида қай булутлар айлангани, айланаётганини бутун дунё кўриб турибди. У ҳам уламоларни эъзозларди. Агар адиб Саид Аҳмад уни мақтаса, Ҳамид Ғулом, Мирмуҳсинлар доимгидек мадҳия ўқисалар, Одил Ёқубов, Пиримқул Қодиров, Ўткир Ҳошимов… оқловчилик қилсалар эъзозларди. Эркин Воҳид, Абдулла Ориф… лаганбардорлик эвазига у кишининг эъзозларида. Аҳмадали Асқаров, Пўлат Ҳабибуллаев, Эркин Шайхов, Озод Шарафиддинов, Акмал Саидов… каби олимлар ҳам эъзоз қуршовига кирдилар. Сабабнинг ҳам сабаби бор.

Ислом Каримов уламолар – фозилу фузаллоларни фақат мадҳиягўйлар деб билади. Улар унинг «Ўзбекистоннинг ўз тараққиёт ва истиқлол йўли» ва бошқа китобларини ёзиб бердилар. Сўнг ўзлари мажлислар, илмий конференциялар ўтказиб, уни мақтадилар, кўкларга кўтардилар. Аммо халқ аҳволидан сўз очмадилар.

Уламоларнинг «кашфиёт»лари шу даражага бориб етди-ки, Ўзбекистонда яшаётган юз ёшдан зиёд умр кўрганлар номидан Президентга узоқ умр тилаб мурожаат “битдилар”. Бундай “кашфиёт” билан исми-шарифини ёзолмаган, остона ҳатлаб ташқарига чиқолмаган қашқадарёлик, бухоролик, сурхондарёлик, қорақалпоғистонлик онахонлар, боболарнинг устидан кулдилар.

Ўзбекистон фани, адабиёти, санъати эса орқага кетди. Ислом Каримов замонида дунёга татигулик қандай асар ёки янгилик яратилди?

Наманганда нефт қазишдаги катта фалокатни улкан янгилик деб жар солдилар, мукофотлар олдилар. Катта бойлик эса 60 кун ёнди. Уни тўхтатиб бўлмади. Олов ўзи тингачгина, «Олов бўйсундирилди» деб хитоб қилинди. Кашфиёт шу қадар эди. Аммо Каримов академик бўлмаган академия қолмади. Брежнев тирик бўлганда балки унга ҳасад қилармиди?!

Фарҳод Рўзиев каби олимчалар эса «Ислом Каримов дунёда янгича йўл яратди, уни Нобел мукофотига тақдим қилиш керак» дейишгача бориб етдилар.

На илож, эъзозни қуллик калтаги, деб тушунганлар хато қилишмади.  Вақтинчага. Бир кунмас бир кун уларни “эъзоз калтаги” синдириб ташласа, асло ажабланмайман. Бу золим подшоларга хос ҳунар.

Амир Темур: Ўн иккинчи: Мен ўзимнинг икромиятим ва раҳмдиллигим туфайли кишиларнинг энг паст табақаларининг ҳам, ҳаттто бошпанасиз гадоларнинг ҳам раҳматига сазовор бўлдим.   

Ислом Каримов раҳмат олишнинг бошқа йўлларини яратди. Боласига «Ислом» деб, унинг исмини берганлар гиламли, уйли, болалари эса қўғирчоқли бўлишди. Ҳатто тили чиқмаган болакайларга фахрий ёрлиқ ва Президентнинг мактуби топширилди.

Гадолар шу қадар кўпайиб кетдиларки, жой талаш жанжали билан овора бўлиб Ислом Каримовни мақташни ҳам унутдилар.

Бироқ, газеталар, радио, ойнаижаҳон уларнинг ўринларини тўлдириб турди. Раҳм-шавқат ҳақида афсоналар тўқилди, қўшиқлар айтилди, аммо биров уни кўрмади…

Ниҳоятда қисқа таққосимиз будур! Уммондан қатра. Бугун даҳшатли уммоннинг барча кулфатларини санашнинг узи азобдир. Фақат, унинг қатрасида шу қадар жиноятлар, қабиҳликлар яширин.

Шу боис ҳам Каримов номи айтилганда улуғ соҳибқирон номларини ёнма-ён келтириш бобомиз  руҳига ҳақоратдир.

22.МАҚСУДИЙ НИМА ДЕЙДИ?

“Америка Овози” радиосида ишлаб юрганимда (1999-2004) доим Ислом Каримовнинг қудаси-Мақсудийлардан интервю олишни ўйлардим. Чунки Ислом Каримовнинг сирларини уларчалик биладиган бошқа одам йўқ. Яна бир киши бор. У ҳам бўлса президент девони Умумий ишлар бошқармасининг раҳбари Зелемхон Ҳайдараов. Аммо у ҳали отда. Қачон отдан тушсагана ундан бирор гап олиш мумкин. Нақди Мақсудийлар. Бу ҳақда доим Мақсудий билан қуда бўлган ҳамкасбим Рано Ҳабибга айтсам, у “Гаплашиб бераман” дерди, аммо натижа чиқмасди.

Бир кун русларнинг газетасида Мақсудийлар ҳақида танқидий мақола чиқиб қолди. Кўринишича Гулнора Каримова ёздирган ва бир қанча мақсадни кўзлаган мақола. Уни Рано опага кўрсатиб, “Энди ҳам Мақсудийлар гапиришмаса, тарих олдида юзлари шувут бўлиб қолади” дедим ва мақолада кўзда тутилган мақсадларни унга тушунтириб бердим. У Мақсудийларга айтган эди, улар мақолани кўришни истадилар ва жавоб беришга рози бўлдилар. Дарҳол йўлга чиқдим.

Учрашувимиз худди изқуварлар филмларидаги каби бўлди. Менга аввал Нью Жерсей штатининг пойтахти Ньюакга келишим айтилди. У ердан Мансур Мақсудийга телефон қилсам, “Морристовн шаҳрига келишингиз керак” деди. Сел ёғиб турганди. Аранг етиб бордим. Мансурга телефонда׃ “Темир йўл кўприги остидан ўтиб, қарши томонга юра бошласангиз биз ўзимиз сизни топиб оламиз” деди.

Машинада ўтирган Фарҳод деган йигитни таништирди ва унинг радиога  гапиришини айтди. Ўзи эса “Financial Times” газетасига “бошқа жойга гапирмайман” деб сўз берганини баҳона қилди. Узоқда, ўрмонлар ичидаги ҳовлига отасини ҳам келтирган экан, ўша ерда учрашдик.

Агар золимнинг сирини билсанг Америкада ҳам қўрқиб яшаш керак. Шунинг учун ҳам бу сирдан вақтида қутулиш лозим. Абдурауф Мақсудий эса қутулмоқчи эмасдек кўринди. У бир қоғозни тўлдириб ёзиб олганини, шуни ўқиб беришини айтди. Бу орада кимлардир тинимсиз сим қоқиб турар ва воқеалар жараёнидан хабардор бўлишни истаётганлари сезиларди.

Улар мендан ҳам шубҳа қилаётган эдилар ва буни тушинишга ҳаракат қилдим. Микрофон ишга тушгандан кейин барибир оғир саволларим билан у кишини гапиртиришга муваффақ бўлдим.

Суҳбат тугагач, у киши ўғлига “Сен фақат мана шуни ўқиб берасиз, дегандинг, бу одам мени қийнаб юборди-ку” деди уф тортиб.

Мансур мендан ранжиди ва қўлимга ярим қоғозлик баёнотини бериб, “Мана шуни радиода ўқиб берсангиз” етади, деди. Аммо унинг ўзини ҳам гапиртиришга муваффақ бўлдим. Кейин эса Фарҳодни. Суҳбатимиз соат 23.05 да тугади ва чиқиб, ҳар томонга тарқалиб кетдик. Меҳмонхода қолдим. Мамнун эдим. Чунки фавқуллода муҳим гапларни олишга эришгандим. Эртасига Вашингтонга қайтиб, суҳбатларни эшиттиришга тайёрладим.

Мақсудийлар телефон қилиб суҳбатлардан баъзи жойларини олиб ташлашни сўрашди ва касбим нуқтаи назаридан буни бажо келтирдим. Лекин бу умумий мазмунга соя ташламади.

2003 йилнинг 11 Августидан бошлаб, яъни душанба кунидан 17 август якшанбага қадар суҳбатларни эфирга узатдик ва бу суҳбатлар Ислом Каримовнинг кимлигини очишда ниҳоятда катта аҳамиятга эга эди. Шу боис мазкур суҳбатларнинг матнини, магнит лентасига қандай тушган бўлса шу ҳолда айнан келтирмоқчиман.

АБДУРАУФ МАҚСУДИЙ БИЛАН СУҲБАТ

-Ўзбекистонда жуда кўп одамлар Абдурауф Мақсудий деганда биринчи навбатда Ўзбекистон президенти Ислом Каримовнинг қудаси эди бу одам, деган нуқтаи назардан танишади. Демак, шундан келиб чиқадиган бўлсак, биринчи саволим – Абдурауф Мақсудий ўзи ким? Буни сиз ўзингиз қандай таърифлайсиз?

-Раҳмат Жаҳонгир ака! Мен Абдурауф Мақсудий аслан Ўзбекистонда туғилиб, Ўзбекистондан 1931- йилларда отам Ўзбекистондан Қашқарга кетган. Қашқардан кейин Туркистонга келган. Бундан кейин Афғонистонга ҳижрат қилган. 46-йилда Афғонистондан Арабистонга кетганмиз. Икки йил Арабистонда туриб қайтиб Афғонистонга келганмиз. Биз ҳамиша тижорат билан шуғулланганмиз. Тижорат ишларида бўлганмиз. Отам раҳматлик савдогар бўлган. Амриқога келишдан мақсад, ман биринчи маротаба келганим 1965 йилда тижорат ишлари билан Амриқога келиб, Амриқони кўриб, шунга қарор бердимки, болаларимни ҳам Амриқога олиб келдим шу ерда ёшликдан ўқишсин деб.

1972 –йилнинг охирида учта боламни ҳам Америкага олиб келиб уларни бу ерда мактабга жойладим. Ундан кейин ўзимиз Афғонистонда эдик. Афғонистонда шу саноат ишлари, фабрикалар қургандик, тижорат қилардик.

79-йилда Афғонистонга рус ҳужум қилиб, Афғонистонни олгандан кейин секин-секин Афғонистондан ман ҳам чиқиб кетдим.

-Адашмасам 1994 йилда “Эрк” газетасида бир мақола чиққан эди. Ўшанда айтилган эдики, сиз Афғонистонда бўлган пайтингизда, руслар келганда, сиз Афғонистон Совет Савдо Жамиятини раиси бўлган эди, деб ёзишганди. Шу тўғрими?

-Шу нарсага таклиф қилишувди, мен ҳеч давлат ишини, сиёсий ишини яхши кўрмасдим, ҳеч қабул қилганим йўқ шуни. Шу ишга ҳамиша мени чақиришган, ўша жойни менга сақлашган, ўша пайтларда мен ташқарига чиқиб кетардим. Қабул қилганим йўқ. Мен давлат ишини ҳеч яхши кўрмасдим.

-Мана Америкага келдингиз, энди табиийки четда яшаган ҳар бир туркистонлик, нега ўзбекистонлик демаяпман, туркистонлик, чунки Ўрта Осиёдан четга чиққанлар ҳаммаси ўзини туркистонлик деб билади. Мана шулар ўзи туғилиб ўсган жойнинг мустақиллигини орзу қилган. Мана шу мустақиллик ҳам насиб бўлди, шу одамлар ҳам кўрди. Лекин қандай бўлди-ю сиз мустақил Ўзбекистоннинг президенти билан қуда бўлиб қолдингиз? Бунга нималар сабаб бўлди? Қандай тасодифлар бўлди? Шу ҳақда икки оғиз гапириб берсангиз.

-1984 йилда кам-кам ўзбеклар Москва орқали саёҳат учун Америкага келишарди. Уларни ичида кўп ёзувчилари бор эди, шоирлари бор эди. Илмий одамлар бор эди. Жуда кўп ўша Масков йўли билан шўтга келишиб, бир ҳафта, ўн кун келишиб турганда, биз ҳамиша улардан хабар олардик… Шу фурсат билан биз Ўзбекистонлик олимлар билан танишдик. Улар ҳамиша Тошканд ёки Ўзбекистон ниҳоясини кўриб, бошқа дунёни ҳолатини кўриб, шўтга келишганда ҳаммадан илтимос қилишардики, келинглар Ўзбекистонга, бизни қўлимиздан бир иш келмайди, ўша ерда бир иш бошланглар, одамларга иш топилсин. Кўп ҳолатимиз ёмон, деб шунақа бизни таклиф қилишганди Ўзбекистонга. У вақтда ман на Каримовни танирдим ва ҳеч кимни танимасдим, фақат шу келган олимларни танирдим. Фақат буларни ичида бошқа одамлар ҳам бор эди. Энди отини айтсам буларга дарров зарар етади. Улар кўп таклиф қилишган. 90–йил ман қарор бердимки ҳай, Ўзбекистонга борай, Ўзбекистон иқтисодий ва тижорий фаолиятини жойларда кўрай, ўлимдан кейин бир манфаатим мамлакатимга тегсин деган ниятда ман Ўзбекистонга бордим.

-Лекин мана бугун ўзбек матбуотида ҳам, рус матбуотида ҳам, агар бир назар ташлайдиган бўлсак, битта нарсани кўраяпмизки, айтишаяптики, Абдурауф Мақсудий Ўзбекистонга фақат пул қилиш мақсадида келган эди, деган нарсани айтишаяпти. Бунга нима дейсиз?

-Албатта мен тижоратчиман. Ҳамма жойга борсам ўзимни тижоратимни қилганман. Энди Ўзбекистонни қўйинг, бошқа тамом дунё тижорат учун озод. Ўзбекистонга борганим албатта савдогарман, пул топишим ҳам керак, лекин кўпроқ халққа манфаат етказиш.

Ўзбекистонга бориб “Рост тренинг” ширкатини қурдим. “Рост тренинг” ширкатидан кейин “Кока-кола” заводларини…90 йилда Ўзбекистонга бордик. Ҳали у вақтида озодликмасди. Каримов эшитди. Бормаганимиздан олдин ҳам Каримов бу ёққа бир хат ёзиб, Абдурауф ака, келинг Ўзбекистонга, деб даъват қилган эди. Ман уни даъвати билан бормаганимдан кейин Шукрулло Мирсаидов ҳам даъват қилди. У киши бу ерга келган эди. Иброҳимов деган…

-Мирзаолим …

-Ўша депутатларни раиси бор эди…

-Мирзаолим Иброҳимов…

-У кишидан ҳам даъват келди. Хай, яна мамлакатимизни кўрайлик деб, шавқи-завқ билан ўша ерга бордик. Бориб секин-секин ҳолатни кўриб, иш бошладик. Танишдик… Албатта мени халқ қуда бўлишимдан олдин танирди, мен халқни танирдим.

Ҳа бу дунёда тақдир, қисмат бор экан, уч йилдан кейин баъзи одамлар ўртага тушиб… Хулоса 90-йилдан кейин, биз 91-йилда бу ишларни бошладик ҳаммасини. Бошлаганимиздан кейин, мана кўрдингизки, манфаат ҳам қилдик, албатта қиламиз, нима десам бўлади тижорат қилдик. 2500 ишчи бизда бор эди. Сиз мана ўзингиз дунёни кўраяпсиз 2500 одам бир жойда ишласа 25 минг одамга иш топилади. Масалан товар ташиш, савдо-сотиқ, мошиналарда юк ташиш билан 25 минг одам ўшатта ишлаган…

-Лекин энди мана бугун ёзишаяптики, мана шу одамларга яхши ҳақ тўлашмаган ва айни пайтда ўша ширкатлардан такс(солиқ) тўланмаган. Бу ерда асосан қаллобчилик қилинган. Фақат ўз манфаатини ўйлаганлар. Биров агар бирон нарса деса дарров ишдан ҳайдашган, деган гаплар… Буларга нима дейсиз?

-Бу гапларнинг ҳаммаси ёлғон ва туҳмат. Биз налогини тўлаганмиз, дунё бўйича катта компаниялар бориб ҳисобимизни кўрган. Ҳаммасида ҳужжатларимиз бор. Мана биз чиқиб кетганимиздан кейин, Ислом акани қизини ўғлим қўйиб юборгандан кейин биз ўғри бўлдик. Ундан аввал ўғримасдик. Асосан мен 93-йилда дачадан чиқиб кетдим. Дачада ўтирардим аввал кўрган бўлсангиз. Сал Ислом акадан ман узоқроқ турай дедим. 93-йилда Ислом ака ўзи ва оиласи бизга талаблар қўйишни бошлади. Бу талабларни, қўйган талабларни ҳам вақтида айтиб бераман ҳаммасини. Йўқ, манга тўғри келмади бу иш. Ман бир озод яшаган инсонман. Ислом акадан узоқроқ турай деб, жойим йўқ эди, бориб Қатортолдаги омборимда яшадим. То ер олдим, жой олдим… Жойди битказгунимча ўшарда яшадим. Ислом акадан узоқроқ турдим. Ҳозиргача бўйним мана шундоқ… Ҳеч кимни ўртасида Ислом акага тушганим йўқ фалон ишда шу одамга ёрдам беринг деб. Ман Ислом акага… Ман қудаси эдим. Ман қандай бир одам… Масалан сиз қудангизга ҳеч бўйнингизни эгмайсиз. Бир дўстингизга эгасиз. Мани бир мажбуриятим йўқ, Ислом ака, келинг бир ёрдам беринг дейишга. Ислом акани манга эҳтиёжи бор…

-Лекин мана сиз айтаяпсизки, баъзи талаблар бўлган эди, кейин айтаман, деяпсиз. Шу кейин айтаман деганингизнинг ортида нима гап бор?

-Ука, сиз билмайсиз, мани иккита неварам уларни қўлида. Учта қариндошимни улар қамаб олишди. Бир кун ўтирганимда Америкада… Зелемхон Ҳайдаровни билсангиз керак, Зелемхон Ҳайдаровдан манга телефон келди.

-Ўзбекистон президентининг Умумий Ишлар Бошқармасининг бошлиги…

-Ўнг қўли дейилади Ўзбекистонда. У одам кучли…Зелемхон акадан манга телефон келди-ки, “Абдурауф ака, Ислом ака ва оиласи чақириб менга буйруқ бердики, Абдурауф акага телефон қилинг, шу Мансур Гулнорани қўйган талабларига… Талабларининг ичида биттаси шу-ки, Мансур авлодидан кечсин. Авлодидан кечса на сизларни заводларингизни оламиз, на сизларни жойларингизни оламиз, на уйларингизни оламиз, ҳаммасини сизларга қайтариб берамиз. Шу Мансурга айтинг, шу ишга қўл қўйсин. Нима дейди?”.

Мансур туриб айтти-ки, нима қилса қилсин, ман боламдан қандай қилиб ўтаман, деди. Энди бунга бир сабаб борки, инсон боласидан қандай қилиб ўтади? Энди Каримов ўзи бунга ўрганиб қолган, олдинги хотинини қўйиб юбориб, болаларидан кечган. Биз инсон боласи эдик биз. Бошқаларни қандай билсин, миллатни қандай билсин!? Шу сабаблар учун 93-йилдан буён ман бу одамдан узоқлашдим. Ман шу Қатортолда яшайман, қандай ҳолатга тушганимни ман ўзим биламан.

-Ҳар ҳолда бир одамни таниш учун ўн йиллар етарли бўлса керак. Шу ўн йилда озми-кўпми танидингиз. Шу таниган одамингиздан невараларингизни олишингиз мумкинми?

-Албатта, мана Амриқода адолатлик. На бу ерда бир одам биттадан бирор нарсани илтимос қилолмайди, ҳаммаси пул. Америка суди мана шетта қарор берди. Невараларимни қайтариб берсин, одамларни қўйиб юборсин, ҳар нарса деб… Ҳозир аввалги гапим чала қолди. Шу Зелемхон Ҳайдаровни айтган гапи, мана шуни ёзинг, Зелемхондан сўранг, агар Зелемхон ака шу гапидан тонса, ман субутини сизга қўйиб берай…

Судди қарорини эшитган бўлсанглар керак. Бугун Гулнора Каримова ё деярли бошқа унинг дўстлари-ю ё бошқа давлат одамлари кўп бу ерда ҳаракат қилишди. Судди алдашмоқчи бўлишди. Лекин суд ана ҳаммасини ёзди. Ўқиган бўлсанглар. Бу ерда Ўзбекистонга ўхшаган эмас-ки, бу йўл бўлса бундай қилгин деб. Иншоолло оламиз невараларимизни. Ҳеч кимга… Худодан бошқа ҳеч кимга бир нарса қолмайди. Зулмнинг охири барбод. Бундай олганда Ислом акани ким яхши кўради? Ўзингиз айтинг… Ёмон кўрган одамни “Халқ душмани” деб ҳам эълон қилди. Ўн йил, йигирма йиллаб одамларни қамаган. Баъзи сессияларда бўлган гапларни эшитгандирсиз, аввалда, нималар деган бу одам? Ялиниб турарди одамларга. Ҳозир энди ҳамма ёғини ўзига қилволиб, ўзига яқин одамларни қўйволиб… Ўзбекистонга масалан, бир процент ҳам инсон ҳуқуқи йўқ. Сиз нима дейсиз шу гапга, инсон ҳуқуқи борми Ўзбекистонда?

-Жаҳон жамоатчилиги Ўзбекистонни инсон ҳуқуқи паймол этилаётган жой деб турибди. Лекин мана шу гапни шу ўн йил давомида бирор марта қудангизга айтмадингизми?

-Айтдимку сизга, ман 93-йилдан буён бу одамдан узоқлашганман. Туғилган кунига айтарди, вақти келганда ўшанда ман чиқиб кетардим. Жуда борган бўлсам шу ўн йилни ичида ўн марта шу одамни уйига борганим йўқ. Унда ҳам нимага борардим? Келинингизни олиб шу 92-93- йилдан кейин невараларимни кўргани борардим.

-Энди мана Ўзбекистон ҳукумати тарқатаётган хабарларга кўра, Ўзбекистон Республикаси Прокуратураси тарқатаётган хабарларга кўра сизларни “Интерпол”га беришган, яъни халқаро қидирувдасизлар. Сиз ва икки ўғлингиз Ўзбекистондан жуда кўп пулларни ўғирлаб кетган, қолаверса Американи ўзида ҳам жуда кўп таксдан, ҳалиги такс дегани солиқ, солиқдан ўғирлаган… Жуда ҳам кўп даъволар бор. Умуман мана шу борада нима дейсиз?

-Биз ҳаётимизда таксдан ўғирлаган эмасмиз. Мусулмонмиз аввало. Такс берсангиз пулингиз ҳалол бўлади.

– Солиқ…

-Ҳа, сиз берган солиғингиз ғариб одамларга ишлатилади. Буни баракаси бўлди. Ўзбекистонда нимаики таксни берган бўлсак Америкада ҳам шу таксни берганмиз. Бу ерда давлатни кўзи мундай юмиқ эмас. Қаерда бир америкалик ташқарида иш қиладиган бўлса уни тижорати билинган. Америкада битта одамни чўнтагида 500 доллар нақд пул бўлмайди. Ҳаммаси бонкада бўлади. Бу Каримов акага ўхшаган… Энди ҳозир айтолмайман, фақат иккита неварам ва учта қариндошимни ушлаб қолган… Қайси қонун билан ушлаган? Қизи дунё бўйича нима ўғирликлар қилган? Сессияда эълон қилди ўзи Каримов бир одамни боласи гуноҳ қилса отаси жавобгар деб. Эшитганмисиз?

– Эшитганман.

-Қизи шундай ёмон ишларни қилаяпти, Каримов жавобгар. Ўзини ўзи Каримов қамасин. Қизини қилаётган ишидан хабарингиз бўлса керак!?

– Хабаримиз йўқ…

-А, ўқинглар газетларни, нималар қилаяпти, нималари бор уни… Қайси бонкаларда пули бор буни, ҳаммасини сизлар билинглар. Суриштиринглар…

-Жумладан шуни билиш ҳаракатимиздан биттаси шу, мана сиздан сўраяпмиз, сиз билганларингизни айтинг.

-Ман сизга илгарироқ айтимки вақти соати билан ҳаммасини…Кейин яна сиз билан гапиришамиз, иншооллоҳ. Яна гапиришамиз.

-Мана айтаяпсизки мени қариндошларимни қамаган деб. Шу қариндошларингиз кимлар? Қачондан бери қамоқда.

-Биз чиқиб кетганимиздан кейин… Улар ўзи тижорат қиларди. Биттаси бизда ишларди, биттаси мени божам бўлади.

– Исмларини айтинг?

-Биттаси мени қайноғам бўлади, Саид Жамол деган. Биттаси мени жияним, ҳам божам бўлади-Саид Довуд деган. Учинчиси мени божам бўлади Ҳожи Абдушукур деган. Биз чиқиб кетганимиздан кейин… Бизни чиқиб кетишимиз жуда қизиқ бўлди. Жуда ғалат бўлган. Биз чиқиб кетишимизда… Дафъатан ўшаттан бизга хабар беришди-ки… дўстларимиз бор Ўзбакистонда… Ўзбакистонда яхши ўзбаклар борки, яхши мусулмонлар бор…Абдурауф ака, чиқинг деди. Биз Америка сафоратига айттик, Америка сафоратидан бизга ёрдам бўлиб чиқиб кетдик. Биз чиқиб кетганимиздан кейин, 10-15 кундан кейин буларни олиб бориб қамади. Булар нима иш қилган, нима гуноҳ қилганди? Уларни чиқариши қандоқ бўлди? Бир тўрт-беш кишини уйларини олишди, жойларини олишди. Тижорат қиладиган молларини олишди. Биттасини уч-тўрт миллион долларини олишди. Кечаси келиб икки автобусга солиб, “Ҳайратон” кўпригидан ўтказиб юборишди. Ўн олтига кирган битта бола совуқдан ўлди. Исталин ҳам бунчалик қилган йўқ-ку! Исталин… Каримовни нима учун газетларда Ўзбекистон Исталини дейди? Биз шу бир ўзбекни исталин деганига шарм қиламиз. Албатта сиз ҳам Ўзбекистонда бўгансиз, кўргансиз. Мана бугун бир ёзувчисиз, озод мамлакатда яшаяпсиз. Сиз ҳам ўзингиз айтинг бу одам нималар қилган инсонларга? Шу гапларим тўғрими, тўғримасми? Кам одамни олиб бориб қамадими?

– Сиз айтган қариндошларингиз қаернинг фуқароси, Американими?

-Йўқ, биттаси Покистонни фуқароси, учтаси Афғонистонни фуқароси.

-Уларга қандай айб қўйиб қамаган?

-Ҳеч айбини бир таги йўқ. Мана шу ёлғон бизга ёзганда. Фақат мени қариндошим бўлганлиги учун…

-Энди, одатда подшолар билан яқин бўлиш масаласи ниҳоятда бир мураккаб масала. Жуда ҳам яқин бўлсанг куйиб кетасан, узоқ бўлсанг музлаб кетасан, деган гап бор.Бошида шуни ҳеч бир ўйламадингизми?

-Самарқандликсиз, форсча ҳам биласизми?

-Оз-моз…

-Битта форсийда Саъдийнинг айтган шеъри бор. “Қурби султон оташи сўзон бувад”, яъни “Султоннинг дўстлиги дўзахдай бир ўт” дейди. Хўп, биз бу одамга қўлимиздан келганини қилдик. Қўлимиздан келганини қилдик. Аммо сиёсий ишларда эмас.Ёки халқди озор бертишда эмас…

-Лекин шу дўзахни била туриб, дўзахга ўзингизни урдингизми?

-93-йилда айттим бундан ман чиқиб кетдим, бундан узоқлашиб кетдим. Ҳамма билади. Ўша Қатортолда омборда ётганимни беш ой ҳамма билади. Ўша Каримовдан ўша вақтида… дафъатан ишларимиз чўзилиоб кетди, бошқа бўлди, бунақа қариндош бўлиб қолдик. Дафъатан ташлаб чиқиб бўлмасди. Энг яхши бизни маслаҳатимиз шу бўлдики у одамдан секин-секин…

-Хўп, мана ўша қуда бўлган, дастлабки яқин бўлган йилларингизга агар қайтадиган бўлсак, бошида уларнинг оиласидаги вазият қандай эди? Масалан одамлар қизиқади шу президентнинг қизлари билан муносабати, қизларининг отаси билан муносабати, қизларининг қайнотаси билан муносабати, қудаларнинг узаро муносабати … Шулар ҳақида ҳам?..

-Бу ҳақида сизга ҳеч нима айтиб беролмайман, ҳозир айтолмайман. Кўп нарсаларни ҳозир айтолмайман. Қачонки иккита неварамни сизлар обкеб беринглар, кейин ман сизларга китоб-китоб қилиб айтиб бераман.

-Ўзингиз нималарни айтиш керак деб ўйлайсиз?

-Ҳач нарсаларни… Кўп нарсаларни… Ман шундай кўрган нарсаларни сизлар кўзингла билан кўрмагансизлар. Ман кўрганман. Нимаики қилган бўлсам ўзбек халқи билади. Мана мисол таврида, тижоратимдан ана сизга қилган ишларимдан гапираман. Мисол таврида сизга иккитасини айтай. Шойимардонни сел олиб кетганда ҳеч ким қатнашмади, мен қатнашдим. 67 та уй қилиб бердим. Кўприкларни тузатдим. Йўлларни тузатдим. Дарёларни тузатдим. Халққа бир касалхона қилиб бердим. Миллион-миллион, юз миллионлаб этта пулим кетди. Аммо бу миннатмас. Халқ ором бўлди, кўп хурсанд бўлди. Мени халқ яхши билади. Каримов шу… 91-йилдан кейин у билан қуда бўлдик. Ундан олдин бизни халқ билармиди, ё билмасмиди? Яна айтсам яхши бўлмайди, Ўзбекистондан келган бетта меҳмонларни ҳаммасини биз ҳурматини қилдик, ёрдам қилдик. Ўшани учун бизди билади. Биз Ўзбекистонга бориб нима қилдик? Фақат халққа ёрдам қилдик, халқди кўзини очдик, иш бердик…

-Энди, Каримов билан яқин бўлган пайтларингизда мухолифат сизни қоралаб келди. Айтишдики, бу одам Афғонистонда ҳам шу ишни қилган, Ўзбекистонга ҳам келиб мана, буғдой деб неча миллион пулни Америкага олиб кетди, буғдой олиб келинмади. Самарқанд холоделникларини олиб кетиб сотди, уни сотди, буни сотди, ҳатто шу даражага бориб етдики “Кока-кола”ни хўжаини фақат шу одам бўлди. Бошқа одамлар бунга ўхшаган ширкатлар очаман, деса уриб ташланди, деган гаплар айтилди. Энди бўлса айни гапларни Каримов ҳукумати ҳам айтаяпти. Буни қандай тушуниш мумкин?

-Ман Ўзбекистондан, масалан Самарқанддан халаделникни олиб бекорга олдим-ми? Бекорга бердим-ми? Ё масалан буғдойга пул олиб буғдой бермадимми?

-Лекин Каримовнинг қудаси деб бекорга берган бўлишлари мумкин-ку!

-Йўқ. Бу нарсалар қизини қўйиб юборгандан кейин бу гапларни энди чиқарадими? А, Каримов деган бир мамлакатни президенти. Мана Зелемхон Ҳайдаров бор эди. Қизи жанжал қилди Тошкентда менга. Ман айтдим, “Э, Зелемхон, бу қизга айтинг, Ислом Ғаниевич Каримов бугун 25 миллион одамнинг отаси, ёлғиз Гулнорани отаси эмас”. Гулнора кейин манга айтди-ки, “Сени қаматамиз, ҳамма нарсани оламиз, у қиламиз, бу қиламиз”… Ман айтдим, “Бор қўлингдан келганини қил, отангга айт”… Манга аввал айтди-ки, “Отамни фикрини ишлатаман”…Агар отанг шу ишни қилса, дедим, отанг аҳмоқ одам экан, дедим. Бу гапни Зелемхон Ҳайдаровдан сўранг. Ман айтдим, одам бир марта ўлади, бор отангга айт, дедим. Ўш куни шомдан кейин у кетиб отасига айтди, эрта–индин келавермади, кейин биз чиқиб кетдик.

-Энди бугун мана улар айтаяпти-ки, биз ҳамма ҳужжатларни Америка ҳукуматига берганмиз… Америка Адлия вазирлигига, Прокуратурасига ва бошқа идораларга берганмиз, яқин кунларда қўл – оёғини боғлаб олиб келамиз, деяпти. Бунга нима дейсиз?

-Бу гапларми ҳаммаси туҳмат. Бу ёққа юборган бўлса буларни ҳам ахир ўқийди, кўради. Бир буғдой олиб-сотган, неча йил ўтди, бу ишлар қандай бўлди? Биз Ўзбекистон давлатидан бир цент, бир сўм қарз олган бўлмасак, бизни миллион-миллион, бир миллиард сўмимиз қолиб кетди. Айтдим-ку бу ҳаммаси битта гап, Каримовни мияси айниб қолган бечорани. Энди шу қизини таъсирига кеб қоган, ихтиёр қўлдан кетиб қолган, бу касаллик ихтиёри… Ўзи менга айтарди, “Мен кўп қийналаяпман, ука!” деб. Беш йил аввал. Бу оиласига кучи етмай қолган. Ҳаммаси туҳмат. Мана Ўзбекистондаги Пракурор бечорани нима ихтиёри бор? Вазирликни не ихтиёри бор? Депутатларини Ўзбекистон Халқ ноиби демайди Каримов. Оиласи маймунлар дейди уларни. Қайси бечорани ихтиёри… Бир прокурорди ихтиёри борми? Айтингчи сиз ўзингиз? Борми прокурорди ихтиёри?

-Йўқ.

-А?!

-Икки оғиз ўзингиз гапириб беринг.

-Гулнорани ширкатини таъсис бўлиши, бошқасидан сиз Мансурдан сўранг, ҳаммасини айтиб беради сизга.

-Демак, бу масалани Мансурбек билан суҳбатга қолдирамиз. Сиз билан давом эттирадиган бўлсак, Абдурауф Мақсудий Ўзбекистоннинг келажагига қандай қарайди? Ўзбекистоннинг келажаги қандай бўлишини истайди? Қайси кунларда Ўзбекистонга боришни истайди?

-Иншооллоҳ, мани ўзимни гапимни биттаси қолди. Шойимардонни гапини айтдим сизга. Иккинчи қилган ишимиз ҳамиша биз халққа ёрдам қилганмиз. Сизлар бориб халқдан сўранглар, мендан сўраманглар. Давлат одамларидан ҳам сўранглар. Мусулмонлардан ҳам сўранглар. Ўша ўрислардан ҳам ўшаттагилардан сўранг. Хлабушкина деган бир етимхона бор эди. Аввалдан 93-йилдан биз унга ёрдам қилиб келардик. 98-йилдан давлат қаролмасдан қолди хабарингиз бўлса. Менга айтдики, шуни сиз олинг Абдурауф ака, бир хат ёзинг шуни сизга берай болалари билан… У ерда 180 тача болалари бор эди. Шуни тўлиқ ўз қарамоғимга олдим. Спорт жойларини қилиб бердим. Кампютерларини… Фақат Америкада қандай бўлса шунга ўхшаган қилиб бердим. Ман Ўзбекистонга бораман, ўша етим болаларга ваъда қилганман. Яхши ўқисанг, сен ҳам Каримовга ўхшаган президент бўласан. Иншоллоҳ борамиз Ўзбекистонга. Энди яна саволингизга қайтамиз. Ўзбекистон келажаги токи бир демократик ҳукумати бўлмаса… Сайлов яхши…

Агар эркин сайловлар бўлса кейин Ўзбакистон яхши бўлади. Ўзбеклар таланти бор, лекин булар қўл-аёғини боғлаб қўйган. Қандай бўлмасин гап дарров президентга етадики анаву одам вазир бўлмоқчи, ҳукуматни олмоқчи. Уни бошқа йўллар билан ўзингиз биласиз, мана сиз нега Америкага келдингиз, шуни манга айтинг сиз? Мани саволим сизга шу, сиз нимага келдингиз Америкага?

-Табиийки, мени Америкага келганим бошқа масала. Сирли масала бу сиз билан боғлиқ масалалар. Жумладан, сарой масаласи, салтанат масаласи… Салтанат – сирли дунё. Лекин жуда кўп миш-мишлар тарқалади, жуда кўп гаплар тарқалади. Шулардан баъзи бирларини сиздан сўрамоқчиман. Жумладан Абдурауф Мақсудийни Каримов билан орасини бузилиши борасида энг катта миш-мишлардан биттаси, айтишадики, гўёки Каримов кейинги пайтларда ўша эканомика ёмон бўла бошлагандан кейин, айниқса у пайтда Ўзбекистон Исломий Ҳаракати Американи кучи билан йўқотилмаган пайтда чиққан миш-миш бу… Гўё Каримов сиз орқали Америкадан ва Каримовнинг қизи сизлар орқали Америкадан бир қанча мулк олган. Масалан, Нью Жерсидан, Вержиниядан, бошқа ёқлардан жуда кўп пулларни асосан шу томонга йўналтирган булар. Лекин буни Мақсудийлар ўзига олгандан кейин Каримов билан ораси бузилди, деган миш-миш юрарди. Бунга нима дейсиз?

-Бу миш-миш ҳаммаси ёлғон гап. Биз Каримов билан қуда бўлгандан аввол шу авлодимизди ҳаммасига жойи бор эди. Каримов мани қудам бўлганидан кейин ҳеч бир мулк олганимиз йўқ. Ёлғон гаплар ҳаммаси. Боятда сизга айтдим-ку 500 доллар нақд пулингиз бўлса ўшанга ҳам сиз жавоб айтишингиз керак. Бу ҳаммаси ёлғон гап. Ўша ўзлари тўқиган гаплар.

-Бир ота сифатида бир саволга жавоб берсангиз. Мана ўғлингиз ҳам шу ерда. Ўғлингизга Каримовни қизини олиб бердингиз. Яшади булар. Икки фарзандлик бўлди. Мана бугун ўғлингиз сизни ёнингизда, ўғлингизни ўғли билан қизи Ўзбекистонда. Бир ота сифатида ўша қилган ишингиздан пушаймонмисиз? Нимани ўйлайсиз шу ҳақда?

-Ука бу бундай масалаки, бир одам бир ердан уйланади ё ажрашади. Ҳаммаси тақдирга ёзилган бўлади. Тақдирга боракан, нону насиба боракан, биз Ўзбекистонга бордик. Каримов албатта Ўзбекистонни президенти бўлиб Рассия томонидан сайланиб келган экан. Унга бизди ишимиз йўқ. Сизга аввал айтдим-ку, биз сиёсатдан кўп узоқмиз, қонимизда йўқ, биз аралашмаймиз. Албатта бу хусусда иккита неварамиз қолган ўшатта деб сизга бир неча марта айтаяпмиз. Ҳеч инсон, масалан, боласидан кечолмайди. Иншооллоҳ, бу ишлар вақти замони билан… невараларимиз ҳам қўлимизга келади. Эрта бу ёлғон гаплар… Улар минг марта ёлғон гаплар тарқатса ҳеч нарса йўқ. Турпоқ деворга ёпишмайди то ҳўл бўлмаса. Бу йўғ гапга, масалан… Бу тарқалган гаплар ҳаммаси ёлғон ука. Сиз шу Каримовнинг гапига ишонасизми?

-Ман ҳар ҳолда бу Каримовни гапини сўрамадим, халқ орасидаги миш-мишни сўрадим шекилли?!

-Ўзи ёлғон гап.

-Энди Абдурауф ака, бугун Абдурауф Мақсудий шу кеча кундузда нима иш билан машғул?

-Тижорат билан… Тижорат қиламиз биз. Тижорат қилаяпмиз.

– Қаерда?

-Бутун дунёда. Оламиз-сотамиз.

-Энди яна битта, энг сўнгги савол. Одатда бир шу невара кўрганда қудалар исм қўйишда невараларига келишиб исм қўядилар. Мана шу невараларингизни исми биттаси Ислом бўлиши, биттаси Иймон бўлиши… Буни тарихи борми йўқми?

– Невараларим аввал Америкада туғилган. Биз бу атти бетта қўйганмиз.

-Нима учун Ислом деб қўйгансиз?

-Ислом деб қўйганмиз. Иймон деб қўйганмиз Исломди боласи деб.

-Демакки ўша пайтда Ислом Каримовга ҳурматингиз, эътиқодингиз баланд бўлган экан-да?

-Йўқ-йўқ, бошқа гап бу. Ислом учун ниятимиз бор эди. Аввало ҳар бир… Ният бўлади. Масалан, ўзингизни ниятингиз бўлади-ки, қиз қўйсам атини бир нарса қўяман, Ислом қўяман, Пайғамбар қўяман, Ҳазрати Али қўяман, деб одамларни нияти бор. Шунақа мусулмонларни бугунги болаларини ати Қудахон Тўрам деган бўлади. Ҳа, бу бир гапмас-ку! Бир ат бир одамники бўмайди, ҳамма истаганини қўяди.

-Лекин Ислом Каримов Ўзбекистонда диндорларга жуда қаттиқ зуғум ўтказиб келаяпти. Бу кеча эмас, ўтган куни эмас, кейинги ўн йил давомида ислом деган, иймон деган, дин деган одамларга зуғум қилиб келаяпти. Мана шундай пайтда сиз ҳам неварангизга Ислом деб, Иймон деб исм берганингизда қандай бўлди муносабатлар?

-Бу энди ўзимизнинг ихтиёримиз. Биз бунга ифтихор қиламиз-ки, мусулмонча от қўйганмиз. Энди мана шу Америкада кўп одамлар туғилади мусулмонни боласи, мусулмонча от қўяди. Ҳар кимни ўзига бир шавқи бўлади. Масалан Иймон деган нарса Ўзбекистонда йўқ бўлса керак, Иймон қўйганмиз. Ислом деган от масалан юзта бор. Мингларча мусулмонларга Исломхўжа деган отлар бор, Муҳаммадислом деган от бор. Ёлғиз Каримовдан олинмаган, Каримовдан илгари бу отлар қўйилган.

-”Эл” ташкилоти атрофида ҳам илгари жуда кўп гаплар юрарди. Ислом Каримов ўз қудасини мана шу “Эл” ташкилотига бошлиқ қилиб қўйди, деб ва чет элликларни бир қисми, Мақсудийга яқин одамларга иш топилди, Мақсудийга яқин бўлмаганлар қувғинга учради, касалхоналарга тушди, Ўзбекистондан чиқиб кетди, деган гапларни кўп эшитганмиз. Шунга ҳам жавоб берсангиз.

-Чет элда юрган ўзбеклар ҳамиша орзуси шу эдики шу мамлакатимга борсам, мамлакатимга борсам. Қўлимда нима нарсам бор, шу мамлакатимга бориб хизмат қилсам. Кўплари боришди. “Эл” ташкилотини биз қурдик. “Эл” ташкилотини қуриб бутун чет эл ўзбекларини ҳам олиб бордик ўшатга. Ҳаммалари хурсанд бўлиб иш бошлайдигон бўлганда …93-94- ларда боришди ҳаммаси. Лекин хўп маюслик билан қайтди кўплари, масалан уч ой, тўрт ой, олти ой ўшатта қолишди. Қолиб иш қилайин деб, бошқа қилайин деб… Бир ёрдам бўлмади, бошқа бўлмади. Энди сиз мана шу ерга келиб тижорат қиламан, десангиз давлат сизга ёрдам қилади. Булар бу нарсаларни ўйлаб Ўзбакистонга борди, давлатдан бир ёрдам бўлмади. Кўплари бор-ей, бўлмади, деб чиқишиб кетди. Чет эллик ўзбакларнинг хатосимас, албатта бекоракам Ўзбекистонда жуда кўп эди.

-Лекин Ўзбекистон шароитидан келиб чиқадиган бўлсак, ўзбек халқининг менталетети, зеҳниятидан келиб  чиқадиган бўлсак, ўша пайтда сиз бир давлат эдингиз. Масалан сиз ёрдам қилишингиз мумкин эмасмиди?

-Йўқ, ман ҳеч давлат ишига аралашиб ҳатто… Бир одам билан келган манга ҳаммаси, ман айтдим, биродар борингла, мани ўртага тушманглар. Ман айтганман шўттаги ўзбекларга. Бу ўртага мени тушманглар. Биласанку дедим. Биларди мени. Ман намус қиламан, сен учун бир идорага бориб ишингни қилиб бериб. Бор йўлингни топгин, деганман. Бечоралар ташлашиб чиқиб кетган. Мани ишим, ман сизга айтай, бошқа одамларни иши бонкаларда бўларди. Давлатни олдида бўларди. Биздики арқада бўларди. Ҳамма нарса ўзи секин-секин жойида бўларди.

-Энди мана ўша пайтда бир кўнглингизга келмадими, четда, хорижда яшаётган ўзбеклардан баъзи бири, масалан Боймирза Ҳайитга ўхшаганларини ватанга қайтариш, ўша ерга олиб келиш, шу масалаларни бирор марта бир Каримовни олдига қўйсам, деган бир нарса хаёлингизга келмадими шу йилларда?

-Ман у вақтдаки… У киши борганда ман йўқ эдим Ўзбекистонда.

-Бу кишини қувиб чиқарганларидан хабарингиз борми Ўзбекистондан?

-Эшитганман. Сабаби нимайди, билмайман нимагалигини.

– Мана бугун, ҳозир шу одам жуда қаттиқ касал ётибти, тўшакда…

-Ким?

-Боймирза Ҳайит. Юролмайдиган бир шароитда ётибди. Лекин орзуси – ватанга қайтиш. Нима тилагингиз бор?

-Худованд сиҳатини яхши қилсин. Эшитганимга биноан Боймирза Ҳайит ҳаётида ҳеч ким қилмаган бир хизматни қилган, Ўзбакисттон тарихини ёзган шу киши. Шуни учун биз бу одамни қадрлаймиз. Чет элдаги тамом шу ўзбек олимларини ҳаммасини қадрлаймиз.

-Айтишадики ўзбек еридан, маконидан айрилиши ниҳоятда қийин деб. Илгари жуда оз одам чиқиб кетган Ўзбекистондан. Мана сизларнинг пайтларингизда шу руслар зуғуми билан чиқиб кетишган. Лекин мана бугун, масалан, Америка муҳожирлар ташкилотининг рақамларига қарайдиган бўлсак, биргина 2002 йилнинг ўзида битта Американинг ўзидан қарийб 300 киши бошпана олибди. Бу фақат сиёсий бошпана олганлар. Демак, жуда кўп одамлар Ўзбекистонни ташлаб чиқиб кетаяптилар. Бунга нима сабаб?

-Энди ука, Ўзбекистонни келажаги буюк давлат, деб халқ алданиб қолди. У-ку палон пайтда чиққан. Лекин бутун дунёдан, энди айтишим яхши эмас, ҳаммамиз навоз қиламиз, кўп аёллар ҳам чиқиб кетган. Буни ўзинглар яхшироқ биласизлар. Энди қаердадир инсон озод ҳаёт ўтказиш учун ҳаракат қилиши керакда. Энди ман бунга бир нарса деёлмайман.

-Халқ орасида баъзи гаплар бор-да, шуларга ҳам мен сиздан жавоб олмоқчиман, чунки сиз нимаики бўлса ҳам барибир саройдан узоқлашдим, кейинчалик деяпсиз, барибир дастлабки йилларда ўша саройдаги вазиятдан ҳам хабарингиз бор деб ўйлайман. Ўша одамлар айтишадики, Ўзбекистонда Ислом Каримов саройида Амир Олимхонни саройидаги каби бир вазият бор. Яъни ўша айш-ишрат масалаларида… Шу ҳақда бирор нарса эшитганмисиз, ё гувоҳ бўлганмисиз?

-Ман сизга айтдим-ку, шу ўн йил шу одам билан ман… Бирор бир марта шу уйига борганим йўқ умуман. Унда ҳам баъзи бир туғилган…невараларимни туғилгани муносабати учун борганман. Ўзини туғилган кунига ҳам ман борганим йўқ.

-Ҳадя ҳам берганингиз йўқми?

-Ҳеч нарса берганим йўқ. Ҳеч нарса олганим ҳам йўқ.

-Лекин халқ орасида миллион-миллион долларларни Мақсудий ўша пайтда Каримовга берган, Каримов номидан чет элларга қўйган деган гап бор…

-Буни ман билмайман. Мумкин… Буни ўзингиз суриштиринг. Ман бир пул ҳам берганим йўқ Каримовга… Ман умримда бировдан пул ҳам олганим йўқ, бировга пул ҳам берганим йўқ шу ишди битказиш учун.

-Мақсудий жаноблари мана саволларимизга ҳарҳолда озми-кўпми жавоб бердингиз. Радиотингловчиларимиз номидан миннаддорчилик билдирамиз. Лекин сиз ўзингиз “Ман қарздорман, келгусида кўп нарсаларни айтаман”, дедингиз ва биз келгусида мана шу салтанат сирларини барибир сиздан билиш умиди билан суҳбатга нуқта қўямиз.

-Бўпти, раҳмат.

МАНСУР МАҚСУДИЙ БИЛАН СУҲБАТ

-Демак, навбатдаги саволомиз Ўзбекистон президентининг собиқ куёви ва “Интерпол” томонидан қидирувга қўйилган Мансур Мақсудийга.

-Сизга шундай савол бор…Ўзбекистон ҳукумати сизни, отангизни ва акангизни жиноятчи деб ҳисоблаб “Интерпол”га берди. Айтиладики улар кўп вақт давомида солиқлар тўламаган, бошқа ишлар билан шуғулланган, жумладан Американи ўзида ҳам шунақа ишлар билан шуғулланган. Биз Америкага мурожаат қилдик бу ҳақда, дейилган. Мана шунга бир икки оғиз муносабатингизни билмоқчи эдик.

-Бу ҳаммаси туҳматлар. Кейин мен ҳаммасига жавоб бераман. Мен ҳозир тамом туҳматлар учун икки оғиз – уч оғиз гапирсам тўғри келмайди. Нима учун? Ман гаплашганимда ҳамма нарсани гаплашаман. Шу 91-йилдан то 2001-йилгача. Мана ҳамма кейин яхши тушунади. Халқ ҳам яхши билади ва мен ким эдим, мен қанақа инсон эдим ва Каримовни оиласи қанақа эди?

Айни вақтда мен ўзимни ишларим учун гаплашмайман. Ҳамма халққа кўрсатаман, бу Каримовни оиласи қанақа оила эди. Халқни севармиди, севмас эди? Шуларди кейин мана икки ҳафта, уч ҳафтадан кейин сиз билан гаплашаман, бу мени қарзим сизга.

Нима учун? Шу икки ҳафта, уч ҳафтани ичида битта катта энг обрўли газеталардан бирида бу нарсалар ёзилиб чиқади. Шундан кейин мен сиз билан ҳамма саволларингизга жавоб бераман. Яна бир нарсани айтай шу “Интерпол”ни нарсаси… Шу бизни қидиришаяпти. Биз шу, ман, акам, дадам хоҳлаган мамлакатимизда юрибмиз. Мана Оврупага борамизми, Осиёга борамизми, ҳамма жойга бориб келаяпмиз. Бу агар қидириш бўлса, бизди олиб Ўзбекистонга берадиган бўлса ололарди. Булар билади-ки, вақтинча системага кирган… Нима учун …туҳмат. Аммо бу нарса ҳам олиб ташланади. Ҳозир “Интерпол”га Гулнорани қўйишади. Гулнора ҳозир ўзи тамом икки жойда юрипти, Ўзбекистонда ва Руссияда. Шу жойи ҳам камайиб қолаяпти. Шуларди ҳаммасини ман… икки-уч ҳафтани ўртасида ҳамма саволларингизга жавоб бераман ва ҳамма нарсани очиқ гаплашаман.

23.ГУЛОНАРАНИНГ ДАФТАРИ

Абдурауф Мақсудийдан кейин Гулнора Каримованинг  ҳисобчиси бўлган Фарҳод Иноғомбоев билан суҳбатлашдим. Қуйида 2003 йилнинг 11-17 август кунлари  “Америка овози”да эфирга узатилганга мазкур суҳбатнинг айнан матнини келтираман…

-Аввало бир ўзингизни таништирсангиз!?

-Мани исмим Фарҳод Инагамбаев, Фарҳод Муҳаммадраҳимович.Дадамнинг исмлари Муҳаммадраҳим. Тошкент шаҳрида туғилганман.Ҳозир мана Америкадаман.

-Америкага қандай келиб қолдингиз?

-Агар манам бир тарихимни айтиб берадиган бўлсам , бу анақа, эшиттиришга сиғмаса керак.Лекин қисқача айтиб ўтсам.

Ман 94 йилларда Мақсудий оиласи билан ишлашни бошлаганман Тошкентда. “Рост Трединг” деган ширкат билан.Шу 2001 йилга қадар ишлаб келганман. Охирги иш жойим Дубайда бўлган. Биринчи, Июл-август ойларида мана шу ажралиш (Гулнора ва Мансур Мақсудийнинг ажралишини назарда тутмоқда-Ж.М) эълон қилингандан кейин Тошкентга Мақсудийга қарашли ширкатга кўп нимала кўрсатилди.Нима дейди, давления, босимлар. Ҳар хил тазйиқлар кўрсатилди.

У пайтда менинг катта акам Умидбек Тошкентда ишларди.

2001 йилда мен Дубайдда ишлаётганимда менга Тошкентдан телефон қигандилар. Биринчи, адам телефон қигандилар.Бу пайтда мен билгандим Тошкентда нима бўвотганини…Фирмага СНБ ходимлари келиб, текширув органлари келиб босим ўтказвотганини эшитган эдим.Ўша пайтда менга адам телефон қилдилар ва: “Фарҳод сан тинчмисан, жуда ҳам эҳтиёт бўлгин окангни, Умидбек окангни бугун СНБдан келиб олиб кетишди” дедилар.

СНБдан деганларми, МВДдан деганларми иш қиб олиб кетишди деганлар.”Сан эҳтиёт бўлгин” деб қўйиб қўйганлар.Бир пайтдан кейин окам телефон қиган.Ўша СНБ олиб кетган окам. Айтганлаки, “СНБ олиб кетмаган,СБП, президентни ҳимоя қилиш хавфсизлик хизмати тутиб олиб кетган.Олиб кетиб мен билан гаплаштирган.

Биринчи, Сергелидаги фирмани нимасига (офисига демоқчи-Ж.М.) келиб окамни сўрашибти.”Умид Инагамбаев ким бўлади деб. Бўлмаса ўша пайтда текширув кетаётувди, СНБ бор, налоговойлар(солиқчилар-ЖМ) бор.Прокуратура ходимлари бор.Лекин алоҳида оқ “Нексия”да келиб, окамни сўрабди. Кейин окамни ўшатдаги пастдаги қоровул чақириб берибди.Ҳаммани олдида кишан солиб, чўнтагидан кишан чиқариб, ўтир мошинага, деб об кетибди.Йўлда иннамабди биринчи. Кейин обориб тушунтирибди.”Қарагин, дебди, анақа мана шунақа бўлди”. Кейин окам билан учрашганимда тушунтирганла манга шунақада деган.

“Укам деган, минг афсус, буларни ажрашганига.Манам кутмаганман бунақа бўлишини, лекин,бу СБПни гаплари, лекин шунақа ҳаёт бу, шунинг учун ҳам ўзинг ҳам, у ёқда уканг ҳам бор,биза уни яхши биламиза,сан нима Американи фуқаросимисан,Америкада миллион пулларинг борми, ёки Америкада доданг боми, тушундингми, тушунвоссанми нимани гапирвомман”, деган.Окам “Йўқ, ман сизни яхши тушунмаёмман” деган.

“Ҳозир телефонни оласан, телефон қиласан, тезда ўтириб бу ёққа кесин” дея қўпол қилиб айтган.Бўлмаса оканг, ўзинг ҳам бир секунд ҳам турмайсан, йўқ қилиб юборамиз,уруғ-аймоғинг билан йўқ қилиб юборамиз” деган.

Шунақа, анақа билан айтган.Лекин бу гапларни гапиришдан олдин, “Минг афсус шунақа бўлиб қолди,” деган. Бу гапи билан этмоқчи бўлганки, мажбурликдан, бу бизани бурчимиз,бизани ишимиз, бизага шунақа буйруқ беришган, шунақа қилишимиз керак,уканг ҳам шунинг учун анақа қилсин” деган.

Кейин ўшанда бу 2001-йил августининг бошларида эди, окам телефон қиганла Дубайга. Ман ўша пайтда хавотир эдим. Чунки, бундан олдин адам телефон қиган эдилар.Ўзимни қўйишга жой тополмай ишим хаёлимдан чиқиб кетган.Окам телефон қилганларидан кейин овозларидан сезганман, бунақа ҳеч қачон гапирмаганла.”Фарҳод бу ёқда мана одамла ўтиришибди” деганла. Кейин орқада ман эшитвотувдим одамлани гапи…”келишинг керак, келмасанг бўлмайди” деганла.”Манга, адамга чатоқ бўлади” деганла. Кейин мани хаёлим анақа бўган.

Ўзингиз ҳам биласиз, бу оғир нарса, оилангизга у ёқда қанақадир босим бўлса,фикрингиз, хаёлингиз ўшанда бўлади. Кейин уйга келиб турмуш ўртоғим билан маслаҳатлашганман, нима қиламиз, деганман. Бормасак тинч қўйишмайди.Чунки у пайтгача мен Дубайда икки йилдан буён ишлаётгандим. Икки йилдан буён Ўзбекистондан ташқарида яшаб хоҳланнгки, хоҳламангки, интернетларга кириб, хабарла, янгиликларни кўриб, Ўзбекистон тўғрисида бир нималарни кўриб одам табиий Ўзбекистонда нима бўвотти, бир мустақил хабарларни кўргингиз келади. Мен 2001 йилгача мухолифат нималарини кўп ўқиганман. У пайт ҳеч бир ишонгим келмасди. Ҳақиқатда ҳам бизада Ўзбекистонда шунақа нарсалар қиладими? Одамни об келиб бекордан-бекорга, чўнтагига нарса тиқиб қўйиб,қила олармикан? 2001 йилда мани хаёлимга азгина бўлса ҳам бир тасаввур бор эди Ўзбекистон ҳақида.Ўшани ўйлаб ман чуда ҳам қўрқиб кейганман. Кейин биза қарор қилганмиз нима бўлса бўлди энди, буёғига пешана деб тошкентга борадиган бўлдик.Сентябрга қомасдан тошкентга учиб кетдик.Тезда Дубайдаги раҳбариятга, ҳамкасбларимга хабар берганман.Ула тушунишган мани шароитимни.Чунки ман жуда ҳам хавотир бўганман оилам бўйича.

Келганимдан кейин манга Гулнорани яқин дугонаси, Гулнорани қўл остида ишловчи бир ходими бор эди, уни отини айтмайман, чунки у одам ҳали ҳам ўшатда.

-Гулнора деяпсиз, Гулнорани қанчалик яқин танийсиз?

-Гулнорани ман 2001 йилдан олдин Тошкентда ишлаганимда ҳам кўрганман.Тошкентда кўрганимда ҳеч бир мулоқот бўлмаган.Компаниянинг бирор бир тадбирларида кўрардим.Партиларда (зиёфатларда демоқчи-Ж.М.) дейдими ана шунақаларда кўрардим.Лекин охирги пайт 99 йилдан бошлаб ман шу Дубайга кўчиб ишга келганимдан кейин Гулнора, Мансур акам- собиқ Гулнорани турмуш ўртоғи, болалари билан тез-тез Дубайга йилда бир-икки марта келишарди.Келишганда ман уларни Дубайда кутиб олардим.Меҳмонхонага жойлаштирардим, баъзиларда Гулнорани ўзини шахсий ишлари билан , илтимослари билан ўзини қаёққадир оборардим керак жойига.

-Шахсий ишлар,илтимослар деяпсиз умумий болиб қолмасин бир иккита мисоллар келтириб ўтинг.

-Масалан нима деса бўлади, Дубайга келиб бир қанақадир дўконга бориб ўзига нарса олмоқчи ёки тошкентда унинг ширкати бор эди, мунга ҳали келаман кечроқ.Тошкентда юрғизадиган ширкатига масалан баъзи нарсалар мол-мулк , товарларни олишга Дубайдан топиб беришга одам қидирган.

-Масалан рус матбуотида чиққан суҳбатларда Гулнора айтганки мана шу колекциялар тўплашга қизиқардим ,масалан ҳар ҳил тошлар… Дубайдан ҳам шундай нарсаларни сотиб олармиди?

-Бу-чи, яна Жаҳонгир ака, бу алоҳида бир катта нима тошлар сотиб олиши у сизларнинг матбуотларингизда чиққан мақола. Гулнора у билан ўзини бир жуда катта фаолияти.Дубайга баъзи вақтлари келиб ман Гулнора билан ишлаганимда чамодон-чамодон пул олиб келиб тош сотволарди,олтин сотволарди.лекин кўпчиликка бу қанақа қилиб нима қилинарди,тавсия қилинарди гўёки у ўша тилла нарсалар дизайн қилади ,лекин аслида бу кўплар Дубайда нима қиладиганлар ўша Дубай марказида “Гулсум” деган катта тилла бозор бор, ўша жойда Гулнорани жуда яхши билишади.

-Бунча чамодон-чамодон тилла ва тошларни нима қилади?

-Буни, билмадим. Масалан ман ўзимам Тошкентдан биринчи марта келганимда Гулнора берворган пулларни олиб келганман ўзим билан бирга. Нақд Америка доллари.Ўша учун нима бунга яна айтвонман Жаҳонгир ака, алоҳида тўҳталса бўлади. Лекин сизга ҳозир айтвотган нималарим тасдиқланиши учун ман ўзим мамлакатни тарк етганимдан кейин мажбур бўлдим кўп далилларни ўзим билан олиб келишга.Ўзимни ҳимоя қилиш учун.

-Далилларингизга ўтмасдан бир саволим бор.”Новая газета”да чиққан мақолада сизни номингиздан гўё шу ширкат Мақсудийларни ширкати, қаллоблик билан шуғулланмоқда, деб сизни баёнот берган деган гап бор.

-Бу гапга Жаҳонгир ака, ман ўша айтганимдай сентябр ойида Тошкентга қайтиб келганимда Гулнора чақирган олдига,олдига орадан икки-уч кундан кейин чақириб бир ярим соат ўтириб гаплашган ман билан. гаплашиб кўп нарсалартни гапирган,йиғлаган озгина.Лекин манга шуни нима қилганки ман билан ишлайсан,ман у мажлисга киришимдан олдин ҳам атрофидаги Гулнорани ёрдамчилари…

-Сизга нима учун йиғлайди?

-Нима деса бўлади, ман уни Дубайда кўрганману уч-тўрт марта келганида.У пайт собиқ турмуш ўртоғлари билан келарди.У пайт Гулнорани бошқача кўрганман.Энди бу гал ўзини бошқача кўрсатиш учун нима деса бўлади,йиғлагани нима бу одам жуда кўп артистик қобилиятга эга одамни мийясини нима қилиш учун тассуроот кўрсатиш учун,ўзини бечора қилиб кўрсатиб кўрди, бошида гапни шунақадан бошлади.Ман бечораман ман унақа қилдим,бунақа қилдим лекин секин-секин бир ярим соатни давоми ичида кейин гапини охири нима билан тугади “мани дадам айтдики мен уни билсам ўзим уни сўяман” деган экан.

-Мен бир оз тушунмадим аниқроқ қилиб айтинг кимни сўймоқчи бўлган.

-Гулнорани собиқ турмуш ўртўлари Мансур Мақсудийни ўша учун ҳам йиғлаб гапирди деганим бошида гапини йиғи билан бошлади,лекин охирини бир нималар билан тугатди манга шу тассурот кўрсатди манга сўзини охирида айтдики,мана энди санам келдинг манашу ерда ислайсан яҳши бўлди деди. Кейин манга атрофидагилар айтишди агар Фарҳод буёғини эҳтиёт қилгин назари тушиб қолди,энди қийин бўлади,гапига жуда ҳам эҳтиёт бўлгин нима қилишди.Кейин ман келганимдан кейин бир ҳафталардан кейинми…

-Келганингиздан кейин давом эттирамиз.Шу ўринда тинловчида бир савол туғилади.Атрофидагилар, деяпсиз нима учун унинг атрофида махсус муҳит борми? У энди Ташқи ишлар вазирлигида ишласа, саккиз соат ишга бориб келадими ёки бир бошқа ишлар билан шуғулланадими ё унинг атрофида қандайдир гуруҳлар юрадими?

-Атрофида деганимда бу асосан тижорат фаолиятидаги ўзини ширкатидаги яқин ўртоқлари ҳамда доимий олдида юрадиган ўша банк ҳодимлари. Ман келиб ҳайрон қолганман,ман ҳам олдин эшитганман ташқи ишлар вазирли гида ишлашини.Лекин 2001 йил сентябр-октябрлардан бошлаб доимий Гулнора ни олдида ишладим.Кун тартибини ман жуда яҳши биламан.Ташқи ишлар вазирлигида ҳеч бир кўрмаганманам,эшитмаганам.У ёққа борганини бир ишлар қилганини асосан нима билан ўзини тижорий ишлари билан банд бўларди.Чунки 2001 йилдан бошлаб уни фаолияти ширкатларни фаолияти жуда ҳам ҳар ҳил соҳаларга оътиб кетди.Ресторан,дискотека,журнал,студия, уяли алоқа телефон компанияси тилла буюмлар бўйича йўналишга ўтиб кетди.

-Келадиган пуллар қаёққа кетарди?

-Келадиган пуллар асосан…. 2001 йилда булар ажрашгандан кейин Гулнора ўзини нималари бўйича жуда эҳтиётли бўлиб нима қилди.Мандан бироз маслаҳат сўрагани, энди ман уч-тўрт йиллик халқаро тажрибам бўлганлиги учун , четдан банклар билан алоқам бўлганлиги учун , мандан биринчи бўлиб сўраган нарсаси қатдан банк ҳисоботи очсам бўлади… Чунки манга ҳозир Европада қийин бўвотди, мани ўтта нима қилишвотти ,дея сўради, кейин ман…

-Эҳтиёт бўлиши нимадан, отасидан қўрқишиданми, ёки Америкада суд бўлиб четга чиқа олмаслигиданми, нимадан?

-Биринчи бўлиб ман ўйлайман шу оиласини нимаси кўпроқ шу жамоатчиликка тарқалгани, иккинчидан 11 сентябр ўша пайтга тўғри келиб қолган эди Америкада портлашла бўлиб… Хабарингиз бўлса ўша 11 сентябрдан кейин банк соҳасида, молия соҳасида ҳам бутун дунёда назорат кучайди. Ўшани учун бирор далилсиз , асоссиз келган котта миқдордаги пуллага назорат ташланди. Айниқса Европа ва Америка нималарида (банкларида демоқчи-Ж.М.). Ўшани учун буни ҳам бир таъсири котта бўлди.Ўшани учун ҳам сал манашу қийинчиликлардан сўнг Гулнора хавотирга тушди. Кейин яна Ўзбекистондан ҳеч бир асоссиз, ҳужжатсиз келадиган котта миқдордаги нимала, суммала, рақамла. Мана масалан ман сизни нимангизга об келдим , мана кўрвоссиз, “Сити банк”да Гулнора Каримованинг ҳисобларидан бири 7 миллион доллар.

-”Сити банк”дан қандай қилиб сизни қўлингизга келиши мумкин?

-Бошида айтган нимам бўйича, 2001 йилда мани чақиртириб, мани ўзига ишга олишга мақсади, мани Дубайда озгина ишлаган тажрибамни инобатга олиб, ўзига ишга олиб мани, Дубайдан ўзига ширкатлар очишга мандан илтимос қилди. Уларни илтимоси ўзингиз билсангиз керак қанақа. Ўшани учун ман мажбур бўлдим, чунки гаровда мани оилам қолди у ёқда. Ота-онам, иккита ока-укам, хотиним, қизим, болаларим…Шундай қилиб 2001 йилнинг сентябр-октябр ойларидан бошлаб, ман нима десам бўлади, ман молия масалалари бўйича маслаҳатчиси бўлдим. Ўшанда у Дубайда очган фирмасига мани генералний директир , вице президент қилиб қўйди, мани қўлларимни тасдиқлаб…

-Асли молиядан хабарингиз борми, молия соҳасида ўқиганмисиз?

-Ман ўзим Тошкент давлат Университетида ўқиганман, “Роман –Герман” факултетида.Кейин 96 –98 йилларда магистратурада ўқиганман, НБФ файнайн билан боғлиқ магистрлигим ҳам бор.Ҳамда ман 97 йиллари ширкат томонидан, “Рост-традинг” томонидан Лондонга ўқишга борганман. Лондонда “ Шиллер интернейшнл” юниверситетида бир уч ой курсларни ўтганман.

-Энди яна бояги, кечирасиз, сиз бошқа ҳужжатларингизни варақлагунча, “Сити банк”да 7 миллион доллар деяпсиз, яна қайси банкларда, қаерларда пулини сақлайди, баъзиларни айтиши бўйича ҳозир Россияга кўчираётган эмиш.Яна баъзиларни айтиши бўйича Буюк Британиянинг Тума оролларидаги банкларда сақлаган эмиш.

-Мана Жаҳонгир ака, энди банклар масаласига келсак, “Сити банк”дан ташқари ман сизга айтдим ҳозирги пайтда банк фаолияти жуда ҳам қаттиқ назорат бўлгани учун ман биринчи бўлиб унга ишга келганимда у биринчи бўлиб гапириб бериб нима қиганда мани хаёлларим, нималарим умуман бошқача бўлган, ман ўйлаганманки, майли пешонам экан, мани бу ёққа об кеволди, ишлатмоқчи, мани олдин ишлаган тажрибам, бизнес фаолият, оддий бир тижорат қилмоқчи , деб ўйлаганман. Лекин ишлаганим сари Жаҳонгир ака, сочларим тикка бўлиб кетарди… Бошида ҳисоб очганимда, фирма очганимда Гулнорани номига ман ўйлаганман тижорат билан шугулланади.Чунки шу ҳам бошида келишув бўган, “Бўлди Фарҳод шу ерда ишлайсан, ўзимиза мана шу ерда тижорат қиламиза, манашу мамлакатда нима қиласан” деб манга шунақа деган. Кейин октябрдан кейин фирма очилгандан кейин ҳеч бир нимага тўғри келмайдиган… Ўзим қўрқиб кетганман, чунки мани номим лицензияда, мана, ширкатни нимасида , мана сиркатни номи “Привай холдинг онлайне” нимаси, учридител, соҳиби Гулнора Каримова мани бошқарувчи қилиб қўйган.Ман биринчи куннинг ўзидаёқ котта пуллар келганда жудаям қўрқиб кетганман. Чунки халқа биснес, тижоратда молияни тушунадиган одам… Бунақа мумкин эмас…Чунки бугун эрта сўралади, қаттан у пул келди, нима асосда? Ҳозирги Ўзбекистонни иқтисодий шароитини олсангиз 2001 йил аслида валютага, президент Каримов кўп марта чиқиб айтади, мана биз бунақамиз, ёки банклар айтади валютамиз кам, биза ўзимиз нима қилишимиз керак, деб .

Лекин шу вақтда миллион-миллионлаб олиб чиқиб кетилган пул, кимдир унга жавоб беради.Ман ўшандан кейин тузоққа тушганимни билганман.Нима бу яхшилик билан тугамаслигини. Чунки, ўшани учун ҳам сиз берган бояги саволга , қайси банкларда нима қилган деганингизга, битта банкда бу пулларни нима қилиш мумкин эмас эди. Чунки бир хиллари қабул қилмасди. Мана манда хатла бор, мана “Сити банк” хат берган манга, илтимос сизлардан котта-котта пуллар кевотти, хавотирмиза… Ўшани учун ҳам мани Гулнора мажбур қилган унга бошқа банклардан ҳисобот очиш учун.Мана масалан “Стандарт чортинг” банк, Буюк Британиянинг таниқли банкларидан бири. Рақамларни сизга радиодан ҳозир айтмайман, ўзингиз кўрвоссиз, битта келишда…

-Буллар долларда келганми?

-Мана-мана ҳаммасини ўзингиз кўрвоссиз, 4 уюл , а йўғ, йўғ, 6 апрел 2003 тушган пуллардан бири Гулнорани номига…Қаттан кевотти? “Сити банкдан… Банкдан-банкка олиб ўйнаган.Ақш доллари ҳисобида. Мана иккинчиси.”Ей чиз би си” Буни ҳам билсангиз керак, энг таниқли банклардан дунёдаги. Бу ёқдан ҳам ўзига ҳисобот очган. Энди бу ерда узида “доктор Гулнора Каримова” деб очтирган.Мана бу ёқдаги ҳисобидаги балансини ҳам кўрвоссиз. Бу 14 мартга қадар…

-Нима учун бу ерга Ислом Каримов деб ёзилган?

-Бу ёққа нима деса бўлади? Ислом Каримов… Каримов… Рефренсми…(Тавсия қилувчининг номи демоқчи-Ж.М.)

-Президентни қизи эканлиги билинсин учунми?

(Кулади)…

-Рақамларни нима учун радиога айтмайман деяпсиз?

-Айтаман, нега айтмайман?! Мана , масалан “Эй чиз би си” банкида 14 март 2003 йил датаси билан бир миллион тўрт юз минг АҚШ доллари баланси… Кўрвоссиз-а!? “Стандарт cорт”да баланс эмас, келиб тушган пул ҳақида конфермейшн, тасдиқлаш хати дейилади, шу куни Гулнора Каримовани ҳисобига 198 минг доллар келиб тушган.Боя “Сити банк”даги балансини ман сизга кўрсатдим, 7 миллион қанчадир…

-Булар энди қаердан келиб тушган?

-Жаҳонгир ака, ман сизга айтганимдек ширкатларни шундоқ қилиб ясатганки, Ўзбекистондаги фаолиятидан пуллар қонуний ноқонуний , лекин кўплари ноқонуний , чунки буни финансивий схемс, финансивий пирамида дейишади руслар…

-Яъни Ўзбекистондан чиқиб келади…

-Ўзбекистондан чиқиб келади тўппа-тўгри. Ўзбекистондан котта давлат ташкилотларидан, довлатни шерикчилиги бор ташкилотлардан, яна ҳар хил ноқонуний йўл билан олиб келиб Ўзбекистонга солиқсиз, таможниянинг назоратисиз кириб келган моллардан, жумладан шакар совда –сотиғидан келиб тушган пулларни долларга айлантирилган ёки… Кўпинча унинг тошкентдаги фирмаси олдин уни номи “Оас тос ЛТД” эди, масалан қандай қанақа қилади? Биринчидан “Оас тос ЛТД” умуман ҳамма Ўзбекистондаги барча солиқлардан озод қилинган.Бу солиқдан озод қилинган қарор Бош вазир қарори билан қўл қўйилган.Бир неча йилдан бери Гулнорани шахсий ширкати билан тегишли қарор.Ўш қарор билан Гулнорани ширкати, Ўзбекистондаги ширкатлари бир тийин солиқ тўламайди, ҳеч қанақа.Чунки ширкатни нимасида , Уставида ёзилганки, бу ширкат дори-дармон олиб киради Ўзбекистонда, болалар кийим-кечаги, киенчалик ишлаб чиқариш учун болаларни Ўзбекистон болаларига ишлаб чиқариш учун ҳар хил ускуналар, озиқ-овқат ишлаб чиқариш учун, упакофка қилиш учун ускуналар олиб кирилади деган кўп нарсалар ёзилган. Ўшани асос қилиб.

-Мана шу келаётган пуллар, чет эллардаги банкларга келаётган пуллар, Ўзбекистондан келаяпти дедингиз ва улар солиқдан озод қилинган, турли мақсадлар учун деган бир нарсани айтдингиз. Хўп, булар учун Ўзбекистонга ҳақиқатдан ҳам ўша солиқдан озод қилинганда назарда тутиладиган нарсалар қайтиб борадими ёки йўқми?

-Йўқ, мана яна ўша гапларга қайтаман, ишлашни бошлаганимда ман сизга айтганимдек, бу нарсаларни кўрсангиз одамни ҳеч ақлига келадиган нарсалар эмас. Бошида ўшанда мани кўзимга тушиб қолган қоғозлардан, дакументлардан бири шу бўлганки , қандолат ишлаб чқариш линияси деб, ускунаси деб… Қоғозда масалан қандолат ишлаб чиқариш ускунаси контракт қилинган .Таможниядан ўтган. Растаможит қилинган.Ташқи Иқтисодий Алоқалар вазирлигида регистрациядан ўтган.Лекин аслида шакар кириб келган.Миллион-миллионлик шакар кириб кеган, Уни на бир солиғи тўланган, на бир таможний зборлари тўланган…Уни нақд пулга… Энди ўзингиз биласиз шакар стратегик маҳсулот, уни бозорга анақа қолса тез сотилиб кетади…Уни миллион-миллионлага сотилган.Пулни , сотувдан келиб тушган пулни Гулнорани ширкати бонкка қўйган.кейин ўша пулни нимани конвертациясига берилган, ускуна учун деб ёзилган. Баъзи воқтлари ускуна учун деб ёзиларди, баъзи воқтлари болалар кийим-кечаклари деб ёзиларди.Баъзи воқтлари дори-дармонлар келди деб ёзиларди.Аслида бошқа маҳсулотлар, кўпинча шакар об кириб сотиларди. Лекин булани пуллари, сўмовой виручкаси дейилади, бонкка обориб топширилиб, кейин бояки контраклар, қалбаки контрактлар орқали топширилиб, кейин бу пуллар чиқиб кетарди. Ман бу нарсани кўриб қолганимда, биринчи кўрганим октябр-ноябр ойларида 2001да…Чунки нима деса бўлади би “Бурнингни тиқма бу ишга” дейишган…

-Агар мабодо эртага Гулнора Каримова “ Мана мен ҳам интервю беришга тайёрман” деса, юзига қараб шу нарсаларни айтишингиз мумкинми?

-Айтоламан, лекин Ўзбекистондамас. Чунки ўзингизам, мана Жаҳонгир ака, ўзингиз ҳам биласиз… Бояги берган саволингиз бўйича, рус газетаси “Новая газета”да мани гапларимни ёзиб чиқаришган, ман уларга ҳеч қанақа гап гапирмаганман.Рус газетасига ҳеч қандай интервю бермаганман.

-Лекин у ерда ёзма баёнот деяпти…

-Йўқ… Ман баёнотга қўл қўйганман. Қўл қўйганман… Ўзингиз яхши биласиз, Ўзбекистонда қанақа. Эртага агар бориб, оилангизни уёқда нима қип туриб, тепангизда агар СБПни ёки СНБни офицери тепангизда туриб, мана буни қўл қўйиб юбор деса, керак бўлса “Ман ҳайвонман” деган баёнотга ҳам қўл қўёлади одам Ўзбекистонда. Чунки шунчалик анақага об кеп қўйилган одам.

Бу нарсага нафақат ман қўл қўйганман, балки кўпгина тошкентда қоп кетган, олдинги, илгариги “Рост тренинг”да ишлаган, ёки Мақсудий оиласига тегишли фирмадами, ширкатдами ишлаган кўплага заруран қўл қўйдирган. Чунки, бу нарса табиий, одам нима деса бўлади, у ёқдаги одамлар ҳаммаси оиласини уйлайди, ҳаммаси ўзини болаларини ўйлайди, ота-онасини ўйлайди. Чунки, мисол учун сизни келтираман, Гулнорада бир Жамшид деган йигит ишларди. У йигит бир олти-етти йилдан бери ишларди.Бир рестараними, кафесиними менеджерийди.

Шу бир тўқнашув бўп қопти оғзаки… Гулнора уни назарига оган…Кўзига ёмон кўриниб қоган. Бир ҳафтага қомасдан қамаб юборишди. Қамаганда ҳам на МВД на УВД на СНБ уни қўлга олди. Ким қўлга олди уни? Ким қўлига кишан солди – СБП солди.Президентнинг Хавфсизлик хизмати. Ишлавотган жойга келиб, худди террорчи ушагандай қилиб, об кетишди анақа қилиб де. Ҳаммага бу нима деса бўлади, сабоқдай. Гулнора билан анақа қиган, гап талашгани учун.

Мана икки ҳафтага қолдирмасдан у болани, мани эшитишимча, чунки буни аниқ тасдиқлай олмайман, буни сўраб-суриштиришга у ёқда ҳамма қўрқади, саккиз йилга қамаб юборишди у болани.Бу битта мисол. Иккинчи мисол, Гулнорани ўзини яқин дугонаси бўган Нилуфар Садриддинова деган. У охирги пайтда 2001га қадар Гулнорани ўша тошкентдаги ширкатларини бирини бош директори бўлиб ишлаб келган.

Гулнорани кичкина пайтдан буён бирга мактабга, бирга Университетга бориб юрган дугонаси бўган. У гугонаси билан гап талашиб қолиб, уни нафақат ишдан бўшатган яна домашний арест қилиб қўйдирган.Ерга тегаман деган яхши кўрган йигитига тегдирмаган. Тўй қилдирмаган.Кейин уни йигити Америкага олиб келаман деганда паспортини қўлидан олиб қўйишган.

Уйига бориб яна ўша СБП, президентни хавфсизлик ходимлари келиб, ота-онаси, ўзига босиб ўтказиб, “Қизингиз ҳеч қаёққа чиқмасин,тошкентдан агар кетиб қолса, қаранг, ўзингиздан кўрасиз” деган.Бу мана сизга иккинчи мисол. Бунақа мисоллар жуда ҳам кўп.Ўшани учун бояки рус газетасини ёзиши бўйича унга қайтиб келарканмиз, мани гапларимни улар “Заявлений Фархад Инагамбаева “ деб ёзгани бу мутлақо… Мана тасаввур қилинг, сизни олдингизга иккита қоғоз об кеп қўйишди. Олдингизда иккита СНБ турибди. Айтишвотти “Отанг у ёқда ишлайди, онанг бу ёқда, болаларинг , хотининг бор”… Қани сиз ёзмай қўйинг-чи шу нарсани қанақа аилишади.

-Энди Гулнора масаласига қайтадиган бўлсак, Гулнорани мана шу ҳисоблари чет елларда қайси йилларда очилиб ва гуллаб яшнаган пайти қачон?

-Ман олдинги йилларга бир нарса айтолмайман, чунки олдин ман Гулнора билан ишламаганман. 2001 йилдан бошлаб то 2003 йил апрелга қадар ман у билан ишлаб келдим.икки йилдан сал ортиқ йилнинг ичида шу тўртта –бешта банкда миллионлаб пул ўтди.Бундан ташқари ўша ширкатлар, ўша ҳисоблар орқали ўзига Масквадан уй-жой сотиб олди. Айниқса нима деса бўлади, 2002 йилда хабарингиз борми-йўқми билмадим, бир ёз пайтлари қаттиқ бир миш-мишлар бўлди тошкентда, адасини, отасини соғлиғи йўқ, тошкентда бир гаплар бўвотти деган пайтда, мен бу ҳақда ҳеч нарса айтолмайман, лекин, ҳақиқат шуки май ойларида мани Масквага жўнатиб, ўшатта, Масквада ҳам ёрдамчилари бор, ўшлар билан бирга унга уй-жой қараганмиз. Кейин майни охирларида ўзи ҳам келиб шу жойни танлаган.Уч қаватли “Пен ҳаус” дейилади, Москвани марказида, ўзига уй-жой олган.

-Қанчага олган уйни?

-Икки миллионга долларга яқин. Бир миллион саккиз юз минг қанчадир.Манда контрак, ордерни копиялари ҳам бор.Икки минг доллар уйни ўзи ҳали нима қилинмаган, нима деса бўлади, ўзбекчафа сувоғи битмаган уй дейди-ю, ана шунақа.

-Бу ҳужжатларни қандай қилиб олиб чиқиб кетгансиз?

-Жаҳонгир ака, мана боя бошлаганимдай Гулнора билан ишлаган сари 2001 йил бошлаган бўлсам кунба-кун буни мана Худо билади, кейин хотиним билади бошимдан нима ўтганини. Ота-онамга гапириб етмасдим, лекин мани нимамдан улар сезишарди нима кечирвотганимни.Баъзи кунлари бўларди Жаҳонгир ака, қандоқ Гулнорани қўлидан қутилишни билмасдан, нафақат ман , балки мани касбдошларим ўшатта қолиб кетган ҳозир ҳам Гулнорани қўлида ишлавотган, шунақа бир беақл нарсалар келарди, шу Гулнорани қўлидан қутилиш учун бориб шу мошинада ўзингизни авария қилишга…Шунақа фикрлар келарди. Шунда балки қутили қолармидик. Чунки борган сари ботқоққа киргандан кириб кетоврардик. Чунки мана етганимдай ноқонуний пул об чиқиш, уни номига ўтказиш…

Бундан ташқари Гулнорани Тошкентда кунба-кун, ҳафтама-ҳафта душманлари кўпайган. Энди бир кунмас-бир кун ўшанга бу жавоб беради. Қонун олдида жавоб беради, чунки қанча бегуноҳ одамларни уйини вайрон қилди. Мани ўша икки йил ишлаган тажрибамни ичида рекет дейдию, шунақа тарзда пул олди.Масалан шунақа пайтлар бўлган кимдир қайсидир тадбиркор уни олдига келиб… Энди хал қанақа деб ўйлайди? Бу президентни қизи, подшони қизи, қўлидан кўп нарса келади, деб, қани бир илтимос нарса сўраб кўрсам балки ёрдам беради, деб ўйлашади.Чунки кўп кишилар уни қанақалигини, ҳақиқаттан қанақа инсонлигини билишмаган.Ўша пайтлари бир тадбиркор кеган Гулнорани олдига-дей… Гулнора кўпинча молияга тегишли нарсаларни манга юклатиб қўярди. Бу мани янаям кўпроқ хавотирга соларди.Ўшанда бу тадбиркор Гулнорага бир таклиф берган.Ўшанда Гулнора ўша таклифни қараб чиққан.Кейин етган “Бўпти ман учрашаман шу бола билан” деган. Учрашган ўша бола билан. У бола батафсил масалани тушунтирган , анақа қиган.Гап нима тўғрисидайди? давлатга тегишли бир қолиб кетган, ҳеч кимни назоратида йўқ бир ширкатти привитация, яъни хухусиялаштириш тўғрисида ёрдам сўраган. Ўшанда Гулнора этган, бўпти деган, манга мана шунча берасан, деган. У бола рози бўган.

Кейин бир ҳафта ўтмасдан мани чақирган Гулнора ва яна битта ёрдамчисини чақирган, “Анаву болаларга этгин, ўша пулни олиб келиб берсин” деган. У болага бориб етгандан кейин, у бола тадбиркор экан, “Қанақасига пулни ҳозир бераман, Гулнорани ўша нарсани охиригача етқазмади”… Гулнорага кейин шундоқ деб тушунтирганда “Йўқ “ деган. “Ман билан учрашдими, қани об келиб қўйиб қўйсин, об кемай кўрсинчи, ман ўша болани йўқ қилиб юбораман” деган.”Тошкентни эсидан чиқариб юборсин, кетсин қаққадир” деган. Биза мана шунақа қилиб бошимизани ушаволиб, “Қанақа қилиб бу одамга тушунтирамиза, биза нима бир мафиямизами, ёки рекетмизами, қанақа қилиб у одамга этамиза, деб”… Шунақа пайтла бўган. У бола ўшани ярмини об кеб берган. Уйини сотган, ўша бир ширкати бор эди, заводи бор эди, заводини ичидаги матереалларини сотган, нималарини сотган, об кеб берган ўшани ярмисини.

-Бу демак, бир воқеами, ёки шунақа воқеалар кўп, тез-тез бўлиб турармиди?

-Бунақа воқеалар тез-тез бўлиб турарди, Жаҳонгир ака. Мана бояги берган саволингизга қанақа қилиб ман кетдим, нимага ман кетдим? Бу нарсалар ўша 2001 йилдан йиғилиб-йиғилиб…Ман ақлимни қандай йиғиб ололмасдим, қандай қилиб қутулиб кетсамки, лекин айни вақтда мани оилам нима бўлиб қомасин, оиламга таъсири ўтмасин, деб ўша нарсани ўйлаганман. Американи ҳукумати манга анча кўп ёрдам берди мани масалам бўйича. Чунки ман Гулнорани ширкатидан кетганимга мана уч-тўрт ой бўлди… Кетганимдан кейин у билан телефонда бўттан, Америкадан гаплашдим. Унга билдирдим кетганимни. Уни ғазаби келди, буни кутгандим ман. Кейин биринчи қилган нарсаси, шуни ҳам билардим ман, биринчи бўлиб оиламга ёпишди.Биринчи бўлиб кўрдики, ман оиламни об кетволдим, хотинимни, болаларимни об кетдим, ота-онамни ҳам, ока-укамни ҳам об кетдим, чунки билардим биринчи бўлиб уларга ёпишади. Уларни кетига ҳам тушди, қидиришни бошлади. Ўшани учун… Американи ҳукумати, яна бир ташкилотлар, жумладан, Human Rights Watch,(Инсон Ҳуқуқлари билан шуғулланувчи ташкилот-Ж.М.) БМТнинг Инсон ҳуқуқлари билан шуғулланувчи комиссиарлиги улар манга жуда катта ёрдам беришди, оиламга котта ёрдам беришди. Лекин ҳали ҳам бўлсаки мани Ўзбекистонда қариндошларим қоб кетди. Уйларимизни запечатит қилди, деган гаплар бўлди. Кейин у ёқда қандайдир тергов бошлаган.Ман ҳозир ақлимга ҳам сиғдиролмайман, қандай қилиб тергов бошлаган манга.Нима дейди, балки Фарҳод мани миллионларимни ўғирлади, дейдими, ёки… Ман ҳозир етган гапларим биринчидан ман биламан ўзимга қанақа масъулият оганимни. Чунки бундай қадам қўйишимга, бу ёққа келиб ишларим мана шундоқ бўлиб кетишига кўп ўйладим. Кўп ўйлаб, ҳар тарафлама, нима деса бўлади, весит қилдим тарозига солиб… Оиламга қандоқ бўлади… Бунақа ҳаёт бўмасди. Этвомман-ку, бир кунмас-бир кун ботқоққа кириб-кириб кетвотган бир нарса… Ўшани учун қанча ҳам қийин бўмасин…

Мана ота-онамни ёшлари котта. Қанча конкрет бизга қийин бўмаси, адамга-онамга қийин бўмасин, худога шукур ота-онам мани тушунишди… Ҳақиқат бу ҳақиқат Жаҳонгир ака, эрта-индин номингиз нима бўлиб… Бу бизни оиламизга, бизани номимизга ҳеч тўғри келмайди, ўшани учун мани битта хавотирга соладиган нарса ўша Ўзбекистонда , ватанда қолиб кетган яқин қариндош-уруғларимиз, ҳамда мани ҳамкасбларим, ўртоқларим… Баъзилари ҳали ҳам Гулнорани қўлида.Чунки уларни имконияти йўқ.

-Энди ҳар ҳолда Гулнорани мана Америкада суд бўлгандан кейин қидирув эълон қилинди болалари масаласида. Ҳар ҳолда келажаги бир мавҳум бўлиб қолаяпти. Эртага, масалан, бу ҳаёт бу, масалан, президент Каримов муддати битиб кетди президентликдан. Ўзбекистонда ишлаши мумкинми, яна шу фаолиятини давом эттириши мумкинми?

-Агар мани фикримни сўрасангиз, шахсан мани фикрим-мутлақо йўқ. Чунки, русчада бир сўз бор «Много дров наламала» дейилади. Бу дегани қилмиши ҳаддан ташқари ўтиб кетди. Ҳаттоки уни нафақат уни ёқтирмайдиган кўчадаги ёки ташқаридаги одамлар, ҳаттоки ўзини атрофидаги, майли ман уларни отини айтмайман, ҳатто ўзини атрофидаги хавфсизлик идоралари дейсизми, уларни ҳам бир жойига келиб қолган бу нарса. Буни…

-Нима қилиши мумкин у ҳолда?

-Тушунмадим саволингизга?!

-У ҳолда нима қилади? Қаерга бир жойга кетадими ёки пулларни бир жойга тўплаяптими? Ё қочиб кетадими? Нима бўлади?

-Манчи Жаҳонгир ака, шу нарсани кўп ўйлаб ҳеч бир ақлимга сиғмайди-да, чунки мани назаримда қочиб борадиган жойи йўқ. Мана Масквани ҳозир тилга олдим, Масквада анақа ўзига жой қивотти, ўзига ном қивотти, деймиза, Масквани ўзида барибир билишади уни кимлигини, пуллани нима қилиб кевотганини. Ман ўйламайман Масквада тинч ҳаёт кечради, деб.Ўшанисига ман ҳалигача шу саволга жавоб беролмайман.Қандай ўйлайди, ўзини кейинги ҳаётини қандай тасаввур қилади?.. Чунки бу нарсани нерационалний,бирор бир логикасини ўйламайди.Шу кун билан яшаб ўтиб кетаман, деб ўйлайди. Чунки Ўзбекистонда ман сизга айтганимдек жуда кўп одамлар норози. Жуда кўп одамларни қақшатган. Уйини об қўйган. Кимларнидир кўпларни қамоққа оган, пулини тортиб оган. Ширкатларни тортиб оган. давлатни ўзини қанча пулини ўғирлаган. Биринчи бўлиб довлат уни, балки Ўзбекистонда тузум ўзгаргандан кейин давлат ундан сўрайди. Келажакдаги келадиган ҳукумат уни сўроқ қилади.Чунки миллион-миллионлаб ўғирлаб об чиқиб кетилган мамлакатдан.Мамлакат қашшоқ, очлик…Аёлла бозорда мардикорлик, фоҳишалик қивотган бир пайтда, энди ман русча мактабда ўқиганман, яна бир русча сўз айтаман, «Пир во времени чума» дейди. Яъни бу деган гап «Вабо пайтида тўй ўтказиш”. Ўша ресторанла, клубла очган.Буни кўпла билади…

-Отаси билан муносабатлари, хабарингиз борми, қандай эди?

-Отаси билан муносабатлари… Энди баъзи бир суҳбатларда Гулнора тез-тез айтиб турарди отаси билан ўртасидаги муносабатларни. Мани билишимча отаси қизидан жуда ҳам фахрланади.Жудаям ақлли деб ўйлайди. Энди бу Гулнорани гаплари қанчалик рост ё ёлғон. Жуда ҳам ўзига юқори баҳо берган. Отаси қизига жуда ҳам юқори баҳо берган. Чунки ҳар тарафлама ривожланган деб ўйлайди. Мана тижоратни ҳам оборади, деб ўйлайди. Сиёсатни ҳам яхши тушунади, бу ёқда ашула ҳам етади, шеърлар ҳам ёзади. Ўша рус газетасида ўқигансиз-у.Бу отасини нимаси…

-Ашулани қаерда айтади?

-Ашулани, Ўзбекистонда, Тошкентда «Пантера» деган бир студия очган. дархонда, Тошкентнинг марказида бир бинони нимасини олишган, нима деса бўлади, кўп империяси ўшатта жойлашган.Радио, журнал, газета, ё газетаси йўқ, студиялари, ресторанлари ўшатта жойлашган.Ўшани учун кўпинча воқтини ҳа, кўнгилли воқтини ўшатта ўтказади.Кечқуқунги воқтини ҳам ўшатта ўтказади. Битта нарсани қўшимча қилиб кетмоқчиман шу нимани якунлаш учун… Гулнорадан кетганим, ватандан кетганим, мана ҳозир рус газеталарда ёзиб, мани номим тилга олингани ҳаммаси Гулнора томонидан , уни хавфсизлик хизмати томонидан уюштирилган нима… Чунки мани биладиганлар билади Ўзбекистонда ҳам, бўтта ҳам. Гулнорани қандоқ инсонлигини ҳамма билади.Ҳамма билади, ҳатто ўша атрофида ишлаб юрганлар ҳам билади.

Тасаввур қилингки ўзини болаларини, фарзандларини отасига, қолаверса ўзини ўн йил турган турмуш ўртоғига ўлим нима қилган… Боя айтмадим сизга, январ ойида, шу 2003 йилда Гулнорани четда, Шаржида полиция қўлга ушлаган. Шу суд қарори бўйича, болалани олиб қочиб кетгани бўйича. Гулнорани аерапортда ушашган.У воқтда ман олдида эдим. Чунки кўпинча чет елга чқса мани олдида олиб юрарди. Ўшанда ҳеч бир нимамдан чиқиб кетмайди шу таассурот…жуда бир оғир нима бўган. Тасаввур қилингки аерапортда чат ел хавфсизлик хизматлари томонидан Ўзбекистоннинг қизи, Ўзбекистоннинг подшосининг қизи, президентининг қизи қўлга тушди.

Атрофидеги ҳеч анақалари ҳам, телехранителлари ҳам, соқчилари ҳам, яна ўша пайтда аерапортда Ўзбекистоннинг вице консули бор эди, «Ўзбекистон ҳаво йўллари»нинг бош вакили бор эди ўша мамлакатдаги, ҳеч ким ёрдам беролмади. Жуда бир оғир нима пайт эди, йиғлаб ўшанда онасига телефон қиганди. Онаси, Татяна Акбаровна билан гаплашиб… Унда якшанба кечаси эди.

Якшанба кечаси хавфсизлик хизмати ходимлари Гулнора билан юрадиган, улар табиийки ўзларини идорасига телефон қилишни бошлашди.Қийин аҳволда қоганда, ўшанда шунақа гапларни айтди…Жаҳонгир ака, мана ман нимага апрелда кейин қочиб келдим? Нима учун ман апрелда, шу йил қочишга қарор қилдим Гулнорадан?..

Ўша воқеа мани анақамга котта нуқта қўйди. Ўзимга ўзим айтдим, йўғ дедим, нима бўмаса ҳам кетаман, дедим. Ўшанда онасига телефон қилганда, кейин хавфсизлик хизматини бошлиғига тошкентга телефон қиганда, етган… Рус тилида энди йиғлаб гапирганда, сўкиб, нима қилиб гапирганда этган…

Бўлди, қачонгача анақа қиласанла, қачон манга…ваъда берувдинла бу одамни йўқ қилиб юборишга…ъ Яъни Мансур Мақсудийни…Билмайман, Олмаотадан юборасанлами, Москвадан юборасанлами, лекин учиб кесин, манасу икки кунда учиб кесин, бўлмаса булар кетиб қолишади. Йўқ қиворларинг, манга ваъда бергансанларуъ, дея дўқ-пўписа қиган. Биза эшитиб бу нарсаларни, қанақаси… Кинода ҳам эшитмайсиз бу нарсаларни-дей. Жудаям анақа…

Ҳозир ман тўғри сўзла ишлатиб бу нарсани тасвирлаб бера олмаяпман.Лекин ҳаммамиза ўшанда манашундоқ жим боп қоганмиза. Ўшандан кейин… Кейин барибир қутилиб чиқиб кетган. Аерапортдан кетган. Аниқ этолмайман қайси йўллар билан кетганини.Лекин ўша мамлакат нималари уни чиқариб юборишган, самалётга ўтириб кетган.Лекин самалёт бир уч соатга тўхтатилган эди, ҳамма одамлар тўпланиб нима қилиб ўтиришган. «Фарҳод, деган, қара деган икки-уч кунлада одам келади, санга телефон қилишади.Ёрдам бергин булага» деган. Яъни, одамла, ўша ижрочила келади, деб айтган манга. Шу воқеадан кейин бу бир қаттиқ нима бўлган манга… Ман ундан кейин у билан бошқа қолиш истагим бўлмаган.

-Раҳмат суҳбатингиз учун!

24.ОТАСИНИНГ ҚИЗИ

Ўзбекистон президенти Ислом Каримовнинг қизи Гулнора Каримованинг Нью Жерсей штати Олий судидаги можароси яна бир ҳақиқатни исботлади. Бу эса Ўзбекистонда қонунлар халққа бошқа ва президент оиласига бошқа эканлигидир. Қолаверса, бу Конституцияда “Президент қонунлар кафолати” деган гапнинг Ўзбекистонда пуч эканлигини ҳам исбот этди.

Маълумки, суд Гулнора Каримовага болалари Ислом ва Иймонни Америкада истиқомат қиладиган отаси Мансур Мақсудий билан телефон орқали гаплашишларига шароит яратишни буюрганди.

9 ёшли Ислом телефонда отасига “Сен билан гаплашмайман” дегандан кейин суд болага ташқи таъсир бўлган, дея видеога ёзиб олиш шарти билан қайтадан суҳбат уюштиришни буюрди. Аммо Гулнора Каримова бу талабни ҳам инкор этди. Суд “Агар бу талаб бажарилмаса, Гулнора Каримовани қамоққа олиш ҳақида қарор чиқаришини” айтди.

Шу орада боланинг илгари руҳий касалликлар докторига кўрсатилгани ва унинг руҳий жиҳатдан даволангани ҳам кун тартибига келди.

Суднинг талаблари қандай бажарилаётгани, жумладан Каримовани қамоққа олиш борасидаги огоҳи муносабати билан очилган навбатдаги маҳкама мажлисида Гулнора Каримованинг адвокати унинг номидан баёнот қилиб, “малика”нинг дипломатик дахлсизлиги мавжудлигини илгари сурди.

Ўзбекистон ҳукумати 1997 йилда унга дипломатик дахлсизлик ҳаққини берган экан. Ҳар ҳолда буни сиртдан Олий Мажлисдан ҳам ўтказиб қўйишган бўлишса ажабланадиган жойи йўқ. Чунки Ўзбекистонда бўлмайдиган ишнинг ўзи йўқ. Шу боис суд бу дахлсизлк нимадан иборат эканлигини ўрганиш учун маҳкамани яна кечиктирди.

Гулнора Каримова Америкага турмушга чиққанда бу ерда доимий яшаш статусини олиши билан Қўшма Штатлар қонунларига бўйсуниш мажбуриятини ҳам қабул қилган. “Гринкард” олганда эса қонунларга бўйсунаман, деб қўлини кўтариб қасам ичган.

АҚШда президентнинг болалари қонунни бузган тақдирда, айниқса, фуқаролик қонунлари билан иш очилганда судга бормасин, ёки суд қарори унга нисбатан қўлланилмайди, деган қоида йўқ.

Ҳатто бевосита дахлсизлиги бўлган президент ва конгрессменлар устидан иш очилганда ҳам бу маълум даврга кечиктирилади ва дахлсизлк муддати тугаши билан иш қайта очилади. Яъни қонундан қочиш йўқ. Бу барча демократик давлатларда, қонунлар ҳурмат қилинадиган жойларда ҳам шундай.

Ҳато Жанубий Кореяда президентнинг ўғли устидан иш очилганда отаси халқдан узр сўради ва боласи бошқалар каби қонун олдида тенг эканлигини айтди.

Шундай экан, Гулнора Каримованинг дипломатик дахлсизлиги нимадан иборатлиги табиийки нафақат судни, балки жамоатчиликни ҳам қизиқтирарди. Чунки, Ўзбекистонда депутатлик дахлсизлиги бўла туриб Шовруқ Рўзимуродов, Иномжон Турсунов, Самандар Қўқонов ва бошқалар қамоққа олингани, бугунга қадар бу анъана давом этаётгани мисоллари кўп. Буни қонунлар шундай, олдин қамоққа олиб, кейин дахлсизлик бекор қилинади, деб изоҳлаб келишади.

Энди, агар президентнинг қизи дахлсизлик орқасига бекинадиган бўлса, ўртада зиддият келиб чиқмайди-ми? Табиийки келиб чиқади. Америкада қасамга хиёнат этса, Ўзбекистонда қонунларни беписанд қилса ва отаси қонунлар посбони бўлса, демак, хулосани ўзингиз чиқариб олаверинг.

1991 йилда Ислом Каримов Ўзбекистонни шахсий мулкига айлантириб олди, дея танқид қилганимда, танбеҳ берганлар кўп бўлганди. Ҳаёт кўп нарсани исботлайди, жумладан, гапим тўғри бўлиб чиққанини ўтган йиллардаги ва бугунги воқеликнинг ўзи исботлаб турибди…

Нью Жерсей штати Олий суди президентнинг қизи Гулноранинг дипломатик дахлсизлиги борлигини рўкач қилганини ўрганиб чиқиб, важни рад этди ва 9 ёшли Ислом ҳамда 4 ёшли Иймонга отаси Мансур Мақсудий эгалик қилиши ҳақида қарор қилди. Яъни Гулнора Каримовани оналик ҳуқуқидан маҳрум этди. Бу эса АҚШнинг барча ҳуқуқ тартибот органлари суднинг қарори бажарилиши учун биринчи галдаги имкониятданоқ фойдаланиб болаларни отасига қайтаришлари кераклигини англатсада, болалар ҳали ҳам “дипломат” Гулнорада.

Олий суд мазкур масаланинг молиявий жиҳатларини ҳам кўриб чиқди. Ислом Каримовнинг собиқ куёви Мансур Мақсудий ҳуқуқий харажатлар учун олдиндан 80 минг доллар тўлаган ва бунинг бир қисмини Гулнора Каримова кўтариши кераклиги масаласида судга мурожаат қилган. Суд Гулнора Каримова ҳуқуқий харажатлар, халқаро экспертларга тўланган маблағ, қайдият масрафлари ҳамда бошқа харажатлар учун дарҳол 50 минг доллардан зиёд пул тўлаши кераклигини қарорга боғлади.

Мақсудийнинг адвокати, Гулнора Каримованинг бу пулни дарҳол тўламаслиги унинг мол-мулки юзасидан ҳукм чиқаришга йўл очишини, Гулноранинг дунёнинг жуда кўп жойларида, жумладан Швецария ва Кайман оролларида ҳисоблари, мол-мулки мавжудлигини айтди.

Шунингдек, Гулнора Каримова ўз адвокатига қўшимча равишда 200 минг доллар тўлаши кераклиги ҳам очилиб қолди.

Ажаралиш можароси давомида болаларнинг саломатлиги диққат марказида турди. Гулнора Каримова болаларни отаси билан гаплаштирмагани ҳақида судга ёзган изоҳотида ўғли Ислом руҳий жиҳатдан соғлом эмаслиги ва уни руҳий касалликлар шифокорига кўрсатиб туриш кераклигини қайд этган.

Бола илгари отаси билан гаплашгандан кейин яна ҳам оғир вазиятга тушгани айтилди. Шунингдек, Гулнора Каримова қизи Иймон инглиз тилида гаплашишни унутгани ва Мансур ўзбек тилини билмагани боис у билан мулоқот қилиш имконига эга эмаслигини айтган. Бу баҳоналар судда отанинг фойдасига қарор чиқишига сабаб бўлган омиллардан бири эди.

Хуллас, Ўзбекистон ва Америка орасидаги ажралиш можароси Гулнора Каримованинг кетма-кет мағлубиятлари ва президент оиласининг сирлари очилиши билан билан давом этди.

Ўзбекистон президенти Ислом Каримовнинг қизи Гулнора Каримованинг дунёнинг жуда кўп мамлакатларида ҳисоб рақамлари борлиги ошкор бўлди, дедик. Хўш, бу ҳисобларда қанча маблағ бор ва бу пуллар қаердан топилдию нега чет элларга чиқиб кетди? Бунинг устига ўзбек подшосининг қизи бўлган “маликаи турондот”нинг чет элларда катта мол-мулки ҳам борлиги айтилмоқда. Америка маҳкамасида айтилган бу гапларга наҳотки Ўзбекистонда муносабат билдирадиган киши йўқ?

Ўзбекнинг бойлиги, ўзбекнинг пули шу қадар ҳам эгасиз-ми? Ўзини мухолифат деб юрганлар нега бу масаладан кўз юмиб келмоқдалар? Нега бугун буни тинимсиз фош қилиш ҳақида ўйламаяптилар? Агар бирор-бир ғарб давлатида шундай воқеа ўртага чиқса, бу мухолифат учун энг катта қурол бўлишини бизникилар билмайдилар-ми? Нега мухолифат махсус баёнотлар билан чиқмади ва нега ўзини мард ҳисоблаган депутатлар парламентга сўров киритмадилар?

Саволлар ва саволлар…

Дунё матбуотида энг кўп ёзиладиган ва энг кўп ўқиладиган мавзулардан бири мамлакат раҳбарларининг оилалари, яқинлари билан боғлиқ хабар ҳамда мақолалардир. Маълумки, бу мавзу Ўзбекистонда ёпиқ. Агар Ўзбекистонда матбуот эркин бўлганда  энг кўп ёзилган ва ва энг кўп ўқилган хабар, мақолалардан бири президент Каримовнинг қизи Гулнора Каримова билан боғлиқ бўлган бўлур эди.

Аслида демократик жамиятларда бу нарсадан қўрқилмайди ва бунинг сиёсий фаолиятга у қадар таъсири ҳам йўқ. Сиёсатчининг оиласи ва ўзига айри-айри қараш шаклланган. Масалан, 2002 йил сайлов арафасида президент Бушнинг укаси Флорида штатининг губернатори Жеб Бушнинг қизи наркотик истеъмол қилгани ва уни даволанишга юборишганда бош тортгани учун суд ҳузурига олиб чиқилгани нафақат Америкада, балки Ғарб ўлкаларида жуда кўп ёзилди. Аммо сайловда Бушнинг партияси ғолиб чиққани баробарида укаси ҳам Флорида губернаторлигига қайта сайланди. Яъни қизи билан боғлиқ масаланинг сайловга таъсири бўлган эмас.

Аммо одамлар қизиққани учун бу мавзу изчил ёритиб борилди. Агар бу нарса яширилса ва халқ миш-мишлар орқали буни эшитса у ҳолда сайловда жидий тўсиқ туғилиши мумкин.

Демократия ва ошкораликнинг кучи ана шундай ҳолатларда  кўзга ташланади.

Лекин Ўзбекистонда президентнинг қизи Америкалик эридан ажралганда ҳам халқ бундан бехабар бўлади ёки хорижий матбуотдан, билганлардан эшитади…

Гулнора ва Мансур можароси давом этар экан, суднинг талаби билан телефон сўзлашуви ташкил қилинганда 9 ёшли Ислом узоқ вақт кўрмаган ва меҳрига зор бўлган отасига “Мен сен билан гаплашишни истамайман” деб жавоб берибди. Суд бу ишга психологни таклиф қилди ва видеотасмага ёзиш шарти билан суҳбат уюштиришни буюрди. Агар бу амалга ошмаса суд Гулнора Каримовани қамаш ва кунига 500 доллардан жарима тўлаши ҳақида қарорга келишини маълум қилди.

Америка зеҳниятида 9 ёшли боланинг бундай жавоб қилишини четдан таъсир ёки касаллик белгиси деб қарашади. Хуллас, никоҳни Америкада қилиб, ажралишини Ўзбекистонда ҳукмга боғлатган Гулнора Каримова билан боғлиқ масалада суд унга яна муҳлат таниди.

Қизиқ… Индонезия президенти Мегавати Сукарнопутрининг 50 ёшли укаси Муҳаммад Гурухнинг 23 ёшли Ўзбек раққосаси Сабина Гусейновага уйлангани ҳақида роса ёзилди. Масалан, бутун бойликларини оиласига эмас, миллатига меърос қолдирган президент Сукарнонинг ўзини музика оламига бахшида қилган унча бой бўлмаган ўғли ўзбек хотинидан беш бола истаганмиш. Гурухнинг отаси Сукарнонинг еттита хотини бўлган экан. Муҳаммад Гуруҳнинг эса нояширин 20 га яқин жазмани бор эмиш…

Бу ҳақда бот-бот ёзилди аммо Гулнора масаласида ўзбек матбуотида жимлик…

Қачон Ўзбекистонда Президентинининг ҳам оиласи ҳақида ҳамма гаплар очиқ ёзиладиган бўлса, демак ўшанда бу юртга демократия оралабди, дейиш мумкин. Чунки бу демократиянинг муҳим учқунидир. Унгача эса “ёпиқ қозон”- коммунистик тизимнинг қоидалари ҳукмрон бўлиб қолаверади…

Гулнора Каримованинг суд можароси битган эмаслигини айгандик.

2002 йилнинг 27 Ноябр кунидаги маҳкамада Нью Жерсей Штатининг Олий суди Гулнора Каримованинг дипломатик дахлсизлиги ҳақидаги даъвосини инобатга олмади ва у Америкада бу ернинг барча қонун-қоидаларига риоя қилиш ҳақида қасамёд қилиб, турмиш ўртоғи билан доимий истиқомат қилувчи статусида яшаган, деган қарорга келди.

Суд Ўзбекистоннинг БМТ қошидаги вакилининг Гулнора Каримова дипломатик дахлсизлик ҳуқуқига эга, деган даъвосини (БМТ қошидаги вакилнинг бундай ваколатга эга бўлиб- бўлмагани ҳам бир масала) рад этар экан, агар шундай бўлганда бу АҚШ давлат департаменти томонидан расман тасдиқланиши керак эди, деди.

Нима бўлганда ҳам 1991 йилда АҚШ фуқароси Мансур Мақсудийга турмушга чиққан ва орадан ўн йил ўтиб ажралиш қарорини ўзи никоҳдан ўтган Америкада эмас, балки отасининг вазифасидан фойдаланиб, ғайриқонуний равишда Тошкентда расмийлаштирган Гулнора Каримова Нью Жерсей олий судининг қарори билан оналик ҳуқуқдан маҳрум қилингани президент оиласининг парвойига ҳам келмади.

Бу Ўзбекистонда қонунни четлаш, қонундан қочиш, қонунни беписанд қилиш нафақат Ислом Каримовнинг балки оиласининг ҳам асосий “фазилати”га айланганига яна бир далилдир.

25. ШОВРУҚ РЎЗИМУРОДОВ

1990 йилнинг 24 март куни Ўзбекистон Олий кенгаши тўққизинчи чақириқ биринчи сессиясида Президентлик лавозими ҳақидаги қарорни қабул қилиш ва Каримовни сайлаш бошланганда Шовруқ сўз сўради. Лекин дўппини салла қилиб кўрсатиш даражасида устамон бўлган мажлис раиси Мирзаолим Иброҳимов унга сўз бермади. Шовруқ ўрнидан туриб гапира бошлади. Унга микрофон керак эмас эди. Унинг гуриллаган товушини мажлислар залининг ҳар жойидан ҳам эшитса бўларди. Шовруқ: “Мен бу одамни Қашқдарёдан биламан. Бу одам президентликка лойиқ эмас. Агар президент бўлса, ҳаммангиз пушаймон бўлиб қоласиз ҳали…” деди.

Шовруқ қўли билан минбарга ишора қилиб гапирар экан, Каримов қизариб кетди. Микрофоннни жаҳл билан олдига тортди. Лекин нимадир эсига тушган кишидек яна микрофонни раиснинг олдига сурдида “ Бас қилинг майнавозчиликни” деди.  Музокаралар тўхтатилиб, “бир овоздан” президентлик лавозими ташкил қилинди ва “бир овоздан” Каримов сайлаб юборилди.

Иосиф Сталин тарихни ўзи ёздиргани каби қолдиришни истаб гувоҳларни йўқотишга киришганини бугун гапиришга ҳожат ҳам йўқ. Лекин тарихнинг у бекитган саҳифалари бугунга келиб очилди. Сталин даврида ўлдирилганлар ҳақидаги малумотларга қарасангиз, бирига “Қамоқда ўзини осди”, бошқасига “Миясига қон қуйилди”, кейингисига “Оғир хасталикдан ўлди” деган хулосалар қўйилган. Лекин уларни ўлдиришганди…

Каримов ўзини кечирмаслигини Шовруқ яхши биларди. Зотан депутатлар орасида калтак биринчи бўлиб унинг бошида синди. Каримов 1990 йилнинг 24 март куни президент бўлган бўлса, орадан бир ой ҳам ўтмай Шовруқни тўртми, бешми боласи бўлган бир аёлга уй олиб берганликда айблади. Яъни депутат бунақа ишларга аралашмаслиги керак экан.

Олий кенгаш ҳайъати уни қамашга сиртдан изн бериб юборганини эшитиб, қўмита раисларига норозилик билдирдик ва масалани сессияга олиб чиқажагимизни айтдик. Каримов Мажлис раисига “Уни олиб келиб президумда муҳокама қилиб, депутаталикдан чиқаринглар, қолганларга дарс бўлсин” деб айтибди. Раисга “Бу гапимни ҳам айт” деган бўлса керакки у “Оқсоқол шундай дедилар” деб қўрқмасдан айтганди бу гапни.

Биз қўмита раислари билан бу қақшатқич зулмнинг илк одими, уни тўхтатиш қўлларингизда, деб Шовруқни сақлаб қолиш масаласида  кўп гаплашдик. Улар ўзлари бир нарса қила олмасликларини, лекин бизларни ҳайъат мажлисига киритиш учун овоз беражакаларини айтишди. Қўмита раисларидан, шоир Эркин Воҳидов эса “Бизга олдиндан қўл қўйдириб олишган, муҳокама қилиш расмиятчилк, холос, барибир бир нарсага эриша олмайсизлар”, деб ҳайъат мажлисига кирувчиларнинг шаҳдини синдирди. Бу масалани тортишиб турганимизда миршаблар Шовруқни олиб келишди.

У халқ томонидан сайланган парламентига миршаблар қуршовида, қўлида кишан билан келаётган эди. Кийимлари ғижим. Соқоли ўсиб кетган. Кўзлари чўкканди. Биз унга пешвоз чиқдик.

-Буларнинг кучи етмади. Олиб келган янги кийимларини ҳам киймадим. Соқолимни олиш ҳақидаги буйруқларини ҳам бажармадим,- деди у.

Уни мажлисга олиб киришди. Миршабларга топшириқ бериб, ҳозир президент келажагини ва ичкарига ҳеч ким олинмаслигини айтишди. У пайтда ҳали миршабларнинг кўзида бир оз бўлсада қўрқув бор эди. Бизнинг йўлимизни тўса олмадилар. Ичкарига кирдик. Раис дарҳол мажлисни тўхтатиб, “Мен пастга, президентни кутиб олишга бораяпман” деб чиқиб кетди. У ҳам, Президент ҳам келишмади. Шовруқни эса олиб кетишди.

Биз масалани сессияда кўтардик. Каминанинг Шовруқ ҳақида айтган гапларимни ўшанда кўпчилик эшитган. Сессия мажлисини телевидение орқали намойиш қилишга эришгандик. Бугун Шовруқни қамашган бўлишса, эртага навбат бошқаларгаа келишини, бугун калтак, эртага қамоқ ва индин ўлдиришгача бориб етишини, буни бугун тўхтатмасак, эртага кеч бўлишини айтгандим. Қулоқ солган ким? Минг афсуски тўхтата олмадик ва кеч бўлди.

Бугун Шовруқни… Шовруқларни йўқотиб турибмиз…

Кейинчалик Шовруқнинг ўлими юзасидан турли манбалар оқали суриштирув ўтказдим.

Унга кўра Ўзбекистон Исломий ҳаракатини қўллаганлардан бири Иброҳимбек “қўрбоши”нинг невараси, хорижда яшаётган Ҳожи Жамшид Тилав ўғли Азимий қашдараёлик бўлиб, ҳаракат унинг истаги билан шу зоналарга ҳужум қилиши мумкин, деган хабар олинган. Бунинг устига Қашқадарёда “Ҳизби Таҳрир”нинг фаолияти ҳам кучайган.

Каримов ўз маслаҳатчиларидан бирига топшириқ бериб, Қашқадарёда жиддий тадбирлар олишни буюрган. Ички Ишлар вазири Зокир Алматов дарҳол Қашқадарёга юборилган. Қайтиб келгач, маслаҳатчи билан бирга вазият ҳақида ҳисобот тайёрлашган.

Каримов Шовруқни йўқотишни ҳам имо қилгани учун ҳисоботда асосан у ҳақда сўз юритишган:

-Шовруқ Сурхондарёдаги кўчманлар билан алоқага кирган. У ердаги гапларни бутун дунёга овоза қилди…

-Шовриқ норасмий митинглар ташкиллаштирган…

-Шовруқ “Ҳизби Таҳрирнинг варақаларини компютерда ёзиб, кўпайтириб бермоқда…

-Шовруқ Москвадаги “Мемориал”га аъзо бўлган ва бу ташкилотнинг раҳбарларидан бири Виталий Понамарев Ўзбекистонни ёмонлаб гапираётган ҳамма гапларни у етказиб турибди. Понамарев Ўзбекистонга келганда ҳам у олиб юрган. Олмониянинг “Фокус” журнали мухбирларини ҳам Сурхондарёдаги лагерга у олиб кирган ва ҳоказо.

Ҳисоботни ўқиган Каримов дарҳол Шовруқни ушлаб келишни ва у билан ўзи ҳисоб-китоб қилишини айтган. Зокир Алматов бу ишни асли қашқадарёлик булган полковник Маҳмуд Бекмуродовга топширган.

Шовруқни 2001 йилнинг 15 июн куни кўчада ушлаб, Тошкентга олиб келишар экан, маҳаллий миршабларга “ҳужжатларни” туғрилаб қўйиш буюрилган. Миршаблар унинг Яккабоғ туманининг Олақарға қишлоғидаги уйини босишган.

Манбанинг айтишича “хумордан чиқиш” ва таниганларини дўппослаб келиш учун Ислом Каримов Ички Ишлар вазирлигининг ертўласига бориб туришини президент девонидагилар яхши билишар экан.

Агар 1991 йилнинг кузида Олий Кенгаш раиси Шавкат Йўлдошевни тепгани, ўшанда Савдо вазири бўлган Мираброр Усмоновни ургани ва Бош вазир ўринбосари Бахтиёр Ҳамидовни дўппослаганини кўрмаганимда бу гапларга ишонмаган бўлардим.

1993 йил 17 апрел куни каминани ушлаб Самарқанд вилоят ички ишлар бошқармаси бошлиғи генерел Тўхтаевнинг хонасига олиб келишганда аввал президент маслаҳатчиси Темур Алимов унга телефон қилиб, эрталабгача йўқотиш ҳақида буйруқ берилганини айтгани, генерал вақт сўрагандан кейин президентнинг ўзи телефон қилиб бақирганига гувоҳ бўлмаганимда ҳам шубҳага боришим мумкин эди.

Бунинг устига уларнинг “Шовруқ ўзини осиб қўйди” деган баҳоналари ҳам қинғр ишнинг қийиғини кўрсатиб турибди. Шовруқ ўзини осадиган даражада заиф эмас эди. У ҳам жисмонан, ҳамда маънан жуда кучли инсон эди. Унинг акаси Шавкат Рўзимуродовнинг׃ “Укаминг вужудида задаланмаган соғ жойи қолмаганди” деган гаплари ҳам кўп нарсанинг далолати. Бошидаги жароҳат излари эса унинг зулмга бўйсунмагани белгисидир.

Шовруқ зулмга бўйсунмас ва қўрқмас эди. У ҳеч кимдан, айниқса Каримовдан қўрқмади. Қўрқоқлар кучлари етмаганда ё туҳматга бошлайдилар ёки жирканч қиёфага кириб номардлик қиладилар.

Ана шундай номардлик боис 2001 йилнинг 6 июл куни Ўзбекистон Инсон ҳуқуқлари жамиятиянинг Қашқадарё вилоят кенгаши раиси, собиқ Ўзбекистон Халқ депутати, “Бирлик фаоли” Шовруқ Рўзимуродов ўлдирилди.

Ўзбекистон тарихидаги бу қора доғ аслида Каримов тарихидаги қора доғлардан биридир.

26.САМАНДАР

Ислом Каримов жуда ҳам қўрққан одамлардан бири Самандар Қўқоновдир.

Самандар Қўқонов асли форишлик. Отаси Совет даврида тадбиркор бўлган. Битта қўйини иккита қилган ва охирида юзтага етказган ҳамда “Бизнинг давримизда бойлар бўлмаслиги керак” деган режимнинг қувғинига учраган оддий чўпон бўлган.

-Тошкентдан бориб “Қўйларингиз қани?” дейишса чорвасини Қозоғистонга ҳайдаб қўйган бўлар, агар Қозоқлардан текширувчи келса, қўтонни Фориш томонда қурар, хуллас ўз молига ўзи хўжайинлик қила олмас экан,-деб ҳикоя қилганди у отаси ҳақида.

Аммо отасининг қўйлари акасига қолган. Унга ўтгани эса тадбиркорлик, ишбилармонлик. У Форишда бир ҳисобчига ёрдамчи бўлганида:

-Чўтни бунчалик секин ишлатмайдилар!-деб кетиб қолганни айтганди.

У ўшанда чўтдаги тошларни битталаб санаб ўтирган одам ҳисобчи эмас, балки чўтнинг тошларини санашни бармоқларига юклаган ва қарамасдан “чўт урадиган” одам ҳисобчи бўлиши кераклигини орзу қилган.

Тадбиркорлик ва ишбилармонлик қонда бўлади, деганлари рост. У кўп ўтмай шаҳарга кетади ва Горбачевнинг қайта қуриш йилларида замоним келди деб ўйлайди. Тошкент вилоятининг Чиноз туманида жойлашган нефтни қайта ишлаш корхонасига бошлиқ бўлгандан кейин эса дарҳол кўзга ташланади.

У биринчи бўлиб Коммунистик партиянинг корхонадиги бошланғич ташкилотини тарқатиб юборди. Бу бутун Иттифоқ бўйича шов-шувга айланди. Москвадан Ички ишлар вазирлигининг ва КГБнинг ҳарбийлашган кучлари Чинозга юборилди ва унинг идорасини ўраб олдилар. Ревизорлар ишга киришиб кетдилар. Ташқаридан келганлар киритилмас, ичкаридагилар чиқарилмас шароит эканини ўша кезда бу ерга кириб олган “Свобода” радиоснинг мухбири бериб турган хабарлардан эшитганмиз.

Олти ой қамал ҳолида текширув ўтказилган ва жиддий бир нарса топа олишмаганди. Кейин сайловлар бошлангач, туманда йўлларни қуриб бергани, ободонлаштириш, газлаштириш ишларига бош-қош бўлгани боис уни халқ депутатлигига номзод қилиб кўрсатишган.

Ўзбекистон Компартияси бошида турган Ислом Каримов дарҳол уни ёмонотлиқ қилиш керак, деб кўрсатма бергач, Тошкент вилоят газеталарида у ҳақда фелеътон чоп этилади. Қўйилган айб у коммунистик партия бошланғич ташкилотини тарқатиб юборгани!

Каримов режими ҳар қанча қаршилик қилмасин у депутатликка сайланади.

Биринчи сессия танаффусида новчадан келган, товуши ўткир бир киши яқинлашиб:

-Жаҳонгирсиз-а, мен Самандарман,-деди.

Гапнинг очиғи унинг идорасини олти ой текшириб бир нарса топа олишмаганига унча ишонмагандим. Чунки бундай идоралар қабоҳат ботқоғига ботган ва у ерда ишлаган ҳамма одам ўғирлик қилар эди. Бензин бор жойда ўғирлик йўқ десангиз сизни анқов деб ўйлашарди. Шу боис бу одамга унча ишонқирамай қарадим ва бир куни:

-Тақсир бошқа бир идорага раҳбар бўлганингизда гапингизга ишонардим, лекин ўғрихонада ишлайсиз-ку?!-дедим.

Унинг жаҳли чиқди. Аммо билдирмай, жилмайди.

-Бўри еса ҳам, емаса ҳам оғзи қон экан-да! Ўғри бўлганимда катта ўғрилар билан ўчакишиб қолмаган, уларнинг партиясига қарши чиқмаган бўлардим. Юринг бир кун шу ўғрихонага олиб борай, йўлда боргунча ва қайтиб келгунча кўп гапларни айтиб бераман, ҳам одамлар билан ўзингиз гаплашасиз,-деди.

Мен учун қизиқ эди. Бунинг устига Бош прокурор Бўритош Мустафоев унинг устидан иш қўзғатиш учун Олий мажлисга талабнома киритган ва Каримов биздан ана шу масалани қўллашни сўраганди.

Ҳақиқатдан ҳам бир кунда кўп нарсани ўргандим. Унинг идорасида одамларга яратилган қулайликлар бошқа бирор жойда йўқ эди. Сауналардан тортиб, бепул сартарош хизматига қадар…

Сартарошчи билан гаплашиб қолдим. Нуроний бир киши. Тошкентда яшар ва ҳар куни шунча узоқ йўлга қатнар экан.

-Рашидовнинг сартароши эдим. Каримовни ҳам яхши танийман,-деди у.- Ҳамма катталар менда соч олдирар эдилар. Рашидов гўридан чиқарилган пайтда мени ҳам терговга тортишди ва ишсиз, кўчада қолдим. “Сенга нима гап айтганди” деб кўп қийнашди. Бир куни бир мулла йигит мени Самандар укамизнинг ёнига бошлаб келди. У менга яхшигина маош тайинлади ва истаган кунларим келиб, одамларга бепул хизмат қилишга буюрди. Идорамизни ўраб олган кунлари Каримов мени бу ердан олиб, ўз идорасига қайтармоқчи бўлди, аммо бормадим…

Кейин Каримовнинг “ўнг қўли” бўлган Зелемхон Ҳайдаровга бу гапни эслатганимда:

-Агар шу одамни жавоб берганда иши ёпилиб кетган бўларди. Ислом акамнинг жуда жаҳллари чиқди ва “Қўқоновни қамоқда чиритаман”, деб айтдилар. Ҳали ҳам бир гаплашинг, шу одамга жавоб берсин,-деди.

Самандар акага бу гапни айтдим. Аввал ранжиди. Чунки хабари йўқ экан. Сартарош уйига телефон қилган одамлар ҳақида ва таклиф борасида унга ҳеч нарса демасдан рад жавоби қилган экан.

Кейин бирдан Самандар аканинг юзи ёришди ва:

-Оддий одам бўлса ҳам жуда мард экан,-деди сартарош ҳақида.

Унинг ишхонасида асосан ёшлар ишлар ва кўпчилиги мачитга қатнар, намозхон йигитлар экан.

-Бир куни шуни ҳам сизга айб қилишлари мумкин, у диндорлар ташкилоти қуриб олган дейишлари мумкин,-дедим унга.

-Сиз айтган каби бизнинг идоранинг номи ўғрихона бўлиб танилган, бу ерда ишлаган ҳамма ўғрилик қилади, деб ўйлашади. Шундай ҳам бўлган. Аммо мен болаларга бирортанг ҳам халқ мулкига кўз тикмайсан, деганман, бунинг устига улар намозхон бўлишгани учун Худодан қўрқишади ва юлғичлик қилишмайди. Аммо улардан радикал диндорлар чиқмайди,-деди,- улар ақли-ҳуши жойида, паст баландни тушунадиган йигитлар.

-Агар юлғичлик бўлмаса одамларга бу қадар кўп маошни қаердан бераяпсиз? Бунча шароитлар қаердан?-деб сўрадим.

-Балки ҳали ҳам кимлардир юлғичлик қилар? Лекин на биз ва на ҳукумат ҳали ушлаган эмас. Шароитга келсак, ҳали, бу ҳеч нарса эмас, мен Вазирлар маҳкамасига хат ёзиб жамоа учун ер ажратилишини сўраганман ва бу ерда ишлаганларнинг ҳаммасига биттадан данғиллама уй қурдираман,-деди у.

-Ўзингизга ҳамми?

-Мен ҳам жамоа билан бирга яшайман. Қолаверса нега қурмаслигим керак?

-Лекин бу қадар пул осмондан тушадими?

-Агар йўлини билсангиз осмондан тушади. Мен бугунга қадар халқимнинг бир тийинига хиёнат қилганим йўқ. Россия билан бошқа давлатлар орасида нефт маҳсулотлари олди-сотдисида воситачилик қиламиз. Россияга харидорлар топиб бераман, харидорга эса арзон маҳсулот ва келишувнинг 10 фойизи бизнинг идорага келиб тушади, бу эса жуда катта пул.

-Ҳукуматдагилар биладиларми буни?

-Бизнинг ҳукуматдагилар ҳеч нарсани билмайдилар ва билишни ҳам истамайдилар. Бир куни Бош вазирнинг ўринбосари телефон қилиб, Чинозда, катта йўл устидаги “бензоколонка”да  унинг йигитларига яхши бензин беришмаганини айтиб, шикоят қилди. Мен унга бизнинг “бензоколлонкамиз” йўқ, у бошқа идорага қарайди десам ҳам ишонмади. Булар ҳатто ўзлари раҳбар бўлган соҳаларнинг тузилишини ҳам билмайдилар,-деди.

Ўша кунлари ҳукумат бензин нархларини ошириб юборди.  Самандар Қўқонов сессияда микрофон ёнига бормас эди, ўрнидан туриб гапирарди ва овози ўткир бўлгани боис ҳайъатдагилар бемалол уни эшитардилар. Ўшанда у:

-Ислом, ака, бензинни бунча қиммат қилишнинг нима кераги бор? Менга имкон беринг, бир ҳафтада ҳаммаёқни бензинга тўлдираман, ҳукумат ҳам фойда қилади, халқ ҳам,-деди.

Каримов эса жилмайиб:

-Мустафоевдан сўраймиз,-дея киноя қилди ва бундан жаҳли чиққан Самандар Қўқонов қўл силтаб, ташқарига чиқиб кетди…

Бир куни унинг идорасидаги касаба иттифоқи раиси телефон қилди:

-Биз Эрк партиясининг бўлимини ташкил қилаяпмиз, келишингиз мумкинми?-деди.

Муҳаммад Солиҳ билан бирга бордик. Самандар Қўқонов йиғилишда қатнашмади. Кейин у бунинг сабабини:

-Яна мен қатнашганим учунгина одамлар режимга қарши бўлган гапларга қўшилишди, дейишлари мумкин деди у.

Унинг идорасидан 500 киши Эрк партиясига аъзо бўлишини Ислом Каримов ўзига қарши яна бир ҳужум деб қабул қилди.

Олдин ҳам Каримов уни ўзига қарши чиқаётган исёнчи деб билар эди.

-Агар у “йўқ” деса бирор киши ҳам ўзича бир иш қилмайди,-деганди Каримов,  7-сессиядан кейин у ҳақда гаплашар эканмиз.

-У тадбиркор ва ишбилармон одам, кўзи тўқ, халқнинг ҳақига хиёнат қилишни ёмон кўради, топганини ишчилари билан баҳам кўради, одамлар ҳақида ғамхўрлик қилади, нега ундан фойдаланмайсиз,-дедим Каримовга.

-Бундай одамлар жамият учун жуда таҳликали,-деди у,-улар етмиш йил заҳмат билан қурилганини бир кунда бузишни истайдилар. Аҳмоқ оломон шундайларга эргашиб кетаверади. Халқнинг “Янгини қурмасдан эскини бузма” деган мақоласига (мақолига демоқчи-ЖМ) қарши булар. Бунақа одамларнинг ўрни қамоқда!

-Лекин эскини бузмасак янгини қаерга қурамиз, қолаверса, агар бузсак қуришга мажбур бўламиз, бузмасак бошпана борку, деб юраверамиз.

-Бу ҳам ўшанинг гапими? Сизга ҳам таъсир қилиб бўлибди-ку?-дея кесатти Каримов.

-Таъсир қилиб-қилмаганини билмайман, лекин бугун ана шундай янги қарашдаги ишбилармонлардан қўрқмаслигимиз керак,-дедим.-Қўлламасангиз ҳам уни ўз ҳолига қўйишингиз керак! Халқ унга ишонмоқда, жамоаси ишонмоқда, биз нега ишонмаслигимиз керак. У қураётган уйни кечаси ёқиб кетишгани ҳақида прокуратура бирор иш қўзғатган эмас, лекин акасининг қўйлари бор, дея унинг устидан иш очилгани кулгили эмасми?

-Нима қилади бўлмаса бензинга хўжайинлик қилиб. Мафиянинг болалари борган экан, 93-бензин керак деб, бермабди, мафия билан ўйнашиб бўладими? Нима у Худо бўлдими? Шундан кейин ёқиб юборишади-да,-деди Каримов ва бирдан жим бўлиб қолди. У айтиши керак бўлмаган гапни айтиб қўйган эди.

-Уйига ўт қўйилганда жиноят содир этилиб, прокуратура иш қўзғатмаган бўлса ва иккинчи ҳолатда жиноят бўлмаган ҳолда унинг устидан иш очилган бўлса, бу масалани сессияга олиб чиқиш керак экан,-дедим тилимни тия олмай.

-Ука, пўписа қилманг, ўшанинг ишини ёпиш керакми, ана Мустафоевга айтинг, ишни тўхтатсин,-деди Каримов суҳбатимизга нуқта қўйиб.

Аммо Бўритош Мустафоевга “Тўхтатма!” деб айтибди. Кейин билсам, Мустафоев Самандар акадан бир миллион доллар сўрабди ва буни Каримовга бериши кераклигини айтибди. Самандар ака Каримовни ҳам, Мустафоевни ҳам ҳақорат қилиб юборганини оқизмай-томизмай етказишгани боис қўзғатилган иш яна давом эттирилган экан.

Биз Мустафоевнинг талабномасини баҳона қилиб, бутун гапни сессияда очишга қарор қилганимизни кимдир Каримовга сотгандан кейин сессия арафасида Мустафоев талабномасини орқага олди ва ишни ёпди.

Аммо орадан икки йил ўтиб, Каримов Олий Мажлисдаги мухолифатни бартараф қилгач, Қўқонов устидан яна иш очган. Бу пайтда Туркияда эдим. Эшитишимча унинг уй-жойлари, бойликлари ҳақида махсус филм қилдиришган ва унинг номини ёмон олтиққа чиқаришган. Илгари фелеътон ёздиришган бўлишса бу сафар филм.

Самандар ака ошқозони касал одам. Доим парҳезда юрарди. Уни Каримов 22 йилга қамаб юборди.

Унинг “жамиятимиз”га ёт бўлган бир одати бор, у ҳам бўлса чўрткесарлиги. Яъни каминага ўхшаб ўхшаб кўнглидагини қўрқмай очиқ айтиб юборарди.

Еттинчи сессия танаффусида депутатлар Каримовни ўраб олишганда у:

-Тақсир сиз ўзбек халқининг ажалисиз,-деганди Каримовга.  Бу жуда оғир гап. Айниқса Каримов кабилар бундай гапни асло кўтара олмайди.

Дарҳақиқат, кин ва гина сақлайдиган Каримов бу гапни ҳалига қадар унута олмагани аниқ. У ҳалигача Самандар Қўқоновдан қўрқади. Халқ унга эргашиб кетишидан, каримовлар қурган эски, нураган бинони бузишидан қўрқади.

Бир куни ишга кетаёганимда номерсиз машина билан уриб кетмоқчи бўлишди, тасодифан қутулиб қолдим, аммо ишга қадар орқадан қувиб боришди. Бу ҳақда ҳукуматдагиларга ҳам хабар бердик. Эътибор қилишмади. Эртасига бу ҳақда “Известия” газетасининг биринчи саҳифасида хабар чиқди. Кейин билсам, Самандар ака газетани олиб, Бош прокурор Бўритош Мустафоевнинг ёнига бориб, бу масалада иш қўзғатишни талаб қилибди.

-Ҳар бир кўча ҳаракатига иш очамизми энди,-дебди Мустафоев.

-Аблаҳ одам экансиз, халқ  депутатига, Олий мажлис қўмитаси раисининг ўринбосарига, ЭРК партияси котибига суиқасд бўладию сиз оддий кўча ҳаракати дейсиз-а,-дея газетани унинг юзига улоқтириб кетибди.

Бўритош Мустафоев бўлган воқеани сўзма-сўз ёзиб, Олий мажлисдан Самандар Қўқоновга чора кўришни талаб қилганди.

Унга:

-Қатағон кундан-кунга ошиб бораётган бир пайтда ўзингизни оловга уриб нима қиласиз?-десам.

-Самандарман, ўзимни оловга уришим керак!-деганди.-Лекин шу билан менинг устимдан йўқ жойга иш қўзғаган Мустафоевнинг ўзига ўзининг неча пуллигини исбот этдим.

Исмнинг ҳам аҳамияти катта дейишади. Баъзан исм ҳам инсоннинг ҳаёти ҳақида бир қиссадир. Халқимизнинг ривоятларида, эртакларида Самандар деган бир баҳайбат жонивор олов ичида туғилиб, олов ичида яшагани ҳикоя қилинади.

Қарангки, Самандар Қўқонов ҳам оловли бир даврда туғилиб, умри олов ичида қолди.

Бу оловнинг гўлахиси эса Ислом Каримов бўлди.

27.МУРОД

-Ислом ака, одамларингиз мени ўлдирмоқчи бўлишди,-деди  Мурод Жўраев бир куни  Каримовга.

У Муборак шаҳар ижроия қўмитаси раиси, Қашқадарё вилоят кенгаши депутати ва Ўзбекистон Олий Кенгашининг қонунчилик қўмитаси аъзоси эди.

Каримовнинг ранги оқариб кетди. Бир менга қаради ва бир Муродга. Кейин:

-Одамларим бўлганини қаердан билдингиз? Пешонасига ёзиб қўйган эканми?-деди Муродга дарҳол ва  каминага юзланиб,- Сизлар бу масалани ҳам ўрганишга киришибсизлар-ку?!-деди.

-Биз Ошкоралик қўмитасида бу масалани бугун муҳокама қилдик…,-дея гап бошлаган эдим, Каримов гапимни бўлди.

-Ҳали миш-мишдан иборат бўлган нарсани қандай қилиб муҳокама қиласизлар, бу Олий мажлисми ёки милициями? Қанақа қўмита сизлар, призидиумга талаб қўясизлар? Ўзларингни ким деб ҳисоблаяпсизлар? Шаҳар бедарвоза қолдими?

-Ислом ака, бу қанақа миш-миш бўлиши мумкин?,-дедим,-асосий манба шу ерда-ку?. Ўзбекистон халқ депутатига суиқасд қилинадию биз индамасдан қараб тураверишимиз керакми? Мўрод Жўраев Тошкентга келиб, дарҳол бизнинг ёнимизга эмас, сизнинг ҳузурингизга бориб, воқеани айтиб бермоқчи бўлган. Сиз эса уни ярим кун куттириб, қабул ҳам қилмаганингиздан кейин биз масалани қўмитада муҳокама эттик. Ички ишлар вазирини чақирсак, унга “бормайсан” деб айтибсиз. Қўмита мажлиси ҳақида телевидение тайёрлаган хабарни ҳам тўхтатибсиз…

Каримов “еб қўйгудек” бўлиб термулиб қолди. Кўзларида ғира-шира табассум пайдо бўлди. Бу қаҳрнинг заҳарханда бир шакли.  У гапларимни эшитмаяпти, деб ўйладим ва гапдан тўхтадим. Аммо у эшитиб турган экан, дарҳол жавобга ўтиб:

-Менинг вазифам халқни ваҳимага солмаслик,-деди,- ҳали ўрганилмаган, билинмаган ишни қандай қилиб матбуотга чиқариш мумкин?

-Ислом ака, Қаршидан бу ишни ўрганамиз, деб йўлга чиққанларни ортга қайтариш ҳақида буйруқ берибсиз-ку?!-деди Мурод.

Бизни Каримов чақирмасдан олдин биргаликда Қаршига телефон қилгандик. Вилоят ички ишлар бошқармасининг вакиллари йўлдан қайтишганини айтишганди.

Мурод Жўраев шу куни Тошкентга Ошкоралик қўмитасининг ва “Ташаббус” гуруҳининг мажлисларига келиши керак эди. Аммо етиб келолмади. У тушдан кейин кириб келди ва ўзига суиқасд қилинганини айтиб берди. Бунга қадар у қонунчилк қўмитасининг котиби Тошпўлат Жўраевга телефон қилиб бўлган воқеа ҳақида ахборот берган ва Каримов қабулхонасида кутиб ўтирганини айтган. Биз Тошпўлатдан маълумот олиб, Муроднинг келишини кутаётгандик.

Номаълум киши ёки кишилар саҳар соат бешда у ётадидан хонанинг деразасидан унинг ётоғини ўққа тутишган. Унинг ўзи бу ҳақда мажлисимизда  қуйидагиларни айтди׃

-Шу хонада ётишимни ва ҳар куни соат олтида уйғонишимни билишган. Аммо шу куни Тошкентга келадиган бўлганим учун уйқум қочди ва анча вақт ҳар икки мажлисда айтадиган гапларимни ўйлаб ётдим. Соат бешдан бироз олдин ўрнимдан туриб, ташқарига чиқдим. Бирдан ўқ товушини эшиттим. Хонамга югуриб кириб чироқни ёқдим. Ётадиган тўшагимни чўтлаб отишибди. Хайриятки, умр йўлдошим бошқа хонада болалар билан бирга эди. Кичкинамизнинг бироз тоби йўқ эди…Хуллас, дарҳол ҳамма ёққа хабар қилдим ва ўзим яширин йўл билан аэропортга етиб бориб, Тошкентга учдим. Доим дарҳол қабул қиладиган Каримов бу сафар негадир умуман қабул қилмади. Одамлар оддий масалалар билан кириб-чиқиб турдилар, аммо менга фақат туш пайтида кетаверишим кераклиги, лозим топилганда чақирилишим мумкинлигини айтишди.

Муборак шаҳар ижроия қўмитасига қаттиқ босқилар бўлаётганди ва биз бу масалани кенгайтирилган мажлисларда муҳокама қилиб, сессияга олиб чиқишни режалаштирган эдик.

Мажлис пайтида масала шу нуқтага келганда танаффус эълон қилдик. Қўмитамиз раиси Эркин Воҳидов “Ошхонада парҳез овқат йўқ, уйга бориб келишим керак” деб кетиб қолди ва тушдан кейин қайтмади.

Мажлисни яна ўзим  ўтказдим ва Бош прокуратура ҳамда Ички ишлар вазиридан дарҳол бу ҳақда маълумот беришни, Олий Кенгаш президиумидан эса шошилинч равишда мажлис чақириш, масалани ўрганиш юзасидан комиссия тузишни сўрадик. Орадан кўп ўтмай Каримов чақирди. Мана энди у худди шу мажлисга шаъма қилаётганди.

Каримовнинг ўзини тутиши ва масалани босди-босди қилишга уринишидан у бу ҳақда олдиндан хабари бор, шекилли, деган фикр келиб чиқарди. Ё унинг ўзи бевосита топшириқ берган ёки шундай бир “ташаббус” билан келганларга “бўпти” деб юборган деб ўйладим.

Кейин Муроднинг айтишича, Каримов унга “Сени йўқотиб юбораман” деган экан. Бу гапни ўзим ҳам эшитганимда, Муроднинг гаплари ёдимга тушганди.

Мурод Жўраевнинг ота-боболари Туркманистонда туғилган, ўзи эса  болалигидан бошлаб Қашқадарёда ўсган.

Қайта қуриш ва ошкоралик йилларида Муборак шаҳрида коммунистик партия зиддига юриб, бур гуруҳ мустақил фикрловчилар билан сайловда шаҳар кенгашига номзодларини қўядилар. Мурод Жўраевнинг ўзи  Ўзбекситон халқ депутатлигига ҳам номзод бўлади ва сайланади.

Қашқадарё “обкоми”нинг биринчиси Ислом Каримов бу “ўзбошимча”лар майдонга чиққанда Ўзбекистон Коммунистик партиясига биринчи котиб бўлганди.

Мурод Жўраега “Номзодингни ол!” деб буйруқ беради, аммо у кураш йўлидан қайтмайди. Муборакда озодликнинг ҳур учқунлари кўзга ташлана бошлайди. Шаҳар кенгаши фидокорлари эркин телекўрсатувлар берадиган маҳаллий, мустақил теле-канал очишади. Халқ билан очиқ мулоқот бошланади. Мурод Жўраевнинг ижроқўм раислигига сайланиши Каримовни ғаззабга солади. Район партия комитетига бу “жўжахўрозлар”нинг таъзирини бериш топширилади.

Муборак шаҳри айни пайтда Муборак туманининг маркази ҳам бўлгани учун коммунистик партиянинг туман қўмитаси уларга қарши кураш бошлайди. Вилоят кучлари уларга қарши сафарбар этилади. Улар эса шаҳар прокуратураси ва ички ишлар бўлимини “партиядан холи ташкилотлар” деб эълон қиладилар.

Бунга қарши ҳукумат уларнинг телевидениесини ёпиб қўяди.

Ислом Каримов топшириғи билан бу “ўжар”лардан” қутулиш учун шаҳар кенгашини тугатиш ҳақида қарор қилишди.  Кенгаш раиси Ўзбекистон халқ депутати Мурод  Жўраев ишсиз қолди. Уни қувғинга олишди.

Шу кунлари у Тошкентга келиб-кетиб юрди. Унга ўзим ишлаётганим  ЭРК партиясига аъзо бўлишни, курашни биз билан бирга давом эттиришни таклиф қилдим. У, “Йўқ” деди. “Муҳаммад Солиҳда ҳам Каримов характеридаги белгилар бор, сизлар билан ҳамкорлик қилсамда, лекин партияга кирмайман” деди.

Кейинчалик  у қамалгач, Муҳаммад Солиҳ уни ҳам “ЭРК партияси аъзоси” деб эълон қилди. У судда “Мен ЭРК партиясига аъзо бўлган эмасман” деса-да  бунинг зиддига “У аъзо эди” деб баёнотлар берилди ва бу Каримовга жуда қўл келди.

Қатағон авжига минган паллада биз  Мурод Жўраев билан Боку шаҳрида шоир Ёдгор Обид  турган уйда учрашдик. У ичи тор ва бир иш қилмасдан туролмайдиган йигит эди. Ҳар кун эрталабдан туриб, кўчага отилар ва нимадир қилишимиз керак, деб фиғони фалак бўларди.

У Бокуга келган Муҳаммад Солиҳ билан яқинлашиб қолди ва уни Ашгабатда бир уй сотиб олишга кўндирди. Бунга қарши бўлдим. Чунки Туркманбошининг бурн тагида туриб, ҳеч иш қилиб бўлмаслигини билар эдим.

Бу уйда Муроднинг Туркманистондаги синглиси ва куёви Бахтиёр яшай бошладилар. Биз ҳам бордик. Шу кунлари Юсуф Рўзимуродов Туркиядан қайтиб, бизнинг ҳузуримизга келди. У Солиҳнинг китобларини Ўзбекистонга олиб бораётган эди.

Кўп ўтмай бизнинг бу ерда турганимизни билиб қолишди ва кетишга мажбур бўлдик. Озарбайжонга, кейин эса Туркияга кетдик.

Мен Истанбулда қолдим. Мурод келиб-кетиб юрди. Охирги келишида ҳам Солиҳ унга ўз китобларини бериб юборди.

Оиламни олиб келиш учун Бокуга кетдим. Чунки Самарқандда умр йўлдошимни суд қилишаётган ва болалар тақдири ҳақида ҳам ўйлашим керак эди.

Муҳаммад Солиҳ Муродни Каримовнинг собиқ маслаҳтчиси Анвар Олтойлининг синглиси Сухайлонинг турмуш ўртоғи номига Алматида олинган квартирага юборган экан. Телефонини топиб, сим қоқдим ва Муродга:

-Дўстим иложи бўлса, бошқа жойда туринглар,  бу жой Анвар Олтойлига оид, демак Ўзбекистон ҳукумати ҳам билади,- дедим.

Мурод ҳар куни Солиҳ билан телефонда гаплашиб тургани ва хавотир олмаслигим кераклигини айтди. Унинг бошқа жойга ўтишини қаттиқ туриб сўрадим. Чунки  Туркиядаги ҳар бир ҳаракатнинг Ўзбекистон ҳукуматига етиб тургани анча шубҳага солганди.

Охири Мурод:

-Эрта-индин хотиним келади ва уни ҳам олиб, бу ердан кўчаман,- деди.

Мурод содда эди, десам янглиш бўлади. У жасоратли эди. Аммо бу кўзи очилмаган жасорат . Ўзини оловга ҳам, ўтга ҳам ураверадиган бир жасорат.

Бундан бироз олдин Муроднинг 14 ёшлардаги ўғли касалхонада сирли равишда  оламдан ўтди. Уни танирдим, менинг шеърларимни ёдлаб, хиргойи қилиб юрарди. Айниқса, Амир Темур ҳақидагиларни “Ашула қилиб айтаман”, дерди. Жуда одобли ва қобилиятли бола эди. Уни йўқотиш, бу оғир дард Муродни анча букиб қўйганди.

“Ўғли ўлса келади ва ушлаймиз” деган  миршабларнинг режаси амалга ошмади. Шу сабаб ҳам энди уни Аламатидан ушлаб кетишга қарор беришлари аниқ эди ва унга бу уйда турма деганимнинг яна бир сабаби ҳам шу эди.

Хуллас, уни Алматидан ушлаб кетишди. Эшикларни синдириб киришган ва калтаклаб,  беҳуш қилиб, қопга солиб, қопни машина моторининг устига ташлаб олиб кетишган. У кейин судда вужудидаги куйган изларни кўрсатганда ҳам Каримовнинг малайлари этиборга олишмаганди.

Уни ушлашган кун 1994 йил 17 апрел. Тасодифни қаранг, бир йил олдин 17 апрел куни мени ушлашган эди. Билмадим, балки 17 апрел Каримов учун қандайдир маънога эга кунмикан?

Мурод Жўраевнинг қамоқ муддати битишига саноқли кунлар қолганда ёки умум авф эълон қилиниши билан унга яна бир жазо берилиши одатга айланди.

Маълумотларга кўра сўнгги авф чиққан кунлар унга “Кўкрагингга исмингни кичикроқ ҳарфлар билан ёзибсан” деб жазо беришибди.

Ундан олдин эса “Мадҳияни айтганда бошингни эгиб турдинг!” деб айб қўйишган.

У қамоқдан чиқарган бир хатида “Энди шу ерда ўлиб кетсам керак” деган.

Йўқ,  Мурод, халқнинг муроди зиндонда ўлмаслиги керак!

28. ИНОМЖОН ТУРСУНОВ

Каримовнинг қаршисига чиққан депутатлардан яна бири Иномжон Турсуновдир.  Каримовни сессияда президент этиб тайинлашаётган куни жуссаси кичик бир йигит ўртадаги микрофон олдида оёқда туриб гапира бошлади. Қўлида бир даста қоғоз бор эди. Унинг товуши нозик бўлсада ўша кезда зални титратиб юборганди.

-Сизлар кимни президентликка сайлаяпсизлар? Бу одам қўшиб ёзишга аралашган. Мана ҳужжатлари…

У жуда катта рақамларни айта бошлади ва Анишчев бошчилигидаги Москва “десантлари” уни сақлаб қолганини урғулади.

Ўша кезда бундай гапларни айтиш катта жасорат талаб қиларди ва баъзилар учун бу қўрқинчли эди, шунинг учун ҳам залдаги кўпчиликнинг дами ичига тушди.

Раислик қилувчи дарҳол микрофонни ўчирди. Иномжоннинг товуши эшитилмай қолди. У кейин президиум томонга қараб юрди ва қўлидаги ҳужжатларни раислик қилувчига узатди.

Аммо ўша кунлари у турган Тошкент меҳмонхонасига бостириб кирган миршаблар уни дўппосладилар. Муттаҳамликни қарангки, жуссаси кичкина бу йигитни “Миршабларни урди” деб айблашди. Ҳам ғарлик, ҳам пешгирлик!

Фарғоналик депутат, драматург Иномжон Турсуновни Тошкент меҳмонхонасида миршаблар дўппослашганда масалани Ошкоралик қўмитасида муҳокам қилдик.

Кечқурун телевидение ҳам, радио ҳам, эртасига газеталар ҳам қўмита мажлиси ўтгани ҳақида хабар берган бўлсаларда Иномжон Турсунов масаласини четладилар. Топшириқ Девондан тушган экан.

Хуллас, Иномжонни қамашди. У бизнинг “Ташаббус” депутатлар гуруҳнинг аъзоси эди. Гуруҳимиз унинг озодлиги учун кўп курашди. Лекин озчилик барибир озчилик экан. Бизни кўпчилик қўллаб-қувватламади. Эркинлик кундан кунга йўқолиб бораверди.

29. “ЭРК” ГАЗЕТАСИ

1993 йил…

Бир куни эрталаб уйга Президентнинг котиби қўнғироқ қилди. Одатда ёрдамчиси Крайнов телефон этарди. Нега бу сафар котиб “сафарбар” бўлди? Ҳайрон бўлмадим. Чунки Каримов гап атрофга ёйилмаслигини истаса, ишни котибига топширарди. Котиб “тош” каби одам. Бориб урилган жойидан қон оқса оқарди, лекин миқини чиқармасди.Ўзига доғ юқтирмасди.

-Сизни сўраяптилар! – деди у салом-аликдан кейин.

Икки кун олдин Каримов билан учрашаман, деб борганимда баҳона топишганди. Шуни эслатдим.

-Ока, худди бегонага ўхшаб гапирасиз-а? Биласиз-ку, бу саволларга биз жавоб бера олмаймиз. Кейин ўша пайтда жуда банд эдилар,-деди у.

-Биламан, лекин “йўқ” деган қароримни юмшатиброқ айтмоқчи эдим-да. Яъни сизга оғир ботмасин деб…

-Ҳа, боплайсиз-а?! Биласиз-ку “йўқ” деган сўзни кириб айта олмайман. Ҳатто “тополмадим” деган сўз ҳам бошимизнинг кетишига сабаб бўлади.

-Сизнинг бошингиз кетса, кейин ўзлари ҳам бошсиз қоладилар-ку?- деб ҳазиллашдим.

У анча вақт индамай турди. Бу эса “телефонни эшитишади” деган маънога ҳам келарди. Гарчи Президентнинг қабулхонаси бўлса ҳам, гарчи котиб ўша идорага, яъни МХХга мансуб бўлса ҳам, барибир чўчир эди. Совет даврида республикаларнинг биринчи котибларининг қабулхонасига КГБнинг икки ходими қўйилган. Улардан бири қабул билан шуғулланса, иккинчи қоғозлар билан банд бўлган. Айни пайтда улар ҳам “биринчи”ни, ҳам ўзларини назорат қилишган. Шу одат Каримов даврида ҳам сақланиб, улар бир-бирларининг устидан ҳисобот ёзадилар деган гап-сўзлар юрарди.

-Фақат ўзимни-ўзимга мақтайсизу, ўт билан рўбарў қилиб қўясиз. Агар дўстлигимиз ҳурмати бор бўлса, йўқ демайсиз,-деди у бир муддатлик танаффусдан кейин.

Энди у кўнглимга яқин гапираман, деб хато қилганди. Қабулхонада бир-икки кўришган билан дўст бўлиб қолинмаслигини яхши тушунаман. Аммо эртага “Ким билан дўст эдинг?” деб ундан шубҳа қилишлари ҳам турган гап.

Хуллас, котибни биламан. Гапни яна бироз чўзсам, ўзи югуриб келишдан ҳам қайтмайди. Шундайлиги учун ҳам ишлаяпти. Акс ҳолда аллақачон “думига супурги боғланарди”.

-Ока, эшик ёнида “07” турибди. Илтимос кутаяптилар…

“07”-бу “10-07” дегани эди. Сарой машиналарининг номерлари “10” рақамидан бошлангани учун иккинчи бўлаги айтиларди ва буни ҳамма тушунарди.

Машинага чиқарканман, овоз узатгичдан котибнинг товуши эшитилди:

-Чиқдиларми?

-Бораяпмиз! -деб жавоб қилди ҳайдовчи. Бу “тезроқ кел” деган ишорати эканлигини билган ҳайдовчи йўл қоидаларига ҳам қарамай машинани “елдай” учириб кетди.

Нега Каримов чақирганлигини таҳлил қила бошладим. Каримов бугун эрталабдан бу “ишга” киришган бўлса, демак сабабни кечаги воқеалардан топишим керак. Ҳа, топдим. Кеча “ЭРК” газетасининг собиқ бош муҳаррири Иброҳим Ҳаққул билан Матбуот давлат Қўмитасига боргандик.

1992 йилнинг 3 январ куни ЭРК партиясининг кенгайтирилган пленумида каминани ҳам партия котиблигига ва ҳамда “ЭРК”  газетаси Бош муҳаррирлигига сайлашди. Аслида бу ишга рози бўлиш, ўз жонига қасд қилиш каби иш эди. Чунки айни шу кунларда партиянинг котиби Отаназар Ориповни қамашганди. Қолганларни ҳам “Миллий мажлис” масаласида сўроқ қилишаётганди.

Иккинчи томондан “ЭРК” газетаси масаласида иш қўзғатилган ва Ўзбекистон Ички ишлар вазирлиги бош муҳаррир Иброҳим Ҳаққулдан бошлаб оддий ходимларга қадар ҳаммани тергов қилаётганди.

Шу кунларда Иброҳим Ҳаққул “Илмий ишимга қайтаман”, деб ишга келмай қўйди.  Яна бир томонда Муҳаммад Солиҳ партияга деб Москвадаги Инсонпарварлик ташкилотидан катта миқдорда пул олган, деб текширув давом этаётганди. Бир сўз билан айтганда партияни ёпиб ташлашга киришган эдилар.

Бунинг устига партиянинг парламентдаги гуруҳининг раҳбари эдим. Муҳаммад Солиҳ парламентни ташлаб кетгандан кейин пленум Олий Мажлисда ЭРК партияси номидан гапиришни ҳам каминага юклаганди.

Кўпчилик турли баҳоналар билан ўзини четга олар экан, истаган қадар баҳона топишим мумкин эди. Лекин виждоним бунга йўл қўймасди. Йиқилаётган одамни ташлаб кетишни тасаввуримга сиғдира олмасдим. Ўзимни четга ололмасдим. Курашнинг олдига чиқиш керак эди. Ҳамма чекиниб кетаверса, демократияга ишониб бу партияга келган минг-минг одамлар нима қиладилар, деб ўйлардим. Шунингдек, ҳукуматнинг демократияга қарши очган урушини ҳали тўхтатиб қолиш мумкин ва биз бунда муҳим рол ўйнашимиз керак, деб ишонардим.

Ўшанда Иброҳим Ҳаққулга телефон қилиб, қоида бўйича давлат қўмитасига бирга боришимиз  кераклигини айтдим. Танишмоқ қоидаси шунақа эди.

Вазир Рустам Шоғуломовни олдиндан яхши танийман. “Тошкент ҳақиқати” газетасида ишлаганимда у “Ёш Ленинчи” газетасининг бош муҳаррири эди. Раъно Абдуллаева Ўзбекистон Компартияси МК котиби бўлган кезларда Рустам Шоғуломов ва акаси Ўзбекистон Компартияси МК нашриётининг директори Ислом Шоғуломов билан бирга вазифадан қувилишди. У бир муддат  китоб нашриётида ишлаб юрди.

Каримов Абдуллаева четлатган ҳамма одамларни ўз атрофига тера бошлаганда биз сессияда Рустам Шоғуломовнинг номзодига қарши бўлдик. Унинг раҳбарлик борасида ҳеч қандай истеъдоди бўлмаса ҳам, акасининг орқасидан бошлиқ бўлиб юргани, журналист ўлароқ икки сатрни эплаб ёзолмасада, китоблар чиқарганини ҳамма биларди. Юзи доим кулиб турсада, ичи қора деб айтишарди у ҳақда гап кетганда.

Биз унга қарши бўлганимизни сезгандай Каримов ёш депутатларни чақириб, “Битта илтимосим, шу одамни Матбуот давлат қўмитаси раислигига ўтказиб беринглар” деб туриб олганди. Ҳар қанча унинг камчиликларини айтсак ҳам, Каримов  оёқ тираб олди. Сессияда ҳам  биз қарши бўлганимизга қарамай бошқалар уни танимасаларда қарсаклар билан қўллаб юборишди.

Рустам Шоғуломов унга қарши бўлганимизни  яхши биларди. Бунинг устига ундан олдинги “вазир” Убайдулла Абдураззоқов билан  бўлган воқеалардан ҳам хабари бор. Шу боис совуқ қабул қилди.

У икки ойдан бери ғайри расмий ўлароқ газетанинг чиқишини тўхтатиб турганди. Шу икки ой ичида ҳар ҳафта газета қайтадан тайёрлаб олиб борилсада, улар нашр эттиришмасди.

Ҳол-аҳвол сўрашгандан кейин Шоғуломов деворда осиқлиқ турган портретга қараб:

-Ислом акам бу мамлакатни мамлакат қилиб турибдилар, бўлмаса билмайман нима бўлиб кетар эди?-  деди.- Сизлар сайловда  қилган энг катта хато ораларингдан лидер чиқара олмадинглар. Ана у шоирдан президент чиқармиди?

-Тарихда жуда кўп шоирлар подшоҳлик қилганлар,- деб жавоб қилди Иброҳим Ҳаққул.

-Улар шоирликдан подшоликка ўтмаганлар, улар подшолик даврида шеър ҳам ёзганлар, десангиз, тўғри бўлади. Муҳаммад Солиҳни яхши танийман, газетачиликни қойил қилолмаганди, ҳатто уч кишига бошчилик қилиб кўрмаган одам катта мамлакатни қандай бошқарсин? Мен унинг “Ўзбекистон спорти” газетасида ишлаганини биламан. Бир кун навбатчилигида ичиб ўтириб газетани чоп этишга топширишни унутгани учун ишдан ҳайдалганди. Масъулиятсиз одам. Унинг нима сабабдан коммунистик партияга кира олмаганини ҳам биласизларми? Ичкилик ичиб, бузуқчилк қилиб қўлга тушгани учун. У бир аламзада одам. Сизлар ундан президент ясайман, деб юрибсизлар. Тушларингизни сувга айтинглар. Ёзувчилар Союзига уни Коммунистик партия котиб қилиб қўйганда ҳам уч кишига раҳбарлик қила олмади.

Унга эътироз билдирган бўлдик.

-Ёзувчилар уюшмасида уч кишидан кўпроқ одам ишларди,- деди Иброҳим Ҳаққул.

-Ёзувчилар уюшмасида раҳбар Одил Ёқубов эди, Солиҳга ўхшаган котиблардан бир қанчаси ашула айтиб юрганди. Мамлакатни бошқариш учун катта тажриба керак. Ҳокимият Ислом акамда қолгани ҳаммамизнинг бахтимиз,- деди Шоғуломов гап тамом дегандай.

Унга биз лекция эшитиш учун келмаганимизни ва газетани тўхтатиб тургани матбуот ҳақидаги қонунига зид эканлигини, биз эса қонун талаби бўйича унинг ҳузуридан ўтишимиз заруриятидан келганимизни эслатдим ва:

-Ислом ака қонунлар кафолати, сиз эса қонунни бузиб ўтирибсиз,- дедим.

-Газетани мен тўхтатиб турганим йўқ, маслаҳат қилиб, кейин сизларга натижасини айтаман,-деб жавоб қилди у.

…“07” Президент девонига яқинлашиб борар экан, сабабни топгандай эдим. Демак, “натижа”  чиққанга ўхшайди. У “акаси” билан маслаҳат қилган кўринади.

Машинадан тушиб олтинчи қаватга кўтариларман,  “Бу сафарги натижа қандай буларкин?” деб ўйладим. Саволим хаёлимда қолди. Лифт эшигида кутиб олган котиб ичкарига бошлади. Эшикни очди-да ўзи ташқарида қолди. Каримов ниманидир ёзиб ўтирарди. Кирганимни сезмай қолди. Унинг ёнига етиб боргач:

-Ассалому-алайкум! – дедим.  У чўчиб тушди.

-Осмондан тушдингизми, ердан чиқдингизми? – дея ўрнидан турди.

-Юрибмиз, – дедим.

-Табриклаймиз, бош муҳаррир бўлибсиз. Иш керак бўлса, топардик. Ўшалар билан ишлашингиз шартмиди? Улар тугаб битди. Сизга ўхшаганларнинг номи билан тирилмоқчи!

-Улар билан илгаридан биргаман-ку…

-Тўғри, лекин илгаридан бош муҳаррир эмас эдингиз. Партиясига идеология секретари бўлганингизда ҳам индамагандим. Аммо газетасига сиз бошчилик қилишингиз керакмиди? Биламан, қаламингиз ўткир, аммо бошқа газеталарга ёзинг! – У менинг партияга котиб ва газетага бош муҳаррир бўлишим айни кунда бўлганидан бехабардек эди ёки чалкаштираётганди.

-Шундай ҳам газетани чиқаришга рухсат бермаяпсиз-ку! –дедим.

-Рухсат бермоқчи эдик. Энди бутунлай ёпамиз. Ҳозир ана у Салай (Ҳукуматдагилар ҳам, Каримов ҳам Муҳаммад Солиҳ сессияда номини “Салай Мадаминов” деганларига аразлаб чиқиб кетгани учун энди “Салай” калимасига урғу бера бошлашганди-ЖМ) ертўлада ўтирибди. Москвадан олган пулларининг ҳисобини бермоқда. Газетани эса қарор билан ёпамиз,-деди.

Каримов пўписа қилаяпти деб ўйладим. Аммо кейин билсам,  эрталаб ишга отланган Муҳаммад Солиҳни Ички ишлар вазирлигига олиб кетишган экан ва кечгача бир хонада турли баҳоналар билан ушлаб, кейин жавоб беришибди.

Аммо шу дақиқада Каримовнинг гапига ишонмаётгандим. Чунки шундай воқеа юз берса, дарҳол эшитган бўлардим, деган хаёлда эдим.

-Агар газетадан кетсам-чи?  У ҳолда ёпмайсизларми?-дедим.

-Қаерга кетасиз!

-Сизнинг газетларингиздан бирига, албатта сиз тавсия қилсангиз,-дедим.

-Газеталар меники эмас, биттаси Олий Кенгашники, бошқаси партияларники, яна биттаси комсомолники, уларнинг ишига мен аралаша олмайман, қандай қилиб, сизни тавсия қилишим мумкин,-деди Каримов.

-Унда нега бизнинг газетага аралашаяпсиз?- дедим. Каримов қизариб кетди ва бирдан  ўрнидан сапчиб турди.

-Нега аралашмайин? Мен қовунчи эмас, Каримовман. Сиз сессияда айтгандек ҳаммаси онамнинг маҳрига тушган, билдингизми?

-Бундай деганим йўқ!-дедим.

-Ие, аллақачон унутдингизми, лентани қўйиб берайми? – у шундай деб, дераза томондаги бурчакда турган телевизорнинг остидаги видеомагнитофон тугмасини босди. Кейин қўл билан бошқариш аппаратини олиб, жойига ўтирди. -Бу сизларнинг давлат тўнтаришига уринишларингиз…

Лента менинг нутқим ёзилган жойга қадар айлантириб қўйилган экан:

-Унутган бўлсангиз, ҳозир ёдингизга соламиз!-деди.

-Мен унутганим йўқ, ўшанда “Онангизнинг маҳрига тушганми?” деганим йўқ, балки “Ўзбекистонни онангиз туққан эмас ва сиз устун бўлиб қололмайсиз” деганман…

Кейин нима сабабдан шунча вақтдан кейин бу масала энди ўртага чиққанини сўрамоқчи эдим, лекин у қулоқ солмади.

-Ўзингни йиғиштириб ол, бўлмаса қамоқда чиритаман дегандим, эсингда борми? Мани эса эсимда турибди. Сени қамоқда йўқотаман, билдингми?

-Биринчидан сенсираманг, иккинчидан эса, қамашингиз мумкин, лекин, ана у кун одамларингиз ўлдиришга уриниб кўрдилар, номерсиз машинада. Ҳаётим уларга боғлиқ эмас экан, йўқота олмадилар…

-Лекин, йўқотаман, билиб қўй!-дея бақирди Каримов, унинг оғзидан кўпиклари чиқиб атрофга сочила бошлади. Унинг қуянчиқ касали бор дейишарди, нима бало, тўғри эканми, деб шу дамда касали тутиб қолишидан қўрқдим. Лекин барибир жавоб беришни афзал кўрдим.

-Йўқотиш сизнинг ишингиз эмас, ҳаммаси Худонинг қўлида!-дерканман лабим қуриб тилиб айланмай қолаёзди.

-Ман ўша Худо!-дея у кўкрагига урди.

-Худо кечирмайди бу гуноҳни!- дедим.

-Кўрамиз, Худо кимни кечирмайди? Истайсан.. сизми, эртага муфти телевизорга чиқиб, сизни динсиз деб эълон қилсин! Устозингизни “динсиз” деб эълон қилдирганим сизга дарс бўлмадими? Истасам, эртага мени “Худонинг ердаги сояси” деб эълон қилади. Дин – бу менинг айтганим. Истасам, мачит очиб бераман, истасам муфти-пуфтиси билан портлатиб юбораман.

-Эртага менинг ҳам уйимга бомба тушадими?- дея муфтининг уйига портлатгича ташлаганларига ишора қилдим.

-Сизни олдин уйингиздан қувиб чиқараман. Кейин депутатликдан ҳайдатаман. Оилангиз ҳам сиздан юз ўгиради.  Ана ундан кейин қамайман!

-Пешонага ёзилгани бўлади.

-Пешонангизга шуларни мен ёздим. Сиз эса ўқиб олинг! Хуллас, ора очиқ! Кетаверишингиз мумкин!

Ўжарлигим тутди.

-Барибир жоним Жабборнинг қўлида! –дедим.

-Кўрамиз! Кўрамиз! Кўрамиз! – у бақираа-бақира қолди.

Хуллас, газетани 1993 йил 7 феврал кунги ҳукумат қарори билан ёпишди. Биз аввал газетани Озарбайжонда чиқармоқчи бўлдик. Имкони бўлмади. Кейин Туркияга кетганимизда у ерда нашр эттик.

30. ХУЛОСА ЎРНИДА

Сиёсат ҳам санъат дейишади. Аслида санъат ҳам сиёсатдир. Сиёсат санъат эканлиги сезилиб қолганда, емирила бошлайди. Санъат ҳам сиёсатлиги билиндими ”оёғи синади”. Санъатнинг гўзал бир бўлаги – рақс, ўйин. Сиёсатнинг ҳаром бир бўлаги – ўйин. Бири театр, томоша саҳнасида, кичик давраларда ҳукм сурса, иккинчиси  жуда ўлкан саҳнада – мамлакат, дунё саҳнасида “жилва” қилади.

Бугун бизнинг юртимиз саҳнасида – ҳам сиёсат, ҳам санъат саҳнасида ифтихорга айланган ҳаёсиз ўйинлар кўпайиб кетди.

Ўзбекистоннинг янги Конституцияси қабул қилинган сессия арафасида мамлакатда террор бошланган, диктатура қулоч ёзганди. Мухолифат қатағонга олинган, қувғин, сургунлар бошланганди. Сессия ҳам ана шу руҳ, ана шу кайфиятда ўтди. Бош қонун деярли муҳокамасиз қабул қилинди. Шу куни кечқурун президент пойтахтнинг  “Наврўз” кошонасида миллатвакилларига, сарой аъёнларига зиёфат берди.

Зиёфат оқшоми президентнинг кўзларидаги таҳлика йўқолмаганди. У шу куни қандайдир нохуш хабар олгани сезилиб турарди. Сессияга киришда депутатларни лазерли махсус ускуналар ёрдамида “божхона”дан ўтказишди. Аёл депутатлардан бирининг сумкасидан темир кулдон чиқиб қолди. Ярим соат сўроқ қилишди. Биз кулдик: “Агар кулдон билан кимнингдир жонига  қасд қиладиган бўлса, демак япон мактабида ўқиган”.

Зиёфат залида меҳмонлардан қўриқчилар кўпроқ эди. Сигарет чекмоқ учун жойимдан қўзғалгандим, йигирмага яқин йигит мен томонга ўтди. Ёнимга Миллий Хавфсизлик хизмати қўмитасининг  раиси Ғулом Алиев келди.

-Ғулом ака, “қўйлар ҳам чўчқа ҳолига” тушибди-ку? – дедим зиёфат олдидан махсус аравачалар устида чўчқага ўхшаб ётқизилган, боши ва оёғи кесилмасдан пиширилган қўйларга шаъма қилиб.

-Бугун шод-ҳуррамлик, шунақа гапларнинг ўрнимас, – деди Ғулом Алиев. Сездимки, суҳбатимиз ёзиб олинмоқда. Чунки Ғулом ака билан ён қўшнимиз. Яккама-якка қолганда тузумдан, президентдан норозилигини  гап орасига қистирарди. Бу ҳам балки “ламбада”дир?  Ҳар ҳолда, ўйинни самимий ўйнарди.

Бирдан Олмахон Ҳайитованинг жарангдор овозлари янгради. Ўртага Хоразм вилояти ҳокими Маркс Жуманиёзов чиқди. У ва Вазирлар Маҳкамаси раисининг муовини Эркин Самандаров Ўзбекистон мустақиллигининг бир йиллиги тантанасида бирга рақсга тушиб, президентдан ташаккурнома олишганди. Маркс Жуманиёзов қарсаклар оғушида гоҳ қош учириб, гоҳ ўтириб-туриб ўйнарди.

Одамларнинг кўзи президентда эди. У заҳарли жилмайиб турарди. Бу жилмайишни ташаккурнома деб англашди, шекилли, бирин  кетин-вилоят ҳокимлари рақсга туша бошладилар.   Самарқанд вилоят ҳокими Пўлат Абдураҳмонов рақсга уста эмас экан.  Депутат Ойгул Маматованинг жозибадор ўйини бу қусрни ёпиб юборди. Бухоро вилоят ҳокими Дамир Ёдгоровнинг “бадани”да бор экан, анча вақт давра айланди. Ҳатто, бир қўли билан қошини юқори кўтариб, президентга қараб “ҳунар” ҳам кўрсатди.

Хуллас, ҳоким раққослар мусобақаси президентнинг хижил кўнглини ёзди.

Навбат миллатнинг гули ва ақли бўлмиш ижодкорларга келди. Тўғрироғи, президент сўзни аввал Саид Аҳмадга, сўнг Одил Ёқубовга берди.

Саид Аҳмад микрофонни икки қўллаб ушлаганча даврага бир назар солдиларда юракларини очдилар.

-Мен ҳам мустақиллик учун курашганлардан бириман, – деди у киши. – Советлар империясида мустақиллик ҳақида гапириш у ёқда турсин, ҳатто фикрлаш ҳам қўрқинчли эди. Лекин биз юрагимиздаги бу дардни асарларимизга сингдирдик. “Келинлар қўзғолони”ни ёзарканман, дилимда шу мақсад эди. Марказ зулмидан озод бўлиш ғояси асаримнинг бошидан охиригача чекинмайди. Бу асарда ўн беш мустамлака жумҳуриятнинг дарди, ташвишларрини беришга интилдим. Бош қаҳрамонларимнинг ҳар бири бир жумҳуриятнинг образидир…

Даврада ўтирганлардан бири “Ўзбекистон ким экан?” деб шивирлади. “Соттихон бўлса керак” дегандим, ёнимиздагилар кулиб юборишди.  Саид Аҳмад эса ҳали сўзларида давом этмоқда эдилар.

-Муҳтарам президентимиз Ислом ака Каримов мустақиллигимизни эълон қилган паҳловон халқимизнинг Алпомиш ўғли, умидларимизнинг ёрқин шўъласидирлар. Мана, яна у кишининг дадил ва жасоратли одимлари билан юртимизнинг янги Бош қонуни қабул қилинди…

Саид Ахмад бисотидан териб – териб ҳамду сано ёғдиргани президентни шод қилди. Аммо Одил Ёқубов янада жозибали, янада образли нутқ ирод этди:

-Ўзбекистон ярадор, мажруҳ бир от, тўғрироғи тойчоқ эди. Рус мустамлакаси пайтида эзилган бу тойчоқнинг кўзлари ёш,  дарди оғир эди.  Ислом Абдуғаниевич унинг ёшларини авайлаб, ёлларини тараб, силлиқлаб, ярасига малҳам босиб парваришладилар. Бу тойчоқ тезда куч тўплаб, парвозга шайланган от ҳолига келди.  Бугун Ислом ака соҳиби давлат сифатида уни эгарладилар. Дул-дул юксак парвозларга шайланди. У ўз чавандозига, чавандози эса унга ярашиб турибди…

Балки вақт ўтиб адибларимизни “Ўшанда образли қилиб, Каримов халқнинг елкасига миниб олди” деганлар топилади ва ҳеч ким эътироз қилмайди. Чунки “ламбада” ҳар қандай кишининг соғлом фикрларини топтаб, ор-номус кўчасидан узоқлаштиради.

-Бугун Ислом аканинг мардлигини кўролмаётганлар бор, – дея давом этди О. Ёқубов. – Улар адашган, кимдандир, нимадандир норози кишилардир. Шу сабаб, Сиз Ислом ака, ундайларга эътибор ҳам берманг.  Халқ уларга аллақачон баҳо бериб бўлган. Шундай деймизу, аммо улар асабни эговлаб, катта ишлар ва мақсадлар йўлида тўсиқ  бўлишгани аянчлидир…

Сўнг Ортиқ Отажонов президентга “бир капгир” мақтов ёғдириб, қўшиқ бошлади.

Даврага раислик қилаётган Наманган вилояти ҳокими, президент ибораси билан айтганда “оқсоқол” Бургутали Рапиқалиев ишораси билан ўртага яна ҳокимлар чиқдилар. Рақс тугагач, Каримов “икки улуғ адиб” шарафига қадаҳ кўтаришни буюрди.

Стол устидаги шишалар аллақачон бўшаб қолгани учун баъзи аъёнлар бўш қадаҳларни кўтариб, буйруқни бажардилар.

Вақт келиб, улар ҳам ўзларини оқлашлари учун имкон бўлади. Яъни: “Биз ўшанда фикрларга қўшилмаганимиз учун бўш қадаҳни кўтаргандик”, дея. Уларни ҳозир ҳам айбламоқчи эмасмиз. Улар “ламбада” асирлари.  Асир эса буюрилганни бажаришга маҳкум. Асирлар суд қилинмайдилар.

Қўшиқ айтиб турган Ғуломжон Ёқубовга президент  ниманидир ишора қилди. У куй оҳангини ўзгартириб, Каримовга Мустақиллик куни ёқиб қолган насиҳат – қўшиғини бошлади.  Шу пайт унинг ёнида ҳофиз Шерали Жўраев пайдо бўлди.

Шерали Жўраев ҳақида шу  кунлари турли миш-мишлар тарқалганди. “Каримов уни телевизордан, радиодан олиб ташлабди”. “У ҳажга борганда президентни Худосиз дебди”. Бу гапларда жон бор эди. Ростдан ҳам Каримов бир мажлисда ТВ “катта”сига Шерали Жўраевни кўрсатмасликни буюрганди.

Ҳофиз  ҳамкорининг қўлидан торни олиб: ”Мен Ўзбекистон гимнини ёзганман, шуни ижро этаман”, деди. Президент бошини қуйи солиб, ёнидаги маслаҳатчиси Мавлон Умрзоқовга нимадир деди. Унинг ранги оқади. Ҳар ҳолда жавоб қилди. Назаримда, у  “Шерали Жўраев рўйхатда йўқ эди”, деб қутулди.

Қўшиқ тугагач, ”об-ҳаво” бузилаганини сезган аъёнлар қарсак чалмадилар. Ҳофиз енгил куй чалиб, ўтирганларни рақсга “даъват” этди. Ҳамма жим.

Кўп ўтмай бу “нохушлик”ни президент унутди ва ўзи рақсга тушди. Жувон депутатлар, ҳокимлар уни қуршаб олдилар…

“Наврўз” кошонасидан қайтарканмиз, кўнгил хира, чунки Каримов “ўрмонга ўт қўйганди”. Ёнғин яшин тезлигида вилоятларга, туманларга тарқалаётганди.  Ўрмон ичида минг-минглаб  гуноҳсизлар азоб ўтида қоврилаётган эдилар. Кўнгилга ана шу ёнғиннинг қора кўланкаси хира солганди…

1992-2005

Тошкент-Баку-Истанбул-Вашингтон.

Filed under: Ҳамма китоблар | Tagged: Жаҳонгир Маматов |